ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕ ภาษาบาลีอักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๒)

                            สุมงฺคลวิลาสินี
                    ทีฆนิกายฏฺฐกถา  มหาวคฺควณฺณนา
                         ---------------
              นโม  ตสฺส  ภควโต  อรหโต  สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                          ๑. มหาปทานสุตฺต
                        ปุพฺเพนิวาสปฏิสุํยุตฺตกถา
           [๑] เอวมฺเม สุตํ ฯเปฯ กเรริกุฏิกายนฺติ มหาปทานสุตฺตํ.
       ตตฺรายุํ  อนุปุพฺพปทวณฺณนา:- กเรริกุฏิกายนฺติ กเรรีติ
วรุณรุกฺขสฺส นามํ, กเรริมณฺฑโป ตสฺสา กุฏิกาย ทฺวาเร ฐิโต, ตสฺมา
"กเรริกุฏิกา"ติ วุจฺจติ, ยถา โกสมฺพรุกฺขสฺส ทฺวาเร ฐิตตฺตา "โกสมฺพกุฏิกา"ติ.
อนฺโตเชตวเน กิร กเรริกุฏิ โกสมฺพกุฏิ คนฺธกุฏิ สฬลฆรนฺติ ๑- จตฺตาริ
มหาเคหานิ, เอเกกุํ สตสหสฺสปริจฺจาเคน นิปฺผนฺนํ. เตสุ สฬลฆรุํ รญฺญา
ปเสนทินา การิตํ, เสสานิ อนาถปิณฺฑิเกน การิตานิ. อิติ ภควา อนาถปิณฺฑิเกน
คหปตินา ถมฺภานุํ อุปริ การิตาย เทววิมานกปฺปาย กเรริกุฏิกายํ วิหรติ.
ปจฺฉาภตฺตนฺติ เอกาสนิกขลุปจฺฉาภตฺติกานํ ปาโตว ๒- ภุตฺตานํ อนฺโตมชฺฌนฺติเกปิ ๓-
ปจฺฉาภตฺตเมว, อิธ ปน ปกติภตฺตสฺส ปจฺฉโต "ปจฺฉาภตฺตนฺ"ติ อธิปฺเปตํ.
ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตานนฺติ ปิณฺฑปาตโต ปฏิกฺกนฺตานํ, ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐเปตฺวา
อุฏฺฐิตานนฺติ อตฺโถ.
      กเรริมณฺฑลมาเลติ ตสฺเสว กเรริมณฺฑปสฺส อวิทูเร กตาย
นิสีทนสาลาย. โส กิร กเรริมณฺฑโป คนฺธกุฏิกาย จ สาลาย จ อนฺตเร โหติ,
ตสฺมา คนฺธกุฏิปิ กเรริกุฏิกาปิ สาลาปิ "กเรริมณฺฑลมาโล"ติ ๔- วุจฺจติ.
ปุพฺเพนิวาสปฏิสํยุตฺตาติ "เอกมฺปิ ชาตึ เทฺวปิ ชาติโย"ติ เอวํ วิภตฺเตน
ปุพฺเพนิวุฏฺฐกฺขนฺธสนฺตานสงฺขาเตน ปุพฺเพนิวาเสน สทฺธึ โยเชตฺวา ปวตฺติตา.
ธมฺมีติ ธมฺมสํยุตฺตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สลฬาคารนฺติ               อิ. ปาโต.
@ ฉ.ม. อนฺโตมชฺฌนฺหิเกปิ            ฉ.ม., อิ..... มาโลติปิ
      อุทปาทีติ อโห อจฺฉริยํ ทสพลสฺส ปุพฺเพนิวาสญาณํ, ปุพฺเพนิวาสํ
นาม เก อนุสฺสรนฺติ, เก นานุสฺสรนฺตีติ? ติตฺถิยา อนุสฺสรนฺติ, สาวกา จ
ปจฺเจกพุทฺธา จ พุทฺธา จ อนุสฺสรนฺติ. กตรติตฺถิยา อนุสฺสรนฺติ. เย
อคฺคปฺปตฺตา กมฺมวาทิโน, ๑- เตปิ จตฺตาลีสํเยว กปฺเป อนุสฺสรนฺติ, น ตโต ปรํ. ๒-
สาวกา กปฺปสตสหสฺสํ อนุสฺสรนฺติ. เทฺว อคฺคสาวกา อสงฺเขยฺยํ ๓- เจว
กปฺปสตสหสฺสญฺจ. ปจฺเจกพุทฺธา เทฺว อสงฺเขยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ. พุทฺธานํ
ปน เอตฺตกนฺติ ปริจฺเฉโท นตฺถิ, ยาวตกํ อากงฺขนฺติ, ตาวตกํ อนุสฺสรนฺติ.
      ติตฺถิยา ๔- ขนฺธปฏิปาฏิยา อนุสฺสรนฺติ, ปฏิปาฏึ มุญฺจิตฺวา น
สกฺโกนฺติ. ปฏิปาฏิยา อนุสฺสรนฺตาปิ อสญฺญภวํ ปตฺวา ขนฺธปฺปวตฺตึ น
ปสฺสนฺติ, ชาเล ปติตา สกุณา ๕- วิย, กูเป ปติตา ปงฺคลา วิย จ โหนฺติ.
เต ตตฺถ ฐตฺวา "เอตฺตกเมว, อิโต ปรํ นตฺถี"ติ ทิฏฺฐึ คณฺหนฺติ. อิติ
ติตฺถิยานํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสรณํ อนฺธานํ ยฏฺฐิโกฏิคมนํ วิย โหติ. ยถา หิ
อนฺธา ยฏฺฐิโกฏิคฺคาหเก สติเยว คจฺฉนฺติ, อสติ ตตฺเถว นิสีทนฺติ, เอวเมว
ติตฺถิยา ขนฺธปฏิปาฏิยาว อนุสฺสริตุํ สกฺโกนฺติ, ปฏิปาฏึ วิสชฺเชตฺวา น
สกฺโกนฺติ.
      สาวกาปิ ขนฺธปฏิปาฏิยาว อนุสฺสรนฺติ, อสญฺญภวํ ปตฺวา
ขนฺธปฺปวตฺตึ น ปสฺสนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ เต วฏฺเฏ สํสรณกสตฺตานํ ขนฺธานํ
อภาวกาโล นาม นตฺถิ, อสญฺญภเว ปน ปญฺจ กปฺปสตานิ ปวตฺตนฺตีติ
เอตฺตกํ ๖- กาลํ อติกฺกมิตฺวา พุทฺเธหิ ทินฺนนเย ฐตฺวา ปรโต อนุสฺสรนฺติ,
เสยฺยถาปิ อายสฺมา โสภิโต. เทฺว อคฺคสาวกา ปน ปจฺเจกพุทฺธา จ จุติปฏิสนฺธึ
โอโลเกตฺวา อนุสฺสรนฺติ. พุทฺธานํ จุติปฏิสนฺธิกิจฺจํ นตฺถิ, ยํ ยํ ๗- ฐานํ
ปสฺสิตุกามา โหนฺติ, ตํ ตเทว ปสฺสนฺติ.
      ติตฺถิยา จ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรมานา อตฺตนา ทิฏฺฐกตสุตเมว
อนุสฺสรนฺติ. ตถา สาวกา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ. พุทฺธา ปน อตฺตนา วา ปเรหิ
วา ทิฏฺฐกตสุตํ สพฺพเมว อนุสฺสรนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อคฺคปฺปตฺตกมฺมวาทิโน.    อิ. น ตโต ปรนฺติ นตฺถิ.
@ ฉ.ม. อสงฺเขฺยฺยยญฺเจว.       อิ. เย อคฺคปฺปตฺตา กมฺมวาทิโน ติตฺถิยา เต.
@ ฉ.ม. กุณฺฐา, ม. กุณฺฑา.    ฉ.ม., อิ. ตตฺตกํ.   อิ. ปน.
      ติตฺถิยานํ ปุพฺเพนิวาสญานํ ขชฺโชปนกโอภาสสทิสํ, ๑- สาวกานํ
ปทีโปภาสสทิสํ, อคฺคสาวกานํ โอสธิตารโกภาสสทิสํ, ปจฺเจกพุทฺธานํ
จนฺโทภาสสทิสํ, พุทฺธานํ สหสฺสสุริยมณฺฑโลภาสสทิสํ. ๒- ตสฺส เอตฺตกานิ ชาติสตานิ
ชาติสหสฺสานิ ชาติสตสหสฺสานีติ วา เอตฺตกานิ กปฺปสตานิ กปฺปสหสฺสานิ
กปฺปสตสหสฺสานีติ วา นตฺถิ, ยํ กิญฺจิ อนุสฺสรนฺตสฺส เนว ขลิตํ, น
ปฏิฆาโต ๓- โหติ, อาวชฺชนปฏิพทฺธเมว อากงฺขมนสิการจิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธเมว
โหติ. ทุพฺพลปตฺตปูเฏ ๔- เวคกฺขิตฺตนาราโจ วิย สิเนรุกูเฏ วิสฏฺฐอินฺทวชิรํ วิย
จ อสชฺชมานเมว คจฺฉติ. "อโห มหนฺตํ ภควโต ปุพฺเพนิวาสญาณนฺ"ติ เอวํ
ภควนฺตํเยว อารพฺภ กถา อุปฺปนฺนา, ชาตา ปวตฺตาติ อตฺโถ. ตํ สพฺพํปิ
สงฺเขปโต ทสฺเสตุํ "อิติปิ ปุพฺเพนิวาโส, อิติปิ ปุพฺเพนิวาโส"ติ เอตฺตกเมว
ปาลิยํ วุตฺตํ. ตตฺถ อิติปีติ เอวํปิ.
      [๒] อสฺโสสิ โข ฯเปฯ อถ ภควา อนุปฺปตฺโตติ เอตฺถ ยํ
วตฺตพฺพํ, ตํ พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตเมว. อยเมว หิ วิเสโส:- ตตฺถ
สพฺพญฺญุตญาเณน อสฺโสสิ, อิธ ทิพฺพโสเตน. ตตฺถ จ วณฺณาวณฺณกถา
วิปฺปกตา, อิธ ปุพฺเพนิวาสกถา. ตสฺมา ภควา "อิเม ภิกฺขู มม
ปุพฺเพนิวาสญาณํ อารพฺภ คุณํ โถเมนฺติ, ปุพฺเพนิวาสญาณสฺส ปน เม นิปฺผตฺตึ น
ชานนฺติ, หนฺท เนสํ ตสฺส นิปฺผตฺตึ กเถตฺวา ทสฺสามี"ติ อาคนฺตฺวา ปกติยาปิ
พุทฺธานํ นิสีทิตฺวา ธมฺมเทสนตฺถเมว ฐปิเต ตํขณํ ๕- ภิกฺขูหิ ปปฺโผเฏตฺวา
ทินฺเน วรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว"ติ ปุจฺฉาย จ "อิธ
ภนฺเต"ติอาทิโต ปฏิวจนสฺส ๖- จ ปริโยสาเน เตสํ ปุพฺเพนิวาสปฏิสํยุตฺตํ
ธมฺมกถํ ๗- กเถตุกาโม อิจฺเฉยฺยาถ โนติอาทิมาห.
      [๓] ตตฺถ อิจฺเฉยฺยาถ โนติ อิจฺเฉยฺยาถ นุ. อถ นํ ปหฏฺฐมานสา
ภิกฺขู ยาจมานา เอตสฺส ภควาติอาทิมาหํสุ. ตตฺถ เอตสฺสาติ เอตสฺส
ธมฺมกถากรณสฺส.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ขชฺโชปนกกิมิโอภาสสทิสํ.     ฉ.ม. สรทสูริย....สทิสํ.
@ ฉ.ม. ปฏิฆาตํ, อิ. ปฏิฆาโต.      ฉ.ม. ทุพฺพลปตฺตปุโฏ.
@ ฉ.ม. ตํขเณ.                  ฉ.ม. อาทิปฏิวจนสฺส.   ฉ.ม. ธมฺมึ กถํ.
      อถ ภควา เตสํ  ยาจนํ คเหตฺวา กเถตุกาโม "เตนหิ ภิกฺขเว
สุณาถา"ติ เต โสตาวธานสาธุกมนสิกาเรสุ ๑- นิโยเชตฺวา อญฺเญสํ อสาธารณํ
ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณํ ปกาเสตุกาโม อิโต โส ภิกฺขเวติอาทิมาห.
      [๔] ตตฺถ ยํ วิปสฺสีติ ยสฺมึ กปฺเป วิปสฺสี. อยญฺหิ "ยนฺ"ติ
สทฺโท "ยํ เม ภนฺเต เทวานํ ตาวตึสานํ สมฺมุขา สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ,
อาโรเจมิ ตํ ภควโต"ติอาทีสุ ๒- ปจฺจตฺตวจเน ทิสฺสติ.
                 "ยนฺตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยิ โน
                 อญฺญนฺตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหี"ติ ๓-
      อาทีสุ อุปโยควจเน. "อฏฺฐานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ อกิสฺสา
โลกธาตุยา"ติอาทีสุ ๔- กรณวจเน. อิธ ปน ภุมฺเมติ ๕- ทฏฺฐพฺโพ. เตน วุตฺตํ
"ยสฺมึ กปฺเป"ติ. อุทปาทีติ ทสสหสฺสีโลกธาตุํ อุนฺนาเทนฺโต อุปฺปชฺชิ.
      ภทฺทกปฺเปติ ปญฺจพุทฺธุปฺปาทปฏิมณฺฑิตตฺตา สุนฺทรกปฺเป
สารกปฺเปติ ภควา อิมํ กปฺปํ โถเมนฺโต เอวมาห. ยโต ปฏฺฐาย กิร อมฺหากํ
ภควตา อภินีหาโร กโต, เอตสฺมึ อนฺตเร เอกกปฺเปปิ ปญฺจ พุทฺธา นิพฺพตฺตา
นาม นตฺถิ. อมฺหากํ ภควโต อภินีหารสฺส ปุรโต ปน ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร
สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา เอกสฺมึ กปฺเป นิพฺพตฺตึสุ. เตสํ
อุปริมภาเค ๖- เอกํ อสงฺเขยฺยํ พุทฺธสุญฺญเมว อโหสิ.
      อสงฺเขยฺยกปฺปปริโยสาเน ปน โกณฺฑญฺโญ นาม พุทฺโธ เอโกว
เอกสฺมึ กปฺเป อุปฺปนฺโน. ตโตปิ อสงฺเขยฺยํ พุทฺธสุญฺญเมว อโหสิ. อสงฺเขยฺย-
กปฺปปริโยสาเน สุมงฺคโล ๗- สุมโน เรวโต โสภิโตติ จตฺตาโร พุทฺธา เอกสฺมึ กปฺเป
อุปฺปนฺนา. ตโตปิ อสงฺเขยฺยํ พุทฺธสุญฺญเมว อโหสิ. อสงฺเขยฺยกปฺปปริโยสาเน
ปน อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกสฺส อสงฺเขยฺยสฺส อุปริ อโนมทสฺสี ปทุโม
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โสตาวธารณสาธุกมนสิกาเรสุ    ที. มหา. ๑๐/๒๙๓/๑๘๙/มหาโควินฺทสุตฺต
@ ขุ.สุ. ๒๕/๘๘๒/๕๐๖ กลหวิวาทสุตฺต, ๒๕/๑๐๕๙/๕๓๕ เมตฺตคูมาณวกปญฺหา
@ อํ. เอกก. ๒๐/๒๗๗/๒๙ อฏฺฐานปาลิปฐมวคฺค   ฉ.ม., อิ. ภุมฺมตฺเถติ.
@ ฉ.ม., อิ. โอรภาเค เอวมุปริปิ         ฉ.ม., อิ. มงฺคโล.
นารโทติ ตโย พุทฺธา เอกสฺมึ กปฺเป อุปฺปนฺนา. ตโตปิ อสงฺเขยฺยํ พุทฺธสุญฺญเมว
อโหสิ. อสงฺเขยฺยกปฺปปริโยสาเน ปน อิโต กปฺปสตสหสฺสานํ อุปริ ปทุมุตฺตโร
ภควา เอโกว เอกสฺมึ กปฺเป อุปฺปนฺโน. ตสฺส โอรโต อิโต ตึสกปฺปสหสฺสานํ
อุปริ สุเมโธ สุชาโตติ เทฺว พุทฺธา เอกสฺมึ กปฺเป อุปฺปนฺนา. ตโต
อุปริมภาเค ๑- อิโต อฏฺฐารสนฺนํ กปฺปสหสฺสานํ อุปริ ปิยทสฺสี อตฺถทสฺสี
ธมฺมทสฺสีติ ตโย พุทฺธา เอกสฺมึ กปฺเป อุปฺปนฺนา. อถ อิโต จตุนวุเต
กปฺเป ๒- สิทฺธตฺโถ นาม พุทฺโธ เอโกว เอกสฺมึ กปฺเป อุปฺปนฺโน. อิโต
เทฺวนวุเต ๒- กปฺเป ติสฺโส ปุสฺโส เทฺว พุทฺธา เอกสฺมึ กปฺเป อุปฺปนฺนา. อิโต
เอกนวุเต ๒- กปฺเป วิปสฺสี ภควา อุปฺปนฺโน. อิโต เอกตึเส กปฺเป สิขี
เวสฺสภูติ เทฺว พุทฺธา อุปฺปนฺนา. อิมสฺมึ ภทฺทกปฺเป กกุสนฺโธ โกนาคมโน ๓-
กสฺสโป โคตโม อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา,
เมตฺเตยฺโย อุปฺปชฺชิสฺสติ. เอวมยํ กปฺโป ปญฺจพุทฺธุปฺปาทปฏิมณฺฑิตตฺตา
สุนฺทรกปฺโป สารกปฺโปติ ภควา อิมํ กปฺปํ โถเมนฺโต เอวมาห.
      กึ ปเนตํ พุทฺธานํเยว ปากฏํ โหติ, "อิมสฺมึ กปฺเป เอตฺตกา พุทฺธา
อุปฺปนฺนา ๔- วา อุปฺปชฺชิสฺสนฺติวา"ติ, ๔- อุทาหุ อญฺเญสํปิ ปากฏํ โหตีติ?
อญฺเญสํปิ ปากฏํ โหติ. เกสํ? สุทฺธาวาสพฺรหฺมานํ. กปฺปสณฺฐิติกาลสฺมิญฺหิ ๕-
เอกมสงฺเขยฺยํ เอกงฺคณํ หุตฺวา ฐิเต โลกสนฺนิวาเส โลกสฺส สณฺฐานตฺถาย เทโว
วสฺสิตุํ อารภิ. อาทิโตว อนฺตรฏฺฐเก หิมปาโต วิย โหติ. ตโต กณมตฺตา ติลมตฺตา
ตณฺฑุลมตฺตา มุคฺค มาส พทร อามลก เอลาฬุก กุมฺภณฺฑ อลาพุมตฺตา อุทกธารา
หุตฺวา อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อุสภ เทฺวอุสภ อฑฺฒคาวุต คาวุต เทฺวคาวุต
อฑฺฒโยชน โยชน ทฺวิโยชน ติโยชน ทสโยชน ฯเปฯ สตสหสฺสโยชนมตฺตา หุตฺวา
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬพฺภนฺตเร ยาว อวินฏฺฐพรหมโลกา ๖- ปูเรตฺวา ติฏฺฐนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. โอรภาเค.   ฉ.ม. จตุนวุติกปฺเป.    ฉ.ม., อิ. โกณาคมโน
@๔-๔ ฉ.ม. อุปฺปนฺนา วา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ วาติ, อิ. อุปฺปนฺนา วา อุปฺปชฺชิสฺ-
@สนฺตีติ วา.    ฉ.ม.,อิ. กปฺปสณฺฐานกาลสฺมิญฺหิ    ม. อกนิฏฺฐพรหมโลกา.
อถ ตํ อุทกํ อนุปุพฺเพน ภสฺสติ, ภสฺสนฺเต อุทเก ปกติเทวโลกฏฺฐาเนสุ
เทวโลกา ปติฏฺฐหนฺติ, ๑- เตสํ สณฺฐหนวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค ปุพฺเพนิวาสกถายํ
วุตฺตํ. ๒-
      มนุสฺสโลกฏฺฐานํ ๓- ปน ปตฺเต อุทเก ธมฺมกรกสฺส มุเข ๔- ปิหิเต
วิย วาตวเสน ตํ อุทกํ สนฺติฏฺฐติ, อุทกปิฏฺเฐ อุปฺปลินิปณฺณํ วิย ปฐวี
สณฺฐาติ ๕- มหาโพธิปลฺลงฺโก วินสฺสมาเน โลเก ปจฺฉา วินสฺสติ, สณฺฐหมาเน
ปฐมํ สณฺฐหติ. ตตฺถ ปุพฺพนิมิตฺตํ หุตฺวา เอโก ปทุมินิคจฺโฉ อุปฺปชฺชติ,
ตสฺส สเจ ตสฺมึ กปฺเป พุทฺโธ นิพฺพตฺติสฺสติ, ปุปฺผํ อุปฺปชฺชติ. โน เจ น
อุปฺปชฺชติ, อุปฺปชฺชมานญฺจ ๖- สเจ เอโก พุทฺโธ นิพฺพตฺติสฺสติ, เอกํ อุปฺปชฺชติ.
สเจ เทฺว, ตโย, จตฺตาโร, ปญฺจ พุทฺธา นิพฺพตฺติสฺสนฺติ, ปญฺจ อุปฺปชฺชนฺติ.
ตานิ จ โข เอกสฺมึเยว นาเฬ กณฺณิกาพทฺธานิ หุตฺวา. สุทฺธาวาสพฺรหฺมาโน
  "อายาม มาริสา ปุพฺพนิมิตฺตํ ปสฺสิสฺสามา"ติ มหาโพธิปลฺลงฺกฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺติ.
พุทฺธานํ อนิพฺพตฺตนกปฺเป ปุปฺผํ น โหติ. เต ปน อปุปฺผิตํ คจฺฉํ ทิสฺวา
  "อนฺธกาโร วต โภ โลเก ภวิสฺสติ, ตมาภิภูตา ๗- สตฺตา อปาเย ปูเรสฺสนฺติ,
ฉ เทวโลกา นว พรฺหฺมโลกา สุญฺญา ภวิสฺสนฺตี"ติ อนตฺตมนา โหนฺติ.
ปุปฺผิตกาเล ปน ปุปฺผํ ทิสฺวา "สพฺพญฺญุโพธิสตฺเตสุ มาตุ กุจฺฉึ โอกฺกมนฺเตสุ
นิกฺขมนฺเตสุ สมฺพุชฺฌนฺเตสุ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺเตสุ ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺเตสุ
เทโวโรหณํ กโรนฺเตสุ อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชนฺเตสุ ๘- ปรินิพฺพายนฺเตสุ
ทสสหสฺสจกฺกวาฬกมฺปนาทีนิ ปาฏิหาริยานิ ทกฺขิสฺสามา"ติ จ, ๙- "จตฺตาโร
อปายา ปริหายิสฺสนฺติ, ฉ เทวโลกา นว พรหมโลกา ปริปูริสฺสนฺตี"ติ จ
อตฺตมนา อุทานํ อุทาเนนฺตา อตฺตโน อตฺตโน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉนฺติ. อิมสฺมึ
ปน กปฺเป ปญฺจ ปทุมานิ อุปฺปชฺชึสุ. เตสํ นิมิตฺตานํ อานุภาเวน จตฺตาโร
พุทฺธา อุปฺปนฺนา, ปญฺจโม อุปฺปชฺชิสฺสตีติ สุทฺธาวาสพรหมาโนปิ ตานิ
ปทุมานิ ทิสฺวา อิมมตฺถํ ชานึสุ. เตน วุตฺตํ "อญฺเญสํปิ ปากฏํ โหตี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. สณฺฐหนฺติ.   ฉ.ม. วุตฺตเมว.   ฉ.ม. มนุสฺสโลกสณฺฐหนฏฺฐานํ.
@ ฉ.ม. ธมกรณมุเข.        ฉ.ม. สณฺฐหติ.    อิ. อุปฺปชฺชมานา.
@ ฉ.ม. มตา มตา, อิ. มตมาตา.     อิ. วิสฺสชฺชนฺเตสุ   อิ. จ สทฺโท น ทิสฺสติ
                         อายุปริจฺเฉทวณฺณนา
      [๕] "อิติปิ ภควา อิโต โส ภิกฺขเว"ติอาทินา นเยน กปฺปปริจฺเฉทวเสน
ปุพฺเพนิวาสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสํ พุทฺธานํ ชาติปริจฺเฉทาทิวเสน
ทสฺเสตุํ วิปสฺสี ภิกฺขเวติอาทิมาห.
      ตตฺถ อายุปริจฺเฉเท. ปริตฺตํ ลหุกนฺติ อุภยเมตํ อปฺปกสฺเสว
เววจนํ. ยํ หิ อปฺปกํ, ตํ ปริตฺตํ เจว ลหุกํ จ โหติ. อปฺปํ วา ภิยฺโยติ
วสฺสสตโต วา อุปริ อปฺปํ, อญฺญํ วสฺสสตํ อปฺปตฺวา วีสํ วา ตึสํ วา
จตฺตาลีสํ วา ปณฺณาสํ วา สฏฺฐึ วา วสฺสานิ ชีวนฺติ, ๑- เอวํ ทีฆายุโก ปน
อติทุลฺลโภ, อสุโก กิร เอวํ จิรํ ชีวตีติ ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวาว ๒- ทฏฺฐพฺโพ
โหติ. ตตฺถ  วิสาขา อุปาสิกา วีสวสฺสสตํ ชีวติ, ๓- ตถา โปกฺขรสาติ พฺราหฺมโณ
พฺรหฺมายุ พฺราหฺมโณ เสโล พฺราหฺมโณ พาวริยพฺราหฺมโณ อานนฺทตฺเถโร
มหากสฺสปตฺเถโรติ. อนุรุทฺธตฺเถโร ปน วสฺสสตญฺเจว ปณฺณาสญฺจ วสฺสานิ,
พากุลตฺเถโร ๔- วสฺสสตญฺเจว สฏฺฐิญฺจ วสฺสานิ. อยํ สพฺพทีฆายุโก. โสปิ เทฺว
วสฺสสตานิ น ชีวติ. ๓-
      วิปสฺสิอาทโย ปน สพฺเพปิ โพธิสตฺตา เมตฺตาปุพฺพภาเคน
โสมนสฺสสหคตญาณสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกจิตฺเตน มาตุ กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหึสุ, เตน
จิตฺเตน คหิตาย ปฏิสนฺธิยา อสงฺเขยฺยํ อายุ, อิติ สพฺพพุทฺธา อสงฺเขยฺยายุกา.
เต กสฺมา อสงฺเขยฺยํ น อฏฺฐํสุ? อุตุโภชนวิปตฺติยา. อุตุโภชนวเสน หิ อายุ
หายติปิ วฑฺฒติปิ.
      ตตฺถ ยทา ราชาโน อธมฺมิกา โหนฺติ, ตทา อุปราชา ๕- เสนาปติ
เสฏฺฐี สกลนครํ สกลรฏฺฐํ อธมฺมิกเมว โหติ. อถ เตสํ อารกฺขเทวตา, ตาสํ
เทวตานํ มิตฺตา ภุมฺมา เทวตา, ๖- ภุมฺมเทวตานํ ๗- มิตฺตา อากาสฏฺฐกเทวตา,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ชีวติ          ฉ.ม., อิ. คนฺตฺวา
@ อิ. ชีวิ. เอวมุปริปิ        สี. พกฺกุลตฺเถโร
@ ฉ.ม., อิ. อุปราชาโน,    ฉ.ม. ภูมฏฺฐเทวตา   ฉ.ม., อิ. ตาสํ เทวตานํ
อากาสฏฺฐกเทวตานํ มิตฺตา อุณฺหวลาหกา เทวตา, ตาสํ มิตฺตา อพฺภวลาหกา
เทวตา, ตาสํ มิตฺตา สีตวลาหกา เทวตา, ตาสํ มิตฺตา วสฺสวลาหกา เทวตา,
ตาสํ มิตฺตา จาตุมฺมหาราชิกา เทวตา, ตาสํ มิตฺตา ตาวตึสา เทวตา, ตาสํ
มิตฺตา ยามา เทวตาติ เอวมาทิ เอวํ ยาว ภวคฺคา ฐเปตฺวา อริยสาวเก
สพฺเพ เทวา พฺรหฺมปริสาปิ ๑- อธมฺมิกา โหนฺติ. ตาสํ อธมฺมิกตาย วิสมํ
จนฺทิมสุริยา ปริหรนฺติ, วาโต ยถามคฺเคน น วายติ, ยถามคฺเคน อวายนฺโต ๒-
อากาสฏฺฐกวิมานานิ โขเภติ, วิมาเนสุ โขภิเตสุ เทวตานํ กีฬนตฺถาย จิตฺตานิ
น นมนฺติ, เทวตานํ กีฬนตฺถาย จิตฺเตสุ อนมนฺเตสุ สีตุณฺหเภโท อุตุ
ยถากาเลน น สมฺปชฺชติ, ตสฺมึ อสมฺปชฺชนฺเต น จ สมฺมา เทโว วสฺสติ,
กทาจิ วสฺสติ, กทาจิ น วสฺสติ, กตฺถจิ วสฺสติ, กตฺถจิ น วสฺสติ, วสฺสนฺโต
ปน ๓- วปฺปกาเล องฺกุรกาเล นาฬกาเล ปุปฺผกาเล ขีรคฺคหณาทิกาเลสุ ยถา
ยถา สสฺสานํ อุปกาโร น โหติ, ตถา ตถา วสฺสติ ๔- จิรํ วิคจฺฉติ จ, ๔- เตน
สสฺสานิ วิสมปากานิ โหนฺติ วิคตคนฺธวณฺณรสาทิสมฺปตฺตีนิ ๕- เอกภาชเน
ปกฺขิตฺตตณฺฑุเลสุปิ เอกสฺมึ ปเทเส ภตฺตํ อุตฺตณฺฑุลํ โหติ เอกสฺมึ อติกิลินฺนํ
เอกสฺมึ สมฺปากํ, ๖- ตํ ปริภุตฺตํ กุจฺฉิยํปิ ตีหากาเรหิ คจฺฉติ. เตน สตฺตา
พหวาพาธา เจว โหนฺติ อปฺปายุกา จ. เอวํ ตาว อุตุโภชนวเสน อายุ หายติ. ๗-
      ยทา ปน ราชาโน ธมฺมิกา โหนฺติ, ตทา เสนาปติอุปราชาโนปิ  ๘-
ธมฺมิกา โหนฺตีติ ปุริมนเยเนว ยาว พรหมโลกา สพฺเพปิ ธมฺมิกา โหนฺติ,
เตสํ ธมฺมิกตฺตา สมํ จนฺทิมสุริยา ปริหรนฺติ, ยถามคฺเคน วาโต วายติ, ๙-
อากาสฏฺฐกวิมานานิ น โขเภติ, เตสํ อสงฺโขเภนฺตานํ ๑๐- เทวตานํ กีฬนตฺถาย
จิตฺตานิ นมนฺติ. เอวํ กาเลน อุตุ สมฺปชฺชติ, เทโว สมฺมา วสฺสติ, วปฺปกาลโต
ปฏฺฐาย สสฺสานํ อุปการํ กโรนฺโต กาเล วสฺสติ, กาเล วิคจฺฉติ. เตน
สสฺสานิ สมปากานิ สุคนฺธานิ สุวณฺณานิ สุรสานิ โอชวนฺตานิ โหนฺติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. สพฺพา เทวพฺรหฺมปริสาปิ.    ฉ.ม.,อิ. อยถามคฺเคน วายนฺโต.
@ ฉ.ม.,อิ. วสฺสนฺโตปิ.    ๔-๔ ฉ.ม.,อิ. วสฺสติ จ วิคจฺฉติ จ.    ฉ.ม.,อิ.
@... รสาทิสมฺปนฺนานิ   ฉ.ม. สมปากํ.  ๗. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๗๐/๘๕ อธมฺมิกสุตฺต
@ ฉ.ม. อุปราชา โนปิ.   ฉ.ม. ยถามคฺเคน วายนฺโต.  ๑๐ ฉ.ม. อโขภา, อิ. อสงฺโขเภ.
เตหิ สมฺปาทิตโภชนํ ปริภุตฺตํปิ สมฺมา ปริปากํ คจฺฉติ, เตน สตฺตา อโรคา
ทีฆายุกา โหนฺติ. เอวํ อุตุโภชนวเสน อายุ วฑฺฒติ.
      [๗] ตตฺถ วิปสฺสี ภควา อสีติวสฺสสหสฺสายุกกาเล นิพฺพตฺโต,
สิขี ๑- สตฺตติวสฺสสหสฺสายุกกาเลติ อิทํ อนุปุพฺเพน ปริหีนสทิสํ กตํ, น ปน
เอวํ ปริหีนํ, วฑฺฒิตฺวา วฑฺฒิตฺวา ปริหีนนฺติ เวทิตพฺพํ. กถํ? อิมสฺมึ ตาว
ภทฺทกปฺเป ๒- กกุสนฺโธ ภควา จตฺตาลีสวสฺสสหสฺสายุกกาเล นิพฺพตฺโต, อายุปฺปมาณํ
ปญฺจ โกฏฺฐาเส กตฺวา จตฺตาริ ฐตฺวา ปญฺจเม วิชฺชมาเนเยว ปรินิพฺพุโต.
ตํ อายุ ปริหายมานํ ทสวสฺสกาลํ ปตฺวา ปุน วฑฺฒมานํ อสงฺเขยฺยํ หุตฺวา
ตโต ปริหายมานํ ตึสวสฺสสหสฺสกาเล ฐิตํ, ตทา โกนาคมโน ภควา นิพฺพตฺโต.
ตสฺมึปิ ตเถว ปรินิพฺพุเต ตํ อายุ ทสวสฺสกาลํ ปตฺวา ปุน วฑฺฒมานํ
อสงฺเขยฺยํ หุตฺวา ปริหายิตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสกาเล ฐิตํ, ตทา กสฺสโป ภควา
นิพฺพตฺโต. ตสฺมึปิ ตเถว ปรินิพฺพุเต ตํ อายุ ทสวสฺสกาลํ ปตฺวา ปุน
วฑฺฒมานํ อสงฺเขยฺยํ หุตฺวา ปริหายิตฺวา วสฺสสตกาลํ ปตฺตํ. อถ อมฺหากํ
สมฺพุทฺโธ นิพฺพตฺโต. เอวํ อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา ปริหายิตฺวา วฑฺฒิตฺวา
วฑฺฒิตฺวา ปริหีนนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ยํ ยํ อายุวุฑฺฒิปฺปมาเณสุ ๓- มนุสฺเสสุ
พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺติ, เตสํปิ ตํ ตเทว ๔- อายุปฺปริมาณํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
                      อายุปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         โพธิปริจฺเฉทวณฺณนา
      [๘] โพธิปริจฺเฉเท ปน ๕- ปาฏลิยา มูเลติ ปาฏลิรุกฺขสฺส เหฏฺฐา.
ตสฺสา ปน ปาฏลิยา ขนฺโธ ตํทิวสํ ปณฺณาสรตโน หุตฺวา อพฺภุคฺคโต,
สาขา ปณฺณาสรตนาติ อุพฺเพเธน รตนสตํ อโหสิ. ตํทิวสํ จ สา ปาฏลิ
กณฺณิกาพทฺเธหิ วิย ปุปฺเผหิ มูลโต ปฏฺฐาย เอกจฺฉนฺนา ๖- อโหสิ, ทิพฺพคนฺธํ
วายติ. น เกวลญฺจ ตทา อยเมว ปุปฺผิตา, ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ สพฺพปาฏลิโย
@เชิงอรรถ:  อิ. ภควา.       ฉ.ม., อิ. กปฺเป,     ฉ.ม., อิ. อายุปริมาเณสุ.
@ อิ. เตสมฺปิ ตตฺเถว.  อิ. ปน สทฺโท น ทิสฺสติ     ฉ.ม., อิ. เอกสญฺฉนฺนา.
ปุปฺผิตา. น เกวลญฺจ ปาฏลิโย, ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ สพฺพรุกฺขานํ ขนฺเธสุ
ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ, อากาเสสุ ๑-
อากาสปทุมานิ ปุปฺผิตานิ, ปฐวีตลํ ภินฺทิตฺวาปิ มหาปทุมานิ อุฏฺฐิตานิ.
มหาสมุทฺโทปิ ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ นีลุปฺปลรตฺตุปฺปเลหิ จ สญฺฉนฺโน อโหสิ.
สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬํ ธฺมาลากุลํ ตตฺถ ตตฺถ นิพทฺธปุปฺผทามวิสฏฺฐมาลาคุณ-
วิปฺปกิณฺณํ ๒- นานาวณฺณกุสุมสมุชฺชลํ นนฺทนวนจิตฺตลตาวนมิสฺสกวนปารุสกวนสทิสํ ๓-
อโหสิ. ปุรตฺถิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสิตทฺธชา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ๔-
อภิหนนฺติ. ปจฺฉิมทกฺขิณอุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสิตทฺธชา
ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ อภิหนนฺติ. เอวํ อญฺญมญฺญํ สิริสมฺปนฺนานิ ๕- จกฺกวาฬานิ
อเหสุํ. อภิสมฺพุทฺโธติ สกลํ พุทฺธคุณวิภวสิรึ ปฏิวิชฺฌมาโน จตฺตาริ สจฺจานิ
อภิสมฺพุทฺโธ.
      "สิขี ภิกฺขเว ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปุณฺฑรีกสฺส มูเล
อภิสมฺพุทฺโธ"ติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน วณฺณนา เวทิตพฺพา. เอตฺถ ปน
ปุณฺฑรีโกติ เสตมฺพรุกฺโข. ตสฺสาปิ ตเทว ปริมาณํ. ตํทิวสญฺจ โสปิ ทิพฺพคนฺเธหิ
ปุปฺเผหิ สุสญฺฉนฺโน อโหสิ. น เกวลญฺจ ปุปฺเผหิ, ผเลหิปิ สญฺฉนฺโน อโหสิ.
ตสฺส เอกโต ตรุณานิ ผลานิ, เอกโต มชฺฌิมานิ ผลานิ, เอกโต นาติปกฺกานิ ๖-
เอกโต สุปกฺกานิ ปกฺขิตฺตทิพฺโพชานิ วิย สุรสานิ โอชวนฺตานิ ๗- โอลมฺพนฺติ.
ยถา โส, เอวํ สกลทสสหสฺสจกฺกวาวเฬ ๘- ปุปฺผูปคา รุกฺขา ปุปฺเผหิ. ผลูปคา
รุกฺขา ผเลหิ ปฏิมณฺฑิตา อเหสุํ.
       สาโลติ สาลรุกฺโข. ตสฺสาปิ ตเทว ปริมาณํ, ตเถว ปุปฺผสิริวิภโว
เวทิตพฺโพ. สิรีสรุกฺเขปิ เอเสว นโย. อุทุมฺพรรุกฺเข ปุปฺผานิ นาเหสุํ, ผลวิภูติ
ปเนตฺถ อมฺเพ วุตฺตนยาว. ตถา นิโคฺรเธว ๙- ตถา อสฺสตฺเถวาติ. ๑๐- อิติ
สพฺพพุทฺธานํ เอโกว ปลฺลงฺโก, รุกฺขา ปน อญฺเญปิ โหนฺติ. เตสุ ยสฺส ยสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อากาเส.   ฉ.ม.... มาลาคุฬวิปฺปกิณฺณํ.   ฉ.ม., อิ.... ผารุสกวนสทิสํ
@ ฉ.ม., อิ....มุขวฏฺฏี.   ฉ.ม. สิรีสมฺปตฺตานิ.    ฉ.ม. ผลานิ.
@ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ       ฉ.ม.... จกฺกวาเฬสุ.
@๙-๙ ฉ.ม., อิ. ว สทฺโท น ทิสสติ.   ๑๐ ฉ.ม. สาวกยุคปริจฺเฉเท.
รุกฺขสฺส มูเล จตุมคฺคญาณสงฺขาตํ โพธึ พุทฺธา ปฏิวิชฺฌนฺติ, โส โส โพธีติ
วุจฺจติ. อยํ โพธิปริจฺเฉโท นาม.
                        สาวกยุคปริจฺเฉทวณฺณนา
      [๙] สาวกยุคปริจฺเฉเท ปน ขณฺฑติสฺสนฺติ ขณฺโฑ จ ติสฺโส จ. เตสุ
ขณฺโฑ เอกปิติโก กนิฏฺฐภาตา, ติสฺโส ปุโรหิตปุตฺโต. ขณฺโฑ ปญฺญาปารมิยา
มตฺถกํ ปตฺโต, ติสฺโส สมาธิปารมิยา. อคฺคนฺติ ฐเปตฺวา วิปสฺสึ ภควนฺตํ
อวเสเสหิ สทฺธึ อสทิสคุณตาย อุตฺตมํ. ภทฺทยุคนฺติ อคฺคตาเยว ภทฺทยุคํ.
อภิภูสมฺภวนฺติ อภิภู จ สมฺภโว จ. เตสุ อภิภู ปญฺญาปารมิยา มตฺถกํ ปตฺโต
สิขินา ภควตา สทฺธึ อรุณวติโต พฺรหฺมโลกํ คนฺตฺวา พฺรหฺมปริสาย วิวิธานิ
ปาฏิหาริยานิ ทสฺเสนฺโต ธมฺมํ เทเสตฺวา ทสสหสฺสีโลกธาตุํ อนฺธกาเรน
ผริตฺวา "กึ อิทนฺ"ติ สญฺชาตสํเวคานํ โอภาสํ ผริตฺวา "สพฺเพ เม รูปญฺจ
ปสฺสนฺตุ สทฺทญฺจ สุณนฺตู"ติ อธิฏฺฐหิตฺวา "อารภถา"ติ ๑- คาถาทฺวยํ ๒- ภณนฺโต
สทฺทํ สาเวติ. สมฺภโว สมาธิปารมิยา มตฺถกํ ปตฺโต อโหสิ.
      โสณุตฺตรนฺติ โสโณ จ อุตฺตโร จ. เตสุ ๓- โสโณ ปญฺญาปารมึ
ปารมึ ปตฺโต, อุตฺตโร สมาธิปารมึ ปตฺโต. ๔- วิธูรสญฺชีวนฺติ วิธูโร จ สญฺชีโว
จ. เตสุ วิธูโร ปญฺญาปารมึ ปตฺโต. ๔- สญฺชีโว สมาธิปารมึ ปตฺโต สมาปชฺชนพหุโล
รตุติฏฺฐานทิวาฏฺฐานกุฏิเลณมณฺฑปาทีสุ สมาปตฺติพเลน วายมนฺโต. ๕- เอกทิวสํ
อรญฺเญ นิโรธํ สมาปชฺชิ. อถ นํ วนกมฺมิกาทโย "มโต"ติ สลฺลกฺเขตฺวา
ฌาเปสุํ. โส ยถาปริจฺเฉเทน สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย จีวรานิ ปปฺโผเฏตฺวา คามํ
ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ตทุปาทาเยว นํ "สญฺชีโว"ติ สญฺชานึสุ. ภิยฺโยสุตฺตรนฺติ
ภิยฺโยโส จ อุตฺตโร จ. เตสุ ภิยฺโยโส ปญฺญาย, อุตฺตโร สมาธินา อคฺโค อโหสิ.
ติสฺสภารทฺวาชนฺติ ติสฺโส จ ภารทฺวาโช จ. เตสุ ติสฺโส ปญฺญาปารมึ ปตฺโต,
ภารทฺวาโช สมาธิปารมึ ปตฺโต อโหสิ. สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานนฺติ สาริปุตฺโต จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อารมฺภถาติ   สํ. สคา. ๑๕/๑๘๕ อรุณวตีสุตฺต   ฉ.ม. เตสุปิ.
@๔-๔ ฉ.ม. ปตฺโต อโหสิ.  ฉ.ม. ญายนฺโต, อิ. วายเปนฺโต.     อิ. ปตฺโต อโหสิ.
โมคฺคลฺลาโน จ. เตสุ สาริปุตฺโต ปญฺญาวิสเย, โมคฺคลฺลาโน สมาธิวิสเย อคฺโค
อโหสิ. อคฺคสาวกยุคปริจฺเฉโท ๑- นาม.
                      สาวกสนฺนิปาตปริจฺเฉทวณฺณนา
      [๑๐] สาวกสนฺนิปาตปริจฺเฉเท วิปสฺสิสฺส ภควโต ปฐมสนฺนิปาโต
จตุรงฺคิโก อโหสิ, สพฺเพ เอหิภิกฺขู, สพฺเพ อิทฺธิยา นิพฺพตฺตปตฺตจีวรา, สพฺเพ
อนามนฺติตาว อาคตา, อิติ ๒- เต จ โข ปณณรเส อุโปสถทิวเส. อถ สตฺถา
วีชนึ คเหตฺวา นิสินฺโน อุโปสถํ โอสาเรสิ. ทุติเย ตติเย จ ๓- เอเสว นโย.
ตถา เสสานํ พุทฺธานํ สพฺพสนฺนิปาเตสุ. ยสฺมา ปน อมฺหากํ ภควโต
ปฐมโพธิยาว ๔- สนฺนิปาโต อโหสิ, อิทญฺจ สุตฺตํ อปรภาเค วุตฺตํ, ตสฺมา "มยฺหํ
ภิกฺขเว เอตรหิ เอโก สาวกานํ สนฺนิปาโต"ติ อนิฏฺฐเปตฺวา "อโหสี"ติ วุตฺตํ.
      ตตฺถ อฑฺฒเตรสานิ ภิกฺขุสตานีติ ปุราณชฏิลานํ สหสฺสํ, ทฺวินฺนํ
อคฺคสาวกานํ ปริวารานิ อฑฺฒเตยฺยสตานีติ อฑฺฒเตรสสตานิ. ตตฺถ ทฺวินฺนํ
อคฺคสาวกานํ อภินีหารโต ปฏฺฐาย วตฺถุํ กเถตฺวา ปพฺพชฺชา ทีเปตพฺพา.
ปพฺพชิตานํ ปน เตสํ มหาโมคฺคลฺลาโน สตฺตเม ทิวเส อรหตฺตํ ปตฺโต.
ธมฺมเสนาปติ ปญฺณรสเม ทิวเส คิชฺฌกูฏปพฺพตมชฺเฌ สูกรขาตเลณปพฺภาเร
ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส สชฺชิเต ธมฺมยาเค เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺเต ๕-
เทสิยมาเน เทสนานุสาเรน ๖- อนุพุชฺฌมานญาณํ ๖- เปเสตฺวา สาวกปารมีญาณํ
ปตฺโต. ภควา เถรสฺส อรหตฺตปฺปตฺตึ ญตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เวฬุวเน ๗-
ปจฺจุฏฺฐาสิ. ๘- เถโร "กุหึ นุโข ภควา คโต"ติ อาวชฺเชนฺโต เวฬุวเน
ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา สยํปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เวฬุวเนเยว ปจฺจุฏฺฐาสิ. อถ
ภควา ปาฏิโมกฺขํ โอสาเรสิ. ตํ สนฺนิปาตํ สนฺธาย ภควา "อฑฺฒเตรสานิ
ภิกฺขุสตานี"ติ อาห. อยํ สาวกสนฺนิปาตปริจฺเฉโท นาม.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. สาวกยุคปริจฺเฉโท    ฉ.ม.,อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ.    ฉ.ม.,อิ.
@ทุติยตติเยสุปิ.   ฉ.ม.,อิ. ปฐมโพธิยา เอโก.   ม.ม. ๑๓/๒๐๑-๒๐๖/๑๘๒ ทีฆนขสุตฺต
@๖-๖ ฉ.ม. เทสนํ อนุพุชฺฌมานํ ญาณํ. อิ. อนุพชฺฌมานํ ญาณํ,
@ ฉ.ม. เวฬุวเนเยว.          ฉ.ม., อิ. ปติฏฺฐาสิ.
                        อุปฏฺฐากปริจฺเฉทวณฺณนา
      [๑๑] อุปฏฺฐากปริจฺเฉเท ปน ๑- อานนฺโทติ นิพทฺธุปฏฺฐากภาวํ
สนฺธาย วุตฺตํ. ภควโต หิ ปฐมโพธิยํ อนิพทฺธา ๒- อุปฏฺฐากา อเหสุํ. ๒- เอกทา
นาคสมาโล ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริ, เอกทา นาคิโต, เอกทา อุปวาโณ,
เอกทา สุนกฺขตฺโต, เอกทา จุนฺโท สมณุทฺเทโส, เอกทา สาคโต, เอกทา
เมฆิโย. ตตฺถ เอกทา ภควา นาคสมาลตฺเถเรน สทฺธึ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน
เทฺวธาปถํ ปตฺโต. เถโร มคฺคา โอกฺกมฺม "ภควา อหํ อิมินา มคฺเคน
คจฺฉามี"ติ อาห. อถ นํ ภควา "เอหิ ภิกฺขุ อิมินา มคฺเคน คจฺฉามา"ติ
อาห. โส "หนฺท ภควา ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ คณฺหถ, อหํ อิมินา คคฺเคน
คจฺฉามี"ติ วตฺวา ปตฺตจีวรํ ภูมิยํ ๓- ฐเปตุํ อารทฺโธ. อถ นํ ภควา
"อาหร ภิกฺขู"ติ วตฺวา ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา คโต. ตสฺสปิ ภิกฺขุโน อิตเรน
มคฺเคน คจฺฉโต โจรา ปตฺตจีวรญฺเจว หรึสุ, สีสํ จ ภินฺทึสุ. โส "ภควา
อิทานิ เม ปฏิสรณํ, น อญฺโญ"ติ จินฺเตตฺวา โลหิเตน คลิเตน ๔- ภควโต
สนฺติกํ อาคมิ. ๕- "กิมิทํ ภิกฺขู"ติ จ วุตฺเต ตํ ปวุตฺตึ อาโรเจสิ. อถ นํ
ภควา "มา จินฺตยิ ภิกฺขุ, เอตํ ๖- การณํเยว ตํ นิวารยิมฺหา"ติ ๖- วตฺวา ตํ
สมสฺสาเสสิ.
      เอกทา ปน ภควา เมฆิยตฺเถเรน สทฺธึ ปาจีนวํสมิคทาเย ชนฺตุคามํ
อคมาสิ. ตตฺราปิ เมฆิโย ชนฺตุคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา นทีตีเร ปาสาทิกํ
อมฺพวนํ ทิสฺวา "ภควา ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ คณฺหถ, อหํ ตสฺมึ อมฺพวเน
สมณธมฺมํ กโรมี"ติ วตฺวา ภควาตา ติกฺขตฺตุํ นิวาริยมาโนปิ คนฺตฺวา
อกุสลวิตกฺเกหิ อชฺฌาปนฺโน ๗- ปจฺจาคนฺตฺวา ตํ ปวุตฺตึ อาโรเจสิ. ตํปิ ภควา
"อิทเมว เต การณํ สลฺลกฺเขตฺวา นิวารยิมฺหา"ติ วตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ.   ๒-๒ อิ. นิพทฺธา อุปฏฺฐากา นาเหสุํ.
@ ฉ.ม., อิ. ฉมายํ.      ฉ.ม., อิ. คฬิเตน.     ฉ.ม. อคมาสิ.
@ ฉ.ม. เอตํเยว เต การณํ สลฺลกฺเขตฺวา นิวารยิมฺหา, อิ. เอตํ การณํเยว เต
@  นิวารยิมฺหา.           ฉ.ม. อุปทฺทุโต, อนฺวาสตฺโต. อิ. อนฺวาสนฺโน.
อคมาสิ. ตตฺถ คนฺธกุฏิปริเวเณ ปญฺญตฺตปวรพุทฺธาสเน ๑- นิสินฺโน ภิกฺขุสงฺฆ-
ปริวุโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ "ภิกฺขเว อิทานิมฺหิ มหลฺลโก, `เอกจฺเจ ภิกฺขู อิมินา
มคฺเคน คจฺฉามา'ติ วุตฺเต อญฺเญน คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ มยฺหํ ปตฺตจีวรํ ภูมิยํ ๒-
นิกฺขิปนฺติ, มยฺหํ นิพทฺธูปฏฺฐากํ เอกํ ภิกฺขุํ ชานาถา"ติ. ภิกฺขูนํ ธมฺมสํเวโค
อุทปาทิ. อถายสฺมา สาริปุตฺโต อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา "อหํ ภนฺเต
ตุเมฺหเยว ปฏฺฐยมาโน สตสหสฺสกปฺปาธิกํ อสงฺเขยฺยํ ปารมิโย ปูรยึ, ๓- นนุ
มาทิโส มหาปญฺโญ อุปฏฺฐาโก นาม วฏฺฏติ, อหํ อุปฏฺฐหิสฺสามี"ติ อาห. ตํ
ภควา "อลํ สาริปุตฺต, ยสฺสํ ทิสายํ ตฺวํ วิหรสิ, อสุญฺญาเยว ๔- สา ทิสา, ตว
โอวาโท พุทฺธานํ โอวาทสทิโส, น เม ตยา อุปฏฺฐากกิจฺจํ อตฺถี"ติ ปฏิกฺขิปิ.
เอเตเนวุปาเยน มหาโมคฺคลฺลานํ อาทึ กตฺวา อสีติมหาสาวกา อุฏฺฐหึสุ. เต
สพฺเพปิ ภควา ปฏิกฺขิปิ.
      อานนฺทตฺเถโร ปน ตุณฺหีเยว นิสีทิ. อถ นํ ภิกฺขู เอวมาหํสุ
"อาวุโส อานนฺท ภิกฺขุสํโฆ อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ยาจติ, ตวํปิ ยาจาหี"ติ. โส
อาห "ยาจิตฺวา ลทฺธุปฏฺฐานํ นาม อาวุโส กีทิสํ โหติ, กึ มํ สตฺถา น
ปสฺสติ, สเจ โรเจสฺสติ, ๕- อานนฺโท มํ อุปฏฺฐาตูติ วกฺขตี"ติ. อถ
ภควา "น ภิกฺขเว อานนฺโท อญฺเญน อุสฺสาเหตพฺโพ, สยเมว ชานิตฺวา มํ
อุปฏฺฐหิสฺสตี"ติ อาห. ตโต ภิกฺขู "อุฏฺเฐหิ ๖- อาวุโส อานนฺท ทสพลํ
อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ยาจาหี"ติ อาหํสุ. เถโร อุฏฺฐหิตฺวา จตฺตาโร ปฏิกฺเขเป,
จตสฺโส จ อายาจนาติ อฏฺฐ วเร ยาจิ.
      จตฺตาโร ปฏิกฺเขปา นาม:- "สเจ ภนฺเต ภควา อตฺตนา ลทฺธํ
ปณีตํ จีวรํ น มยฺหํ ทสฺสติ, ปิณฺฑปาตํ น ทสฺสติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตุํ น
ทสฺสติ, นิมนฺตนํ คเหตฺวา น คมิสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิสฺสามี"ติ
วตฺวา "กํ ปเนตฺถ อานนฺท อาทีนวํ อทฺทสา"ติ ๗- วุตฺเต "สจาหํ ภนฺเต
อิมานิ วตฺถูนิ ลภิสฺสามิ, ภวิสฺสนฺติ เม วตฺตาโร `อานนฺโท ทสพเลน ลทฺธํ
ปณีตจีวรํ ปริภุญฺชติ, ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสติ, เอกโตว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน.      ฉ.ม. ภูมิยนฺติ น ทิสสติ.
@ อิ. ปูเรสึ.                      ฉ.ม. อสุญฺญาเยว เม สา ทิสา
@ ฉ.ม. โรจิสฺสติ.                  ฉ.ม., อิ. อุฏฺฐาหิ   ฉ.ม. ปสฺสสีติ
นิมนฺตนํ คจฺฉติ, เอตํ ลาภํ ลภนฺโต ตถาคตํ อุปฏฺฐาติ, โก เอวํ อุปฏฺฐหโต
ภาโร"ติ. อิเม จตฺตาโร ปฏิกฺเขเป ยาจิ.
      จตสฺโส อายาจนา นาม:- "สเจ ภนฺเต ภควา มยา คหิตํ
นิมนฺตนํ คมิสฺสติ, สจาหํ ติโรรฏฺฐา ติโรชนปทา ภควนฺตํ ทฏฺฐุํ อาคตปริสาย ๑-
อาคตกฺขเณเอว ภควนฺตํ ทสฺเสตุํ ลจฺฉามิ, ยทา เม กงฺขา อุปฺปชฺชติ,
ตสฺมึเยว ขเณ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตุํ ลจฺฉามิ, ยํ ภควา มยฺหํ ปรมฺมุขา ธมฺมํ
เทเสติ, ตํ อาคนฺตฺวา มยฺหํ กเถสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิสฺสามี"ติ
วตฺวา "กํ ปเนตฺถ อานนฺท อานิสํสํ ปสฺสสี"ติ วุตฺเต "อิธ ภนฺเต สทฺธา
กุลปุตฺตา ภควโต โอกาสํ อลภนฺตา มํ เอวํ วทนฺติ `เสฺว ภนฺเต อานนฺท
ภควตา สทฺธึ อมฺหากํ ฆเร ภิกฺขํ คเณฺหยฺยาถา'ติ, สเจ ภนฺเต ภควา ตตฺถ
น คมิสฺสติ, อิจฺฉิตกฺขเณเยว ปริสํ ทสฺเสตุํ กงฺขญฺจ วิโนเทตุํ โอกาสํ น
ลจฺฉามิ, ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร `กึ อานนฺโท ทสพลํ อุปฏฺฐาติ, เอตฺตกมฺปิสฺส
อนุคฺคหํ ภควา น กโรตี'ติ, ภควโต จ ปรมฺมุขา มํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ `อยํ อาวุโส
อานนฺท คาถา อิทํ สุตฺตํ อิทํ ชาตกํ กตฺถ เทสิตนฺ'ติ, สจาหํ ตํ น
สมฺปาทยิสฺสามิ, ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร `เอตฺตกํปิ อาวุโส น ชานาสิ, กสฺมา ตฺวํ
ฉายา วิย ภควนฺตํ อวิชหนฺโต ทีฆรตฺตํ วิจรสี'ติ, ๒- เตนาหํ ปรมฺมุขา
เทสิตสฺสาปิ ธมฺมสฺส ปุน กถนํ อิจฺฉามี"ติ อิมา จตสฺโส อายาจนา ยาจิ. ภควาปิ
ตสฺส อทาสิ.
      เอวํ อิเม อฏฺฐ วเร คเหตฺวา นิพทฺธุปฏฺฐาโก อโหสิ. ตสฺเสว
ฐานนฺตรสฺสตฺถาย กปฺปสตสหสฺสํ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลํ ปาปุณีติ. ตํ อิมสฺส
นิพทฺธุปฏฺฐากภาวํ สนฺธาย "มยฺหํ ภิกฺขเว เอตรหิ อานนฺโท ภิกฺขุ อุปฏฺฐาโก
อคฺคุปฏฺฐาโก"ติ อาห. อยํ อุปฏฺฐากปริจฺเฉโท นาม.
      [๑๒] ปิติปริจฺเฉโท อุตฺตานตฺโถเยว.
      วิหารํ ปาวิสีติ กสฺมา วิหารํ ปาวิสิ. ภควา กิร เอตฺตกํ กเถตฺวา
จินฺเตสิ "น ตาว มยา สตฺตนฺนํ พุทฺธานํ วํโส นิรนฺตรํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาคตํ ปริสํ.         อิ. วิจริ.
กถิโต, มยิ ๑- ปน วิหารํ ปวิฏฺเฐ อิเม ภิกฺขู ภิยฺโยโส มตฺตาย
ปุพฺเพนิวาสญาณํ อารพฺภ วณฺณํ กถยิสฺสนฺติ. อถาหํ อาคนฺตฺวา นิรนฺตรํ พุทฺธวํสํ
กเถตฺวา มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺสามี"ติ ภิกฺขูนํ กถาวารสฺส โอกาสํ ทตฺวา
อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสิ.
      ยญฺเจตํ ภควา ตนฺตึ กเถสิ, ตตฺถ กปฺปปริจฺเฉโท ชาติปริจฺเฉโท
โคตฺตปริจฺเฉโท อายุปริจฺเฉโท โพธิปริจฺเฉโท สาวกยุคปริจฺเฉโท
สาวกสนฺนิปาตปริจฺเฉโท อุปฏฺฐากปริจฺเฉโท ปิติปริจเฉโทติ นวิเม วารา อาคตา,
สมฺพหุลวาโร น อาคโต, อาเนตฺวา ปน ทีเปตพฺโพ.
                            สมฺพหุลวาร
      สพฺพโพธิสตฺตานํ หิ เอกสฺมึ กุลวํสานุรูเป ปุตฺเต ชาเต นิกฺขมิตฺวา
ปพฺพชิตพฺพนฺติ อยเมว วํโส อยํ ปเวณี. กสฺมา? สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานญฺหิ
มาตุ กุจฺฉึ โอกฺกมนโต ปฏฺฐาย ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการานิ อเนกานิ ปาฏิหาริยานิ
โหนฺติ, ตตฺร เนสํ ยทิ เนว ชาตนครํ น ปิตา น มาตา ๒- น ภริยา น
ปุตฺโต ปญฺญาเยยฺย, "อิมสฺส เนว ชาตนครํ น ปิตา ฯเปฯ น ปุตฺโต
ปญฺญายติ, เทโว วา สกฺโก วา มาโร วา พฺรหฺมา วา เอส มญฺเญ,
เทวานญฺจ อีทิสํ ปฏิหาริยํ อนจฺฉริยนฺ"ติ  มญฺญมาโน ชโน เนว โสตพฺพํ
น สทฺทหิตพฺพํ ๓- มญฺเญยฺย, ตโต อภิสมโย น ภเวยฺย, อภิสมเย อสติ
นิรตฺถโก ๔- พุทฺธุปฺปาโท, อนิยฺยานิกํ สาสนํ โหติ. ตสฺมา สพฺพโพธิสตฺตานํ
  "เอกสฺมึ กุลวํสานุรูเป ปุตฺเต ชาเต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตพฺพนฺ"ติ อยเมว วํโส
อยํ ปเวณี. ตสฺมา ปุตฺตาทีนํ วเสน สมฺพหุลวาโร อาเนตฺวา ทีเปตพฺโพ.
                        สมฺพหุลปริจฺเฉทวณฺณนา
      ตตฺถ:-
           สมวตฺตกฺขนฺโธ อตุโล,            สุปฺปพุทฺโธ จ อุตฺตโร
           สตถวาโห วิชิตเสโน,            ราหุโล ภวติ สตฺตโมติ
เอเต ตาว สตฺตนฺนํ พุทฺธานํ ๕- อนุกฺเมเนว      สตฺต ปุตฺตา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อชฺช มยิ           อิ. "น มาตา"ติ น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม., อิ. สทฺธาตพฺพํ.     ฉ.ม. นิรตฺถโกว    ฉ.ม. สตฺตนฺนมฺปิ โพธิสตฺตานํ
      ตตฺถ ราหุลภทฺเท ตาว ชาเต ปณฺณํ อาหริตฺวา มหาปุริสสฺส
หตฺเถ ฐปยึสุ. อถสฺส ตาวเทว สกลสรีรํ โขเภตฺวา ปุตฺตสิเนโห อฏฺฐาสิ. โส
จินฺเตสิ "เอกสฺมึ ตาว ชาเต เอวรูโป ปุตฺตสิเนโห, ปโรสหสฺสํ กิร เม
ปุตฺตา ภวิสฺสนฺติ, เตสุ เอเกกสฺมึ ชาเต อิมํ สิเนหพนฺธนํ เอวํ วฑฺฒนฺตํ
ทุพฺภิชฺชํ ภวิสฺสตีติ ๑- ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาตนฺ"ติ อาห. ตํทิวสเมว จ
รชฺชํ ปหาย นิกฺขนฺโต. เอส นโย สพฺเพสํ ปุตฺตุปฺปตฺติยนฺติ. อยํ ปุตฺตปริจฺเฉโท.
      สุตฺตนา ๒- สพฺพกามา จ,       สุจิตฺตา อถ โรจนี ๓-
      รุจฺจตินี ๔- สุนนฺทา จ            พิมฺพา  ภวติ สตฺตมาติ
เอตา เตสํ สตฺตนฺนํปิ ปุตฺตานํ มาตโร อเหสุํ. พิมฺพา เทวี ปน ราหุลกุมาเร
ชาเต ราหุลมาตาติ ปญฺญายิตฺถ. อยํ ภริยาปริจฺเฉโท.
      วิปสฺสี กกุสนฺโธติ อิเม ปน เทฺว โพธิสตฺตา ปยุตฺตอาชญฺญรถํ
อารุยฺห มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมึสุ. สิขี โกนาคมโนติ อิเม เทฺว หตฺถิกฺขนฺธวรคตา
หุตฺวา นิกฺขมึสุ. เวสฺสภู โพธิสตฺโต ๕- สุวณฺณสีวิกาย นิสีทิตฺวา นิกฺขมิ.
กสฺสโป อุปริปาสาทมหาตเล นิสินฺโนว อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา
ฌานา วุฏฺฐาย ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา "ปาสาโท คนฺตฺวา ๖- โพธิมณฺเฑ โอตรตู"ติ
อธิฏฺฐาสิ. ปาสาโท อากาเสน คนฺตฺวา โพธิมณฺเฑ โอตริ. มหาปุริโสปิ ตโต
โอตริตฺวา ภูมิยํ ฐตฺวา "ปาสาโท ยถาฐาเนเยว ปติฏฺฐตู"ติ จินฺเตสิ. โส
ยถาฐาเน ปติฏฺฐาสิ. มหาปุริโสปิ สตฺต ทิวสานิ ปธานํ อนุยุญฺชิตฺวา โพธิปลฺลงฺเก
นิสีทิตฺวา สพฺพญฺญุตญาณํ ๗- ปฏิวิชฺฌิ. อมฺหากํ ปน โพธิสตฺโต กณฺฐกมารุยฺห ๘-
นิกฺขนฺโตติ. อยํ ยานปริจฺเฉโท.
     วิปสฺสิสฺส ภควโต โยชนปฺปมาเณ ปเทเส วิหาโร ปติฏฺฐิโต, ๙-
สิขิสฺส ติคาวุเต, เวสฺสภุสฺส อฑฺฒโยชเน, กกุสนฺธสฺส คาวุเต, โกนาคมนสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. ภวิสฺสติ   ฉ.ม. สุตนา อิ. สุธานา   ฉ.ม. โรจินี   ฉ.ม. รุจคฺคตี.
@  อิ. รุจคฺคตฺตี     ฉ.ม.,อิ. โพธิสตฺโตติ น ทิสฺสติ.    ฉ.ม. อุคฺคนฺตฺวา
@ ฉ.ม. สพฺพญฺญุตํ   ฉ.ม. กณฺฏกํ อสฺสวรมารุยฺห,   ฉ.ม., อิ. ปติฏฺฐาสิ.
อฑฺฒคาวุเต, กสฺสปสฺส วีสติอุสเภ. อมฺหากํ ภควโต ปกติมาเนน โสฬสกรีเส
ราชมาเนน อฏฺฐกรีเส ปเทเส วิหาโร ปติฏฺฐิโตติ. อยํ วิหารปริจฺเฉโท นาม.
      วิปสฺสิสฺส ภควโต เอกรตนายามา วิทตฺถิวิตฺถารา อฏฺฐงฺคุลุพฺเพธา
สุวณฺณิฏฺฐกา กาเรตฺวา จูฬํเสน ฉาเทตฺวา วิหารฏฺฐานํ กีณึสุ. สิขิสฺส
สุวณฺณยฏฺฐิผาเลหิ ฉาเทตฺวา กีณึสุ. เวสฺสภุสฺส สุวณฺณหตฺถิปาทานิ กาเรตฺวา
เตสํ จูฬํเสน ฉาเทตฺวา กีณึสุ. กกุสนฺธสฺส วุตฺตนเยเนว สุวณฺณิฏฺฐกาหิ
ฉาเทตฺวา กีณึสุ. โกนาคมนสฺส วุตฺตนเยเนว สุวณฺณกจฺฉเปหิ ฉาเทตฺวา
กีณึสุ. กสฺสปสฺส สุวณฺณกฬีหิเยว ๑- ฉาเทตฺวา กีณึสุ. อมฺหากญฺจ ๒- ภควโต
สลกฺขณานํ กหาปณานํ จูฬํเสน ๓- ฉาเทตฺวา กีณึสุ. อยํ วิหารภูมิคฺคหเณ ๔-
ปริจฺเฉโท. ๔-
      ตตฺถ วิปสฺสิสฺส ภควโต ตถา ภูมึ กีณิตฺวา วิหารํ กตฺวา
ทินฺนอุปฏฺฐาโก ปุนพฺพสุมิตฺโต นาม อโหสิ, สิขิสฺส ภควโต ๕- สิริวฑฺโฒ ๖-
นาม, เวสฺสภุสฺส โสตฺถิโย นาม, กกุสนฺธสฺส อจฺจุโต นาม, โกนาคมนสฺส
อุคฺโค นาม, กสฺสปสฺส สุมโน นาม, อมฺหากํ ปน ภควโต สุทตฺโต นาม.
สพฺเพเจเต คหปติมหาสาลา เสฏฺฐิโน อเหสุนฺติ. อยํ อุปฏฺฐากปริจฺเฉโท
นาม.
      อปรานิ จตฺตาริ อวิชหิตฏฺฐานานิ นาม โหนฺติ. สพฺพพุทฺธานํ หิ
โพธิปลฺลงฺโก อวิชหิโต, เอกสฺมึเยว ฐาเน โหติ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ อิสิปตเน
มิคทาเย อวิชหิตเมว โหติ. เทโวโรหณกาเล สงฺกสฺสนครทฺวาเร ปฐมปาทคณฺฑิตา ๗-
อวิชหิตาว โหติ. เชตวเน คนฺธกุฏิยา จตฺตาริ มญฺจปาทฏฺฐานานิ
อวิชหิตาเนว โหนฺติ, วิหาโร ปน ขุทฺทโกปิ มหนฺโตปิ โหติ, วิหาโรปิ น
วิชหติเยว. ๘- นครํ ปน วิชหติ. ยทา นครํ ปาจีนโต โหติ, ตทา วิหาโร
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุวณฺณกฏฺฏีหิ, อิ. สุวณฺณกฏฐีหิ.    ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม., อิ. จูฬํเสเนว           ๔-๔ ฉ.ม. วิหารภูมิคฺคหนธนปริจฺเฉโท.,
@  อิ. วิหารภูมิคหเณ ธนปริจฺเฉโท.    ฉ.ม., อิ. ภควโตติ น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม. สิริวฑฺฒโน, อิ. สิริวฑฺฒโก.   ฉ.ม. ปฐมปทคณฺฐิกา, อิ. ปฐมปาทคณฺฐิ.
@ ฉ.ม. วิชหิโตเยว
ปจฺฉิมโต. ยทา นครํ ทกฺขิณโต, ตทา วิหาโร อุตฺตรโต. ยทา นครํ ปจฺฉิมโต
ตทา วิหาโร ปาจีนโต, ยทา นครํ อุตฺตรโต ตทา วิหาโร ทกฺขิณโตติ ๑-
อิทานิ ปน นครํ อุตฺตรโต, วิหาโร ทกฺขิณโต.
      สพฺพพุทฺธานํ จ อายุเวมตฺตํ ปมาณเวมตฺตํ กุลเวมตฺตํ ปธานเวมตฺตํ
รสฺมิเวมตฺตนฺติ ปญฺจ เวมตฺตานิ โหนฺติ. อายุเวมตฺตํ นาม เกจิ
ทีฆายุกา โหนฺติ, เกจิ อปฺปายุกา. ตทา หิ ทีปงฺกรสฺส วสฺสสตสหสฺสํ
อายุปฺปมาณํ อโหสิ, อมฺหากํ ภควโต วสฺสสตํ อายุปฺปมาณํ.
      ปมาณเวมตฺตํ นาม เกจิ ทีฆา โหนฺติ, เกจิ รสฺสา. ตถา หิ
ทีปงฺกโร อสีติหตฺโถ อโหสิ, สุมโน นวุติหตฺโถ, อมฺหากํ ปน ภควา
อฏฺฐารสหตฺโถ.
      กุลเวมตฺตํ นาม เกจิ ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺตนฺติ, เกจิ พฺราหฺมณกุเล.
ปธานเวมตฺตํ  นาม เกสญฺจิ ปธานํ อิตฺตรกาลเมว โหติ, ยถา กสฺสปสฺส
ภควโต. เกสญฺจิ อทฺธนียํ ยถา อมฺหากํ ภควโต.
      รสฺมิเวมตฺตํ นาม สุมงฺคลสฺส ๒- ภควโต สรีรรสฺมิ ทสสหสฺสีโลกธาตุปฺปมาณา
อโหสิ. อมฺหากํ ภควโต สมนฺตา พฺยามมตฺตา. ตตฺร รสฺมิเวมตฺตํ
อชฺฌาสยปฏิพทฺธํ. โย ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตสฺส ตตฺตกํ สรีรปฺปภา ผรติ. สุมงฺคลสฺส
ปน นิจฺจํปิ ทสสหสฺสีโลกธาตุํ ผลตูติ อชฺฌาสโย อโหสิ. ปฏิวิทฺธคุเณสุ ปน
กตฺถจิ ๓- เวมตฺตํ นาม นตฺถิ.
      อปรํ อมฺหากํเยว ภควโต สหชาตปริจฺเฉทญฺจ นกฺขตฺตปริจฺเฉทญฺจ
ทีเปสุํ. สพฺพญฺญุโพธิสตฺเตน กิร สทฺธึ ราหุลมาตา อานนฺทตฺเถโร ฉนฺโน
กณฺฐโก ๔- นิธิกุมฺภิโย ๕- มหาโพธิ กาฬุทายีติ อิมานิ สตฺต สหชาตานิ. มหาปุริโส
จ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตเยว ๖- มาตุ กุจฺฉิยํ ๗- โอกฺกมิ, มหาภินิกฺขมนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ.    ฉ.ม. มงฺคลสฺส. เอวมุปริปิ   ฉ.ม. กสฺสจิ
@ ฉ.ม. กณฺฏโก, อิ. กนฺถโก    ฉ.ม. นิธิกุมฺโภ, อิ. นิธิกุมฺภิ.
@ ฉ.ม. อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตเนว.   ฉ.ม., อิ. มาตุกุจฺฉึ
นิกฺขมิ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิ. วิสาขนกฺขตฺเตน ชาโต จ
อภิสมฺพุทฺโธ จ ปรินิพฺพุโต จ. มาฆนกฺขตฺเตนสฺส สาวกสนฺนิปาโต จ อโหสิ
อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนญฺจ. อสฺสยุชนกฺขตฺเตน เทโวโรหณนฺติ เอตฺตกํ อาหริตฺวา
ทีเปตพฺพํ. อยํ สมฺพหุลวารปริจฺเฉโท นาม.
      [๑๓] อิทานิ อถ โข เตสํ ภิกฺขูนนฺติอาทีสุ เต ภิกฺขู "อาวุโส
ปุพฺเพนิวาสสฺส นาม อยํ คติ, ยํ ปนีทํ ๑- จุติโต ปฏฺฐาย ปฏิสนฺธิอาโรหณํ.
ยํ ปน อิทํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ปจฺฉามุขํ ญาณํ เปเสตฺวา จุตึ คนฺตพฺพํ,
อิทํ อติครุกํ. อากาเส ปทํ ทสฺเสนโต วิย ภควา กเถตี"ติ ๒- อติวิมฺหยชาตา
หุตฺวา "อจฺฉริยํ อาวุโส"ติอาทีนิ วตฺวา ปุน อปรํปิ การณํ ทสฺเสนฺตา ๓-
"ยตฺร หิ นาม ตถาคโต"ติอาทิมาหํสุ.
      ตตฺถ ยตฺร หิ นามาติ อจฺฉริยฏฺเฐ นิปาโต, โย นาม ตถาคโตติ
อตฺโถ. ฉินฺนปปญฺเจติ เอตฺถ ปปญฺจา นาม ตณฺหา มาโน ทิฏฺฐีติ อิเม ตโย
กิเลสา. ฉินฺนวฏุเมติ เอตฺถ  วฏุมนฺติ กุสลากุสลกมฺมวฏฺฏํ วุจฺจติ.
ปริยาทินฺนวฏฺเฏติ ตสฺเสว เววจนํ, ปริยาทินฺนสพฺพกมฺมวฏฺเฏติ อตฺโถ.
สพฺพทุกฺขวีติวตฺเตติ สพฺพํ วิปากวฏฺฏสงฺขาตํ ทุกฺขํ วีติวตฺเต. อนุสฺสริสฺสตีติ
อิทํ ยตฺร หีติ นิปาตวเสน อนาคตวจนํ, อตฺโถ ปเนตฺถ อตีตวเสน เวทิตพฺโพ.
ภควา หิ เต พุทฺเธ อนุสฺสริ, น อิทานิ อนุสฺสริสฺสตีติ. เอวํสีลาติ มคฺคสีเลน
ผลสีเลน โลกิยโลกุตฺตรสีเลน เอวํสีลา. เอวํธมฺมาติ เอตฺถ สมาธิปกฺขาว
ธมฺมา อธิปฺเปตา, มคฺคสมาธินา ผลสมาธินา โลกิยโลกุตฺตรสมาธินา เอวํสมาธิโนติ
อตฺโถ. เอวํปญฺญาติ มคฺคปญฺญาทิวเสเนว เอวํปญฺญา. เอวํวิหารีติ เอตฺถ
ปน เหฏฺฐา สมาธิปกฺขานํ ธมฺมานํ คหิตตฺตา วิหาโร คหิโตว, ปุน กสฺมา
คหิตเมว คณฺหาตีติ เจ. น อิทํ คหิตเมว, อิทํ หิ นิโรธสมาปตฺติปริทีปนตฺถํ
วุตฺตํ. ตสฺมา เอวํ นิโรธสมาปตฺติวิหารี เต ภควนฺโต อเหสุนฺติ อตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ.   ฉ.ม. กเถสี"ติ.   ฉ.ม., อิ. ทสฺเสนฺโต.
     เอวํ วิมุตฺตาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติตทงฺควิมุตฺติสมุจฺเฉทวิมุตฺติปฏิปฺ-
ปสฺสทฺธิวิมุตฺตินิสฺสรณวิมุตฺตีติ ปญฺจวิธา วิมุตฺติ. ตตฺถ อฏฺฐสมาปตฺติโย สยํ
วิกฺขมฺภิเตหิ นีวรณาทีหิ วิมุตฺตตฺตา วิกฺขมฺภนวิมุตตีติ สงฺขยํ ๑- คจฺฉนฺติ.
อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา สตฺต อนุปสฺสนา สยํ ตสฺส ตสฺส ปจฺจนีกงฺควเสน
ปริจฺฉินฺนตฺตา ๒- เตหิ นิจฺจสญฺญาทีหิ วิมุตฺตตฺตา ตทงฺควิมุตฺตีติ สงฺขฺยํ
คจฺฉนฺติ. จตฺตาโร อริยมคฺคา สยํ สมุจฺฉินฺเนหิ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา
สมุจฺเฉทวิมฺตตีติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. จตฺตาริ สามญฺญผลานิ มคฺคานุภาเวน กิเลสานํ
ปฏิปฺปสฺสทฺธนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺตีติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ.
นิพฺพานํ สพฺพกิเลเสหิ นิสฺสรณตฺตา ๓- อปคตตฺตา ทูเร ฐิตตฺตา นิสฺสรณวิมุตฺตีติ
สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ ๔- อิมาสํ ปญฺจนฺนํ วิมุตฺตีนํ วเสน "เอวํ วิมุตฺตา"ติ เอตฺถ
อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
      [๑๔] ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ เอกีภาวา วุฏฺฐิโต.
      [๑๖] อิโต โส ภิกฺขเวติ กา ๕- อนุสนฺธิ? อิทญฺหิ สุตฺตํ "ตถาคตสฺเสเวสา ๕-
ภิกฺขเว ธมฺมธาตุ สุปฏิวิทฺธา"ติ จ "เทวตาปิ ตถาคตสฺส เอตมตฺถํ
อาโรเจสุนฺ"ติ จ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ อารทฺธนฺติ. ๖- ตตฺถ เทวตาอาโรจนปทํ
สุตฺตนฺตปริโยสาเน เทวจาริกาย โกลาหลํ ทสฺเสนฺโต วิจาเรสฺสติ.
ธมฺมธาตุปทานุสนฺธิวเสน ปน อยํ เทสนา อารทฺธา. ตตฺถ ขตฺติโย ชาติยาติอาทีนิ
เอกาทส ปทานิ นิทานกณฺเฑ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
                        โพธิสตฺตธมฺมตาวณฺณนา
      [๑๗] อถโข ภิกฺขเว วิปสฺสี โพธิสตฺโตติอาทีสุ ปน วิปสฺสีติ.
ตสฺส นามํ, ตํ จ โข วิวิเธ อตฺเถ ปสฺสนกุสลตาย ลทฺธํ. โพธิสตฺโตติ
ปณฺฑิตสตฺโต พุชฺฌนกสตฺโต. โพธิสงฺขาเตสุ วา จตูสุ มคฺเคสุ สตฺโต อาสตฺโต
ลคฺคมานโสติ โพธิสตฺโต. สโต สมฺปชาโนติ เอตฺถ สโตติ สติเยว.
@เชิงอรรถ:  อิ., สี. สงฺขํ เอวมุปริปิ      ฉ.ม., อิ. ปริจฺจตฺตาหิ.
@ ฉ. ม., อิ. นิสฺสฏตฺตา       ฉ.ม. คจฺฉติ. อิติ อิมาสํ....
@ ฉ.ม., อิ. โก.            ฉ.ม. อาพทฺธํ, อิ. อาพทฺธนฺติ.
สมฺปชาโนติ ญาณํ. สตึ สุปฏฺฐิตํ กตฺวา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา มาตุ กุจฺฉึ
โอกฺกมีติ อตฺโถ. โอกฺกมีติ อิมินา จสฺส โอกฺกนฺตภาโวว ปาลิยํ ทสฺสิโต น
โอกฺกมนกฺกโม. โส ปน ยสฺมา อฏฺฐกถํ อารุโฬฺห, ตสฺมา เอวํ เวทิตพฺโพ:-
      สพฺพโพธิสตฺตา หิ สมตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา ปญฺจ มหาปริจฺจาเค
ปริจฺจชิตฺวา ญาตตฺถจริยา โลกตฺถจริยา พุทฺธจริยานํ โกฏึ ปตฺวา เวสฺสนฺตรสทิเส
ตติเย อตฺตภาเว ฐตฺวา สตฺต มหาทานานิ ทตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ ปฐวึ
กมฺเปตฺวา กาลํ กตฺวา ทุติยจิตฺตวาเร ตุสิตภวเน นิพฺพตฺตนฺติ. วิปสฺสี
โพธิสตฺโตปิ ตเถว กตฺวา ตุสิตปุเร  นิพฺตติตฺวา สฏฺฐิสตสหสฺสาธิกา
สตฺตปญฺญาสวสฺสโกฏิโย ตตฺถ อฏฺฐาสิ. อญฺญทา ปน ทีฆายุกเทวโลเก นิพฺพตฺตา
โพธิสตฺตา น ยาวตายุกํ ติฏฺฐนฺติ. กสฺมา? ตตฺถ ปารมีนํ ทุปฺปูรณียตฺตา. เต
อธิมุตฺตกาลกิริยํ ๑- กตฺวา มนุสฺสปเถเยว นิพฺพตฺตนฺติ. ปารมิโย ปนสฺส ๒- ยถา
อิทานิ เอเกนตฺตภาเวน สพฺพญฺญุตํ อุปฺปาเทตุํ ๓- สกฺโกนฺติ, เอวํ สพฺพโส
ปูริตตฺตา ตทา วิปสฺสี โพธิสตฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ อฏฺฐาสิ.
      เทวตานํ ปน "มนุสฺสานํ คณนาวเสน อิทานิ สตฺตหิ ทิวเสหิ
จุติ ภวิสฺสติ"ติ ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ:- มาลา มิลายนฺติ, วตฺถานิ
กิลิสฺสนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, กาเย ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมติ, เทโว
เทวาสเน น สณฺฐาติ.
      ตตฺถ มาลาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส ปิลนฺธิตมาลา ๔- ตา กิร
สฏฺฐิสตสหสฺสาธิกสตฺตปณฺณาสวสฺสโกฏิโย อมิลายิตฺวา ตทา มิลายนฺติ. วตฺเถสุปิ
เอเสว นโย. เอตฺตกํ ปน กาลํ เทวานํ เนว สีตํ น อุณฺหํ โหติ, ตสฺมึ กาเล
สรีรา พินฺทุพินฺทุวเสน เสทา มุจฺจนฺติ. เอตฺตกญฺจ กาลํ เตสํ สรีเร
ขญฺฑิจฺจปาลิจฺจาทิวเสน วิวณฺณตา น ปญฺญายติ, เทวธีตา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา วิย
ขายนฺติ, เทวปุตฺตา วีสติวสสุทฺเทสิกา วิย ขายนฺติ, มรณกาเล ปน เตสํ
กิลนฺตรูโป อตฺตภาโว โหติ. เอตฺตกญฺจ เตสํ กาลํ เทวโลเก อุกฺกณฺฐิกา ๕-
นาม นตฺถิ, มรณกาเล ปน นิสฺสสนฺติ วิชมฺภนฺติ, สเก อาสเน นาภิรมนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อธิมุตฺติกาลกิริยํ.   ฉ.ม. ปารมีนํ ปูเรนฺโต ปน.   ฉ.ม. อุปเนตุํ.
@ ฉ.ม. ปิฬนฺธนมาลา      ฉ.ม. อุกฺกณฺฐิตา
      อิมานิ ปน ปญฺจ ๑- ปุพฺพนิมิตฺตานิ ยถา โลเก มหาปุญฺญานํ
ราชราชมหามตฺตาทีนํเยว อุกฺกาปาตภูมิจาลจนฺทคฺคาหาทินิมิตฺตานิ ปญฺญายนฺติ,
น สพฺเพสํ, เอวเมว ๒- มเหสกฺขานํ เทวตานํเยว ปญฺญายนฺติ, น สพฺเพสํ.
ยถา จ มนุสฺเสสุ ปุพฺพนิมิตฺตานิ นกฺขตฺตปาฐกาทโยว ชานนฺติ, น สพฺเพ,
เอวํ ตานิปิ น สพฺพเทวตา ชานนฺติ, ปญฺฑิตาเอว ปน ชานนฺติ. ตตฺถ เย
มนฺเทน กุสลกมฺเมน นิพฺพตฺตา เทวปุตฺตา, เต เตสุ อุปฺปนฺเนสุ "อิทานิ โก
ชานาติ `กุหึ นิพฺพตฺติสฺสามา'ติ"ภายนฺติ. เย มหาปุญฺญา, เต "อเมฺหหิปิ
ทินฺนทานํ, รกฺขิตสีลํ, ภาวิตภาวนํ อาคมฺม อุปริเทวโลเกสุ สมฺปตฺตึ
อนุภวิสฺสามา"ติ น ภายนฺติ. วิปสฺสี โพธิสตฺโตปิ ตานิ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา
"อิทานิ อนนฺตเร อตฺตภาเว พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ น ๓- ภายิ. อถสฺส เตสุ นิมิตฺเตสุ
ปาตุภูเตสุ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา "มาริส ตุเมฺหหิ ทส ปารมิโย
ปูเรนฺเตหิ น สกฺกสมฺปตฺตึ น มารสมฺปตฺตึ น พฺรหฺมสมฺปตฺตึ น จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ
ปฏฺเฐนฺเตหิ ปูริตา, โลกนิตฺถรณตฺถาย ปน พุทฺธตฺตํ ปฏฺฐยมาเนหิ
ปูริตา. โส เต ๔- อิทานิ กาโล มาริส พุทฺธตฺตาย, สมโย มาริส พุทฺธตฺตายา"ติ
ยาจนฺติ.
      อถ มหาสตฺโต ตาสํ เทวตานํ ปฏิญฺญํ อทตฺวาว กาลทีปเทสกุล-
ชเนตฺติอายุปริจฺเฉทวเสน ปญฺจมหาวิโลกนํ นาม วิโลเกสิ. ตตฺถ "กาโล นุโข,
น กาโล"ติ ปฐมํ กาลํ วิโลเกสิ. ตตฺถ วสฺสสตสหสฺสโต อุทฺธํ วฑฺฒิตอายุกาโล
กาโล นาม น โหติ. กสฺมา? ตทา หิ สตฺตานํ ชาติชรามรณานิ น
ปญฺญายนฺติ, พุทฺธานํ จ ธมฺมเทสนา นาม ติลกฺขณวินิมุตฺตา นตฺถิ, เตสํ
"ทุกขมนิจฺจมนตฺตา"ติ กเถนฺตานํ "กึ นาเมตํ กเถนฺตี"ติ เนว โสตุํ, น
สทฺทหิตุํ มญฺญนฺติ, ตโต อภิสมโย น โหติ, ตสฺมึ อสติ อนิยฺยานิกํ สาสนํ
โหติ. ตสฺมา โส อกาโล. วสฺสสตโต ปฏฺฐาย โอนอายุกาโลปิ กาโล น
โหติ. กสฺมา? ตทา หิ สตฺตา อุสฺสนฺนกิเลสา โหนฺติ, อุสฺสนฺน กิเลสานญฺจ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปญฺจาติ น ทิสฺสติ.     ฉ.ม. เอวํ.
@ ฉ.ม. น ภายติ.           ฉ.ม., อิ.โว.
ทินฺโน โอวาโท โอวาทฏฺฐาเน น ติฏฺฐติ, อุทเก ทณฺฑราชี วิย ขิปฺปํ
วิคจฺฉติ. ตสฺมา โสปิ อกาโล. ๑- วสฺสสตสหสฺสโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา, วสฺสสตโต
ปฏฺฐาย อุทฺธํ อายุกาโล กาโล นาม, ตทา จ อสีติวสฺสสหสฺสายุกา มนุสฺสา.
อถ มหาสตฺโต "นิพฺพตฺติตพฺพกาโล"ติ กาลํ ปสฺสิ.
      ตโต ทีปํ วิโลเกนฺโต สปริวาเร จตฺตาโร ทีเป โอโลเกตฺวา "ตีสุ
ทีเปสุ พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, ชมฺพุทีเปเยว นิพฺพตฺตนฺตี"ติ ทีปํ ปสฺสิ.
      ตโต "ชมฺพุทีโป นาม มหา, ทสโยชนสหสฺสปริมาโณ, กตรสฺมึ
นุโข ปเทเส พุทฺธา นิพฺพตฺตตี"ติ เทสํ โอโลเกนฺโต มชฺฌิมเทสํ ปสฺสิ.
มชฺฌิมเทโส นาม "ปุรตฺถิมาย ทิสาย กชงฺคลํ นาม นิคโม"ติ ๒- อาทินา
นเยน วินเย วุตฺโตว. โส อายามโต ตีณิ โยชนสตานิ, วิตฺถารโต
อฑฺฒเตยฺยานิ ปริกฺเขปโต นว โยชนสตานีติ. เอตสฺมึ หิ ปเทเส พุทฺธา
ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกา อสีติมหาสาวกา จกฺกวตฺติราชาโน อญฺเญ จ มเหสกฺขา
ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติมหาสาลา อุปฺปชฺชนฺติ. อิทํ เจตฺถ พนฺธุมตี นาม นครํ,
ตตฺถ มยา นิพฺพตฺติตพฺพนฺติ นิฏฺฐมคมาสิ.
      ตโต กุลํ อนุวิโลเกนฺโต ๓- "พุทฺธา นาม โลกสมฺมเต กุเล
นิพฺพตฺตนฺติ, อิทานิ จ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ, พนฺธุมา
นาม เม ราชา ปิตา ภวิสฺสตี"ติ กุลํ ปสฺสิ.
      ตโต มาตรํ วิโลเกนฺโต "พุทฺธมาตา นาม โลลา สุราธุตฺตา น
โหติ, กปฺปสตสหสฺสปูริตปารมี ชาติโต ปฏฺฐาย อขณฺฑปญฺจสีลา โหติ, อยญฺจ
พนฺธุมตี นาม เทวี อีทิสา, อยํ เม มาตา ภวิสฺสติ, กิตฺตกํ ปนสฺสา
อายู"ติ อาวชฺชนฺโต "ทสนฺนํ มาสานํ อุปริ สตฺต ทิวสานี"ติ ปสฺสิ.
      อิติ อิทํ ปญฺจมหาวิโลกนํ วิโลเกตฺวา "กาโล เม มาริสา
พุทฺธภาวายา"ติ เทวตานํ สงฺคหํ กโรนฺโต ปฏิญฺญํ ทตฺวา "คจฺฉถ ตุเมฺห"ติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อกาโลว.        วิ. มหา. ๕/๒๕๙/๒๔ มหากจฺจานสฺส ปญฺจวรปริทสฺสนา
@ ฉ.ม., อิ. วิโลเกนฺโต
ตา เทวตา อุยฺโยเชตฺวา ตุสิตเทวตาหิ ปริวุโต ตุสิตปุเร นนฺทวนํ ๑- ปาวิสิ.
สพฺพเทวโลเกสุปิ นนฺทวนํ อตฺถิเยว. ตตฺร นํ เทวตา อิโต จุโต สุคตึ
คจฺฉาติ ปุพฺเพ กตกุสลกมฺโมกาสํ สารยมานา วิจรนฺติ. โส เอวํ เทวตาหิ กุสลํ
สารยมานาหิ ปริวุโต ตตฺถ วิจรนฺโตเยว จวิ.
      เอวํ จุโต จ จวามีติ ชานาติ, จุติจิตฺตํ น ชานาติ. ปฏิสนฺธึ
คเหตฺวาปิ ชานาติ, ปฏิสนฺธิจิตฺตเมว น ชานาติ. อิมสฺมึเยว เม ฐาเน ปฏิสนฺธิ
คหิตาติ เอวํ ปน ชานาติ. เกจิ ปน เถรา "อาวชฺชนปริยาโย นาม ลทฺธุํ
วฏฺฏติ, ทุติยตติยจิตฺตวาเรเอว ชานิสฺสตี"ติ วทนฺติ. ติปิฏกมหาสิวตฺเถโร ปนาห
"มหาสตฺตานํ ปฏิสนฺธิ น อญฺเญสํ ปฏิสนฺธิสทิสา, โกฏิปฺปตฺตํ ปน เตสํ
สติสมฺปชญฺญํ. ยสมา ปน เตเนว จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ กาตุํ ๒- น สกฺกา, ตสฺมา
จุติจิตฺตํ น ชานาติ. จุติกฺขเณเยว ๓- ปน จวามีติ ชานาติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตํ น
ชานาติ. อสุกสฺมึ เม ฐาเน ปฏิสนฺธิ คหิตาติ ชานาตีติ, ๔- ตสฺมึ กาเล ทสสหสฺสี
โลกธาตุ สงฺกมฺปตี"ติ. เอวํ สโต สมฺปชาโน มาตุ กุจฺฉึ โอกฺกมนฺโต ปน
เอกูนวีสติยา ปฏิสนฺธิจิตฺเตสุ เมตฺตาปุพฺพภาค โสมนสฺสสหคตญาณสมฺปยุตฺต-
อสงฺขาริกกุสลจิตฺตสทิสมหาวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. มหาสิวตฺเถโร ปน
อุเปกฺขาสหคเตนาติ อาห. ยถา จ อมฺหากํ ภควา, เอวํ โสปิ อาสาฬฺหปุณฺณมิยํ ๕-
อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตเนว ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ.
      ตทา กิร ปุเร ปุณฺณมาย สตฺตมทิวสโต ปฏฺฐาย วิคตสุราปานํ
มาลาคนฺธาทิวิภูสนสมฺปนฺนํ นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมานา โพธิสตฺตมาตา สตฺตเม
ทิวเส ปาโต วุฏฺฐาย คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา สพฺพาลงฺการวิภูสิตา วรโภชนํ
ภุญฺชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สิริสยเน นิปนฺนา
นิทฺทํ โอกฺกมมานา อิมํ สุปินํ อทฺทส:- จตฺตาโร กิร นํ มหาราชาโน
สยเนเนว สทฺธึ อุกฺขิปิตฺวา อโนตตฺตทหํ เนตฺวา นฺหาเปตฺวา ทิพฺพวตฺเถหิ ๖-
นิวาเสตฺวา ทิพฺพคนฺเธหิ วิลิมฺเปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ ปิลนฺธิตฺวา ตโต อวิทูเร
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นนฺทนวนํ เอวมุปริปิ    ฉ.ม.,อิ. ญาตํ.    ฉ.ม. จุติกฺขเณปิ.
@ ฉ.ม. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ     ฉ.ม. อาสาฬฺหีปุณฺณมายํ, อิ. อาสาฬฺหิปุณฺณมาย.
@ ฉ.ม. ทิพฺพวตฺถํ,
รชตปพฺพโต ตสฺส อนฺโต กนกวิมานํ อตฺถิ, ตสฺมึ ปาจีนโต สีสํ กตฺวา
นิปชฺชาเปสุํ. อถ โพธิสตฺโต เสตวรวารโณ หุตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก
สุวณฺณปพฺพโต, ตตฺถ จริตฺวา ตโต โอรุยฺห ตํ ๑- รชตปพฺพตํ อภิรูหิตฺวา
กนกวิมานํ ปวิสิตฺวา มาตรํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิณปสฺสํ ผาเลตฺวา กุจฺฉึ
ปวิฏฺฐสทิโส อโหสิ.
      อถ ปพุทฺธา เทวี ตํ สุปินํ รญฺโญ อาโรเจสิ. ราชา วิภาตาย
รตฺติยา จตุสฏฺฐิมตฺเต พฺราหฺมณปาโมกฺเข ปกฺโกสาเปตฺวา หริตูปลิตฺตาย ๒-
ลาชาทีหิ กตมงฺคลสกฺการาย ภูมิยา มหารหานิ อาสนานิ ปญฺญเปตฺวา ตตฺถ
นิสินฺนานํ พฺราหฺมณานํ สปฺปิมธุสกฺกราภิสงฺขตสฺส วรปายาสสฺส สุวณฺณรชตปาติโย
ปูเรตฺวา สุวณฺณรชตปาตีเหว ปฏิกุชฺชิตฺวา อทาสิ, อญฺเญหิ จ อหตวตฺถกปิล-
คาวีทานาทีหิ เตสํ สนฺตปฺเปสิ. อถ เนสํ สพฺพกามสนฺตปฺปิตานํ ตํ สุปินํ
อาโรเจตฺวา "กึ ภวิสฺสตี"ติ ปุจฺฉิ. พฺราหฺมณา อาหํสุ "มา จินฺตยิ มหาราช,
เทวิยา เต กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ ปติฏฺฐิโต, โส  จ โข ปุริสคพฺโภ, น อิตฺถีคพฺโภ,
ปุตฺโต เต ภวิสฺสติ. โส สเจ อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ, ราชา ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตี.
ธมฺมิโก ๓- ธมฺมราชา สเจ อคารา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสติ, พุทฺโธ ภวิสฺสติ
โลเก วิวฏจฺฉโท"ติ อยํ ตาว "มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมี"ติ เอตฺถ อตฺถวณฺณนากฺกโม.
      อยเมตฺถ ธมฺมตาติ  อยํ เอตฺถ มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมเน ธมฺมตา, อยํ
สภาโว อยํ นิยโมติ วุตฺตํ  โหติ. นิยาโม จ นาเมส กมฺมนิยาโม อุตุนิยาโม
พีชนิยาโม จิตฺตนิยาโม ธมฺมนิยาโมติ ปญฺจวิโธ.
      ตตฺถ กุสลสฺส อิฏฺฐวิปากทานํ, อกุสลสฺส อนิฏฺฐวิปากทานนฺติ อยํ
กมฺมนิยาโม. ตสฺส ทีปนตฺถํ "น อนฺตลิกฺเข"ติ ๔- คาถาย วตฺถูนิ วตฺตพฺพานิ.
อปิจ เอกา กิร อิตฺถี สามิเกน สทฺธึ ภณฺฑิตฺวา อุพฺพนฺธิตฺวา มริตุกามา รชฺชุปาเส
คีวํ ปเวเสสิ. อญฺญตโร ปุริโส วาสึ นิเสเทนฺโต ๕- ตํ อิตฺถิกมฺมํ ทิสฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตนฺติ น ทิสฺสติ    อิ. หริตุปตฺตาย    ฉ.ม.,อิ. ธมฺมิโก ธมฺมราชาติ
@  ปาโฐ น ทิสฺสติ    ขุ.ธ. ๒๕/๑๒๗ ตโยชนวตฺถุ    ฉ.ม., อิ. นิเสนฺโต.
รชฺชุํ ฉินฺทิตุกาโม "มา ภายิ มา ภายี"ติ ตํ สมสฺสาเสนฺโต อุปธาวิ. รชฺชุ
อาสีวิโส หุตฺวา อฏฺฐาสิ. โส ภีโต  หุตฺวา ๑- ปลายิ. อิตรา ตตฺเถว มริ.
เอวมาทีนิ เจตฺถ วตฺถูนิ ทสฺเสตพฺพานิ.
      เตสุ เตสุ ชนปเทสุ ตสฺมึ ตสฺมึ กาเล เอกปฺปหาเรเนว รุกฺขานํ
ปุปฺผผลคฺคหณาทีนิ, วาตสฺส วายนํ อวายนํ, อาตปสฺส ติกฺขตา มนฺทตา, เทวสฺส
วสฺสนํ อวสฺสนํ, ปทุมานํ ทิวา วิกสนํ รตฺตึ สมฺมิลนนฺติ ๒- เอวมาทิ อุตุนิยาโม.
      ยํ ปเนตํ สาลิพีชโต สาลิผลเมว, มธุรโต มธุรรสํเยว, ติตฺตโต
ติตฺตรสํเยว ผลํ โหติ, อยํ พีชนิยาโม.
      ปุริมา ปุริมา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ จิตฺตเจตสิกานํ
ธมฺมานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปวฺจโยติ เอวํ ยเทตํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ
อนนฺตรา สมฺปฏิจฺฉนฺนาทีนํ ๓- นิพฺพตฺตนํ, อยํ จิตฺตนิยาโม.
      ยา ปเนสา โพธิสตฺตานํ มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมนาทีสุ ทสสหสฺสี-
โลกธาตุกมฺปนาทีนํ ปวตฺติ, อยํ ธมฺมนิยาโม นาม. เตสุ อิธ ธมฺมนิยาโม
อธิปฺเปโต. ตสฺมา ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต ธมฺมตา เอสา ภิกขเวติ อาทิมาห.
      [๑๘] ตตฺถ กุจฺฉึ โอกฺกมตีติ เอตฺถ กุจฺฉึ โอกฺกนฺโต โหตีติ
อยมตฺโถ. โอกฺกนฺเต หิ ตสฺมึ เอวํ โหติ, น โอกฺกมมาเน. อปฺปมาโณติ
วุฑฺฒิปฺปมาโณ, วิปุโลติ อตฺโถ. อุฬาโรติ ตสฺเสว เววจนํ. อุฬารานิ อุฬารานิ
ขาทนียานิ ขาทนฺตีติ ๔- อาทีสุ หิ มธุรํ อุฬารนฺติ วุตฺตํ. อุฬาราย ขลุ ภวํ
วจฺฉายโน สมณํ โคตมํ ปสํสาย ปสํสตีติ ๕- อาทีสุ เสฏฺฐํ อุฬารนฺติ วุตฺตํ.
อิธ ปน วิปุลํ อธิปฺเปตํ. เทวานํ เทวานุภาวนฺติ เอตฺถ เทวานํ อยมานุภาโว
นิวตฺถวตฺถสฺส ปภา ทฺวาทส โยชนานิ ผรติ, ตถา สรีรสฺส, ตถา อลงฺการสฺส,
ตถา วิมานสฺส, ตํ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. หุตฺวา น ทิสฺสติ.   ฉ.ม. มิลายนนฺติ.   ฉ.ม.,อิ. สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ.
@ ม.มู. ๑๒/๓๖๖/๓๒๙ มหาสจฺจกสุตฺต   ม.มู. ๑๒/๒๘๘/๒๕๒ จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺต
      โลกนฺตริกาติ ติณฺณํ ติณฺณํ จกฺกวาฬานํ อนฺตรา เอเกกา
โลกนฺตริกา ๑- โหติ ติณฺณํ ติณฺณํ สกฏจกฺกานํ วา ปตฺตานํ วา อญฺญมญฺญํ
อาหจฺจ ฐปิตานํ มชฺเฌ โอกาโส วิย. โส ปน โลกนฺตริกนิรโย ปริมาณโต ๒-
อฏฺฐโยชนสหสฺโส โหติ. อฆาติ นิจฺจวิวฏา. อสํวุตาติ เหฏฺฐาปิ อปฺปติฏฺฐา.
อนฺธการาติ ตมภูตา. อนฺธการติมิสาติ จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺตินิวารณโต
อนฺธภาวกรณติมิเสน สมนฺนาคตา. ตตฺถ กิร จกฺขุวิญฺญานํ น ชายติ. เอวํ
มหิทฺธิกาติ จนฺทิมสุริยา กิร เอกปฺปหาเรเนว ตีสุ ทีเปสุ ปญฺญายนฺติ, เอวํ
มหิทฺธิกา. เอเกกาย ทิสาย นว นว โยชนสตสหสฺสานิ อนฺธการํ วิธมิตฺวา
อาโลกํ ทสฺเสนฺติ, เอวํมหานุภาวา. อาภาย นานุโภนฺตีติ อตฺตโน ปภาย
นปฺปโหนฺติ. เต กิร จกฺกวาฬปพฺพตสฺส เวมชฺเฌน วิจรนฺติ, จกฺกวาฬปพฺพตญฺจ
อติกฺกมฺม โลกนฺตริกนิรโย. ตสฺมา เต ตตฺถ อาภาย  นปฺปโหนฺติ.
      เยปิ ตตฺถ สตฺตาติ เยปิ ตสฺมึ โลกนฺตริกมหานิรเย สตฺตา
อุปฺปนฺนา. กึ ปน กมฺมํ กตฺวา ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺตีติ. ภาริยํ ทารุณํ มาตาปิตูนํ
ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานญฺจ อุปริ อปราธํ อญฺญญฺจ ทิวเส ทิวเส ปาณวธาทิสาหสิกกมฺมํ
กตฺวา ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺติ ตามฺพปณฺณิทีเป อภยโจรนาคโจราทโย
วิย. เตสํ อตฺตภาโว ติคาวุติโก โหติ, วคฺคุลีนํ วิย ทีฆนขา โหนฺติ. เต
รุกฺเข วคฺคุลิโย วิย นเขหิ จกฺกวาฬปพฺพเต ลคฺคนฺติ. ยทา เต ๓- สํสปนฺตา
อญฺญมญฺญสฺส หตฺถปาสํ คตา โหนฺติ, อถ "ภกฺโข โน ลทฺโธ"ติ มญฺญมานา
ตตฺถ ธาวนฺตา ๔- วิปริวตฺติตฺวา โลกสนฺธารโกทเก ปตนฺติ, วาเต ปหรนฺเตปิ
มธุกผลานิ วิย ฉิชฺชิตฺวา อุทเก ปตนฺติ, ปติตมตฺตาว อจฺจนฺตขาเร อุทเก
ปิฏฺฐปิณฺฑํ ๕- วิย วิลียนฺติ.
      อญฺเญปิ กิร โภ สนฺติ สตฺตาติ โภ ยถา มยํ มหาทุกฺขํ อนุภวาม,
เอวํ อญฺเญปิ กิร สตฺตา อิทํ ทุกฺขํ อนุภวนตฺถาย อิธูปปนฺนาติ ตํ ทิวสํ
ปสฺสนฺติ. อยํ ปน โอภาโส เอกยาคุปานมตฺตํปิ น ติฏฺฐติ, อจฺฉราสํฆาฏมตฺตเมว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอเกโก โลกนฺตริโก    ก. วิตฺถารโต
@ ฉ.ม.,อิ. เตติ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. วาวฏา, อิ. วยาวฏา.   ฉ.ม. ปิฏฺฐปิณฺฑิ วิย.
วิชฺโชภาสํ ๑- วิย นิจฺฉริตฺวา "กึ อิทนฺ"ติ ภณนฺตานํเยว อนฺตรธายติ.
สํกมฺปตีติ สมนฺตโต กมฺปติ. อิตรทฺวยํ ปุริมปทสฺเสว เววจนํ. ปุน อปฺปมาโณ
จาติอาทิ นิคมนตฺถํ วุตฺตํ.
      [๑๙] จตฺตาโร นํ เทวปุตฺตา จตุทฺทิสํ รกฺขาย อุปคจฺฉนฺตีติ เอตฺถ
จตฺตาโรติ จตุนฺนํ มหาราชานํ วเสน วุตฺตํ, ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ ปน จตฺตาโร
จตฺตาโร กตฺวา จตฺตาฬีสสหสฺสานิ โหนฺติ. ตตฺถ อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ มหาราชาโน
ขคฺคหตฺถา โพธิสตฺตสฺส อารกฺขนตฺถาย อุปคนฺตฺวา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา อิตเร
คพฺภทฺวารโต ปฏฺฐาย อวรุทฺธเก ปํสุปิสาจกาทิยกฺขคเณ ปฏิกฺกมาเปตฺวา ยาว
จกฺกวาฬา อารกฺขํ คณฺหึสุ.
      กิมตฺถาย ปนายํ รกฺขา, นนุ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กลลกาลโต ปฏฺฐาย
สเจปิ โกฏิสตสหสฺสมารา โกฏิสตสหสฺสํปิ สิเนรุํ อุกฺขิปิตฺวา โพธิสตฺตสฺส วา
โพธิสตฺตมาตุ วา อนฺตรายกรณตฺถํ อาคจฺเฉยฺยุํ, สพฺเพ อนฺตรายา อนฺตรธาเยยฺยุํ.
วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา รุหิรุปฺปาทวตฺถุสฺมึ:- "อฏฺฐานเมตํ ภิกฺขเว
อนวกาโส, โย ปรูปกฺกเมน ๒- ตถาคตํ ชีวิตา โวโรเปยฺยุํ. ๓- น ปรูปกฺกเมน
ภิกฺขเว ตถาคตา ปรินิพฺพายนฺติ. คจฺฉถ ตุเมฺห ภิกฺขเว ยถาวิหารํ, อรกฺขิยา
ภิกฺขเว ตถาคตาติ ๔- เอวเมว, ปรูปกฺกเมน น เตสํ ชีวิตนฺตราโย อตฺถิ, สนฺติ
โข ปน อมนุสฺสา วิรูปา ทุทฺทสิกา เภรวรูปา มิคปกฺขิโน, เยสํ รูปํ วา
ทิสฺวา สทฺทํ วา สุตฺวา โพธิสตฺตมาตุ ภยํ วา สนฺตาโส วา อุปฺปชฺเชยฺย,
เตสํ นิวารณตฺถาย อารกฺขํ อคฺคเหสุํ. อปิจ โพธิสตฺตสฺส ปุญฺญเตเชน
สญฺชาตคารวา อตฺตโน คารวโจทิตาปิ เต เอวมกํสุ.
      กึ ปเนเต อนฺโตคพฺภํ ปวิสิตฺวา ฐิตา จตฺตาโร มหาราชาโน
โพธิสตฺตสฺส มาตุยา อตฺตานํ ทสฺเสนฺติ, น ทสฺเสนฺตีติ? นฺหานมณฺฑนโภชนาทิ-
สรีรกิจฺจกาเล น ทสฺเสนฺติ, สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา วรสยเน นิปนฺนกาเล ปน
ทสฺเสนฺติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ อมนุสฺสทสฺสนํ นาม มนุสฺสานํ สปฺปฏิภยํ โหติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิชฺโชภาโส, อิ, วิชฺชุโอภาโส    ฉ.ม., อิ. อนุปกฺกเมน
@ ฉ.ม., อิ. โวโรเปยฺย.         วินย. ๗/๓๔๒/๑๓๔ สํฆเภทกกฺขนฺธก.
โพธิสตฺตสฺส มาตา ปน อตฺตโน เจว ปุตฺตสฺส จ ปุญฺญานุภาเวน เต ทิสฺวา
น ภายติ, ปกติอนฺเตปุรปาลเกสุ วิยสฺสา เตสุ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
      [๒๐] ปกติยา สีลวตีติ สภาเวเนว สีลสมฺปนฺนา. อนุปฺปนฺเน กิร
พุทฺเธ มนุสฺสา ตาปสปริพฺพาชกานํ สนฺติเก วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา สีลํ
คณฺหนฺติ. อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส มาตาปิ กาลเทวิลสฺส อิสิโน สนฺติเก สีลํ
คณฺหาติ. โพธิสตฺเต ปน กุจฺฉิคเต อญฺญสฺส ปาทมูเล นิสีทิตุํ นาม น
สกฺกา, สมานาสเน นิสีทิตฺวา คหิตสีลํปิ อวมญฺญกรณมตฺตํ ๑- โหติ. ตสฺมา
สยเมว สีลํ อคฺคเหสีติ วุตฺตํ.
      [๒๑] ปุริเสสูติ โพธิสตฺตปิตรํ อาทึ กตฺวา เกสุจิ มนุสฺเสสุ
ปุริสาธิปฺปายจิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ. โพธิสตฺตมาตุ รูปํ ปน กุสลาปิ สิปฺปิกา
โปตฺถกมฺมาทีสุปิ กาตุํ น สกฺโกนฺติ. ตํ ทิสฺวา ปุริสสฺส ราโค น อุปฺปชฺชตีติ
น สกฺกา วตฺตุํ, สเจ ปน ตํ รตฺตจิตฺโต อุปสงฺกมิตุกาโม โหติ, ปาทา น
วหนฺติ ทิพฺพสงฺขลิกา วิย พชฺฌนฺติ. ตสฺมา "อนติกฺกมนียา"ติอาทิ วุตฺตํ.
      [๒๒] ปญฺจนฺนํ กามคุณานนฺติ ปุพฺเพ กามคุณูปสญฺหิตนฺติ อิมินา
ปุริสาธิปฺปายวเสน วตฺถุปฏิกฺเขโป กถิโต, ๒- อิธ อารมฺมณปฏิลาโภ ทสฺสิโต.
ตทา กิร เทวิยา เอวรูโป ปุตฺโต กุจฺฉิมฺหิ ๓- อุปฺปนฺโนติ สุตฺวา สมนฺตโต
ราชาโน มหคฺฆาภรณตุริยาทิวเสน ปญฺจทฺวารารมฺมณวตฺถุภูตํ ปณฺณาการํ
เปเสนฺติ. โพธิสตฺตสฺส จ โพธิสตฺตมาตุ จ กตกมฺมสฺส อุสฺสนฺนตฺตา
ลาภสกฺการสฺส ปมาณปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ.
      [๒๓] อกิลนฺตกายาติ ยถา อญฺญา อิตฺถิโย คพฺภภาเรน กิลมนฺติ,
หตฺถปาทา อุทฺธุมาตกาทีนิ ปาปุณนฺติ, น เอวํ ตสฺสา โกจิ กิลมโถ อโหสิ.
ติโรกุจฺฉิคตนฺติ อนฺโตกุจฺฉิคตํ. ปสฺสตีติ กลลาทิกาลํ อติกฺกมิตฺวา
      สญฺชาตองฺคปจฺจงฺคอหีนินฺทฺริยภาวํ อุปคตํเยว ปสฺสติ. กิมตฺถํ ปสฺสติ?
สุขวาสตฺถํ. ๔- ยเถว หิ มาตา ปุตฺเตน สทฺธึ นิสินฺนา วา นิปนฺนา วา
"หตฺถํ วาสฺส ปาทํ วา โอลมฺพนฺตํ  อุกฺขิปิตฺวา สณฺฐเปสฺสามี"ติ สุขวาสตฺถํ ๔-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาวชฺชนกรณมตฺตํ, อิ, อวญฺญากรณมตฺตํ,  ฉ.ม. กโต
@ ฉ.ม. กุจฺฉึ                     ๔-๔ ฉ.ม. สุขวาสตฺถํเยว
ปุตฺตํ โอโลเกติ, ๑- เอวํ โพธิสตฺตมาตาปิ ยนฺตํ มาตุ อุฏฺฐานคมนปริวตฺตน-
นิสชฺชาทีสุ อุณฺหสีตโลณกติตฺตกกฏุกาหารชฺโฌหรณกาเลสุ จ คพฺภสฺส ทุกฺขํ
อุปฺปชฺชติ. "อตฺถิ นุโข เม ตํ ปุตฺตสฺสา"ติ สุขวาสตฺถํ โพธิสตฺตํ
โอโลกยมานา ปลฺลงฺกํ อาภุชฺชิตฺวา นิสินฺนํ โพธิสตฺตํ ปสฺสติ. ยถา หิ อญฺเญ
อนฺโตกุจฺฉิคตา ปกฺกาสยํ อวตฺถริตฺวา อามาสยํ อุกฺขิปิตฺวา อุทรปฏลํ ปิฏฺฐิโต
กตฺวา ปิฏฺฐิกณฺฏกํ นิสฺสาย อุกฺกุฏิกํ ทฺวีสุ มุฏฺฐีสุ หนุกํ ฐเปตฺวา เทเว
วสฺสนฺเต รุกฺขสุสิเร มกฺกฏา วิย นิสีทนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺโต, โพธิสตฺโต
ปน ปิฏฺฐิกณฺฏกํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา ธมฺมาสเน ธมฺมกถิโก วิย ปลฺลงฺกํ อาภุชฺชิตฺวา
ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทติ. ปุพฺเพ กตกมฺมํ ปนสฺส ๒- วตฺถุํ โสเธติ, สุทฺเธ
วตฺถุมฺหิ สุขุมจฺฉวิลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. อถ นํ กุจฺฉิตโจ ปฏิจฺฉาเทตุํ น
สกฺโกติ, โอโลเกนฺติยา พหิ ฐิโต วิย ปญฺญายติ. ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโต
ภควา เสยฺยถาปีติ อาทิมาห. โพธิสตฺโต ปน อนฺโต กุจฺฉิคโต มาตรํ น
ปสฺสติ. น หิ อนฺโตกุจฺฉิยํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ.
      [๒๔] กาลํ กโรตีติ น วิชายนภาวปจฺจยา ๓- อายุปริกฺขเยเนว.
โพธิสตฺเตน วสิตฏฺฐานมฺหิ เจติยกุฏิสทิสํ โหติ อญฺเญสํ อปริโภคารหํ, น
จ สกฺกา โพธิสตฺตมาตรํ อปเนตฺวา อญฺญํ อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปตุนฺติ
ตตฺตกํเยว โพธิสตฺตมาตุ อายุปฺปมาณํ โหติ, ตสฺมา ตทา กาลํ กโรติ. กตรสฺมึ
ปน วเย กาลํ กโรตีติ. มชฺฌิมวเย. ปฐมวยสฺมึ หิ สตฺตานํ อตฺตภาเว
ฉนฺทราโค พลวา โหติ, เตน ตทา สญฺชาตคพฺภา อิตฺถี คพฺภํ อนุรกฺขิตุํ น
สกฺโกติ, คพฺโภ พหฺวาพาโธ โหติ. มชฺฌิมวยสฺส ปน เทฺว โกฏฺฐาเส อติกฺกมฺม
ตติเย โกฏฺฐาเส วตฺถุ วิสุทฺธํ ๔- โหติ, วิสุทฺเธ ๔- วตฺถุมฺหิ นิพฺพตฺตทารกา
อโรคา โหนฺติ, ตสฺมา โพธิสตฺตมาตา ปฐมวเย สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา
มชฺฌิมวยสฺส ตติเย โกฏฺฐาเส วิชายิตฺวา กาลํ กโรตีติ อยเมตฺถ ธมฺมตา.
@เชิงอรรถ:  อิ. โอโลเกตุ                       ฉ.ม. ปนสฺสา.
@ ฉ.ม. วิชาตภาวปจฺจยา.            ฉ.ม., อิ. วิสทํ, วิสเท.
      [๒๕] นว วา ทส วาติ เอตฺถ วาสทฺโท วิกปฺปนวเสน, สตฺต
วา อฏฺฐ วา เอกาทส วา ทฺวาทส วาติ เอวมาทีนํปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ อฏฺฐมาเส ๑- ชาโต ชีวติ, สีตุณฺหกฺขโม ปน น โหติ. สตฺตมาเส ๒- ชาโต
น ชีวติ, เสสา ชีวนฺติ.
      [๒๗] เทวา ปฐมํ ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ ขีณาสวา สุทฺธาวาสพฺรหฺมาโน ปฏิคฺคณฺหนฺติ.
กถํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ? "สูติเวสํ คณฺหิตฺวา"ติ เอเก. ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา
อิทํ วุตฺตํ:- ตทา โพธิสตฺตมาตา สุวณฺณขจิตํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา มจฺฉกฺขิสทิสํ
ทุกูลปฏํ ยาว ปาทนฺตา ปารุปิตฺวา อฏฺฐาสิ. อถสฺสา สลฺลหุกํ คพฺภวุฏฺฐานํ
ปฏิคฺคณฺหนฺติ อโหสิ ธมฺมกรกโต ๓- อุทกนิกฺขมนสทิสํ. อถ เต ปกติพรหมเวเสเนว
อุปสงฺกมิตฺวา ปฐมํ สุวณฺณชาเลน ปฏีคฺคเหสุํ. เตสํ หตฺถโต จตฺตาโร มหาราชาโน
อชินปฺปเวณิยา ปฏิคฺคเหสุํ. ตโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพิฏเกน ปฏิคฺคเหสุํ. เตน
วุตฺตํ "เทวา ปฐมํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ปจฺฉา มนุสฺสา"ติ.
      [๒๘] จตฺตาโร นํ เทวปุตฺตาติ จตฺตาโร มหาราชาโน. ปฏิคฺคเหตฺวาติ
อชินปฺปเวณิยา ปฏิคฺคเหตฺวา. มเหสกฺโขติ มหาเตโช มหายโส ลกฺขณสมฺปนฺโน.
      [๒๙] วิสุทฺโธว ๔- นิกฺขมตีติ ยถา อญฺเญ สตฺตา โยนิมคฺเค
ลคฺคนฺตา ภคฺควิภคฺคา นิกฺขมนฺติ, น เอวํ นิกฺขมติ, มลคฺโค หุตฺวา นิกฺขมตีติ
อตฺโถ. อุทฺเทนาติ อุทเกน. เกนจิ อสุจินาติ ยถา อญฺเญ สตฺตา กมฺมชวาเตหิ
อุทฺธํปาทา ๕- อโธสิรา โยนิมคฺเค ปกฺขิตฺตา สตโปริสนรกปปาตํ ปตนฺตา วิย,
ตาลจฺฉิทฺเทน นิกฺกฑฺฒิยมานา หตฺถี วิย มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตา นานาอสุจีหิ
สมฺมกฺขิตาว นิกฺขมนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺโต. โพธิสตฺตญฺหิ กมฺมชวาตา อุทฺธํปาทํ
อโธสิรํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ. โส ธมฺมาสนโต โอตรนฺโต ธมฺมกถิโก วิย,
นิสฺเสณิโต โอตรนฺโต ปุริโส วิย จ เทฺว หตฺเถ จ เทฺว ปาเท จ ปสาเรตฺวา
ฐิตโกว มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโต นิกฺขมติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. สตฺตมาสชาโต.    ฉ.ม., อิ. อฏฺฐสตฺตมาสชาโต.   ฉ.ม. ธมกรณโต.
@ ฉ.ม., อิ. วิสโทว.       อิ. อุทฺธปาทา.
      [๓๐] อุทกสฺส ธาราติ อุทกวฏฺฏิโย. ตาสุ สีตา สุวณฺณกฏาเห
ปตติ, อุณฺหา รชตกฏาเห. อิทญฺจ ปฐวีตเล เกนจิ อสุจินา อสมฺมิสฺสํ เตสํ
ปานียปริโภชนียอุทกํ เจว อญฺเญหิ อสาธารณํ กีฬนอุทกวฏฺฏิญฺจ ๑- ทสฺเสตุํ
วุตฺตํ, อญฺญสฺส ปน สุวณฺณรฺตฆเฏหิ อาหริยมานอุทกสฺส เจว
หํสวฏกาทิโปกฺขรณีคตสฺส  ๒- จ อุทกสฺส ปริจฺเฉโท นตฺถิ.
      [๓๑] สมฺปติชาโตติ มุหุตฺตชาโต. ปาลิยํ ปน มาตุกุจฺฉิโต
นิกฺขนฺตมตฺโต วิย ทสฺสิโต, น โข ปเนวํ ทฏฺฐพฺโพ. ๓- นิกฺขนฺตมตฺตญฺหิ ๔- นํ
ปฐมํ พฺรหฺมาโน สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคณฺหึสุ, เตสํ หตฺถโต จตฺตาโร มหาราชาโน
อชินปฺปเวณิยา, เตสํ หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพิฏเกน. มนุสฺสานํ หตฺถโต
มุญฺจิตฺวา ปฐวิยํ ปติฏฺฐิโต. เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเนติ ทิพฺพเสตจฺฉตฺเต
ธาริยมานมฺหิ. เอตฺถ จ ฉตฺตสฺส ปริวารานิ ขคฺคาทีนิ ปญฺจ ราชกกุธภณฺฑานิปิ
อาคตาเนว. ปาลิยํ ปน ราชคมเน ราชา วิย ฉตฺตเมว วุตฺตํ. เตสุ ฉตฺตเมว
ปญฺญายติ, น ฉตฺตคฺคาหโก. ตถา ขคฺคตาลวณฺฏโมรหตฺถกวาลวีชนีอุณฺหีสปฏาเยว ๕-
ปญฺญายนฺติ น เตสํ คหกา. สพฺพานิ กิร ตานิ อทิสฺสมานรูปา เทวตา
คณฺหึสูติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
               อเนกสาขญฺจ สหสฺสมณฺฑลํ,
               ฉตฺตํ มรู ธารยุมนฺตลิกฺเข. ๖-
               สุวณฺณทณฺฑา วิวตฺตนฺติ ๗- จามรา,
               น ทิสฺสเร จามรฉตฺตคาหกาติ. ๘-
      สพฺพา จ ทิสาติ อิทํ สตฺตปทวีติหารุปริฏฺฐิตสฺส วิย สพฺพทิสานุวิโลกนํ
วุตฺตํ, น โข ปเนวํ ทฏฺฐพฺพํ. มหาสตฺโต หิ มนุสฺสานํ หตฺถโต มุญฺจิตฺวา
ปฐวิยํ ปติฏฺฐิโต ปุรตฺถิมทิสํ โอโลเกสิ. อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ
อเหสุํ. ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา "มหาปุริส อิธ ตุเมฺหหิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. กีฬาอุทกญฺจ.    ฉ.ม. หํสวตฺตกาทิ...   ฉ.ม.,อิ. น เอวํ ทฏฺฐพฺพํ.
@ ฉ.ม.,อิ. นิพฺพตฺตมตฺตํ.    ฉ.ม..... อุณหีสมตฺตาเยว, อิ....อุณฺหีสปฏฺฏา
@ ปาลิ. ธาเรยฺยมนฺตลิกฺเข   ฉ.ม. วิปตนฺติ. อิ. วีติปตนฺติ.
@ ขุ.สุ. ๒๕/๖๙๔/๔๗๐ นาลกสุตฺต
สทิโสปิ นตฺถิ, กุโต อุตฺตริตโร"ติ อาหํสุ. เอวํ จตสฺโส ทิสา, จตสฺโส
อนุทิสา, เหฏฺฐา, อุปริ ๑- ทิสา อนุวิโลเกตฺวา อตฺตนา สทิสํปิ อทิสฺวา "อยํ
อุตฺตรา ทิสา"ติ อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสิ ๒- เอวเมตฺถ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. อาสภินฺติ อุตฺตมํ. อคฺโคติ คุเณหิ สพฺพปฐโม. อิตรานิ เทฺว
ปทานิ เอตสฺเสว เววจนานิ. อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโวติ ปททฺวเยน
อิมสฺมึ อตฺตภาเว ปตฺตพฺพํ อรหตฺตํ พฺยากาสิ.
      เอตฺถ จ สเมหิ ปาเทหิ ปฐวิยา ปติฏฺฐานํ จตุอิทฺธิปาทปฏิลาภสฺส
ปุพฺพนิมิตฺตํ, อุตฺตราภิมุขภาโว มหาชนํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อภิภวิตฺวา
คมนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, สตฺตปทคมนํ สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ,
ทิพฺพเสตจฺฉตฺตธารณํ วิมุตฺติวรฉตฺตปฏิลาภสฺส ๓- ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปญฺจราชกกุธ-
ภณฺฑานํ ปฏิลาโภ ปญฺจหิ วิมุตฺตีหิ วิมุจฺจนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ทิสาวิโลกนํ ๔-
อนาวรณญาณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อาสภิวาจาภาสนํ อปฺปฏิวตฺติยธมฺม-
จกฺกปฺปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, "อยมนฺติมา ชาตี"ติ สีหนาโท อนุปาทิเสสาย
นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานสฺส ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิเม วารา ปาลิยํ
อาคตา, สมฺพหุลวาโร ปน นาคโต, อาหริตฺวา ทีเปตพฺโพ.
      มหาปุริสสฺส หิ ชาตทิวเส ทสสหสฺสีโลกธาตุ กมฺปิ. ทสสหสฺสีโลกธาตุมฺหิ
เทวตา เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปตึสุ. ปฐมํ เทวา ปฏิคฺคณฺหึสุ, ปจฺฉา
มนุสฺสา. ตนฺติพทฺธา วีณา จมฺมพทฺธา เภริโย จ เกนจิ อวาทิตา สยเมว
วชฺชึสุ. มนุสฺสานํ อฏฺฏพนฺธนาทีนิ ๕- ขณฺฑาขณฺฑํ ๖- ฉิชฺชึสุ. สพฺพโรคา
วูปสมึสุ, อมฺพิเลน โธตตมฺพมลํ ๗- วิย วิคจฺฉึสุ. ชจฺจนฺธา รูปานิ ปสฺสึสุ.
ชจฺจพธิรา สทฺทํ สุณึสุ. ปีฐสปฺปิ ชวสมฺปนฺนา อเหสุํ. ชาติชฬานํปิ เอฬมูคานํ
สติ ปติฏฐาสิ. วิเทสํ ปกฺขนฺทนาวา ๘- สุปฏฺฏนํ ปาปุณึสุ. อากาสฏฺฐกภูมฏฺฐกรตนานิ
สกเตชภาโวภาสิตานิ ๙- อเหสุํ. เวริโน เมตฺตาจิตฺตํ ปฏิลภึสุ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุปรีติ ทส ทิสา, อิ. อุปรีติ ทสปิ ทิสา    ฉ.ม. อคมาสีติ.
@ ฉ.ม., อิ. วิมุตฺติจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส.            ฉ.ม. สพฺพทิสานุวิโลกนํ.
@ ฉ.ม., อิ. อนฺทุพนฺธนาทีนิ.   อิ. ขณฺฑาขณฺฑานิ.   อิ. โธตตมฺพโลหมลํ.
@ อิ. ปกฺขนฺตา นาวา.      ฉ.ม. สกเตโชภาสิตานิ, อิ. สกเตโชภาสภาสิตานิ.
อวีจิมฺหิ อคฺคิ นิพฺพายิ. โลกนฺตเรสุ อาโลโก อุทปาทิ. นทีชลํ ๑- นปฺปวตฺติ.
มหาสมุทฺเท มธุรํ ๒- อุทกํ อโหสิ. วาโต น วายิ. อากาสคตา ๓- ปพฺพตรุกฺขคตา
สกุณา ภสฺสิตฺวา ปฐวีคตา อเหสุํ. จนฺโท อติวิโรจติ. ๔- สุริโย น อุโณฺห, น
สีตโล, นิมฺมโล อุตุสมฺปนฺโน อโหสิ. เทวตา อตฺตโน อตฺตโน วิมานทฺวาเร
ฐตฺวา อปฺโผฏนเสลนเจลุกฺเขปาทีหิ มหากีฬนํ ๕- กีฬึสุ. จาตุทฺทิสิกมหาเมโฆปิ ๖-
วสฺสิ. มหาชนํ เนว ขุทา น ปิปาสา ปีเฬสิ. ทฺวารกวาฏานิ สยเมว วิวรึสุ.
ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขา ปุปฺผผลานิ คณฺหึสุ. ทสสหสฺสีโลกธาตุ เอกธชมาลา
อโหสิ.
      ตตฺราปิสฺส ทสสหสฺสีโลกธาตุกมฺโป สพฺพญฺญุตญาณปฏิลาภสฺส
ปุพฺพนิมิตฺตํ. เทวตานํ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปาโต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนกาเล
เอกปฺปหาเรเนว สนฺนิปติตฺวา ธมฺมปฏิคฺคหณสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ปฐมํ เทวตานํ
ปฏิคฺคหณํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ ปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ปจฺฉา มนุสฺสานํ
ปฏิคฺคหณํ จตุนฺนํ อรูปชฺฌานานํ ๗- ปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ตนฺติพทฺธวีณานํ
สยํ วชฺชนํ อนุปุพฺพวิหารปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. จมฺมพทฺธเภรีนํ วชฺชนํ
มหติยา ธมฺมเภริยา อนุสาวนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. อฏฺฏพนฺธนาทีนํ ๘- เฉโท
อสฺมิมานสมุจฺเฉทสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. มหาชนสฺส โรควิคโม จตุสจฺจปฏิลาภสฺส
ปุพฺพนิมิตฺตํ. ชจฺจนฺธานํ รูปทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ.
พธิรานํ สทฺทสวนํ ทิพฺพโสตธาตุปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ปีฐสปฺปีนํ ชวสมฺปทา
จตุอิทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ชาติชฬานํ ๙- สมาลปนํ จตุนฺนํ
สติปฏฺฐานานํ ปฏิลาภสฺส ๙- ปุพฺพนิมิตฺตํ. วิเทสปกฺขนฺทนาวานํ สุปฏฺฏนสมฺปาปุณนํ
จตุปฏิสมฺภิทาธิคมสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. รตนานํ สกเตชภาโวภาสิตตฺตํ ๑๐- ยํ โลกสฺส
ธมฺโมภาสํ ทสฺเสสฺสติ, ตสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. นทีสุ ชลํ.            ฉ.ม. มธุรสํ, อิ. มธุรรสํ.
@ ฉ.ม., อิ. อากาสปพฺพตรุกฺขคตา.    ฉ.ม. อติวิโรจิ, อิ. อติวิย วิโรจิ.
@ ฉ.ม. มหากีฬกํ, อิ. มหากีฬํ         ฉ.ม. จาตุทฺทีปิกมหาเมโฆ
@ ฉ.ม. อรูปาวจรชฺฌานานํ.           ฉ.ม., อิ. อนฺทุพนฺธนาทีนํ.
@๙-๙ ฉ.ม., อิ. ชฬานํ สติปติฏฺฐานํ จตุสติปฏฺฐานปฏิลาภสฺส.
@๑๐ ฉ.ม. สกเตโช ภาสิตตฺตํ, อิ. สกเตโชภาสิตตฺตํ.
      เวรีนํ เมตฺตจิตฺตปฏิลาโภ จตุพฺรหฺมวิหารปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ.
อวีจิมฺหิ อคฺคินิพฺพาปนํ ๑- เอกาทสอคฺคินิพฺพาปนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ.
โลกนฺตริกาโลโก อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา ญาณาโลกทสฺสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ.
นทีสุ ๒- โตยสฺส อปฺปวตฺตนํ จตุเวสารชฺชปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ๒-
มหาสมุทฺทสฺส มธุรตา นิพฺพานรเสน เอกรสภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. วาตสฺส อวายนํ
ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตภินฺทนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. สกุณานํ ปฐวีคมนํ มหาชนสฺส โอวาทํ
สุตฺวา ปาเณหิ สรณคมนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. จนฺทสฺส อติวิโรจนํ พหุชนกนฺตตาย
ปุพฺพนิมิตฺตํ. สุริยสฺส อุณฺหสีตวิวชฺชนํ อุตุสุขตาย ๓- กายิกเจตสิก-
สุขุปฺปตฺติยา ๔- ปุพฺพนิมิตฺตํ. เทวตานํ วิมานทฺวาเรสุ ฐตฺวา อปฺโผฏนาทีหิ กีฬนํ
พุทฺธภาวํ ปตฺวา อุทานํ อุทานสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. จาตุทฺทิสิกมหาเมฆวสฺสนํ มหโต
ธมฺมเมฆวสฺสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ขุทาปีฬนสฺส อภาโว กายคตาสติอมตปฏิลาภสฺส
ปุพฺพนิมิตฺตํ. ปิปาสาปีฬนสฺส อภาโว วิมุตฺติสุเขน สุขิตภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ.
รุกฺขานํ ทฺวารกวาฏานํ สยเมว วิวรณํ อฏฺฐงฺคิกมคฺคทฺวารวิวรณสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ.
รุกฺขานํ ปุปฺผผลคฺคหณํ วิมุตฺติปุปเผหิ ปุปฺผิตสฺส จ สามญฺญผลภารภริตภาวสฺส จ
ปุพฺพนิมิตฺตํ. ทสสหสฺสีโลกธาตุยา เอกทฺธชมาลิตา อริยทฺธชมาลิตาย ๕-
ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยํ สมฺพหุลวาโร นาม.
      เอตฺถ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ "ยทา มหาปุริโส ปฐวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา
อุตฺตราภิมุโข ปทสา คนฺตฺวา อาสภิวาจํ อภาสิ, ตทา กึ ปฐวิยา คโต, อุทาหุ
อากาเสน, ทิสฺสมาโน คโต, อุทาหุ อทิสฺสมาโน, อเจลโก คโต, อุทาหุ
อลงฺกตปฏิยตฺโต, ทหโร หุตฺวา  คโต, อุทาหุ มหลฺลโก, ปจฺฉาปิ กึ ตาทิโสว
อโหสิ, อุทาหุ ปุน พาลทารโก"ติ. อยํ ปน ปโญฺห เหฏฺฐาโลหปาสาเท
สมุฏฺฐิโต ติปิฏกจูฬาภยตฺเถเรน วิสชฺชิโตว.
      เถโร กิร เอตฺถ นิยติปุพฺเพกตกมฺมอิสฺสรนิมฺมานวาทวเสน ตํ ตํ
พหุํ วตฺวา อวสาเน เอวํ พฺยากริ "มหาปุริโส ปฐวิยา คโต, มหาชนสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อคฺคินิพฺพายนํ, อิ. อคฺคินิพฺพานํ.
@๒-๒ ฉ.ม. "นทีสุ ฯเปฯ ปุพฺพนิมิตฺตนฺ"ติ น ทิสฺสติ.     ฉ.ม....อุตุสุขตา.
@ ฉ.ม....สุขปฺปตฺติยา.    ฉ.ม. อริยทฺธชมาลมาลิตาย, อิ. อริยทฺธชมาลามาลิตาย.
ปน อากาเสน คจฺฉนฺโต วิย อโหสิ. ทิสฺสมาโน คโต, มหาชนสฺส ปน
อทิสฺสมาโน วิย อโหสิ. อเจลโก คโต, มหาชนสฺส ปน อลงฺกตปฏิยตฺโต วิย
อุปฏฺฐาสิ. ทหโรว คโต, มหาชนสฺส ปน โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก วิย อโหสิ.
ปจฺฉา ปน พาลทารโกว อโหสิ, น ตาทิโส"ติ. ปริสา จสฺส "พุทฺเธน วิย
หุตฺวา สุนฺทโร ๑- เถเรน ปโญฺห กถิโต"ติ อตฺตมนา อโหสิ. โลกนฺตริกวาโร
วุตฺตนโยเอว.
      อิมา จ ปน อาทิโต ปฏฺฐาย กถิตา. สพฺพธมฺมตา
สพฺพโพธิสตฺตานํ โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
                      ทวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณวณฺณนา
      [๓๓] อทฺทสา โขติ ทุกูลจุมฺพิฏเก ๒- นิปชฺชาเปตฺวา อานีตํ อทฺทส.
มหาปุริสสฺสาติ ชาติโคตฺตกุลเทสาทิวเสน มหนฺตสฺส ปุริสสฺส. เทฺว คติโยติ
เทฺว นิฏฺฐา เทฺว นิปฺผตฺติโย. อยญฺหิ คติสทฺโท "ปญฺจ โข อิมา สาริปุตฺต
คติโย"ติ ๓- เอตฺถ นิรยาทิเภทาย สตฺเตหิ คนฺตพฺพคติยํ วตฺตติ. "อิเมสํ  โข
อหํ ภิกฺขูนํ สีลวนฺตานํ กลฺยาณธมฺมานํ เนว ปชานามิ อาคตึ วา  คตึ
วา"ติ ๔- เอตฺถ อชฺฌาสเย วตฺตติ. "นิพฺพานํ อรหโต คตี"ติ ๕- เอตฺถ ปฏิสรเณ.
"อปิจ ตฺยาหํ พฺรเหฺม คติญฺจ ปชานามิ, ชุติญฺจ ปชานามิ `เอวํ มหิทฺธิโก
พโก พฺรหฺมา"ติ ๖- เอตฺถ นิปฺผตฺติยํ  วตฺตติ. สฺวายมิธาปิ นิปฺผตฺติยํ วตฺตตีติ
เวทิตพฺโพ. อนญฺญาติ อญฺญา คตินิปฺผตฺติ นาม นตฺถิ.
      ธมฺมิโกติ ทสกุสลธมฺมสมนฺนาคโต อคติคมนวิรหิโต. ธมฺมราชาติ
อิทํ ปุริมปทสฺเสว เววจนํ. ธมฺเมน วา ลทฺธรชฺชตฺตา ธมฺมราชา. จาตุรนฺโตติ
ปุรตฺถิมสมุทฺทาทีนํ จตุนฺนํ สมุทฺทานํ วเสน จาตุรนฺตาย ปฐวิยา อิสฺสโร.
วิชิตาวีติ วิชิตสงฺคาโม. ชนปโท อสฺส ๗- ถาวริยํ ถิรภาวํ ปตฺโตติ
ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต. จณฺฑสฺส หิ รญฺโญ พลิทณฺฑาทีหิ โลกํ ปีฬยโต มนุสฺสา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. โภ.          ฉ.ม. อิ. ทุกูลจุมฺพฏเก.
@ ม.มู. ๑๒/๑๕๓/๑๑๓ มหาสีหนาทสุตฺต    ม.มู. ๑๒/๕๐๘/๔๕๒ มารตชฺชนียสุตฺต
@ วินย. ปริ. ๘/๓๓๙/๓๑๕   ม.มู. ๑๒/๕๐๓/๔๔๕ พฺรหฺมนิมนฺตนิกสุตฺต.
@ ฉ.ม., อิ. อสฺมึ.
มชฺฌิมํ ชนปทํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพตสมุทฺทตีราทีนิ นิสฺสาย ปจฺจนฺเต วาสํ
กปฺเปนฺติ. อติมุทุกสฺส ๑- โจรสาหสิกชนวิโลปปีฬิตา มนุสฺสา ปจฺจนฺตํ ปหาย
ชนปทมชฺเฌ วาสํ กปฺเปนฺติ, อิติ เอวรูเป ราชินิ ชนปโท ถิรภาวํ น
ปาปุณาติ, อิมสฺมึ ปน กุมาเร รชฺชํ การยมาเน เอตสฺส ชนปโท ปาสาณปิฏฺฐิยํ
ปาสาณํ ๒- ฐเปตฺวา อโยปเฏน ปริกฺขิตฺโต วิย ถิโร ภวิสฺสตีติ
ทสฺเสนฺตา "ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต"ติ อาหํสุ.
      สตฺตรตนสมนฺนาคโตติ เอตฺถ รติชนนฏฺเฐน รตนํ. อปิจ:-
         จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ       อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ.
         อโนมสตฺตปริโภคํ,     รตนํ เตน วุจฺจติ.
      จกฺกรตนสฺส จ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย อญฺญํ เทวฏฺฐานํ นาม
นาม น โหติ, สพฺเพ คนฺธปุปฺผาทีหิ ตสฺเสว ปูชญฺจ อภิวาทนาทีนิ จ กโรนฺตีติ
จิตฺตีกตฏฺเฐน รตนํ. จกฺกรตนสฺเสว ๓- เอตฺตกํ นาม ธนํ อคฺฆตีติ อคฺโฆ
นตฺถิ, อิติ มหคฺฆฏฺเฐนาปิ รตนํ. จกฺกรตนญฺจ อญฺเญหิ โลเก วิชฺชมานรตเนหิ
อสทิสนฺติ อตุลฏฺเฐนาปิ รตนํ. ยสฺมา ปน ยสฺมึ กปฺเป พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ,
ตสฺมิญฺเญว จกฺกวตฺติโน อุปฺปชฺชนฺติ, พุทธา จ ปน กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ,
ตสฺมา ทุลฺลภทสฺสนฏฺเฐนาปิ รตนํ. ตเทตํ ชาติรูปกุลอิสฺสริยาทีหิ อโนมสฺส
อุฬารสฺส สตฺตสฺเสว อุปฺปชฺชติ น อญฺญสฺสาติ อโนมสตฺตปริโภคฏฺเฐนาปิ
รตนํ. ยถา จ จกฺกรตนํ, เอวํ เสสานิปีติ อิเมหิ สตฺตหิ รตเนหิ ปริวารภาเวน
เจว สพฺพโภคูปกรณภาเวน จ สมนฺนาคโตติ สตฺตรตนสมนฺนาคโต.
      อิทานิ เตสํ สรูปโต ทสฺสนตฺถํ ตสฺสิมานีติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ
จกฺกรตนนฺติอาทีสุ อยํ สงฺเขปาธิปฺปาโย, ทฺวิสหสฺสทีปปริวารานํ จตุนฺนํ
มหาทีปานํ สิริวิภวํ คเหตฺวา ทาตุํ สมตฺถํ จกฺกรตนํ ปาตุภวติ. ตถา
ปุเรภตฺตเมว สาครปริยนฺตํ ปฐวึ อนุปริยายนสมตฺถํ ๔- เวหาสงฺคมํ หตฺถิรตนํ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อติมุทุกสฺส รญฺโญ        ฉ.ม., อิ. ปาสาณนฺติ น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม., อิ. จกฺกรตนสฺส จ     ฉ.ม., อิ. อนุสํยายนสมตฺถํ
ตาทิสเมว อสฺสรตนํ, จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร โยชนปฺปมาณํ อนฺธการํ
วิธมิตฺวา อาโลกทสฺสนสมตฺถํ มณิรตนํ, ฉพฺพิธโทสวิวชฺชิตํ มนาปจาริ อิตฺถีรตนํ,
โยชนปฺปมาเณ อนฺโตปฐวีคตนิธึ ทสฺสนสมตฺถํ คหปติรตนํ, อคฺคมเหสิยา
กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา สกลรชฺชมนุสาสนสมตฺถํ เชฏฺฐปุตฺตสงฺขาตํ ปริณายกรตนํ
ปาตุภวติ.
      ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺสํ. สูราติ อภิรุกา. วีรงฺครูปาติ วีรานํ
องฺคํ วีรงฺคํ, วิริยสฺเสตํ นามํ, วีรงฺคํ รูปเมเตสนฺติ วีรงฺครูปา, วิริยชาติกา
วิริยสภาวา วิริยมยา อกิลาสุโน อเหสุํ,  ทิวสํปิ ยุชฺฌนฺตา น กิลมนฺตีติ
วุตฺตํ โหติ. สาครปริยนฺตนฺติ จกฺกวาฬปพฺพตํ สีมํ กตฺวา ฐิตสมุทฺทปริยนฺตํ.
อทณฺเฑนาติ เย กตาปราเธ สตฺเต สตํปิ สหสฺสํปิ คณฺหนฺติ, เต ธนทณฺเฑน
รชฺชํ กาเรนฺติ นาม. ๑- เย เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสนฺติ, เต สตฺถทณเฑน. อยํ
ปน ทุวิธํปิ ตํ ๒- ทณฺฑํ ปหาย อทณฺเฑน อชฺฌาวสติ. อสตฺเถนาติ เย
เอกโต ธาราทินา สตฺเถน ปรํ วิเหสนฺติ, เต สตฺเถน รชฺชํ กาเรนฺติ นาม.
อยํ ปน สตฺเถน ขุทฺทกมกฺขิกาย ๓- ปิวนมตฺตํ ๔- โลหิตํ กสฺสจิ อนุปฺปาเทตฺวา
ธมฺเมเนว "เอหิ โข มหาราชา"ติ เอวํ ปฏิราชูหิ สมฺปฏิจฺฉิตาคมโน วุตฺตปฺปการํ
ปฐวึ อภิวิชินิตฺวา อชฺฌาวสติ, อภิภวิตฺวา สามี หุตฺวา วสตีติ อตฺโถ.
      เอวํ เอกํ นิปฺผตฺตึ กเถตฺวา ทุติยํ กเถตุํ สเจ  โข ปนาติอาทิ
วุตฺตํ. ตตฺถ ราคโทสโมหมานทิฏฺฐิกิเลสตณฺหาสงฺขาตํ ฉทนํ อาวรณํ วิวฏํ
วิทฺธํสิตํ วิวฏิตํ ๕- เอเตนาติ วิวฏจฺฉโท. "วิวฏฺฏจฺฉโท"ติปิ ปาโฐ, อยเมว
อตฺโถ.
      [๓๕] เอวํ ทุติยนิปฺผตฺตึ กเถตฺวา ตาสํ นิมิตฺตภูตานิ ลกฺขณานิ
ทสฺเสตุํ อยญฺหิ เทว กุมาโรติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สุปติฏฺฐิตปาโทติ ยถา อญฺเญสํ
ภูมิยํ ปาทํ ฐเปนฺตานํ อคฺคตลํ ๖- วา ปณฺหิ วา ปสฺสํ วา ปฐมํ ผุสติ, เวมชฺเฌ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. นามสทฺโท น ทิสฺสติ.  ฉ.ม. ตนฺติ น ทิสฺสติ.  ฉ.ม. ขุทฺทมกฺขิกายปิ
@ อิ. ปิวนมตฺตมฺปิ.  ฉ.ม. วิวฏกํ, อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ.  ฉ.ม. อคฺคปาทตลํ
วา ปน ฉิทฺทํ โหติ, อุกฺขิปนฺตานํปิ อคฺคตลาทีสุ เอกโกฏฺฐาโสว ปฐมํ
อุฏฺฐหติ, น เอวมสฺส. อสฺส ปน สุวณฺณปาทุกาตลมิว ๑- เอกปฺปหาเรเนว สกลํ
ปาทตลํ ภูมึ ผุสติ, เอกปฺปหาเรเนว ภูมิโต อุฏฺฐหติ. ตสฺมา อยํ สุปติฏฺฐิตปาโท.
      จกฺกานีติ ทฺวีสุ ปาทตเลสุ เทฺว  จกฺกานิ, เตสํ อารา ๒- จ เนมิ จ
นาภิ จ ปาลิยํ วุตฺตาว. สพฺพาการปริปูรานีติ อิมินา ปน  อยํ วิเสโส
เวทิตพฺโพ, เตสํ กิร จกฺกานํ ปาทตลสฺส มชฺเฌ นาภิ ทิสฺสติ, นาภิปริจฺฉินฺนา
วฏฺฏเลขา ทิสฺสติ, นาภิมุขปริกฺเขปวฏฺโฏ ทิสฺสติ, ปนาฬีมุขํ ทิสฺสติ, อารา
ทิสฺสนฺติ, อาเรสุ วฏฺฏเลขา ทิสฺสนฺติ, เนมิ ทิสฺสติ, ๓- เนมิมณิกา ทิสฺสนฺติ.
อิทํ ตาว ปาลิยํ อาคตเมว. สมฺพหุลวาโร ปน อนาคโต, โส เอวํ ทฏฺฐพฺโพ:-
สตฺติ สิริวจฺโฉ นนฺทิ โสวตฺถิโก วฏํสโก วฑฺฒมานกํ มจฺฉยุคลํ ภทฺทปีฐํ องฺกุสโก
ปาสาโท โตรณํ เสตจฺฉตฺตํ ขคฺโค ตาลวณฺฏํ ๔- โมรหตฺถโก วาลวีชนี อุณฺหีสํ
มณิ ปตฺโต สุมนทามํ นีลุปฺปลํ รตฺตุปฺปลํ เสตุปฺปลํ ปทุมํ ปุณฺฑริกํ
ปุณฺณฆโฏ ปุณฺณปาฏิ สมุทฺโท จกฺกวาโฬ หิมวา สิเนรุ จนฺทิมสุริยา
นกฺขตฺตานิ ๕- จตฺตาโร มหาทีปา เทฺว ปริตฺตทีปสหสฺสานิ, อนฺตมโส จกฺกวตฺติรญฺโญ
ปริสํ อุปาทาย สพฺโพ จกฺกลกฺขณสฺเสว ปริวาโร.
      อายตปณฺหีติ ทีฆปณฺหิ, ปริปุณฺณปณฺหีติ อตฺโถ. ยถา หิ อญฺเญสํ
อคฺคปาโท ทีโฆ โหติ, ปณฺหิมตฺถเก ชงฺฆา ปติฏฺฐาติ, ปณฺหึ ตจฺเฉตฺวา
ฐปิตา วิย โหติ, น เอวํ มหาปุริสสฺส. มหาปุริสสฺส ปน จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ
เทฺว โกฏฺฐาสา อคฺคปาทา  โหนฺติ, ตติเย โกฏฺฐาเส ชงฺฆา ปติฏฺฐาติ, จตุตฺเถ
โกฏฺฐาเส อารคฺเคน วฏฺเฏตฺวา ฐปิตา วิย รตฺตกมฺพลเคณฺฑุกสทิสา ปณฺหิ
โหติ.
     ทีฆงฺคุลีติ ยถา อญฺเญสํ กาจิ องฺคุลิโย ทีฆา โหนฺติ, กาจิ รสฺสา,
น เอวํ มหาปุริสสฺส. มหาปุริสสฺส ปน มกฺกฏสฺเสว ทีฆา หตฺถปาทงฺคุลิโย มูเล
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุวณฺณปาทุกตลมิว, อิ. สุวณฺณปาณิกาตลมิว,    ฉ.ม., อิ. อรา เอวมุปริปิ
ถูลา, อนุปุพฺเพน คนฺตฺวา อคฺเค ตนุกา, นิยฺยาสเตเลน มทฺทิตฺวา
วฏฺฏิตหริตาลวฏฺฏิสทิสา โหนฺติ. เตน วุตฺตํ "ทีฆงฺคุลี"ติ.
      มุทุตลุนหตฺถปาโทติ สปฺปิมณฺเฑ โอสาเรตฺวา ฐปิตํ สตวารวิหตกปฺปาสปฏลํ
วิย มุทุ. ยถา จ อิทานิ ชาตมตฺตสฺส, เอวํ วุฑฺฒิกาเลปิ ๑-
มุทุตลุนาเยว ภวิสฺสนฺติ, มุทุตลุนา หตฺถปาทา เอตสฺสาติ มุทุตลุนหตฺถปาโท.
      ชาลหตฺถปาโทติ น จมฺเมน ปฏิพทฺธองฺคุลนฺตโร. เอทิโส หิ
ผณหตฺถโก ปุริสโทเสน ๒- อุปหโต ๓- ปพฺพชฺชํปิ น ลภติ. ๔- มหาปุริสสฺส ปน
จตสฺโส หตฺถงฺคุลิโย ปญฺจปิ ปาทงฺคุลิโย เอกปฺปมาณา โหนฺติ, ตาสํ ๕- ปน
เอกปฺปมาณตฺตา ยวลกฺขณํ อญฺญมญฺญํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ติฏฺฐนฺติ. ๕- อถสฺส
หตฺถปาทา สุกุสเลน วฑฺฒกินา โยชิตชาลวาตปานสทิสา โหนฺติ. เตน วุตฺตํ
"ชาลหตฺถปาโท"ติ.
      อุทฺธํ ปติฏฺฐิตโคปฺปกตฺตา อุสฺสงฺขา ปาทา อสฺสาติ อุสฺสงฺขปาโท.
อญฺเญสํ หิ ปิฏฺฐิปาเท โคปฺปกา โหนฺติ, เตน เตสํ ปาทา อาณิพทฺธา วิย
พทฺธา โหนฺติ, น ยถาสุขํ ปริวตฺตนฺติ, คจฺฉนฺตานํ  ปาทตลานิ ๖- น ทิสฺสนฺติ.
มหาปุริสสฺส ปน อารูหิตฺวา อุปริ โคปฺปกา ปติฏฺฐหนฺติ, เตนสฺส นาภิโต
ปฏฺฐาย อุปริมกาโย นาวาย ฐปิตสุวณฺณปฏิมา วิย นิจฺจโลว โหติ, อธรกาโยว ๗-
อิญฺชติ, สุเขน ปาทา ปริวตฺตนฺติ, ปุรโตปิ ปจฺฉโตปิ อุภยปสฺเสสุปิ
ฐตฺวา ปสฺสนฺตานํ ปาทตลานิ ปญฺญายนฺติ, น หตฺถีนํ วิย ปจฺฉโตเยว.
      เอณิชงฺโฆติ เอณิมิคสทิสชงฺโฆ มํสุสฺสเทน ปริปุณฺณชงฺโฆ, น
เอกโต พทฺธปิณฺฑิกมํโส, สมนฺตโต สมสณฺฐิเตน มํเสน ปริกฺขิตฺตาหิ
สุวฏฺฏิตาหิ สาลิคพฺภยวคพฺภสทิสาหิ ชงฺฆาหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ.
      อโนนมนฺโตติ อนมนฺโต, เอเตนสฺเสว อขุชฺชอวามนภาโว ทีปิโต.
อวเสสชนา หิ ขุชฺชา วา โหนฺติ วามนา วา. ขุชฺชานํ อุปริมกาโย อปริปุณฺโณ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. วุฑฺฒกาเลปิ.    ฉ.ม. ปริสโทเสน.    อิ. อุปคโต.   ฉ.ม. ปพฺพชฺชํ
@ น ปฏิลภติ.   ๕-๕ ฉ.ม. ตาสํ เอกปฺปมาณตาย ยวลกฺขณํ อญฺญมญฺญํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา
@ ติฏฺฐติ, ม,อิ. ตาสํ เอกปฺปมาณตาย ชาลลกฺขณํ อญฺญมญญํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ติฏฺฐติ.
@ ฉ.ม. ปาทตลานิปิ.        ฉ.ม. อโธกาโยว.
โหติ, วามนานํ เหฏฺฐิมกาโย. เต อปริปุณฺณกายตฺตา น สกฺโกนฺติ
อโนนมนฺตา ชนฺนุกานิ ปริมชฺชิตุํ. มหาปุริโส ปน ปริปุณฺโณภยกายตฺตา
สกฺโกติ.
      โกโสหิตวตฺถคุโยฺหติ อุสภวารณาทีนํ วิย สุวณฺณปทุมกณฺณิกสทิเสหิ
โกเสหิ โอหิตํ ปฏิจฺฉนฺนํ วตฺถคุยฺหํ อสฺสาติ โกโสหิตวตฺถคุโยห. วตฺถคุยฺหนฺติ
วตฺเถน คุยฺหิตพฺพํ องฺคชาตํ วุจฺจติ.
      สุวณฺณวณฺโณติ ชาติหิงฺคุลเกน มชฺชิตฺวา ทีปิทาฐาย ฆํสิตฺวา
เครุกปริกมฺมํ กตฺวา ฐปิตฆนกสุวณฺณรูปสทิโสติ อตฺโถ. เอเตนสฺส
ฆนสินิทฺธสณฺหสรีรตฺตํ ทสฺเสตฺวา ฉวิวณฺณทสฺสนตฺถํ กาญฺจนสนฺนิภตโจติ ๑- วุตฺตํ.
ปุริมสฺส วา เววจนเมตํ.
      รโชชลฺลนฺติ รโช วา มลํ วา. น อุปลิมฺปตีติ น ลคฺคติ
ปทุมปลาสโต อุทกพินฺทุ วิย วิวฏฺฏติ. หตฺถโธวนาทีนิ  ปน อุตุคฺคหณตฺถาย เจว
ทายกานํ ปุญฺญผลตฺถาย จ สพฺพพุทฺธา กโรนฺติ, วตฺตสีเสนาปิ จ กโรนฺติเยว.
เสนาสนํ ปวิสนฺเตน หิ ภิกฺขุนา ปาเท โธวิตฺวา ปวิสิตพฺพนฺติ วุตฺตเมตํ.
      อุทฺธคฺคโลโมติ อาวฏฺฏปริโยสาเน อุทฺธคฺคานิ หุตฺวา มุขโสภํ
อุลฺโลกยมานานิ วิย ฐิตานิ โลมานิ อสฺสาติ อุทฺทคฺคโลโม.
      พรหมุชุคตฺโตติ พฺรหฺมา วิย อุชุคตฺโต, อุชุเมว อุคฺคตทีฆสรีโร
ภวิสฺสติ. เยภุยฺเยน หิ สตฺตา ขนฺเธ กฏิยํ ชานูสูติ ตีสุ ฐาเนสุ นมนฺติ, เต
กฏิยํ นมนฺตา ปจฺฉโต นมนฺติ, อิตเรสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปุรโต. ทีฆสรีรา ปน
เอเก ปสฺสวงฺกา โหนฺติ, เอเก มุขํ อุนฺนาเมตฺวา ๒- นกฺขตฺตานิ คณยนฺตา วิย
จรนฺติ, เอเก อปฺปมํสโลหิตา สูลสทิสา โหนฺติ, เอเก ปุรโต ปพฺภารา โหนฺติ,
ปเวธมานา คจฺฉนฺติ. อยํ ปน อุชุเมว อุคฺคนฺตฺวา ทีฆปฺปมาโณ เทวนคเร
อุสฺสิตสุวณฺณโตรณํ วิย ภวิสฺสตีติ ทีเปนฺติ. ยถา เจตํ, เอวํ ยํ ยํ ชาตมตฺตสฺส
สพฺพโส อปริปุณฺณํ มหาปุริสลกฺขณํ โหติ, ตํ ตํ อายตึ ตถา ภาวิตํ สนฺธาย
วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. กญฺจนสนฺนิภตฺตโจติ.     ฉ.ม. อุนฺนเมตฺวา.
      สตฺตุสฺสโทติ เทฺว หตฺถปิฏฺฐิโย เทฺว ปาทปิฏฺฐิโย เทฺว อํสกูฏานิ
ขนฺโธติ อิเมสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ สุปริปุณฺโณ มํสุสฺสโท อสฺสาติ สตฺตุสฺสโท.
อญฺเญสํ ปน หตฺถปาทปิฏฺฐาทีสุ สิราชาลํ ปญฺญายติ, อํสกูฏขนฺเธสุ
อฏฺฐิโกฏิโย. เต มนุสฺสา เปตา วิย ขายนฺติ. น ตถา มหาปุริโส, มหาปุริโส
ปน สตฺตสุ ฐาเนสุ ปริปุณฺณมํสุสฺสทตฺตา นิคุฬฺหสิราชาเลหิ หตฺถปิฏฺฐาทีหิ
วฏฺเฏตฺวา ฐปิตสุวณฺณาลิงฺคสทิเสน ๑- ขนฺเธน สิลารูปกํ วิย ขายติ,
จิตฺตกมฺมรูปกํ วิย จ ขายติ.
      สีหปุพฺพฑฺฒกาโยติ ๒- สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒํ วิย กาโย อสฺสาติ
สีหปุพฺพฑฺฒกาโย. สีหสฺส หิ ปุริมกาโยว ปริปุณฺโณ โหติ, ปจฺฉิมกาโย
อปริปุณฺโณ. มหาปุริสสฺส ปน สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒกาโย วิย สพฺโพ กาโย ปริปุณฺโณ.
โสปิ สีหสฺเสว ตตฺถ ตตฺถ อุนฺนตนินฺนตาทิวเสน ๓- ทุสฺสณฺฐิตวิสณฺฐิโต น โหติ,
ทีฆยุตฺตฏฺฐาเน ปน ทีโฆ, รสฺสถูลกีสปุถุลอนุวฏฺฏิตยุตฺตฏฺฐาเนสุ ตถาวิโธว
โหติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
      มนาปีเยว ๔- โข ภิกฺขเว กมฺมวิปาเก ปจฺจุปฏฺฐิเต เยหิ องฺเคหิ ทีเฆหิ
      โสภติ, ตานิ องฺคานิ ทีฆานิ สณฺฐหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ รสฺเสหิ โสภติ,
      ตานิ องฺคานิ รสฺสานิ สณฺฐหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ ถูเลหิ โสภติ,
      ตานิ องฺคานิ ถูลานิ สณฺฐหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ กีเสหิ โสภติ,
      ตานิ องฺคานิ กีสานิ สณฺฐหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ ปุถุเลหิ โสภติ,
      ตานิ องฺคานิ ปุถุลานิ สณฺฐหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ วฏฺเฏหิ โสภติ,
      ตานิ องฺคานิ วฏฺฏานิ สณฺฐหนฺตีติ.
      อิติ ทานจิตฺเตน ๕- ปุญฺญจิตฺเตน จิติโต ๖- ทสหิ ปารมีหิ สชฺชิโต
มหาปุริสสฺส อตฺตภาโว, โลเก สพพสิปฺปิโน วา สพฺพอิทฺธิมนฺโต วา ปฏิรูปกํ
กาตุํ น สกฺโกนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุฏฺฐปิตสุวณฺณาลิงฺคสทิเสน, อิ. สุวณฺณาลิงฺคสทิเสน.
@ ฉ.ม.,อิ. สีหปุพฺพฑฺฒกาโยติ น ทิสฺสติ.    ฉ.ม.,อิ. วินตุนฺนตาทิวเสน.
@ ฉ.ม. มนาปิเยว โข, อิ. มนาปิเย จ.   ฉ.ม. นานาจิตฺเตน   ฉ.ม. จิตฺติโต
      ปีตนฺตรํโสติ ๑- อนฺตรํโส ๒- วุจฺจติ ทฺวินฺนํ โกฏฺฐานมนฺตรํ, ๓- ตํ
ปีตํ ๔- ปริปุณฺณมสฺสาติ ปีตนฺตรํโส. ๕- อญฺเญสํ หิ ตํ ฐานํ นินฺนํ โหติ,
เทฺว ปิฏฺฐิโกฏฺฐา ๖- ปาฏิเยกฺกํ ๗- ปญฺญายนฺติ. มหาปุริสสฺส ปน กฏิโต
ปฏฺฐาย มํสปฏลํ ยาว ขนฺธา อุคฺคมฺม สมุสฺสิตสุวณฺณผลกํ วิย ปิฏฺฐึ ฉาเทตฺวา
ปติฏฺฐิตํ.
      นิโคฺรธปริมณฺฑโลติ นิโคฺรโธ วิย ปริมณฺฑโล. ยถา ปญฺญาสหตฺถตาย
วา สตหตฺถตาย วา สมขนฺธสาโข นิโคฺรโธ ทีฆโตปิ วิตฺถารโตปิ
เอกปฺปมาโณว โหติ, เอวํ กายโตปิ พฺยามโตปิ เอกปฺปมาโณ. ยถา อญฺเญสํ
กาโย วา ทีโฆ โหติ พฺยาโม วา, น เอวํ วิสมปฺปมาโณติ อตฺโถ. เตเนว
ยาวตกฺวสฺส กาโยติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยาวตโก อสฺสาติ ยาวตกฺวสฺส.
      สมวฏฺฏกฺขนฺโธติ สมวฏฺฏิตกฺขนฺโธ. ยถา เอเก โกญฺจา วิย จ
พกา วิย จ วราหา วิย จ ทีฆคลา วงฺกคลา ปุถุลคลา จ โหนฺติ, กถนกาเล
สิราชาลํ ปญฺญายติ, มนฺโท สโร นิกฺขมติ, น เอวํ มหาปุริสสฺส. มหาปุริสสฺส
ปน สุวฏฺฏิตสุวณฺณาลิงฺคสทิโส ขนฺโธ โหติ, กถนกาเล สิราชาลํ น ปญฺญายติ,
เมฆสฺส วิย คชฺชิโต สโร มหา โหติ.
      รสคฺคสคฺคีติ เอตฺถ รสํ คสนฺตีติ ๘- รสคฺคสา, รสหรณีนเมตํ
อธิวจนํ, ตา อคฺคา อสฺสาติ รสคฺคสคฺคี. มหาปุริสสฺส กิร สตฺตรสหรณีสหสฺสานิ
อุทฺธคฺคานิ หุตฺวา คีวายเมว ปฏิมุกฺกานิ. ติลผลมตฺโตปิ อาหาโร
ชิวหคฺเค ฐปิโต สพฺพํ กายมนุผรติ. เตเนว มหาปธานํ ปทหนฺตสฺส
เอกตณฺฑุลาทีหิปิ กาฬายยูสปสตมตฺเตนาปิ ๙- กายสฺส ยาปนํ อโหสิ. อญฺเญสํ ปน
ตถา อภาวา น สกลํ กายํ โอชา ผรติ. เตน เต พหวาพาธา โหนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. จิตนฺตรํโสติ    ฉ.ม.อิ. อนฺตรํสํ.   ฉ.ม. โกฏฺฏานํ อนฺตรํ,
@  อิ. โกฏฺฐาสานํ อนฺตรํ.   ฉ.ม., อิ. จิตํ.    ฉ.ม. ปริปุณฺณํ อนฺตรํสํ
@  อสฺสาติ จิตนฺตรํโส    ฉ.ม. ปิฏฺฐิโกฏฺฏา, อิ. ปิฏฺฐิโกฏฺฐาสา.
@ ฉ.ม. ปาฏิเยกฺกา    ฉ.ม. คสนฺติ หรนฺตีติ รสคฺคสา    ฉ.ม., อิ. กฬา....
      สีหหนูติ สีหสฺเสว หนุ อสฺสาติ สีหหนุ. ตตฺถ สีหสฺส
เหฏฺฐิมหนุเมว ปริปุณฺณํ โหติ, น อุปริมํ. มหาปุริสสฺส ปน สีหสฺส เหฏฺฐิมํ
วิย เทฺวปิ ปริปุณฺณานิ ทฺวาทสิยา ปกฺขสฺส จนฺทสทิสานิ โหนฺติ. อถ
เนมิตฺตกา หนุปริยนฺตํ โอโลเกนฺตาว อิเมสุ หนุเกสุ เหฏฺฐิเม วีสติ อุปริเม
วีสตีติ จตฺตาลีส ทนฺตา สมา อวิรฬา ปติฏฺฐหิสฺสนฺตีติ สลฺลกฺเขตฺวา อยํ หิ
เทว กุมาโร จตฺตาลีสทนฺโต โหตีติอาทิมาหํสุ. ตตฺรายมตฺโถ, อญฺเญสํ หิ
ปริปุณฺณทนฺตานํปิ ทฺวตฺตึส ทนฺตา โหนฺติ. อิมสฺส ปน จตฺตาลีสํ ภวิสฺสนฺติ.
อญฺเญสญฺจ เกจิ ทนฺตา อุจฺจา เกจิ นีจา เกจิ วิสมา โหนฺติ, อิมสฺส ปน
อยปฏเกน ๑- ฉินฺนสงฺขปฏฺลํ วิย สมา ภวิสฺสนฺติ. อญฺเญสํ กุมฺภิรานํ วิย
ทนฺตา วิรฬา โหนฺติ, มจฺฉมํสานิ ขาทนฺตานํ ทนฺตนฺตรํ ปูรติ ๒-. อิมสฺส ปน
กนกผลกาย สมุสฺสิตวชิรปนฺตี วิย อวิรฬา ๓- ตุลิกาย ทสฺสิตปริจฺเฉทา วิย
ทนฺตา ภวิสฺสนฺติ. อญฺเญสญฺจ ปูติทนฺตา อุฏฺฐหนฺติ. เตน กาจิ ทาฐา กาฬาปิ
วิวณฺณาปิ โหนฺติ. อยํ ปน สุฏฺฐุ สุกฺกทาโฐ โอสธิตารกํปิ อติกฺกมฺม วิโรจมานาย
ปภาย สมนฺนาคตทาโฐ ภวิสฺสติ.
      ปหูตชิโวฺหติ ปุถุลชิโวฺห. อญฺเญสํ ชิวฺหา ถูลาปิ โหนฺติ กีสาปิ
รสฺสาปิ ถทฺธาปิ วิสมาปิ, มหาปุริสสฺส ปน ชิวฺหา มุทุ ทีฆา ปุถุลา
วณฺณสมฺปนฺนา โหติ. โส หิ ตํ ลกฺขณํ ปริเยสิตุํ อาคตานํ กงฺขาวิโนทนตฺถํ
มุทุกตฺตา ตํ ชิวฺหํ กฐินสุจึ วิย วฏฺเฏตฺวา อุโภ นาสิกโสตานิ ปริมสติ, ๔-
ทีฆตฺตา อุโภ กณฺณโสตานิ ปริมสติ, ๔- ปุถุลตฺตา เกสนฺตปริโยสานํ เกวลํปิ
นลาฏํ ปฏิจฺฉาเทติ. เอวนฺตสฺสา มุทุทีฆปุถุลภาวํ ปกาเสนฺโต เตสํ กงฺขํ
วิโนเทติ. เอวํ ติลกฺขณสมฺปนฺนํ ชิวฺหํ สนฺธาย "ปหูตชิโวฺห"ติ วุตฺตํ.
      พรหมสฺสโรติ อญฺเญปิ ฉินฺนสฺสราปิ ภินฺนสฺสราปิ กากสฺสราปิ
โหนฺติ, อยํ ปน มหาพฺรหมุโน สรสฺส สทิเสน สเรน สมนฺนาคโต ภวิสฺสติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยปฏฺฏเกน ฉินฺนสงฺขปฏลํ, อิ. อโยปตฺตจฺฉินฺนํ สงฺขปฏลํ
@ ฉ.ม.,อิ. ปูเรนฺติ    อิ. อวิรตา   ๔-๔ ฉ.ม. ปรามสติ เอวมุปริปิ.
มหาพรมมุโน หิ ปิตฺตเสเมฺหหิ อปลิพุทฺธตฺตา สโร วิสุทฺโธ ๑- โหติ. มหาปุริเสนาปิ
กตกมฺมํ ตสฺส วตฺถุํ โสเธติ. วตฺถุโน สุทฺธตฺตา นาภิโต ปฏฺฐาย สมุฏฺฐหนฺโต
สโร วิสุทฺโธ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโตว สมุฏฺฐาติ. กรวิโก วิย ภณตีติ กรวิกภาณี,
มตฺตกรวิกมญฺชุโฆโสติ ๒- อตฺโถ.
      อภินีลเนตฺโตติ น สกลนีลเนตฺโตว, นีลยุตฺตฏฺฐาเน ปนสฺส
อุมฺมาปุปฺผสทิเสน ๓- อติวิสุทฺเธน นีลวณฺเณน สมนฺนาคตานิ เนตฺตานิ โหนฺติ,
ปีตยุตฺตฏฺฐาเน กณฺณิการปุปฺผสทิเสน ๔- ปีตวณฺเณน, โลหิตยุตฺตฏฺฐาเน
พนฺธุชีวกปุปฺผสทิเสน โลหิตวณฺเณน, เสตยุตฺตฏฺฐาเน โอสธิตารกสทิเสน เสตวณฺเณน,
กาฬยุตฺตฏฺฐาเน อทฺทาริฏฺฐสทิเสน กาฬวณฺเณน สมนฺนาคตานิ. สุวณฺณวิมาเน
อุคฺฆาฏิตมณิสีหปญชรสทิสานิ ขายนฺติ.
      โคปขุโมติ เอตฺถ ปขุมนฺติ สกลจกฺขุเคณฺฑํ ๕- อธิปฺเปตํ, ตํ กาฬวจฺฉกสฺส
พหลธาตุกํ โหติ, รตฺตวจฺฉกสฺส วิปฺปสนฺนํ, ตํมุหุตฺตชาตตรุณรตฺตวจฺฉกสทิสจกฺขุ-
เคณฺโฑติ อตฺโถ. อญฺเญสญฺหิ อกฺขิเคณฺฑา ๖- อปริปุณฺณา โหนฺติ, หตฺถิมูสิกาทีนํ
อกฺขิสทิเสหิ วินิคฺคเตหิปิ คมฺภีเรหิปิ อกฺขีหิ สมนฺนาคตา โหนฺติ. มหาปุริสสฺส
ปน โธวิตฺวา มชฺชิตฺวา ฐปิตมณิคุฬิกา วิย มุทุสินิทฺธนีลสุขุมปขุมาจิตานิ
อกฺขีนิ.
      อุณฺณาติ อุณฺณาโลมํ. ภมุกนฺตเรติ ทฺวินฺนํ ภมุกานํ เวมชฺเฌ
นาสิกมตฺถเกเยว ชาตา, อุคฺคนฺตฺวา ปน นลาฏเวมชฺเฌ ชาตา. โอทาตาติ
ปริสุทฺธา โอสธิตารกสมวณฺณา. มุทูติ สปฺปิมณฺเฑ โอสาเรตฺวา ฐปิตสตวาร-
วิหตกปฺปาสปฏลสทิสา. ตูลสนฺนิภาติ สิมฺพลิตูลลตาตูลสมานา อยมสฺสาปิ
โอทาตตาย อุปมา. สาปเนสา โกฏิยํ คเหตฺวา อากฑฺฒิยมานา อุปฑฺฒพาหุปฺปมาณา
โหติ, วิสฺสฏฺฐา ทกฺขิณาวฏฺฏวเสน อาวฏฺฏิตฺวา อุทฺธคฺคา หุตฺวา สนฺติฏฺฐติ.
สุวณฺณผลกมชฺเฌ ฐปิตรชตปุพฺพุฬกํ  วิย, สุวณฺณฆฏโต นิกฺขมมานา ขีรธารา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิสโท เอวมุปริปิ    ฉ.ม.,อิ. มตฺตกรวีกรุตมญฺชุโฆโสติ
@ ฉ.ม. อุมาปุปฺผสทิเสน     ฉ.ม.,อิ. กณิการ...
@ ฉ.ม. สกลจกฺขุภณฺฑํ, อิ. สกลจกฺขุคณฺฑํ เอวมุปริปิ     ฉ.ม. จกฺขุภณฺฑา
วิย, อรุณปฺปภารญฺชิเต คคณปฺปเทเส โอสธิตารกา วิย จ อติมโนหราย
สิริยา วิโรจติ.
      อุณฺหีสสีโสติ อิทํ ปริปุณฺณนลาฏตญฺเจว ปริปุณฺณสีสตํ จาติ เทฺว
อตฺถวเส ปฏิจฺจ วุตฺตํ. มหาปุริสสฺส หิ ทกฺขิณกณฺณจูฬิกโต ปฏฺฐาย มํสปฏลํ
อุฏฺฐหิตฺวา สกลนลาฏํ ฉาทยมานํ ปูรยมานํ คนฺตฺวา วามกณฺณจูฬิกาย
ปติฏฺฐิตํ, ตํ รญฺโญ ๑- พนฺธอุณฺหีสปโฏ ๒- วิย วิโรจติ. มหาปุริสสฺส กิร อิมํ
ลกฺขณํ ทิสฺวา ราชูนํ อุณฺหีสปฏํ อกํสุ. อยนฺตาว เอโก อตฺโถ. อญฺเญ ปน
ชนา อปริปุณฺณสีสา โหนฺติ, เกจิ กปิสีสา, ๓- เกจิ ผลสีสา, เกจิ อฏฺฐิสีสา,
เกจิ หตฺถิสีสา เกจิ กุมฺภสีสา, ๔- เกจิ ปพฺภารสีสา. มหาปุริสสฺส ปน อารคฺเคน
วฏฺเฏตฺวา ฐปิตํ วิย สุปริปณฺณํ อุทกปุพฺพุฬสทิสํ สีสํ โหติ. ตตฺถ ปุริมนเย
อุณฺหีสเวฏฺฐิตสีโส วิยาติ อุณฺหีสสีโส. ทุติยนเย อุณฺหีสํ วิย สพฺพตฺถ
ปริมณฺฑลสีโสติ อุณฺหีสสีโส.
                         วิปสฺสีสมญฺญาวณฺณนา
      [๓๗] สพฺพกาเมหีติ อิทํ ลกฺขณานิ ปฏิคฺคณฺหาเปตฺวา ปจฺฉา
กตํ วิย วุตฺตํ, น ปเนวํ ทฏฺฐพฺพํ. ปฐมญฺหิ เนมิตฺตเก สนฺตปฺเปตฺวา ปจฺฉา
ลกฺขณปฏิคฺคหณํ ๕- กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺส วิตฺถาโร คพฺโภกฺกนฺติยํ วุตฺโตเยว.
ปาเยนฺตีติ ถญฺญํ ปาเยนฺติ. โพธิสตฺตสฺส กิร นิทฺโทเสน มธุเรน ขีเรน
สมนฺนาคตา สฏฺฐี ธาติโย อุปฏฺฐาเปสิ, ตถา เสสาปิ เตสุ เตสุ กมฺเมสุ
กุสลา สฏฺฐี สฏฺฐีเยว. ตาสํ เปสนการเก สฏฺฐี ปุริเส, ตสฺส ตสฺส
กตากตภาวสลฺลกฺขเก ๖- สฏฺฐี อมจฺเจ อุปฏฺฐเปสิ. เอวํ จตฺตาริ สฏฺฐิโย อิตฺถีนํ,
เทฺว สฏฺฐิโย ปุริสานนฺติ ฉ สฏฺฐิโย อุปฏฺฐากานํเยว อเหสุํ. เสตจฺฉตฺตนฺติ
ทิพฺพเสตจฺฉตฺตํ. กุลทตฺติยํ ปน สิริคพฺเภเยว ติฏฺฐติ. มา นํ สีตํ วาติอาทีสุ
มา อภิภวีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สฺวาสฺสุ สุทนฺติ โส อสฺสุ สุทํ. องฺเกเนว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. รญฺญา     ฉ.ม. พนฺธอุณฺหีสปฏฺโฏ เอวมุปริปิ     อิ. กปฺปสีสา
@ ฉ.ม.,อิ. ตุมฺพสีสา   ฉ.ม.,อิ. ลกฺขณปฏิคฺคณฺหณํ   ฉ.ม. กตากตภาวสลฺลกฺขเณ
องฺกนฺติ ๑-  อญฺญสฺส พาหุนาว อญฺญสฺส พาหุํ. อญฺญสฺส จ อํสกูเฏเนว อญฺญสฺส
อํสกูฏํ. ปริหริยตีติ นียติ, ๒- สมฺปาปิยตีติ อตฺโถ.
      [๓๘] มญฺชุสฺสโรติ อขรสฺสโร. วคฺคุสฺสโรติ เฉกปริปุณฺณสฺสโร.
มธุรสฺสโรติ สาตสฺสโร. เปมนียสฺสโรติ เปมชนกสฺสโร. ตตฺรีทํ กรวิกานํ
มธุรสฺสรตาย:- กรวิกสกุเณ กิร มธุรรสํ อมฺพปกฺกํ มุขตุณฺฑเกน ปหริตฺวา
ปคฺฆริตรสํ ปิวิตฺวา ปกฺเขน ตาลํ ทตฺวา วิกุชฺฌมาเน ๓- จตุปฺปทา มตฺตา วิย
ลลิตุํ อารภนฺติ. โคจรปสุตาปิ จตุปฺปทา มุขคตานิ ติณานิ ฉฑฺเฑตฺวา ตํ
สทฺทํ สุณนฺติ. วาฬมิคา ขุทฺทกมิเค อนุพนฺธมานา อุกฺขิตฺตํ ปาทํ
อนิกฺขิปิตฺวาว ติฏฺฐนฺติ. อนุพนฺธมิคา จ มรณภยํ ชหิตฺวา ติฏฺฐนฺติ. อากาเส
ปกฺขนฺตา ปกฺขิโนปิ ปกฺเข ปสาเรตฺวา ตํ สทฺทํ สุณมานาว ติฏฺฐนฺติ. อุทเก
มจฺฉาปิ กณฺณปฏลํ อปฺโผเฏตฺวา ตํ สทฺทํ สุณมานาว ติฏฺฐนฺติ. เอวํ
มธุรสฺสรา กรวิกา.
      อสนฺธิมิตฺตาปิ ธมฺมาโสกสฺส เทวี "อตฺถิ นุ โข ภนฺเต
พุทฺธสทฺเทน สทิโส กสฺสจิ สทฺโท"ติ สํฆํ ปุจฺฉิ. อตฺถิ กรวิกสกุณสฺสาติ. กุหึ
ภนฺเต เต สกุณาติ? หิมวนฺเตติ. สา ราชานํ อาห "เทว กรวิกสกุณํ
ปสฺสิตุกามมฺหี"ติ. ราชา อิมสฺมึ "ปญฺชเร นิสีทิตฺวา กรวิโก อาคจฺฉตู"ติ
สุวณฺณปญฺชรํ วิสฺสชฺเชสิ. ปญฺชโร คนฺตฺวา เอกสฺส กรวิกสฺส ปุรโต อฏฺฐาสิ. โส
"ราชาณาย อาคโต ปญฺชโร, น สกฺกา อคนฺตุนฺ"ติ ตตฺถ นิสีทิ. ปญฺชโร
อาคนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโตว อฏฺฐาสิ. กรวิกํ สทฺทํ การาเปตุํ น สกฺโกนฺติ.
อถ ราชา "กถํ ภเณ อิเม สทฺทํ กโรนฺตี"ติ อาห. ญาตเก ทิสฺวา เทวาติ.
อถ นํ ราชา อาทาเสหิ ปริกฺขิปาเปสิ. โส อตฺตโน ฉายํ ทิสฺวา "ญาตกา
เม อาคตา"ติ มญฺญมาโน ปกฺเขน ตาลํ ทตฺวา มธุรสฺสเรน ๔-  มณิวํสํ
ธมมาโน วิย วิรวิ. สกลนคเร มนุสฺสา มตฺตา วิย ลลึสุ. ๕- อสนฺธิมิตฺตา
จินฺเตสิ "อิมสฺส ตาว ติรจฺฉานคตสฺส เอวํ มธุโร สทฺโท, กีทิโส นุ โข
@เชิงอรรถ:  ม. องฺเคเนว องฺคนฺติ      อิ. นิยฺยาติ    ฉ.ม., อิ. วิกูชมาเน
@ ฉ.ม. ก. มนฺทสฺสเรน    อิ. ปลลึสุ
สพฺพญฺญุตญาณสิริปฺปตฺตสฺส ภควโต สโร ๑- อโหสี"ติ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ
ปีตึ อวิชหิตฺวา สตฺตหิ ชงฺฆสเตหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ. เอวํ มธุโร
กิร กรวิกสทฺโทติ. ตโต ปน สตภาเคน สหสฺสภาเคน จ มธุรตโร วิปสฺสิสฺส
กุมารสฺส สทฺโท อโหสีติ เวทิตพฺโพ.
      [๓๙] กมฺมวิปากชนฺติ น ภาวนามยํ, กมฺมวิปากวเสน ปน เทวตานํ
จกฺขุสทิสเมว มํสจกฺขุ อโหสิ, เยน นิมิตฺตํ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิตฺตํ เอกติลํปิ
อยํ โสติ อุทฺธริตฺวา ทาตุํ สกฺโกติ.
      [๔๐] วิปสฺสีติ เอตฺถ อยํ วจนฏฺโฐ, อนฺตรนฺตรา นิมฺมิสสญฺชนิตนฺธการ-
วิรเหน ๒- วิสุทฺธํ ปสฺสติ, วิวเฏหิ จ อกฺขีหิ ปสฺสตีติ วิปสฺสี, ทุติยวาเร
วิเจยฺย วิเจยฺย ปสฺสตีติ วิปสฺสี, วิจินิตฺวา วิจินิตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถ.
      [๔๑] อฏฺเฏ ๓- ปนายตีติ อตฺเถ ชานาติ ปสฺสติ, นยติ, วา
ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. เอกทิวสํ กิร วินิจฺฉยฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา อฏฺฏํ
อนุสาสนฺตสฺส รญฺโญ อลงฺกตปฏิยตฺตํ มหาปุริสํ อาหริตฺวา หตฺเถ ฐปยึสุ. ตสฺส ตํ
องฺเก กตฺวา อุปลาลยมานสฺเสว อมจฺจา สามิกํ อสฺสามิกํ อกํสุ. โพธิสตฺโต
อนตฺตมนสทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. ราชา "กิเมตํ, อุปธาเรถา"ติ อาห. อุปธารยมานา
อญฺญํ อทิสฺวา "อฏฺฏสฺส ทุพฺพินิจฺฉิตตฺตา เอวํ  กตํ ภวิสฺสตี"ติ ปุน สามิกํเยว
สามิกํ กตฺวา "ญตฺวา นุ โข กุมาโร เอวํ กโรตี"ติ วีมํสนฺตา ปุน สามิกํ
อสฺสามิกํ อกํสุ. ปุนปิ โพธิสตฺโต ตเถว ตํ สทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. อถ ราชา
"ชานาติ มหาปุริโส"ติ ตโต ปฏฺฐาย อปฺปมตฺโต อโหสิ. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ
"วิเจยฺย วิเจยฺย กุมาโร อฏฺเฏ ๔- ปนายตี"ติ.
      [๔๒] วสฺสิกนฺติอาทีสุ ยตฺถ สุขํ โหติ วสฺสกาเล วสิตุํ, อยํ
วสฺสิโก. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปเนตฺถ วจนฏฺโฐ, วสฺสาวาโส วสฺสํ, ตํ
อรหตีติ วสฺสิโก. อิตเรสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. สทฺโท     ฉ.ม. นิมีลชนิตนฺธการวิรเหน, อิ. เมฆชนิตนฺธการวิรเหน
@ ฉ.ม., อิ. อตฺเถ เอวมุปริปิ     ฉ.ม. อตฺเถ
      ตตฺถ วสฺสิโก ปาสาโท นาติอุจฺโจ โหติ นาตินีโจ, ทฺวารวาตปานานิปิสฺส
นาติพหูนิ นาติตนุกานิ, ๑- ภุมฺมตฺถรณปจฺจตฺถรณชชฺชโภชนานิ เจตฺถ
มิสฺสกาเนว วฏฺฏนฺติ. เหมนฺติเก ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ นีจา โหนฺติ, ทฺวารวาต-
ปานานิปิ ตนุกานิ สุขุมจฺฉิทฺทานิ, อุณฺหปฺปเวสนตฺถาย ภิตฺตินียูหานิ นีหริยนฺติ,
ภุมฺมตฺถรณปจฺจตฺถรณนิวาสนปารุปนานิ ปเนตฺถ อุณฺหวิริยานิ ๒- กมฺพลาทีนิ
วฏฺฏนฺติ. ขชฺชโภชนํ สินิทฺธํ กฏุกสนฺนิสฺสิตํ นิรูทกสนฺนิสฺสิตญฺจ. คิมฺหิเก
ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ อุจฺจา โหนฺติ, ทฺวารวาตปานานิ ปเนตฺถ พหูนิ
วิปุลชาลานิ ๓- โหนฺติ, ภุมฺมตฺถรณาทีนิ ทุกูลมยาทีนิ ๔- วฏฺฏนฺติ. ขชฺชโภชนานิ
มธุรรสสีตวิริยานิ. ๕- วาตปานสมีเปสุ เจตฺถ นวจาฏิโย ฐเปตฺวา อุทกสฺส
ปูเรตฺวา นีลุปฺปลาทีหิ สญฺฉาเทนฺติ. เตสุ เตสุ ปเทเสสุ อุทกยนฺตานิ กโรนฺติ,
เยหิ เทเว วสฺสนฺเต วิย อุทกธารา นิกฺขมนฺติ.
      นิปฺปุริเสหีติ ปุริสวิรหิเตหิ. น เกวลญฺเจตฺถ ตูริยาเนว นิปฺปุริสานิ,
สพฺพฏฺฐานานิปิ นิปฺปุริสาเนว, โทวาริกาปิ อิตฺถิโยว, นฺหาปนาทิปริกมฺมกราปิ
อตฺถิโยว. ราชา กิร "ตถารูปํ อิสฺสริยสุขสมฺปตฺตึ อนุภวมานสฺส ปุริสํ ทิสฺวา
ปุริสาสงฺกา อุปฺปชฺชติ, สา เม ปุตฺตสฺส มา อโหสี"ติ สพฺพกิจฺเจสุ อิตฺถิโยว
ฐเปสีติ.
                       ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ชิณฺณปุริสวณฺณนา
      [๔๓] ทุติยภาณวาเร โคปานสิวงฺกนฺติ โคปานสิ วิย วงฺกํ.
ภคฺคนฺติ ๖- ขนฺเธ, กฏิยํ, ชชานูสูติ ตีสุ ฐาเนสุ ภคฺควงฺกํ. ๗- ทณฺฑปรายนนฺติ
ทณฺฑคติกํ ทณฺฑปฏิสรณํ. อาตุรนฺติ ชราตุรํ. คตโยพฺพนฺติ อติกฺกนฺตโยพฺพนํ
ปจฺฉิมวเย ฐิตํ ทิสฺวาติ อฑฺฒโยชนปฺปมาเณน พลกาเยน ปริวุโต สุสํวิหิตารกฺโขปิ
คจฺฉนฺโต ยทา รโถ ปุรโต โหติ, ปจฺฉโต ๘- พลกาโย, ตาทิเส โอกาเส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. นาติตนูนิ     ม. อุณหภริตานิ       ฉ.ม. วิปุลชาตานิ
@ ฉ.ม., อิ. ทุกูลมยานิ    ฉ.ม. มธุรสสนฺนิสฺสิตภริตานิ   ฉ.ม. โภคฺคนติ
@ ฉ.ม. โภคฺควงฺกํ         ฉ.ม., อิ. ปจฺฉา
สุทฺธาวาสขีณาสวพฺรเหฺมหิ อตฺตโน อานุภาเวน รถสฺส ปุรโตว ทสฺสิตํ, ตํ
ปุริสํ ปสฺสิตฺวา. สุทฺธาวาสา กิร "มหาปุริโส ปงฺเก คโช วิย ปญฺจสุ กามคุเณสุ
ลคฺโค, สติมสฺส อุปฺปาเทสฺสามา"ติ ตํ ทสฺเสสุํ. เอวํ ทสฺสิตํ จ ตํ โพธิสตฺโต
เจว ปสฺสติ สารถิ จ. พฺรหฺมาโนปิ หิ โพธิสตฺตสฺส อปฺปมาทตฺถํ สารถิสฺส
จ กถาสลฺลาปนตฺถํ ๑- ตํ ทสฺเสสุํ. กึ ปเนโสติ เอโส ชิณฺโณติ. กึ วุตฺตํ โหติ,
นาหํ โภ อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ อทฺทสนฺติ ปุจฺฉิ.
      เตนหีติ ยทิ มยฺหํปิ เอวรูเปหิ เกเสหิ เอวรูเปน จ กาเยน
เวทิตพฺพํ, เตนหิ สมฺม สารถิ. อลนฺทานชฺชอุยฺยานภูมิยาติ "อชฺช ยํ ๒- อุยฺยานภูมึ
ปสฺสิสฺสามา"ติ  คจฺฉาม, อลํ ตาย อุยฺยานภูมิยาติ สํวิคฺคหทโย สํเวคานุรูปํ
อาห. อนฺเตปุรํ คโตติ อิตฺถีชนํ วิสชฺเชตฺวา สิริคพฺเภ เอกโกว นิสินฺโน.
ยตฺร หิ นามาติ ยาย ชาติยา สติ ชรา ปญฺญายติ, สา ชาติ ธิรตฺถุ ธิกฺกตา
อตฺถุ, ชิคุจฺฉา นาเมสา ชาตีติ ๓- ชาติยา มูลํ ขณนฺโต นิสีทิ ปฐเมน สลฺเลน
หทเย วิทฺโธ วิย.
      [๔๕] สารถึ อามนฺตาเปตฺวาติ ราชา กิร เนมิตฺตเกหิ กถิตกาลโต
ปฏฺฐาย โอหิตโสโต วิจรติ, ราชา โส "กุมาโร อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค
นิวตฺโต"ติ สุตฺวา สารถึ อามนฺตาเปสิ.
                          พฺยาธิตปุริสวณฺณนา
      [๔๖] มา เหว โขติอาทีสุ รชฺชํ กาเรตุ, มา ปพฺพชตุ, พฺราหฺมณานํ
วจนํ มา สจฺจํ โหตูติ เอวํ จินฺเตสีติ อตฺโถ.
      [๔๗] อทฺทสา ๔- โขติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สุทฺธาวาเสหิ ทสฺสิตํ
อทฺทส. อาพาธิกนฺติ อิริยาปถภญฺชนเกน วิสภาคาพาเธน อาพาธิกํ. ทุกฺขิตนฺติ
โรคทุกฺเขน ทุกฺขิตํ. พาฬฺหคิลานนฺติ อธิมตฺตคิลานํ. ปลิปนฺนนฺติ นิมุคฺคํ. ชรา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. กถาสลฺลาปตฺถํ        ฉ.ม. ยนฺติ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม., อิ. ชิคุจฺฉา เมตํ ชาตินฺติ      ฉ.ม. อทฺทส โข
ปญฺญายิสฺสติ พฺยาธิ ปญฺญายิสฺสตีติ อิธาปิ ยาย ชาติยา สติ อิทํ ทฺวยํ
ปญฺญายติ, ธิรตฺถุ ๑- ชาติ, อชาตํ เขมนฺติ ชาติยา มูลํ ขณนฺโต นิสีทิ ทุติเยน
สลฺเลน วิทฺโธ วิย.
                          กาลกตปุริสวณฺณนา
      [๕๐] วิลาตนฺติ สิวิกํ. เปตนฺติ อิโต ปฏิคตํ. กาลกตนฺติ ๒- กตกาลํ,
ยตฺตกํ เตน กาลํ ชีวิตพฺพํ, ตํ สพฺพํ กตฺวา นิฏฺฐเปตฺวา มตนฺติ อตฺโถ.
อิมํปิสฺส ปุริมนเยเนว พฺรหฺมาโน ทสฺเสสุํ. ยตฺร หิ นามาติ อิธาปิ ยาย
ชาติยา สติ อิทํ ตยํ ๓- ปญฺญายติ, ธิรตฺถุ ชาติ อชาตํ เขมนฺติ ชาติยา มูลํ
ขณนฺโต นิสีทิ ตติเยน สลฺเลน วิทฺโธ วิย.
                           ปพฺพชิตวณฺณนา
      [๕๓] ภณฺฑุนฺติ มุณฺฑํ. อิมํปิสฺส ปุริมนเยเนว พฺรหฺมาโน ทสฺเสสุํ.
สาธุ ธมฺมจริยาติอาทีสุ อยํ เทว ธมฺมจรณภาโว สาธูติ จินฺเตตฺวา ปพฺพชิโตติ
เอวํ เอกเมกสฺส ปทสฺส โยชนา เวทิตพฺพา. สพฺพานิ เจตานิ ทสกุสลกมฺม-
ปถเววจนาเนว. อวสาเน ปน อวิหึสาติ กรุณาย ปุพฺพภาโค. อนุกมฺปาติ เมตฺตาย
ปุพฺพภาโค. เตนหีติ อุยฺโยชนฏฺเฐ นิปาโต. ปพฺพชิตญฺหิสฺส ทิสฺวา จิตฺตํ
ปพฺพชฺชาย นินฺนํ ชาตํ, อถ เตน สทฺธึ กเถตุกาโม หุตฺวา สารถึ อุยฺโยเชนฺโต
เตนหีติอาทิมาห.
                        โพธิสตฺตปพฺพชฺชาวณฺณนา
      [๕๔] อถโข ภิกฺขเวติ "ปพฺพชิตสฺส สาธุ ธมฺมจริยา"ติอาทีนิ จ
อญฺญญฺจ พหุํ มหาชนกาเยน รกฺขิยมานสฺส ปุตฺตทารสมฺพาเธ ฆเร วสโต
อาทีนวปฏิสํยุตฺตญฺเจว มิคภูเตน เจตสา ยถาสุขํ วเน วสโต ปพฺพชิตสฺส
วิเวกานิสํสปฏิสํยุตฺตญฺจ ธมฺมกถํ สุตฺวา ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา อถโข ภิกฺขเว
วิปสฺสี กุมาโร สารถึ อามนฺเตสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ธิกฺกตา สา ชาติ, อิ. ธิรตฺถุ ตํ ชาตึ เอวมุปริปิ, ม. ธิกฺกตํ
@ ฉ.ม. กาลงฺกตนฺติ        อิ. ทฺวยํ
      อิมานิ จตฺตาริ ทิสฺวา ปพฺพชิตํ นาม สพฺพโพธิสตฺตานํ วํโสว
ตนฺติเยว ปเวณีเยว. อญฺเญปิ จ โพธิสตฺตา ยถา อยํ วิปสฺสี กุมาโร, จิรสฺสํ
ปสฺสิ เอวํ จิรสฺสํ ปสฺสนฺติ. ๑- อมฺหากํ ปน โพธิสตฺโต จตฺตาริปิ เอกทิวสญฺเญว
ทิสฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อโนมานทีตีเร ๒- ปพฺพชิโต. เตเนว ราชคหํ
ปตฺวา ตตฺถ รญฺญา พิมฺพิสาเรน "กิมตฺถํ ปณฺฑิต ปพฺพชิโตสี"ติ ปุฏฺโฐ
อาห:-
                   ชิณฺณญฺจ ทิสฺวา ทุกฺขิตญฺจ พฺยาธิตํ
                   มตญฺจ ทิสฺวา คตมายุสํขยํ.
                   กาสายวตฺถํ ปพฺพชิตญฺจ ทิสฺวา
                   ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราชาติ.
                   มหาชนกายอนุปพฺพชฺชาวณฺณนา
      [๕๕] สุตฺวาน เตสนฺติ เตสํ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ สุตฺวา
เอตทโหสิ. โอรโกติ โอนโก ๓- ลามโก. อนุปพฺพชึสูติ อนุปพฺพชิตานิ. กสฺมา
ปเนตฺถ ยถา ปรโต ขณฺฑติสฺสานํ อนุปพฺพชฺชาย "พนฺธุมติยา ราชธานิยา
นิกฺขมิตฺวา"ติ วุตฺตํ, เอวํ น วุตฺตํ ๔- นิกฺขมิตฺวา สุตตฺตา. เอเต กิร สพฺเพปิ
วิปสฺสิสฺส กุมารสฺส อุปฏฺฐากปุริสาว, เต ปาโตว อุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา กุมารํ
อทิสฺวา ปาตราสตฺถาย คนฺตฺวา ภุตฺตปาตราสา อาคมฺม "กุหึ กุมาโร"ติ
ปุจฺฉิตฺวา "อุยฺยานภูมึ คโต"ติ สุตฺวา "ตตฺเถว นํ ทกฺขิสฺสามา"ติ นิกฺขนฺตา
นิวตฺตมานํ สารถึ ทิสฺวา "กุมาโร ปพฺพชิโต"ติ  จสฺส วจนํ สุตฺวา สุตฏฺฐาเนเยว
สพฺพาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา อนฺตราปณโต กาสายปีตานิ ๕- วตฺถานิ อาหราเปตฺวา
เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา ปพฺพชึสุ. อิติ นครโต นิกฺขมิตฺวา พหินคเร สุตตฺตา
เอตฺถ "พนฺธุมติยา ราชธานิยา นิกฺขมิตฺวา"ติ น วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. เอวํ จิรสฺสํ จิรสฺสํ ปสฺสนฺติ     ฉ.ม., อิ. อโนมนทีตีเร
@ ฉ.ม. อิ. อูนโก    ฉ.ม., อิ. วุตฺตนฺติ   ฉ.ม., อิ. กาสาวปีตานิ
      จาริกํ จรตีติ คตคตฏฺฐาเน มหามณฺฑปํ กตฺวา ทานํ สชฺเชตฺวา
อาคมฺม สฺวาตนาย นิมนฺติโต มหาชนสฺส ๑- อายาจิตภิกฺขเมว ปฏิคฺคณฺหนฺโต
จตฺตาโร มาเส จาริกํ จริ.
      [๕๖] อากิณฺโณติ คเณน ปริวุโต. อยํ ปน วิตกฺโก โพธิสตฺตสฺส
กทา อุปฺปนฺโนติ. เสฺว วิสาขปุณฺณมา ภวิสฺสตีติ จาตุทฺทสีทิวเส. ตทา กิร
โส "ยเถว มํ อิเม ปุพฺเพ คิหิภูตํ ปริวาเรตฺวา จรนฺติ, อิทานิปิ ตเถว, กึ
อิมินา คเณนา"ติ คณสํคณิกาย อุกฺกณฺฐิตฺวา "อชฺเชว คจฺฉามี"ติ จินฺเตตฺวา
ปุน "อชฺช อเวลา, สเจ อิทานิ คมิสฺสามิ, สพฺเพว อิเม ชานิสฺสนฺติ, เสฺว
คมิสฺสามี"ติ  จินฺเตสิ. ตํทิวสญฺจ อุรุเวลคามสทิเส คาเม คามวาสิโน สฺวาตนาย
นิมนฺตยึสุ, เต จตุราสีติสหสฺสานํปิ เตสํ ปพฺพชิตานํ มหาปุริสสฺส จ ปายาสเมว
ปฏิยาทยึสุ. อถ มหาปุริโส ปุนทิวเส ตสฺมึ ๒- คาเม เตหิ ปพฺพชิเตหิ สทฺธึ
ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วสนฏฺฐานเมว อคมาสิ. ตตฺถ เต ปพฺพชิตา มหาปุริสสฺส
วตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ ปวิฏฺฐา. โพธิสตฺโตปิ
ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน.
              ฐิเต มชฺฌนฺติเก ๓- กาเล  สนฺนิสินฺเนสุ ปกฺขิสุ
              สณเตว พฺรหารญฺญํ        ตํ ภยํ ปฏิภาติ มนฺติ ๔-
      เอวรูเป ปวิเวกรามานํ ๕- ภยกาเล สพฺพสตฺตานํ สทรถกาเลเยว
"อยํ กาโล"ติ นิกฺขมิตฺวา ปณฺณสาลทฺวารํ ปิทหิตฺวา โพธิมณฺฑาภิมุโข ปายาสิ.
อญฺญทาปิ จ ตสฺมึ ฐาเน วิจรนฺโต โพธิมณฺฑํ ปสฺสติ, นิสีทิตุํ ปนสฺส จิตฺตํ
น นมิตปุพฺพํ. ๖- ตํทิวสํ ปนสฺส ญาณํ ปริปากคตํ โหติ, ๗- ตสฺมา อลงฺกตํ
โพธิมณฺฑํ ทิสฺวา อาโรหณตฺถาย จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. โส ทกฺขิณทิสาภาเคน อุปคมฺม
ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุรตฺถิมทิสาภาเค จุทฺทสหตฺถํ ปลฺลงฺกํ ปญฺญาเปตฺวา จตุรงฺคิกํ
วิริยํ  อธิฏฺฐหิตฺวา "ยาว พุทฺโธ น โหมิ, น ตาว อิโต วุฏฺฐหามี"ติ ๘- ปฏิญฺญํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิ. ชนสฺส    ฉ.ม. ตสฺมึเยว     ฉ.ม. มชฺฌนฺหิเก
@ สํ.ส. ๑๕/๑๕/๘ ขตฺติยสุตฺต   ฉ.ม. อวิเวการามานํ   ม. ภูตปุพฺพํ, อิ. ปุพฺพํ
@ ฉ.ม., อิ. โหตีติ น ทิสฺสติ         ม. วุฏฺฐหิสฺสามีติ, อิ. อุฏฺฐหามีติ
กตฺวา นิสีทิ. อิมมสฺส วูปกาสํ สนฺธาย "เอโก ๑- คณสฺมา วูปกฏฺโฐ วิหาสี"ติ
วุตฺตํ.
      อญฺเญเนว ตานีติ เต กิร สายํ โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา
ปณฺณสาลํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา "อติวิกาโล ชาโต, อุปธาเรถา"ติ  วตฺวา
ปณฺณสาลํ วิวริตฺวา ตํ อปสฺสนฺตาปิ "กุหึ คโต กุหึ คโต"ติ นานุพนฺธึสุ,
"คณวาเส นิพฺพินฺโน เอโก วิหริตุกาโม มญฺเญ มหาปุริโส, พุทฺธภูตํเยว นํ
ปสฺสิสฺสามา"ติ อนฺโตชมฺพูทีปาภิมุขา จาริกํ ปกฺกนฺตา.
                        โพธิสตฺตอภินิเวสวณฺณนา
      [๕๗] วาสูปคตสฺสาติ โพธิมณฺเฑ เอกรตฺติวาสํ อุปคตสฺส.
รโหคตสฺสาติ รหสิ คตสฺส. ปฏิสลฺลีนสฺสาติ เอกีภาววเสน นิลีนสฺส. กิจฺฉนฺติ
ทุกฺขํ. จวติ จ อุปปชฺชติ จาติ อิทํ ทฺวยํ ปน อปราปรํ จุติปฏิสนฺธึ สนฺธาย
วุตฺตํ. ชรามรณสฺสาติ เอตฺถ ยสฺมา ปพฺพชนฺโต ชิณฺณพฺยาธิมเตเยว ทิสฺวา
ปพฺพชิโต, ตสฺมาสฺส ชรามรณเมว อุปฏฺฐาติ. เตนาห "ชรามรณสฺสา"ติ. อิติ
ชรามรณํ มูลํ กตฺวา อภินิวิฏฺฐสฺส ภวคฺคโต โอตรนฺตสฺส วิย อถโข ภิกฺขเว
วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ.
      โยนิโสมนสิการาติ อุปายมนสิการา ปถมนสิการา. อนิจฺจาทีนิ หิ
อนิจฺจาทิโตว มนสิกโรนฺโต ๒- โยนิโสมนสิกาโร นาม โหติ. อยญฺจ "กิสฺมึ นุ
โข สติ ชาติอาทีนิ โหนฺติ, กิสฺมึ อสติ ชาติอาทีนิ น โหนฺตี"ติ
อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ปวตฺตตฺตา เตสํ อญฺญตโร, ตสฺมาสฺส อิโต โยนิโสมนสิการา
อิมินา อุปายมนสิกาเรน อหุ ปญฺญาย อภิสมโยติ, โพธิสตฺตสฺส ปญฺญาย
ยสฺมึ สติ ชรามรณํ โหติ, เตน ชรามรณการเณน สทฺธึ สมาคโม อโหสิ. กึ
ปน ตนฺติ? ชาติ. เตนาห "ชาติยาโข สติ ชรามรณํ โหตี"ติ. ยา จายํ
ชรามรณสฺส การณปริคฺคาหิกา ปญฺญา, ตาย สทฺธึ โพธิสตฺตสฺส สมาคโม
อโหสีติ อยํ ปเนตฺถ ๓- อตฺโถ. เอเตนุปาเยน สพฺพปทานิ เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอโกว   ฉ.ม. มนสิกโรโต, อิ. มนสิกาโรโต   ฉ.ม., อิ. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ
      นามรูเป โข สติ วิญฺญาณนฺติ เอตฺถ ปน สงฺขาเรสุ สติ
วิญฺญาณนฺติ จ, อวิชฺชาย สติ สงฺขาราติ จ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ตทุภยํปิ น คหิตํ.
กสฺมา? อวิชฺชาสงฺขารา หิ อตีโต ภโว, เตหิ สทฺธึ อยํ วิปสฺสนา น
ฆฏิยติ. มหาปุริโส หิ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อภินิวิฏฺโฐติ. นนุ จ อวิชฺชาสงฺขาเรหิ
อทิฏฺเฐหิ น สกฺกา พุทฺเธน ภวิตุนฺติ. สจฺจํ น สกฺกา, อิมินา ปน เต
ภวอุปาทานตณฺหาวเสเนว ทิฏฺฐาติ. อิมสฺมึ ปน ๑- ฐาเน วิตฺถารโต
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา กเถตพฺพา ภเวยฺย. ๒- สา ปเนสา วิสุทฺธิมคฺเค กถิตาว.
      [๕๘] ปจฺจุทาวตฺตตีติ ปฏินิวตฺตติ. กตมํ ปเนตฺถ วิญฺญาณํ
ปจฺจุทาวตฺตตีติ. ตํ ๓- ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํปิ วิปสฺสนาวิญฺญาณํปิ. ตตฺถ
ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ ปจฺจยโต ปฏินิวตฺตติ, วิปสฺสนาวิญฺญาณํ อารมฺมณโต, อุภยํปิ
นามรูปํ นาติกฺกมติ, นามรูปโต ปรํ น คจฺฉติ. เอตฺตาวตา ชาเยถ วาติอาทีสุ
วิญฺญาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, นามรูเป จ วิญฺญาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเต,
ทฺวีสุปิ อญฺญมญฺญปจฺจเยสุ โหนฺเตสุ  เอตฺตเกน ชาเยถ วา ฯเปฯ อุปปชฺเชถ วา.
อิโต หิ ปรํ กึ อญฺญํ ชาเยยฺย วา ฯเปฯ อุปปชฺเชถ วา. นนุ เอตเทว
ชายติ จ ฯเปฯ อุปปชฺชติ จาติ. เอวํ สทฺธึ อปราปรํ จุติปฏิสนฺธีหิ ปญฺจ
ปทานิ ทสฺเสตฺวา ปุน ตํ เอตฺตาวตาติ วุตฺตมตฺถํ  นิยฺยาเตนฺโต ๔- "ยทิทํ
นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺ"ติ วตฺวา ตโต ปรํ
อนุโลมปจฺจยาการวเสน วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปมูลกํ อายตึปิ ชาติชรามรณํ ทสฺเสตุํ
นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติอาทิมาห. ตตฺถ เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย
โหตี ติสกลสฺส ชาติชรามรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสาทิเภทสฺส
ทุกฺขราสิสฺส นิพฺพตฺติ โหติ. อิติ มหาปุริโส สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตึ
อทฺทส.
      [๕๙] สมุทโย สมุทโยติ โขติ นิพฺพตฺติ นิพฺพตฺตีติ โข. ปุพฺเพ
อนนุสฺสุเตสูติ น อนุสฺสุเตสุ อสุตปุพฺเพสุ. จกฺขุํ อุทปาทีติ อาทีสุ
อุทยทสฺสนปญฺญา เจสา ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุํ, ญาตกรณฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญา,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม., อิ. ภเวยฺยาติ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม., อิ. ตนฺติ น ทิสฺสติ      อิ. นิยฺยาเทนฺโต
วินิพฺพิชฺฌิตฺวา ๑- ปฏิวิชฺฌิตฺวา อุปฺปนฺนฏฺเฐน วิชฺชา, โอภาสฏฺเฐน ๒- อาโลโกติ
จ วุตฺตา. ยถาห "จกฺขุํ อุทปาทีติ ทสฺสนฏฺเฐน. ญาณํ อุทปาทีติ ญาตฏฺเฐน.
ปญฺญา อุทปาทีติ ปชานนฏฺเฐน. วิชฺชา อุทปาทีติ ปฏิเวธฏฺเฐน. อาโลโก
อุทปาทีติ โอภาสฏฺเฐน. จกฺขุํ ธมฺโม  ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ. ญาณํ ธมฺโม ญาตฏฺโฐ
อตฺโถ. ปญฺญา ธมฺโม ปชานนฏฺโฐ อตฺโถ. วิชฺชา ธมฺโม ปฏิเวธฏฺโฐ อตฺโถ.
อาโลโก ธมฺโม โอภาสฏฺโฐ อตฺโถ"ติ. ๓- เอตฺตเกหิ ปเทหิ กึ กถิตนฺติ. อิมสฺมึ
สติ อิทํ โหตีติ ปจฺจยสญฺชานนมตฺตํ กถิตํ. อถวา วีถิปฏิปนฺนา ตรุณวิปสฺสนา
กถิตาติ.
      [๖๑] อธิคโต โข มฺยายนฺติ อธิคโต โข เม อยํ. มคฺโคติ
วิปสฺสนามคฺโค. สมฺโพธายาติ จตุสจฺจพุชฺฌนตฺถาย, นิพฺพานพุชฺฌนตฺถายเอว
วา. อปิจ พุชฺฌตีติ โพธิ, อริยมคฺคสฺเสตํ นามํ, ตทตฺถายาติปิ วุตฺตํ โหติ.
วิปสฺสนามคฺคมูลโก หิ อริยมคฺโคติ. อิทานิ ตํ มคฺคํ นิยฺยาเตนฺโต "ยทิทํ
นามรูปนิโรธา"ติ อาทิมาห. เอตฺถ จ วิญฺญาณนิโรโธติอาทีหิ ปจฺจตฺตปเทหิ
นิพฺพานเมว กถิตํ. อิติ มหาปุริโส สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส อนิพฺพตฺตินิโรธํ
อทฺทส.
      [๖๒] นิโรโธ นิโรโธติ โขติ อนิพฺพตฺติ อนิพฺพตฺตีติ โข. จกฺขุนฺติอาทีนิ
วุตฺตฏฺฐาเนว. อิธ ปน สพฺเพเหว เอเตหิ ปเทหิ "อิมสฺมึ อสติ อิทํ
น โหตี"ติ นิโรธสญฺชานนมตฺตเมว กถิตํ, อถวา วุฏฺฐานคามินี พลววิปสฺสนา
กถิตาติ.
      [๖๓] อปเรน สมเยนาติ เอวํ ปจฺจยํ จ ปจฺจยนิโรธํ จ วิทิตฺวา
ตโต อปรภาเค. อุปาทานกฺขนฺเธสูติ อุปาทานสฺส ปจฺจยภูเตสุ ขนฺเธสุ.
อุทยพฺพยานุปสฺสีติ ตเมว ปฐมํ ทิฏฺฐํ อุทยญฺจ วยญฺจ อนุปสฺสมาโน. วิหาสีติ
สิขปฺปตฺตํ  ๔- วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต วิหริ. อิทํ กสฺมา วุตฺตํ?
สพฺเพเยว หิ ปูริตปารมิโน โพธิสตฺตา ปจฺฉิมภเว ปุตฺตสฺส ชาตทิวเส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. นิพฺพิชฺฌิตฺวา            อิ. โอภาสนตฺเถน
@ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๖๑๔/๕๒๕ ธมฺมจกฺกกถา (สยา)    ฉ.ม. สิขาปตฺตํ, อิ. สิขาปฺปตฺตํ,
มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปธานมนุยุญฺชิตฺวา โพธิปลฺลงฺกํ อารุยฺห
มารพลํ วิธมิตฺวา ปฐเม ยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺติ, ทุติเย ยาเม
ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธนฺติ, ตติเย ยาเม ปจฺจยาการํ สมฺมสิตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานโต
วุฏฺฐาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวา อุทยพฺพยวเสน สมปญฺญาสลกฺขณานิ
ทิสฺวา ยาว โคตรภูญาณา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺเคน สกเล พุทฺธคุเณ
ปฏิวิชฺฌนฺติ. อยํปิ จ มหาปุริโส ปูริตปารมี, โส ยถาวุตฺตเมว สพฺพํ
อนุกฺกมํ กตฺวา ปจฺฉิมยาเม อานาปานจตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ
อภินิวิสิตฺวา วุตฺตปฺปการํ อุทยพฺพยวิปสฺสนํ อารภิ, ตํ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ.
      ตตฺถ อิติ รูปนฺติ อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, อิโต อุทฺธํ รูปํ นตฺถีติ
รุปฺปนสภาวญฺเจว ภูตูปาทายเภทญฺจ อาทึ กตฺวา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานวเสน
อนวเสสรูปปริคฺคโห วุตฺโต. อิติ รูปสฺส สมุทโยติ อิมินา เอวํ ปริคฺคหิตสฺส
รูปสฺส สมุทยทสฺสนํ วุตฺตํ. ตตฺถ อิตีติ เอวํ สมุทโย โหตีติ อตฺโถ. ตสฺส
วิตฺถาโร "อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโย, กมฺมสมุทยา
รูปสมุทโย, อาหารสมุทยา รูปสมุทโยติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส
สมุทยํ ปสฺสตี"ติ ๑- เอวํ เวทิตพฺโพ. อตฺถงฺคเมปิ "อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ
ฯเปฯ วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส นิโรธํ ปสฺสตี"ติ อยํ
อสฺส วิตฺถาโร. อิติ เวทนาติอาทีสุปิ อยํ เวทนา, เอตฺตกา เวทนา, อิโต
อุทฺธํ เวทนา นตฺถิ. อยํ สญฺญา. อิเม สงฺขารา. อิทํ วิญฺญาณํ, เอตฺตกํ
วิญฺญาณํ, อิโต อุทฺธํ วิญฺญาณํ  นตฺถีติ เวทยิตสญฺชานนอภิสงฺขรณวิชานน-
สภาวญฺเจว สุขาทิรูปสญฺญาทิผสฺสาทิจกฺขุวิญฺญาณาทิเภทญฺจ อาทึ กตฺวา
ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานวเสน อนวเสสเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณปริคฺคโห
วุตฺโต. อิติ เวทนาย สมุทโยติอาทีหิ ปน เอวํ ปริคฺคหิตานํ เวทนาสญฺญา-
สงฺขารวิญฺญาณานํ สมุทยทสฺสนํ วุตฺตํ. ตตฺราปิ อิตีติ เอวํ สมุทโย โหตีติ
อตฺโถ. เตสํปิ วิตฺถาโร "อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย"ติ ๒-  รูเป วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส, ตีสุ ขนฺเธสุ "อาหารสมุทยา"ติ อวตฺวา
@เชิงอรรถ:  ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๐๖/๘๐ อุทยพฺพยญาณนิทฺเทส
@ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๐๘/๘๐ อุทยพฺพยญาณนิทฺเทส
"ผสฺสสมุทยา"ติ วตฺตพฺพํ. วิญฺญาณกฺขนฺเธ "นามรูปสมุทยา"ติ. อตฺถงฺคมปทํปิ
เตสํเยว วเสน โยเชตพฺพํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อุทยพฺพยวินิจฺฉโย
สพฺพาการปริปูโรว วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต. ตสฺส ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ
อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโตติ ตสฺส วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส อิเมสุ รูปาทีสุ
ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สมปญฺญาสลกฺขณวเสน อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโต
ยถานุกฺกเมน วฑฺฒิเต วิปสฺสนาญาเณ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌมาเนหิ
อาสวสงฺขาเตหิ กิเลเสหิ อนุปาทาย อคฺคเหตฺวาว จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ตเทตํ
มคฺคกฺขเณ วิมุจฺจติ นาม, ผลกฺขเณ วิมุตฺตํ นาม. มคฺคกฺขเณ วา วิมุตฺตญฺเจว
วิมุจฺจติ จ, ผลกฺขเณ วิมุตฺตเมว.
      เอตฺตาวตาว มหาปุริโส สพฺพพนฺธนา วิมุตฺโต ๑- สุริยรสฺมิสมฺผุฏฺฐมิว
ปทุมํ สุวิกสิตจิตฺตสนฺตาโน จตฺตาริ มคฺคญาณานิ, จตฺตาริ ผลญาณานิ, จตสฺโส
ปฏิสมฺภิทา, จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ ฉ อสาธารณญาณานิ
สกเล จ พุทฺธคุเณ หตฺถคเต กตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺโป โพธิปลฺลงฺเก
นิสินฺโนว:-
         อเนกชาติสํสารํ,               สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ.
         คหการํ คเวสนฺโต,             ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.
         คหการก ทิฏฺโฐสิ,              ปุน เคหํ น กาหสิ.
         สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา,        คหกูฏํ วิสงฺขตํ.
         วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ               ตณฺหานํ ขยมชฺฌคาติ. ๒-
         อโยฆนหตสฺเสว,               ชลโต ชาตเวทสฺส. ๓-
         อนุปุพฺพูปสนฺตสฺส,               ยถา น ญายเต คติ.
         เอวํ สมฺมา วิมุตฺตานํ,           กามพนฺโธฆตารินํ.
         ปญฺญาเปตุํ คติ นตฺถิ,            ปตฺตานํ อจลํ สุขนฺติ. ๔-
         เอวํ มนสิกโรนฺโต สรทสุริโย      วิย, ปุณฺณจนฺโท วิย จ วิโรจิตฺถาติ.
                       ทุติยภาณวารกถา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิปฺปมุตฺโต, อิ. สพฺพพนฺธนวิปฺปมุตฺโต   ขุ.ธ. ๒๕/๑๕๓-๑๕๔ ปฐมโพธิวตฺถุ
@ ก. ฉ.ม. ชาตเวทโส    ขุ. อุ. ๒๕/๘๐/๒๓๐ ทุติยทพฺพสุตฺต
                        พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา
      [๖๔] ตติยภาณวาเร ยนฺนูนาหํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺติ ยทิ ปนาหํ ธมฺมํ
เทเสยฺยํ. อยํ ปน วิตกฺโก กทา อุปฺปนฺโนติ. พุทฺธภูตสฺส อฏฺฐเม สตฺตาเห.
      โส กิร พุทฺโธ หุตฺวา สตฺตาหํ โพธิปลฺลงฺเก นิสีทิ, สตฺตาหํ
โพธิปลฺลงฺกํ โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิ, สตฺตาหํ รตนจงฺกเม จงฺกมิ, สตฺตาหํ
รตนคพฺเภ ธมฺมํ วิจินนฺโต นิสีทิ, สตฺตาหํ อชปาลนิโคฺรเธ นิสีทิ, สตฺตาหํ
มุจฺจลินฺเท ๑- นิสีทิ, สตฺตาหํ ราชายตเน นิสีทิ. ตโต วุฏฺฐาย อฏฺฐเม สตฺตาเห
ปุน อาคนฺตฺวา อชปาลนิโคฺรเธ นิสินฺนมตฺตสฺเสว สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ
อยญฺเจว วิตกฺโก อิโต อนนฺตโร จ วิตกฺโก อุปปนฺโน.
      ตตฺถ อธิคโตติ ปฏิวิทฺโธ. ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโม. คมฺภีโรติ
อุตฺตานภาวปฏิกฺเขปวจนเมตํ. ทุทฺทโสติ คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส ทุกฺเขน ทฏฺฐพฺโพ,
น สกฺกา สุเขน ทฏฺฐุํ. ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพโธ ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ, น
สกฺกา สุเขน อวพุชฺฌิตุํ. สนฺโตติ นิพฺพุโต. ปณีโตติ อตปฺปโก. อิทํ ทฺวยํ
โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํ. อตกฺกาวจโรติ ตกฺเกน อวจริตพฺโพ
โอคาฬฺหิตพฺโพ ๒- น โหติ, ญาเณเนว อวจริตพฺโพ. นิปุโณติ สโณฺห. ปณฺฑิตเวทนีโยติ
สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺเนหิ ปณฺฑิเตหิ เวทิตพฺโพ. อาลยรามาติ สตฺตา ปญฺจสุ
กามคุเณสุ อาลยนฺติ, ๓- ตสฺมา เต อาลยาติ วุจฺจนฺติ. อฏฺฐสตตณฺหาวิปริตานิ ๔-
อาลยนฺติ, ตสฺมา อาลยาติ วุจฺจนฺติ. เตหิ อาลเยหิ รมนฺตีติ อาลยรามา.
อาลเยสุ รตาติ อาลยรตา. อาลเยสุ สุฏฺฐ มุทิตาติ อาลยสมฺมุทิตา. ยเถว หิ
สุสชฺชิตํ ปุปฺผผลภริตรุกฺขาทิสมฺปนฺนํ อุยฺยานํ ปวิฏฺโฐ ราชา ตาย ตาย
สมฺปตฺติยา รมติ, สมฺมุทิโต อาโมทิโต ปโมทิโต ๕- โหติ น อุกฺกณฺฐติ, สายํปิ
นิกฺขมิตุํ น อิจฺฉติ, เอวมิเมหิปิ  กามาลยตณฺหาลเยหิ สตฺตา รมนฺติ,
สํสารวฏฺเฏ สมฺมุทิตา อนุกฺกณฺฐิตา วสนฺติ. เตน เตสํ ภควา ทุวิธํปิ อาลยํ
อุยฺยานภูมึ วิย ทสฺเสนฺโต "อาลยรามา"ติอาทิมาห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. มุจลินฺเท     ฉ.ม., อิ. โอคาหิตพฺโพ   ฉ.ม., อิ. อลฺลียนฺติ
@ ฉ.ม., อิ. ตณฺหาวิจริตานิ    ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ
      ยทิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส ฐานํ สนฺธาย "ยํ อิทนฺ"ติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ
สนฺธาย โย อยนฺ"ติ  เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ
อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยาเอว อิทปฺปจฺจยตา,
อิทปฺปจฺจยตา จ สา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จาติ อิทปฺปจฺยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโท.
สงฺขาราทิปจฺจยานํ อวิชฺชาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. สพพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพํ
นิพฺพานเมว. ยสฺมา หิ ตํ อาคมฺม สพฺพสงฺขารวิปฺผนฺทิตานิ สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ,
ตสฺมา "สพฺพสงฺขารสมโถ"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา จ ตํ อาคมฺม สพฺเพ อุปธโย
ปฏินิสฺสฏฺฐา โหนฺติ, สพฺพตณฺหา ขียนฺติ, สพฺเพ กิเลสราคา วิรชฺชนฺติ, สพฺพํ
ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา "สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย ๑- วิราโค นิโรโธ"ติ
วุจฺจติ. สา ปเนสา ตณฺหา ภเวน ภวํ ผเลน วา สทฺธึ กมฺมํ  วินติ สํสิพฺพตีติ
กตฺวา วานนฺติ วุจฺจติ. ตโต นิกฺขนฺตนฺติ ๒- นิพฺพานํ. โส มมสฺส กิลมโถติ
ยา อชานนฺตานํ เทสนา นาม, โส มม กิลมโถ อสฺส, สา มม วิเหสา
อสฺสาติ อตฺโถ. กายกิลมโถ เจว กายวิเหสา จ อสฺสาติ วุตฺตํ โหติ, จิตฺเต
ปน อุภยํเปตํ พุทฺธานํ นตฺถิ.
      [๖๕] อปิสฺสูติ อนุพรูหนฏฺเฐ นิปาโต, โส "น เกวลํ เอตทโหสิ,
อิมาปิ คาถา ปฏิภํสู"ติ ทีเปติ. วิปสฺสินฺติอาทีสุ วิปสฺสิสฺส ภควโต อรหโต
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสาติ อตฺโถ. อนจฺฉริยาติ อนุอจฺฉริยา. ปฏิภํสูติ
ปฏิภาณสงฺขาตสฺส ญาณสฺส โคจรา อเหสุํ, ปริวิตกฺกยิตพฺพตํ ปาปุณึสุ.
      กิจฺเฉนาติ ทุกฺเขน, น ทุกฺขาย ปฏิปทาย. พุทฺธานํ หิ จตฺตาโรปิ
มคฺคา สุขา ปฏิปทาว โหนฺติ. ปารมีปูรณกาเล ปน สราคสโทสสโมหสฺเสว
สโต อาคตาคตานํ ยาจกานํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ สีสํ กนฺติตฺวา ๓- คลโลหิตํ นีหริตฺวา
สุอญฺชิตานิ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา กุลวํสปฺปติฏฺฐาปกํ ๔- ปุตฺตํ มนาปจารินึ
ภริยนฺติ เอวมาทีนิ เทนฺตสฺส อญฺญานิ จ ขนฺติวาทิสทิเสสุ อตฺตภาเวสุ
เฉชฺชเภชฺชาทีนิ ปาปุณนฺตสฺส อาคมนียปฏิปทํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. หลนฺติ เอตฺถ
หกาโร นิปาตมตฺโต, อลนฺติ อตฺโถ. ปกาสิตุนฺติ เทสิตุํ, เอวํ กิจฺเฉน อธิคตสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตณฺหากฺขโย    ฉ.ม. ตโต วานโต นิกฺขนฺตนฺติ นิพฺพานํ,
@  อิ. ตโต นิกฺขนฺตํ วานโตติ นิพฺพานํ.   ฉ.ม. ฉินฺทิตฺวา
@ ฉ.ม. กุลวํสปทีปกํ, อิ. กุลวํสปทีปํ
ธมฺมสฺส อลํ เทสิตุํ, ปริพฺยตฺตํ เทสิตุํ ๑- โก อตฺโถ เทสิเตนาติ วุตฺตํ โหติ.
ราคโทสปเรเตหีติ ราคโทสทุฏฺเฐหิ ๒- ราคโทสานุคเตหิ วา.
      ปฏิโสตคามินฺติ นิจฺจาทีนํ ปฏิโสตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ
เอวํ คตํ จตุสจฺจธมฺมํ. ราครตฺตาติ กามราเคน ภวราเคน ทิฏฺฐิราเคน จ
รตฺตา. น ทกฺขนฺตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ อิมินา สภาเวน น
ปสฺสิสฺสนฺติ, เต อปสฺสนฺเต โก สกฺขิสฺสติ เอวํ คาหาเปตุํ. ตโมกฺขนฺเธน อาวุฏาติ
อวิชฺชาราสินา อชฺโฌตฺถฏา.
      อปฺโปสฺสุกฺกตายาติ นิรุสฺสุกฺกภาเวน, อเทเสตุกามตายาติ อตฺโถ.
กสฺมา ปนสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ, นนุ เอส "มุตฺโต โมเจสฺสามี, ติณฺโณ
ตารยิสฺสามิ, ๓-
      กึ เม อญฺญาตเวเสน           ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ
      สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา            สนฺตาเรสฺสํ สเทวกนฺติ ๔-
      ปตฺถนํ กตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโตติ. สจฺจเมตํ,
ปจฺจเวกฺขณานุภาเวน ปนสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ. ตสฺส หิ สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา
สตฺตานํ กิเลสคฺคหณตํ ธมฺมสฺส จ คมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สตฺตานํ
กิเลสคฺคหณตา จ ธมฺมสฺส คมฺภีรตา จ สพฺพากาเรน ปากฏา ชาตา. อถสฺส "อิเม
สตฺตาว กญฺชิกปุณฺณลาวุ ๕- วิย ตกฺกภริตจาฏิ ๖- วิย วสาเตลเตมิตปฏปิโลติกา ๗-
วิย อญฺชนมกฺขิตหตฺโถ วิย กิเลสภริตา อติสงฺกิลิฏฺฐา ราครตฺตา
โทสทุฏฺฐา โมหมุฬฺหา เต กึ นาม ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตี"ติ จินฺตยโต
กิเลสคฺคหณปจฺจเวกฺขณานุภาเวนาปิ เอวํ จิตฺตํ นมิ.
      "อยญฺจ ธมฺโม ปฐวีสนฺธารกอุทกกฺขนฺโธ วิย คมฺภีโร, ปพฺพเตน
ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐปิโต สาสโป วิย ทุทฺทโส, สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริพฺยตฺตํ เทสิตุนฺติ น ทิสฺสติ    ฉ.ม.,อิ. ราคโทสผุฏฺเฐหิ
@ ฉ.ม., ตาเรสฺสามิ, อิ. ตาเรยฺยามิ    อิ. ตารยิสฺสํ สเทวเกติ
@ ฉ.ม. กญฺชิกปุณฺณลาพุ, อิ. กญฺชิยปุณฺณลาพุ   ม. ตกฺกปูริตจาฏิ,
@อิ. ตกฺกหริตจาฏิ    ฉ.ม. อิ. วสาเตลปีตปิโลติกา
โกฏิปฏิปาทนํ วิย ๑- จ ทุรนุโพโธ, นนุ มยา หิ อิมํ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ
วายมนฺเตน อทินฺนํ ทานํ นาม นตฺถิ, อรกฺขิตํ สีลํ นาม นตฺถิ, อปูริตา กาจิ
ปารมี นาม นตฺถิ, ตสฺส เม นิรุสฺสาหํ วิย มารพลํ วิธมนฺตสฺสาปิ ปฐวี น
กมฺปิตฺถ, ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ น กมฺปิตฺถ, มชฺฌิมยาเม
ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธนฺตสฺสาปิ น กมฺปิตฺถ. ปจฺฉิมยาเม ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ
ปฏิวิชฺฌนฺตสฺเสว เมทนี ๒- ทสสหสฺสีโลกธาตุํ ๓- กมฺปิตฺถ. อิติ มาทิเสนาปิ
ติกฺขญาเณน กิจฺเฉเนวายํ ธมฺโม ปฏิวิทฺโธ, ตํ โลกิยมหาชนา กถํ
ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตี"ติ ธมฺมคมฺภีรตา ปจฺจเวกฺขณานุภาเวนาปิ เอวํ จิตฺตํ  นมีติ
เวทิตพฺพํ.
      อปิจ พฺรหฺมุนา ยาจิเต เทเสตุกามตายปิสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ. ชานาติ
หิ ภควา "มม อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺเต นมมาเน มํ มหาพฺรหฺมา
ธมฺมเทสนาย ๔- ยาจิสฺสติ, อิเม จ สตฺตา พฺรหฺมครุกา, เต `สตฺถา กิร ธมฺมํ น
เทเสตุกาโม อโหสิ, อถ นํ มหาพฺรหฺมา ยาจิตฺวา เทสาเปสิ, สนฺโต วต โภ
ธมฺโม, ปณีโต วต โภ'ติ มญฺญมานา สุสฺสูลิสฺสนฺตี"ติ. อิมํปิสฺส การณํ ปฏิจฺจ
อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺตํ นมิ, โน ธมฺมเทสนายาติ เวทิตพฺพํ.
      [๖๖] อญฺญตรสฺสาติ เอตฺถ กิญฺจาปิ "อญฺญตโร"ติ วุตฺตํ, อถ โข
อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ เชฏฺฐกมหาพฺรหฺมา เอโสติ เวทิตพฺโพ. นสฺสติ วต โภ
โลโกติ โส กิร อิมํ สทฺทํ  ตถา นิจฺฉาเรสิ, ยถา ทสสหสฺสีโลกธาตุพฺรหฺมาโน
สุตฺวา สพฺเพ สนฺนิปตึสุ. ยตฺร หิ นามาติ ยสฺมึ นาม โลเก. ปุรโต
ปาตุรโหสีติ เตหิ ทสหิ พฺรหฺมสหสฺสเหิ สทฺธึ ปาตุรโหสิ. อปฺปรชกฺขชาติกาติ
ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสํ, เอวํ สภาวาติ
อปฺปรชกฺขชาติกา. อสฺสวนตาติ อสฺสวนตาย. ภวิสฺสนฺตีติ ปุริมพุทฺเธสุ
ทสปุญฺญกิริยาวตฺถุวเสน กตาธิการา ปริปากคตา ปทุมานิ วิย สุริยรสฺมิสมฺผสฺสํ,
ธมฺมเทสนํเยว อากงฺขมานา จตุปฺปทิกคาถาวสาเน อริยภูมึ โอกฺกมนารหา น
เอโก, น เทฺว, อเนกสตสหสฺสา ธมฺมสฺส อญฺญาตาโร ภวิสฺสนฺตีติ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาทนํ วิย, อิ. วาฬสฺส โกฏิ วิย อณุ   ฉ.ม. เม
@ ฉ.ม. ทสสหสฺสิโลกธาตุ, อิ. ทสสหสฺสีโลกธาตุ   ฉ.ม., อิ. ธมฺมเทสนํ.
       [๖๙] อชฺเฌสนนฺติ เอวํ ติกฺขตฺตุํ ยาจนํ. พุทฺธจกฺขุนาติ
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน จ อาสยานุสยญาเณน จ. อิเมสํ หิ ทฺวินฺนํ ญาณานํ
"พุทฺธจกฺขู"ติ นามํ, สพฺพญฺญุตญาณสฺส "สมนฺตจกฺขู"ติ, ติณฺณํ มคฺคญาณานํ
ธมฺมจกฺขู"ติ. อปฺปรชกฺเขติ อาทีสุ เยสํ วุตฺตนเยเนว ปญฺญาจกฺขุมฺหิ ราคาทิรชํ
อปฺปํ, เต อปฺปรชกฺขา. เยสํ ตํ มหนฺตํ, เต มหารชกฺขา. เยสํ สทฺธาทีนิ
อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยา. เยสํ ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยา.
เยสํ เตเยว สทฺธาทโย อาการา สุนฺทรา, เต สฺวาการา. เย กถิตการณํ สลฺลกฺเขนฺติ,
สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยา. เย ปรโลกญฺเจว วชฺชญฺจ
ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน นาม.
      อยํ ปเนตฺถ ปาลิ:- "สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ
ปุคฺคโล มหารชกฺโข. อารทฺธวิริโย ฯเปฯ กุสีโต. อุปฏฺฐิตสติ, มุฏฺฐสฺสติ,
สมาหิโต, อสมาหิโต. ปญฺญวา, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล มหารชกฺโข. ตถา สทฺโธ
ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย ฯเปฯ ปญฺญวา ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, ทุปฺปญฺโญ
ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี. โลโกติ จ ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก
สมฺปตฺติภวโลโก วิปตฺติภวโลโก สมฺปตฺติวิปตฺติภวโลโก วิปตฺติสมฺปตฺติภวโลโก.
เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา. เทฺว โลกา นามญฺจ
รูปญฺจ. ตโย โลกา ติสฺโส เวทนา. จตฺตาโร โลกา จตฺตาโร อาหารา. ปญฺจ
โลกา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา. ฉ โลกา ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. สตฺต โลกา
สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย. อฏฺฐ โลกา อฏฺฐ โลกธมฺมา. นว โลกา นว สตฺตาวาสา.
ทส โลกา ทสายตนานิ. ทฺวาทส โลกา ทฺวาทสายตนานิ. อฏฺฐารส
โลกา อฏฺฐารส ธาตุโย. วชฺชนฺติ สพฺเพ กิเลสา วชฺชํ, ๑- สพฺเพ ทุจฺจริตา
วชฺชํ, สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชํ, สพฺเพ ๒- ภวคามิกมฺมา ๒- วชฺชํ. อิติ อิมสฺมึ
จ โลเก อิมสฺมึ จ วชฺเช ติพฺพา ภยสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐิตา โหติ, เสยฺยถาปิ
อุกฺขิตฺตาสิเก วธเก. อิเมหิ ปญฺญาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ชานาติ
ปสฺสติ อญฺญาติ ปฏิวิชฺฌติ, อิทํ ตถาคตสฺส อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺเต ญาณนฺติ. ๓-
@เชิงอรรถ:  อิ. วชฺชา, เอวมุปริปิ       ๒-๒ ม. สพฺพํ ภวคามิกมฺมํ.
@ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๗๖/๑๗๙ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนิทฺเทส (สยา)
      อุปฺปลินิยนฺติ อุปฺปลวเน. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ
ยานิ อญฺญานิปิ ปทุมานิ อนฺโต นิมุคฺคาเนว โปสิยนฺติ. อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม
ติฏฺฐนฺตีติ อุทกํ อติกฺกมิตฺวา ติฏฺฐนฺติ. ตตฺถ ยานิ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตานิ, ตานิ
สุริยรสฺมิสมฺผสฺสํ อาคมยมานานิ ฐิตานิ, ตานิ อชฺช ปุปฺผนกานิ. ยานิ สโมทกํ
ฐิตานิ, ตานิ เสฺว ปุปฺผนกานิ. ยานิ อุทกา อนุคตานิ ๑- อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, ๒-
ตานิ ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิ. อุทกา ปน อนุคตานิ อญฺญานิปิ สโรคานิ ๓-
อุปฺปลาทีนิ ๓- นาม อตฺถิ, ยานิ เนว ปุปฺผิสฺสนฺติ, มจฺฉกจฺฉปภกฺขาเนว
ภวิสฺสนฺติ, ตานิ ปาลึ อนารุฬฺหานิ. อาหริตฺวา ปน ทีเปตพฺพานีติ สุทีปิตานิ.
      ยเถว หิ ตานิ จตุพฺพิธานิ ปุปฺผานิ, เอวเมว อุคฺฆฏิตญฺญู วิปจิตญฺญู
เนยฺโย ปทปรโมติ จตฺตาโร ปุคฺคลา.
      ตตฺถ ยสฺส ปุคฺคลสฺส สห อุทาหฏเวลายํ ธมฺมาภิสมโย โหติ,
อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญู. ยสฺส ปุคฺคลสฺส สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส
วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล วิปจิตญฺญู.
ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสโต ปริปุจฺฉโต โยนิโส มนสิกโรโต กลฺยาณมิตฺเต
เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล
เนยฺโย. ยสฺส ปุคฺคลสฺส พหุมฺปิ สุณโต พหุมฺปิ ภณโต พหุมฺปิ คณฺหโต
พหุมฺปิ ธารยโต พหุมฺปิ วาจยโต น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ
วุจฺจติ ปุคฺคโล ปทปรโม. ๔-
      ตตฺถ ภควา อุปฺปลวนาทิสทิสํ ทสสหสฺสีโลกธาตุํ โอโลเกนฺโต
"อชฺช ปุปฺผนกานิ วิย อุคฺฆฏิตญฺญู, เสฺว ปุปฺผนกานิ วิย วิปจิตญฺญู,
ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิ วิย เนยฺโย, มจฺฉกจฺฉปภกฺขานิ ปุปฺผานิ วิย ปทปรโม"ติ
อทฺทส. ปสฺสนฺโต จ "เอตฺตกา อปฺปรชกฺขา, เอตฺตกา มหารชกฺขา, ตตฺราปิ
เอตฺตกา อุคฺฆฏิตญฺญู"ติ เอวํ สพฺพาการโต อทฺทส. ตตฺถ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ
@เชิงอรรถ:  อิ. อนฺโตนิมุคฺคตานิ.         ฉ.ม. อนฺโตอุทกโปสีนิ.
@๓-๓ ฉ.ม. สโรชอุปฺปลาทีนิ.   อภิ. ปุ. ๓๖/๑๐๘/๑๘๕ จตุกฺกปฺคฺคลปญฺญตฺติ. (สยา)
อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ภควโต ธมฺมเทสนา อตฺถํ สาเธติ, ปทปรมานํ อนาคตตฺถาย
วาสนา ๑- โหติ.
      อถ ภควา อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อตฺถาวหํ ธมฺมเทสนํ วิทิตฺวา
เทเสตุกมฺยตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน เต สพฺเพสุปิ ตสุ ภเวสุ สพฺเพ สตฺเต
ภพฺพาภพฺพวเสน เทฺว โกฏฺฐาเส อกาสิ. เย สนฺธาย วุตฺตํ "เย เต สตฺตา
กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา, วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา, กิเลสาวรเณน
สมนฺนาคตา, อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปญฺญา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ
กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา อภพฺพา, กตเม สตฺตา ภพฺพา,
เย เต สตฺตา น กมฺมาวรเณน  ฯเปฯ อิเม เต สตฺตา ภพฺพาติ. ๒-
      ตตฺถ สพฺเพปิ อภพฺพปุคฺคเล ปหาย ภพฺพปุคฺคเลเยว ญาเณน
ปริคฺคเหตฺวา "เอตฺตกา เอตฺถ ๓- ราคจริตา, เอตฺตกา โทสโมหวิตกฺก-
สทฺธาพุทฺธิจริตา"ติ ฉ โกฏฺฐาเส อกาสิ. เอวํ กตฺวา "ธมฺมํ เทเสสฺสามี"ติ
จินฺเตสิ. พฺรหฺมา ตํ ญตฺวา โสมนสฺสชาโต ภควนฺตํ คาถาหิ อชฺฌภาสิ. อิทํ สนฺธาย
"อถ โข โส ภิกฺขเว มหาพฺรหฺมา"ติ อาทิ วุตฺตํ.
      [๗๐] ตตฺถ อชฺฌภาสีติ อธิ อภาสิ, อธิกิจฺจํ อารพฺภ อภาสีติ
อตฺโถ.
      เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโตติ เสลมเย เอกฆเน ปพฺพตมุทฺธนิ
ยถาฐิโตว, น หิ ตตฺถ ฐิตสฺส ทสฺสนตฺถํปิ คีวุกฺขิปนปสารณาทิกิจฺจํ อตฺถิ.
ตถูปมนฺติ ตปฺปฏิกาคํ เสลปพฺพตูปมํ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ, ยถา เสลปพฺพตมุทฺธนิ
ฐิโตว ๔- จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺย, ตถาปิ ตฺวํ สุเมธโส ๕-
สุนฺทรปญฺโญ ๕- สพฺพญฺญุตญาเณน สมนฺตจกฺขุ ภควา ธมฺมมยํ ปญฺญามยํ
ปาสาทมารุยฺห สยํ อเปตโสโก โสกาวกิณฺณํ ชาติชราภิภูตํ ชนตํ อเวกฺขสฺสุ ๖-
อุปธารย อุปปริกฺข.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนาคเต วาสนตฺถาย.    ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๘๒/๑๘๑ อาสยานุสยญาณนิทฺเทส (สยา.)
@อภิ.วิ. ๓๕/๘๒๖-๘๒๗/๔๑๗ ทสกนิทฺเทส   ฉ.ม. เอตฺถาติ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. ยถาฐิโตว
@๕-๕ ฉ.ม.,อิ. สุเมธ สุนฺทรปญฺญ   ฉ.ม. อเปกฺขสฺสุ
      อยเมตฺถาธิปฺปาโย:- ยถา หิ ปพฺพตปาเท สมนฺตา มหนฺตํ เขตฺตํ
กตฺวา ตตฺถ เกทารปาฬีสุ กุฏิกาโย กตฺวา รตฺตึ อคฺคึ ชาเลยฺยุํ. จตุรงฺคสมนฺนาคตญฺจ
อนฺธการํ อสฺส. อถสฺส ปพฺพตสฺส มตฺถเก ฐตฺวา จกฺขุมโต ปุริสสฺส ภูมึ
โอโลกยโต เนว เขตฺตํ, น เกทารปาฬิโย, น กุฏิโย, น ตตฺถ สยิตมนุสฺสา
ปญฺญาเยยฺยุํ, กุฏิกาสุ ปน อคฺคิชาลมตฺตเมว ปญฺญาเยยฺย. เอวเมว ธมฺมปาสาทมารุยฺห
สตฺตนิกายํ โอโลกยโต ตถาคตสฺส เย เต อกตกลฺยาณา สตฺตา, เต
เอกวิหาเร ทกฺขิณชานุปสฺเส นิสินฺนาปิ พุทฺธจกฺขุสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ,
รตฺตึ ขิตฺตสรา วิย โหนฺติ. เย ปน กตกลฺยาณา เวเนยฺยปุคฺคลา เต ตสฺส
ทูเร ฐิตาปิ อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เต ๑- อคฺคิ วิย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จ.
วุตฺตํปิ เจตํ:-
         ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ     หิมวนฺโตว ปพฺพโต.
         อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ      รตฺตึ ขิตฺตา ยถา สราติ. ๒-
      อุฏฺเฐหีติ ภควโต ธมฺมเทสนตฺถํ จาริกจรณํ ยาจนฺโต ภณติ. วีราติ อาทีสุ
ภควา วีริยวนฺตตาย วีโร, เทวปุตฺตมจฺจุกิเลสมารานํ วิชิตตฺตา วิชิตสงฺคาโม,
ชาตีกนฺตาราทินิตฺถรณตฺถาย เวเนยฺยสตฺถวาหนสมตฺถตาย สตฺถวาโห,
กามจฺฉนฺทอิณสฺส อภาวโต อนโณติ เวทิตพฺโพ.
      [๗๑] อปารุตาติ วิวฏา. อมตสฺส ทฺวาราติ อริยมคฺโค. โส หิ
อมตสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารํ. โส มยา วิวริตฺวา ฐปิโตติ ทสฺเสติ.
ปมุญฺจนฺตุ สทฺธนฺติ สพฺเพ อตฺตโน สทฺธํ ปมุญฺจนฺตุ วิสชฺเชนฺตุ. ปจฺฉิมปททฺวเย
อยมตฺโถ, อหํ หิ อตฺตโน ปคุณํ สุปวตฺตํปิ ๓- อิมํ ปณีตํ อุตฺตมํ ธมฺมํ
กายวาจาหิ กิลมถสญฺญี หุตฺวา น ภาสึ, อิทานิ ปน สพฺเพ ชนา สทฺธาภาชนํ
อุปเนนฺตุ, ปูเรสฺสามิ เตสํ สงฺกปฺปนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โส.    ขุ.ธ. ๒๕/๓๐๔/๖๙ จูฬสุภทฺทาวตฺถุ.   ฉ.ม. สุปฺปวตฺติตมฺปิ.
                         อคฺคสาวกยุควณฺณนา
      [๗๓] โพธิรุกฺขมูเลติ โพธิรุกฺขสฺส อวิทูเร อชปาลนิโคฺรเธ
อนฺตรหิโตติ อตฺโถ. เขเม มิคทาเยติ อิสิปตนํ เตน สมเยน เขมํ นาม
อุยฺยานํ โหติ, มิคานํ ปน อภยวาสตฺถาย ทินฺนตฺตา มิคทาโยติ วุจฺจติ. ตํ
สนฺธาย วุตฺตํ "เขเม มิคทาเย"ติ ยถา จ วิปสฺสี ภควา, เอวํ อญฺเญปิ พุทฺธา
ปฐมํ ธมฺมเทสนตฺถาย คจฺฉนฺตา อากาเสน คนฺตฺวา ตตฺเถว โอตรนฺติ. อมฺหากํ
ปน ภควา อุปกสฺส อาชีวกสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา "อุปโก อิมํ อทฺธานํ
ปฏิปนฺโน, โส มํ ทิสฺวา สลฺลปิตฺวา คมิสฺสติ. อถ ปุน นิพฺพินฺโน อาคมฺม
อรหตฺตํ สจฺฉิกริสฺสตี"ติ ญตฺวา อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ ปทสาว อคมาสิ. ทายปาลํ
อามนฺเตสีติ ทิสฺวาว ปุนปฺปุนํ โอโลเกตฺวา "อยฺโย โน ภนฺเต อาคโต"ติ
วตฺวา อุปคตํ อามนฺเตสิ.
      [๗๕] อนุปุพฺพีกถนฺติ ๑- ทานกถํ, ทานานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ
สคฺคํ, สคฺคานนฺตรํ มคฺคนฺติ เอวํ อนุปฏิปาฏิยา ๒- กถํ กเถสิ. ตตฺถ ทานกถนฺติ
อิทํ ทานํ นาม สุขานํ นิทานํ, สมฺปตฺตีนํ มูลํ, โภคานํ ปติฏฺฐา, วิสมคตสฺส
ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ อิธโลกปรโลเกสุ ทานสทิโส อวสฺสโย ปติฏฺฐา
อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ. อิทํ หิ อวสฺสยฏฺเฐน รตนมยสีหาสนสทิสํ,
ปติฏฺฐานฏฺเฐน มหาปฐวีสทิสํ, อารมฺมณฏฺเฐน อาลมฺพนรชฺชุสทิสํ.
อิทญฺหิ ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐน นาวา, สมสฺสาสนฏฺเฐน สงฺคามสูโร, ภยปริตฺตาณฏฺเฐน
สงฺขตนครํ, มจฺเฉรมลาทีหิ อนุปลิตฺตฏฺเฐน ปทุมํ, เตสํ ทหนฏฺเฐน ๓- อคฺคิ,
ทูราสทฏฺเฐน อาสีวิโส, อสนฺตาสนฏฺเฐน สีโห, พลวนฺตฏฺเฐน หตฺถี,
อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐน เสตอุสโภ, เขมนฺตภูมิสมฺปาปนฏฺเฐน วลาหโก อสฺสราชา.
ทานํ หิ โลเก สกฺกสมฺปตฺตึ เทติ มารสมฺปตฺตึ พฺรหฺมสมฺปตฺตึ จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ
สาวกปารมีญาณํ ปจฺเจกโพธิญาณํ อภิสมฺโพธิญาณํ เทตีติ เอวมาทิ
ทานคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนุปุพฺพึ กถนฺติ.    ฉ.ม. อนุปฏิปาฏิกถํ กเถสิ, อิ. กเถลีติ น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม. นิทหนฏฺเฐน, อิ. นิทฺทหนตฺเถน.
      ยสฺมา ปน ทานํ ททนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา
ตทนนฺตรํ สีลกถํ กเถสิ. ลีลกถนฺติ สีลํ นาเมตํ อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ
ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ. อิธโลกปรโลกสมฺปตฺตีนํ หิ สีลสทิโส ๑- อวสฺสโย
ปติฏฺฐา ๒- อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ, สีลสทิโส อลงฺกาโร
นตฺถิ, สีลปุปฺผสทิสํ ปุปฺผํ นตฺถิ, สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถิ, สีลาลงฺกาเรน
หิ อลงฺกตํ สีลกุสุมปิลนฺธิตํ ๓- สีลคนฺธานุลิตฺตํ สเทวโก โลโก โอโลเกนฺโต
ติตฺตึ น คจฺฉตีติ เอวมาทิ สีลคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
      อิทํ ปน สีลํ นิสฺสาย อยํ สคฺโค ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ สีลานนฺตรํ
สคฺคกถํ กเถสิ. สคฺคกถนฺติ อยํ สคฺโค นาม อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป,
นิจฺจเมตฺถ กีฬา, ทิพฺพสมฺปตฺติโย ๔- ลพฺภนฺติ, จาตุมฺมหาราชิกา เทวา
นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ ทิพฺพสุขํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ จ ลภนฺติ ๕- ตาวตึสา ติสฺโส จ
วสฺสโกฏิโย สฏฺฐี จ วสฺสสตสหสฺสานีติ เอวมาทิ สคฺคคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
สคฺคสมฺปตฺตึ กถยนฺตานญฺหิ พุทฺธานํ มุขํ นปฺปโหติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ
"อเนกปริยาเยน โข อหํ ภิกฺขเว สคฺคกถํ กเถยฺยนฺ"ติ อาทิ.
      เอวํ สคฺคกถาย ปโลเภตฺวา ปน หตฺถึ อลงฺกริตฺวา ตสฺส โสณฺฑํ
ฉินฺทนฺโต วิย "อยํปิ สคฺโค อนิจฺโจ อทฺธุโว, น เอตฺถ ฉนฺทราโค
กาตพฺโพ"ติ ทสฺสนตฺถํ "อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา พหูปายาสา, อาทีนโว
เอตฺถ ภิยฺโย"ติ ๖- อาทินา นเยน กามานํ อาทีนวํ โอการํ สงฺกิเลสํ กเถสิ.
ตตฺถ อาทีนโวติ โทโส. โอกาโรติ อวกาโร ลามกภาโว. สงฺกิเลโสติ เตหิ
สตฺตานํ สํสาเร สงฺกิลิสฺสนํ. ยถาห "สงฺกิลิสฺสนฺติ ๗- วต โภ สตฺตา"ติ. ๘- เอวํ
กามาทีนเวน ตชฺเชตฺวา เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสีติ, ปพฺพชฺชาย  คุณํ
ปกาเสสีติ อตฺโถ. เสสํ อมฺพฏฺฐสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนยญฺเจว อุตฺตานตฺถญฺจ.
      [๗๗] อลตฺถุนฺติ กถํ อลตฺถุํ? เอหิภิกฺขุภาเวน. ภควา กิร เตสํ
อิทฺธิมยปตฺตจีวรสฺสูปนิสฺสยํ โอโลเกนฺโต อเนกาสุ ชาตีสุ จีวรทานาทีนิ ทิสฺวา
@เชิงอรรถ: ๑-๒ ม. สีลสทิสา ปติฏฺฐา.               ฉ.ม. สีลกุสุมปิฬนฺธนํ.
@ ฉ.ม. นิจฺจํ สมฺปตฺติโย ลพฺภนฺติ, อิ. นิจฺจํ น ทิสฺสติ   ฉ.ม.,อิ. ปฏิลภนฺติ
@ ม.มู. ๑๒/๑๗๗/๑๓๖ จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺต, ม.ม. ๑๓/๔๒/๒๙ โปตลิยสุตฺต.
@ ฉ.ม., อิ. กิลิสุสนฺติ           ม.ม. ๑๓/๓๕๑/๓๓๕ องฺคุลิมาลสุตฺต
เอถ ภิกฺขโวติ อาทิมาห. เต ตาวเทว ภณฺฑู กาสายวสนา อฏฺฐหิ
ภิกฺขุปริกฺขาเรหิ สรีเร ปฏิมุกฺเกเหว ๑- วสฺสสติกตฺเถรา วิย ภควนฺตํ นมสฺสมานาว
นิสีทึสุ.
      สนฺทสฺเสสีติ อาทีสุ อิธโลกตฺถํ สนฺทสฺเสสิ, ปรโลกตฺถํ สนฺทสฺเสสิ.
อิธโลกตฺถํ ทสฺเสนฺโต อนิจฺจนฺติ ทสฺเสสิ, ทุกฺขนฺติ ทสฺเสสิ, อนตฺตาติ ทสฺเสสิ,
ขนฺเธ ทสฺเสสิ, ธาตุโย ทสฺเสสิ, อายตนานิ ทสฺเสสิ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทสฺเสสิ,
รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ทสฺเสนฺโต ปญฺจ ลกฺขณานิ ทสฺเสสิ, ตถา เวทนากฺขนฺธาทีนํ,
ตถา วยํ ทสฺเสนฺโตติ ๒- อุทยพฺพยวเสน ปญฺญาสลกฺขณานิ ทสฺเสสิ,
ปรโลกตฺถํ ทสฺเสนฺโต นิรยํ ทสฺเสสิ, ติรจฺฉานโยนึ, ปิตฺติวิสยํ, ๓- อสุรกายํ,
ติณฺณํ กุสลานํ วิปากํ, ฉนฺนํ เทวโลกานํ, นวนฺนํ พฺรหฺมโลกานํ  สมฺปตฺตึ
ทสฺเสสิ.
      สมาทเปสีติ จตุปาริสุทฺธิสีลธุตงฺคทสกถาวตฺถุอาทิเก ๔- กลฺยาณธมฺเม
คณฺหาเปสิ. สมุตฺเตเชสีติ สุฏฺฐ อุตฺเตเชสิ, อพฺภุสฺสาเหสิ. อิธโลกตฺถญฺจ
ปรโลกตฺถญฺจ ตาเสตฺวา ๕- ตาเสตฺวา ๕- อธิคตํ วิย กตฺวา กเถสิ.
ทฺวตฺตึสกมฺมกรณปญฺจวีสติมหาภยปฺปเภทํ หิ อิธโลกตฺถํ พุทฺเธ ภควติ ตาเสตฺวา
ตาเสตฺวา กถยนฺเต ปจฺฉาพาหุํ ๖- คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จาตุมฺมหาปเถ ปหารสเตน
ตาเลตฺวา ๗- ทกฺขิณทฺวาเรน นียมาโน วิย อาฆาตนคณฺฑิกาย ฐปิตสีโส วิย
สูเล อุตฺตาสิโต วิย มตฺตหตฺถินา มทฺทิยมาโน วิย จ อุตฺตสนฺโต ๘- โหติ.
ปรโลกตฺถญฺจ กถยนฺเต นิรยาทีสุ นิพฺพตฺโต วิย เทวโลกสมฺปตฺตึ อนุภวมาโน
วิย จ โหติ.
      สมฺปหํเสสีติ ปฏิลทฺธคุเณน โมเทสิ, ๙- มหานิสํสํ กตฺวา กเถสีติ
อตฺโถ.
      สงฺขารานํ อาทีนวนฺติ เหฏฺฐาปฐมมคฺคาธิคมตฺถํ กามานํ อาทีนวํ
กเถสีติ, อิธ ปน อุปริมคฺคาธิคมตฺถํ "อนิจฺจา ภิกฺขเว สงฺขารา อทฺธุวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สรีรปฏิมุกฺเกเหว,   ฉ.ม. ทสฺเสนฺโตปิ.   ฉ.ม., อิ. เปตฺติวิสยํ.
@ ฉ.ม......เตรสธุตงฺค....   อิ. ตาเปตฺวา ตาเปตฺวา เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม., อิ. ปจฺฉาพาหํ.     ฉ.ม., อิ. ตาเฬตฺวา
@ ฉ.ม. สํวิคฺโค, อิ. สตฺโต.    ฉ.ม., อิ. โจเทสิ.
อนสฺสาสิกา, ยาวญฺจิทํ ภิกฺขเว อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ อลํ
วิรชฺชิตุํ อลํ วิมุจฺจิตุนฺ"ติ ๑- อาทินา นเยน สงฺขารานํ อาทีนวญฺจ ลามกภาวญฺจ
ตปฺปจฺจยญฺจ กิลมถํ ปกาเสสิ. ยถา จ ตตฺถ เนกฺขมฺเม, เอวมิธ "สนฺตมิทํ
ภิกฺขเว นิพฺพานํ นาม ปณีตํ ตาณํ เลณนฺ"ติ อาทินา นเยน นิพฺพาเน
อานิสํสํ ปกาเสสิ.
                       มหาชนกายปพฺพชฺชาวณฺณนา
      [๗๘] มหาชนกาโยติ เตสํเยว  ทฺวินฺนํ กุมารานํ อุปฏฺฐากชนกาโย.
      [๘๐] ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉาม ธมฺมญฺจาติ สํฆสฺส อปริปุณฺณตฺตา
เทฺววาจิกเมว สรณํ อคมํสุ.
      [๘๑] อลตฺถุนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เอหิภิกฺขุภาเวเนว อลตฺถุํ.
อิโต อนฺนตเร ปพฺพชิตวาเรปิ เอเสว นโย.
                         จาริกานุชานนวณฺณนา
      [๘๖] ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ กทา อุทปาทีติ? สมฺโพธิโต
สตฺตสํวจฺฉรานิ สตฺตมาเส สตฺตทิวเส ๒- อติกฺกมิตฺวา อุทปาทิ. ภควา กิร ปิตุ
สงฺคหํ กโรนฺโต วิหาสิ. ราชาปิ จินฺเตสิ "มยฺหํ เชฏฺฐปุตฺโต นิกฺขมิตฺวา
พุทฺโธ ชาโต, ทุติยปุตฺโต เม นิกฺขมิตฺวา อคฺคสาวโก ชาโต, ปุโรหิตปุตฺโต
ทุติยสาวโก ๓- อิเม จ อวเสสา ภิกฺขู คิหิกาเลปิ มยฺหํ ปุตฺตเมว ปริวาเรตฺวา
วิจรึสุ. อิเม ปุพฺเพ ๔- อิทานิปิ มยฺหํเยว ภารา, ๕- อหเมว เต ๖- จตูหิ ปจฺจเยหิ
อุปฏฺฐหิสฺสามิ, อญฺเญสํ โอกาสํ น ทสฺสามี"ติ วิหารทฺวารโกฏฺฐกโต ปฏฺฐาย
ยาว ราชเคหทฺวารา อุภยโต ขทิรปาการํ กาเรตฺวา กิลญฺเชหิ ฉาทาเปตฺวา
วตฺเถหิ ปฏิจฺฉาทาเปตฺวา อุปริ จ ฉาทาเปตฺวา สุวณฺณตารกวิจิตฺตํ สโมสริต-
ตาลกฺขนฺธมตฺตวิวิธปุปฺผทามวิตานํ ๗- กาเรตฺวา เหฏฺฐา ภูมิยํ จิตฺตตฺถเรหิ ๘-
@เชิงอรรถ:  สํ. นิ. ๑๖/๑๒๔/๑๗๒ ติณกฏฺฐสุตฺต, องฺ สตฺตก ๒๓/๖๓/๑๐๒ สตฺตสุริยสุตฺต. (สยา)
@ อิ. สตฺต จ ทิวเส.   ฉ.ม. ทุติยอคฺคสาวโก.   ฉ.ม. อิเม สพฺเพ   ฉ.ม. ภาโร.
@ ฉ.ม. อหเมว จ เน.   ฉ.ม. สโมลมฺพิต....   ฉ.ม. จิตฺตตฺถรเณหิ,
@  อิ. ภูมึ วิจิตฺรตฺถรเนหิ
อตฺถราเปตฺวา ๑- อนฺโต อุโภสุ ปสฺเสสุ มาลาวจฺฉเก ๒- ปุณฺณฆเฏ, สกลมคฺควาสตฺถาย
จ คนฺธนฺตเร ปุปฺผานิ, ปุปฺผนฺตเร คนฺเธ จ ฐปาเปตฺวา ภควโต กาลํ
อาโรจาเปสิ.
       ภควา ภิกฺขุสํฆปริวุโต อนฺโตสาณิยาว ราเคหํ คนฺตฺวา ภตฺตกิจฺจํ
กตฺวา วิหารํ ปจฺจาคจฺฉติ. อญฺโญ โกจิ ทฏฺฐุมฺปิ น ลภติ, กุโต ปน ภิกฺขํ
วา ทาตุํ, ปูชํ วา กาตุํ, ธมฺมํ วา โสตุํ. นาครา จินฺเตสุํ "อชฺช สตฺถุโน
โลเก อุปฺปนฺนสฺส สตฺตมาสาธิกานิ สตฺตสํวจฺฉรานิ, มยญฺจ ๓- ทฏฺฐุมฺปิ น
ลภาม, ปเคว ภิกฺขํ วา ทาตุํ, ปูชํ วา กาตุํ, ธมฺมํ วา โสตุํ, ราชา `มยฺหํเยว
พุทฺโธ, มยฺหํเยว ธมฺโม, มยฺหํเยว สํโฆ'ติ มมายิตฺวา สยเมว อุปฏฺฐหติ, ๔-
สตฺถา จ อุปฺปชฺชมาโน สเทวกสฺส โลกสฺส อตฺถาย หิตาย อุปฺปนฺโน. น หิ
รญฺโญว นิรโย อุโณฺห อสฺส, อญฺเญสํ นีลุปฺปลวรสทิโส. ตสฺมา ราชานํ
วทาม. สเจ โน สตฺถารํ เทติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ เทติ, รญฺญา สทฺธึ
ยุชฺฌิตฺวาปิ สํฆํ คเหตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรม. น สกฺกา โข ปน
สุทฺธนาคเรเหว ๕- เอวํ กาตุํ, เอกํ เชฏฺฐกํ  ปุริสํปิ คณฺหามา"ติ.
      เต เสนาปตึ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺเสว ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา "สามิ
กึ อมฺหากํ ปกฺโข โหติ, ๖- อุทาหุ รญฺโญ"ติ อาหํสุ. โส "อหํ ตุมฺหากํ
ปกฺโข โหมิ, อปิจ โข ปน ปฐมทิวโส มยฺหํ ทาตพฺโพ ปจฺฉา ตุมฺหากํ
วาโร"ติ. เต สมฺปฏิจฺฉึสุ. โส ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา "นาครา เทว ตุมฺหากํ
กุปิตา"ติ อาห. กิมตฺถํ ตาตาติ. สตฺถารํ กิร ตุเมฺหว อุปฏฺฐหถ, อเมฺห น
ลภามาติ สเจ อิทานิปิ ลภนฺติ, น กุปฺปนฺติ, อลภนฺตา ตุเมฺหหิ สทฺธึ
ยุชฺฌิตุกามา เทวาติ. ยุชฺฌามิ ตาต, น ภิกฺขุสํฆํ เทมีติ. เทว ตุมฺหากํ ทาสา
ตุเมฺหหิ สทฺธึ ยุชฺฌามาติ วทนฺติ, ตุเมฺห กํ คณฺหิตฺวา ยุชฺฌิสฺสถาติ. นนุ
ตฺวํ เสนาปตีติ. นาคเรหิ วินา น สมตฺโถ อหํ เทวาติ. ตโต ราชา "พลวนฺโต
นาครา เสนาปติปิ เตสญฺเญว ปกฺโข"ติ ญตฺวา "อญฺญานิปิ สตฺตมาสาธิกานิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. สนฺถราเปตฺวา         อิ. มาลาสญฺจิเต.
@ อิ.   มาสญฺจ.                 ฉ.ม. อุปฏฺฐหิ, อิ. อุปฏฺฐาติ
@ ม. อิ. ยุทฺธํ นาคเรเหว           ฉ.ม., อิ. โหสิ.
สตฺต สํวจฺฉรานิ มยฺหํ ภิกฺขุสํฆํ ททนฺตู"ติ อาห. นาครา น สมฺปฏิจฺฉึสุ.
ราชา ฉ วสฺสานิ, ปญฺจ, ๑- จตฺตาริ, ตีณิ, เทฺว, เอกวสฺสํ หาเปติ. ๒- เอวํ
หาเปนฺเตปิ น สมฺปฏิจฺฉึสุ. อญฺเญ สตฺต ทิวเสติ ๓- ยาจิ. นาครา "อติกกฺขฬํ
ทานิ รญฺญา สทฺธึ กาตุํ น วฏฺฏตี"ติ อนุชานึสุ.
      ราชา สตฺตมาสาธิกานํ สตฺตนฺนํ สํวจฺฉรานํ สชฺชิตํ ทานมุขํ
สตฺตนฺนเมว ทิวสานํ วิสชฺเชตฺวา ฉ ทิวเส เกสญฺจิ อปสฺสนฺตานญฺเญว
ทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส นาคเร ปกฺโกสาเปตฺวา "สกฺขิสฺสถ ตาตา เอวรูปํ
ทานํ ทาตุนฺ"ติ อาห. เตปิ "นนุ อเมฺหเยว นิสฺสาย ตํ เทวสฺส อุปฺปนฺนนฺ"ติ
วตฺวา "สกฺขิสฺสามา"ติ อาหํสุ. ราชา ปิฏฺฐิหตฺเถน อสฺสูนิ ปุญฺฉมาโน ภควนฺตํ
วนฺทิตฺวา "ภนฺเต อหํ อฏฺฐสฏฺฐิภิกฺขุสตสหสฺสํ อญฺญสฺส ภารํ อกตฺวา ยาวชีวํ
จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหิสฺสามีติ จินฺเตสึ, นาครานํ ๔- ทานิ เม อนุญฺญาตา,
นาครา หิ `มยํ ทานํ ทาตุํ น ลภามา'ติ กุปฺปนฺติ, ภควา เสฺว ปฏฺฐาย
เตสํ อนุคฺคหํ กโรถา"ติ อาห.
      อถ ทุติยทิวเส เสนาปติ มหาทานํ สชฺเชตฺวา "อชฺช ยถา อญฺโญ
โกจิ เอกภิกฺขมฺปิ น เทติ, เอวํ รกฺขถา"ติ สมนฺตา ปุริเส ฐเปสิ. ตํทิวสํ
เสฏฺฐิภริยา โรทมานา ธีตรํ อาห "สเจ อมฺม ตว ปิตา ชีเวยฺย, อชฺชาหํ
ปฐมํ ทสพลํ โภเชยฺยนฺ"ติ. สา ตํ อาห "อมฺม มา จินฺตยิ, อหํ ตถา กริสฺสามิ,
ยถา พุทฺธปฺปมุโข ภิกฺขุสํโฆ ปฐมํ อมฺหากํ ภิกฺขํ ปริภุญฺชิสฺสตี"ติ. ตโต
สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยา นิรุทกปายาสสฺส ปูเรตฺวา สปฺปิมธุสกฺกราทีหิ
อภิสงฺขริตฺวา อญฺญิสฺสา ๕- ปาติยา ปาตึ ปฏิกุชฺชิตฺวา ตํ สุมนมาลาคุเณหิ
ปริกฺขิปิตฺวา มาลาคุณสทิสํ กตฺวา ภควโต คามํ ปวิสนเวลาย สยเมว อุกฺขิปิตฺวา
ธาตีคณปริวุตา ฆรา ๖- นิกฺขมิ. อนฺตรามคฺเค เสนาปติอุปฏฺฐากา "อมฺม มา
อิโต อคมาสี"ติ วทนฺติ. มหาปุญฺญา นาม มนาปกถา โหนฺติ, น จ เตสํ
@เชิงอรรถ:  อิ. ปญฺจวสฺสานีติ, เอวํ หาเปตฺวา อญฺเญ สตฺตทิวเส ยาจิ.
@ ฉ.ม. เอกวสฺสนฺติ หาเปสิ.     ฉ.ม.,อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม.,อิ. นาครา น ทานิ.     ฉ.ม. อญฺญาย ปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา,
@  อิ. ตํ อญฺญิสฺสา ปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา.    ฉ.ม. ทาสิคณปริวุตานครา.
ปุนปฺปุนํ ภณนฺตานํ กถา ปฏิกฺขิปิตุํ สกฺกา โหติ. สา "จูฬปิตา มหาปิตา
มาตุลา กิสฺส ตุเมฺห คนฺตุํ น เทถา"ติ อาห. เสนาปตินา "อญฺญสฺส กสฺสจิ
ขาทนียํ โภชนียํ ทาตุํ มา เทถา"ติ ฐปิตมฺหา อมฺมาติ. กึ ปน เม หตฺเถ
ขาทนียํ โภชนียํ ปสฺสถาติ. มาลาคุฬํ ปสฺสามาติ. กึ ตุมฺหากํ เสนาปติ
มาลาคุฬปูชํปิ กาตุํ น เทตีติ. เทติ อมฺมาติ. เตนหิ อเปถาติ ๑- ภควนฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา มาลาคุฬํ ๒- คณฺหาเปถ ภควาติ อาห. ภควา เอกํ เสนาปติสฺสูปฏฺฐากํ
โอโลเกตฺวา มาลาคุฬํ คณฺหาเปสิ. สา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา "ภควา ภวาภเว ๓-
นิพฺพตฺติยํ เม สติ ปริตสฺสนชีวิตํ นาม มา โหตุ, อหํ ๔- สุมนมาลา วิย
นิพฺพตฺตฏฺฐาเน ๕- ปิยา มนาปาว โหมิ, นาเมน จ สุมนาเยวา"ติ ปตฺถนํ
กตฺวา สตฺถารา "สุขินี โหหี"ติ วุตฺตา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.
      ภควา เสนาปติสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิ. เสนาปติ
ยาคุํ คเหตฺวา อุปคญฺฉิ, สตฺถา ปตฺตํ ปิทหิ. นิสินฺโน ภนฺเต ภิกฺขุสํโฆติ.
อตฺถิ โน เอโก อนฺตรา ๖- ปิณฺฑปาโต ลทฺโธติ. โส มาลํ อปเนตฺวา ปิณฺฑปาตํ
อทฺทส. จูฬูปฏฺฐาโก อาห "สามิ มาลาติ  มํ วตฺวา มาตุคาโม วญฺเจสี"ติ.
ปายาโส ภควนฺตํ อาทึ กตฺวา สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ ปโหสิ. เสนาปติปิ อตฺตโน
เทยฺยธมฺมํ อทาสิ. สตฺถา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา มงฺคลํ วตฺวา ปกฺกามิ. เสนาปติ
"กา นาม สา ปิณฺฑปาตมทาสี"ติ ปุจฺฉิ. สฏฺฐิธีตา สามีติ. สปญฺญา สา
อิตฺถี, เอวรูปาย ฆเร วสนฺติยา ปุริสสฺส สคฺคสมฺปตฺติ นาม น ทุลฺลภาติ ตํ
อาเนตฺวา เชฏฺฐกฏฺฐาเน ๗- ฐเปสิ.
      ปุนทิวเส นาครา ทานมทํสุ, ปุนทิวเส ราชาปีติ ๘- เอวํ เอกนฺตริกาย
ทานํ ทาตุํ อารภึสุ, ราชาปิ จารปุริเส ๙- ฐเปตฺวา นาคเรหิ ทินฺนทานโต
อติเรกตรํ เทติ, นาคราปิ ตเถว กตฺวา รญฺญา ทินฺนทานโต อติเรกตรํ.
ราชเคเห นาฏกิตฺถิโย ทหรสามเณเร วทนฺติ "คณฺหถ ตาตา, น คหปติกานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.. อเปถ อเปถาติ.   ก. มาลาคุณํ เอวมุปริปิ    อิ. ภวาภินิพฺพตฺติปํ
@ ฉ.ม., อิ. อยํ          ฉ.ม. นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน   อิ. อนฺตรามคฺเค.
@ ฉ.ม. เชฏฺฐิกฏฺฐาเน.     ฉ.ม., อิ ราชาติ,       ฉ.ม., อิ. จรปุริเส.
คตฺตวตฺถาทีสุ ปุญฺฉิตฺวา พาลทารกานํ เขฬสิงฆาณิกาทิโธวนหตฺเถหิ กตํ, สุจึ
ปณีตํ กตนฺ"ติ. ปุนทิวเส นาคราปิ ทหรสามเณเร ททมานา วทนฺติ "คณฺหถ
ตาตา, น นครคามนิคมาทีสุ สงฺกฑฺฒิตตณฺฑุลขีรทธิสปฺปิอาทีหิ, น อญฺเญสํ
ชงฺฆสีสปิฏฺฐิอาทีนิ ภญฺชิตฺวา อาหราปิเตหิ กตํ, ชาติสปฺปิขีราทีหิเยว กตนฺติ.
เอวํ ๑- สตฺตสุ สํวจฺฉเรสุ จ สตฺตสุ มาเสสุ จ สตฺตสุ ทิวเสสุ จ อติกฺกนฺเตสุ ๑-
อถ ภควโต อยํ วิตกฺโก อุทปาทิ. เตน วุตฺตํ "สมฺโพธิโต สตฺต สํวจฺฉรานิ
สตฺต มาสานิ สตฺต ทิวสานิ อติกฺกมิตฺวา อุทปาที"ติ.
      [๘๗] อญฺญตโร มหาพฺรหฺมาติ ธมฺมเทสนํ อายาจิตพฺรหฺมาว.
      [๘๙] จตุราสีติ อาวาสสหสฺสานีติ จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ. เต
สพฺเพปิ ทฺวาสทสสหสฺสภิกฺขุคณฺหนกา มหาวิหารา
อภยคิริเจติยปพฺพตจิตฺตลปพฺพตมหาวิหารสทิสาว อเหสุํ.
      [๙๐] ขนฺตี ปรมํ ตโปติ อธิวาสนขนฺติ นาม ปรมํ ตโป. ตีติกฺขาติ
ขนฺติยาเอว เววจนํ, ตีติกฺขาสงฺขาตา อธิวาสนขนฺติ อุตฺตมํ ตโปติ อตฺโถ.
นิพฺพานํ ปรมนฺติ สพฺพากาเรน ปน นิพฺพานํ ปรมนฺติ วทนฺติ พุทฺธา. น หิ
ปพฺพชิโต ปรูปฆาตีติ โย อธิวาสนขนฺติวิรหิตตฺตา ปรํ อุปฆาเตติ พาเธติ จ
หึสติ ๒- จ, โส ปพฺพชิโต นาม น โหติ. จตุตฺถปาโท ปน ตสฺเสว เววจนํ.
"น หิ ปพฺพชิโต"ติ เอตสฺส หิ น สมโณ โหตีติ เววจนํ, ปรูปฆาตีติ
เอตสฺส ปรํ วิเหฐยนฺโตติ เววจนํ. อถวา ปรูปฆาตีติ สีลูปฆาตี. สีลํ หิ
อุตฺตมฏฺเฐน ปรนฺติ วุจฺจติ. โย จ สมโณ ปรํ ยงฺกิญฺจิ สตฺตํ วิเหฐยนฺโต
ปรูปฆาตี โหติ, อตฺตโน สีลวินาสโก โส ปพฺพชิโต นาม น โหตีติ อตฺโถ.
อถวา โย อธิวาสนขนฺติยา อภาวโต ปรูปฆาตี โหติ, ปรํ อนฺตมโส
ฑํสมกสํปิ สญฺจิจ ชีวิตา โวโรเปติ, โส น หิ ปพฺพชิโต. กึการณา? มลสฺส
อปพฺพาชิตตฺตา.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ อิ. เอวํ สตฺต ทิวสา คตา.      อิ. วิหึสติ.
                         ปพฺพาชยมตฺตโน มลํ
                       ตสฺมา ปพฺพชิโตติ วุจฺจตีติ ๑-
      อิทํ หิ ปพฺพชิตลกฺขณํ. โยปิ น เหว โข อุปฆาเตติ น มาเรติ,
อปิจ ทณฺฑาทีหิ วิเหเฐติ, โส ปรํ วิเหฐยนฺโต สมโณ นาม น โหติ.
กึการณา? วิเหสาย อสมิตตฺตา. สมิตตฺตา หิ ปาปานํ สมโณติ  ปวุจฺจตีติ ๒-
อิทํ หิ สมณลกฺขณํ.
      ทุติยคาถาย สพฺพปาปสฺสาติ สพฺพากุสลสฺส. อกรณนฺติ อนุปฺปาทนํ.
กุสลสฺสาติ จตุภูมิกกุสลสฺส. อุปสมฺปทาติ ปฏิลาโภ. สจิตฺตปริโยทปนนฺติ
อตฺตโน จิตฺตโชตนํ, ตํ ปน อรหตฺเตน โหติ. อิติ สีลสํวเรน สพฺพปาปํ
ปหาย สมถวิปสฺสนาหิ กุสลํ สมฺปาเทตฺวา อรหตฺตผเลน จิตฺตํ
ปริโยทาเปตพฺพนฺติ เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาโท อนุสิฏฺฐิ. ๓-
      ตติยาคาถาย อนูปวาโทติ วาจาย กสฺสจิ อนูปวทนํ. อนูปฆาโตติ
กาเยน อุปฆาตสฺส อกรณํ. ปาฏิโมกฺเขติ ยนฺตํ ปอติโมกฺขํ, อติปโมกฺขํ,
อุตฺตมสีลํ, ปาติ วา สุคติวิเสเสหิ ๔- โมกฺเขติ จ ๕- ทุคฺคติภเยหิ, โย วา นํ
ปาติ, ตํ โมกฺเขตีติ "ปาฏิโมกฺขนฺ"ติ วุจฺจติ, ตสฺมึ ปาฏิโมกฺเข จ สํวโร.
มตฺตญฺญุตาติ ปฏิคฺคหณปริโภควเสน ปมาณญฺญุตา. ปนฺตญฺจ สยนาสนนฺติ
สยนาสนญฺจ สงฺฆฏฺฏนวิรหิตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ ทฺวีหิเยว ปจฺจเยหิ จตุปจฺจยสนฺโตโส
ทีปิโต โหตีติ เวทิตพฺโพ. เอตํ พุทฺธานสาสนนฺติ เอตํ ปรสฺส อนูปวทนํ
อนูปฆาตนํ ปาฏิโมกฺเข สํวโร ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ มตฺตญฺญุตา
อฏฺฐสมาปตฺติวสีภาวาย วิวิตฺตเสนาสนเสวนญฺจ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาโท อนุสิฏฺฐีติ.
อิมา ปน สพฺพพุทฺธานํ ปาฏิโมกฺขุทฺเทสคาถา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
                         เทวตาโรจนวณฺณนา
      [๙๑] เอตฺตาวตา จ อิมินา วิปสฺสิสฺส ภควโต อปทานานุสาเรน
วิตฺถารกถเนน "ตถาคตสฺเสเวสา ภิกฺขเว ธมฺมธาตุ สุปฏิวิทฺธา"ติ เอวํ วุตฺตาย
@เชิงอรรถ:  ขุ.ธ. ๒๕/๓๘๘/๘๔ อญฺญตรปพฺพชิตวตฺถุ      ขุ.ธ. ๒๕/๒๖๕/๖๒ หตฺถกวตฺถุ.
@ ฉ.ม. อนุสิฏฺฐีติ                  ฉ.ม. อคติวิเสเสหิ, อิ. สุคติภเยหิ.
@ ฉ.ม., อิ. จสทฺโท น ทิสฺสติ
ธมฺมธาตุยา สุปฏิวิทฺธภาวํ ปกาเสตฺวา อิทานิ "เทวตาปิ ตถาคตสฺส เอตมตฺถํ
อาโรเจสุนฺ"ติ วุตฺตํ เทวตาอาโรจนํ ปกาเสตุํ เอกมิทาหนฺติ อาทิมาห.
      ตตฺถ สุภควเนติ ๑- เอวํนามเก วเน. สาลรามูเลติ
วนปฺปติเชฏฺฐกสฺส มูเล. กามจฺฉนฺทํ วิราเชตฺวาติ อนาคามิมคฺเคน มูลสมุคฺฆาตวเสน
วิราเชตฺวา. ยถา จ วิปสฺสิสฺส, เอวํ เสสพุทฺธานํปิ สาสเน วุฏฺฐพฺรหฺมจริยา
เทวตา อาโรจยึสุ, ปาลิ ปน วิปสฺสิสฺส เจว อมฺหากญฺจ ภควโต วเสน อาคตา.
      [๙๒] ตตฺถ อตฺตโน สมฺปตฺติยา น หายนฺติ น วิหายนฺตีติ
อวิหา. น กญฺจิ สตฺตํ ตปนฺตีติ อตปฺปา. สุนฺทรทสฺสนา อภิรูปา ปาสาทิกาติ
สุทสฺสา. สุฏฺฐุ ปสฺสนฺติ, สุนฺทรเมเตสํ วา ทสฺสนนฺติ สุทสฺสี. สพฺเพเหว
จ คุเณหิ ๒- ภวสมฺปตฺติยา จ เชฏฺฐา, นตฺเถตฺถ กนิฏฺฐาติ อกนิฏฺฐา.
      อิธ ฐตฺวา ภาณวารา สโมธาเนตพฺพา. อิมสฺมึ หิ สุตฺเต วิปสฺสิสฺส
ภควโต อปทานวเสน ตโย ภาณวารา วุตฺตา. ยถา จ วิปสฺสิสฺส, เอวํ
สิขิอาทีนํปิ อปทานวเสน วุตฺตาว. ปาลิ ปน สงฺขิตฺตา. อิติ สตฺตนฺนํ พุทฺธานํ
วเสน อมฺหากํ ภควตา เอกวีสติ ภาณวารา กถิตา. ตถา อวิเหหิ. ตถา
อตปฺเปหิ. ตถา สุทสฺเสหิ. ตถา สุทสฺสีหิ. ตถา อกนิฏฺเฐหีติ. สพฺพํปิ
ฉพฺพีสตีภาณวารสตํ โหติ. เตปิฏเก พุทฺธวจเน อญฺญํ สุตฺตํ ฉพฺพีสติภาณ-
วารสตปริมาณํ นาม นตฺถิ, สุตฺตนฺตราชา นาม อยํ สุตฺตนฺโตติ เวทิตพฺโพ. อิโต
ปรํ อนุสนฺธิทฺวยํปิ นิยฺยาเตนฺโต.
      [๙๔] อิติ โข ภิกฺขเวติ อาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                  อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย
                      มหาปทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา
                              ปฐมํ.
@เชิงอรรถ:  ก. สุภวเนติ.   ฉ.ม., อิ. สคุเณหิ.


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕ หน้า ๑-๗๗. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=5&A=1&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_10

อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]