ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๒ ภาษาบาลีอักษรไทย จริยา.อ. (ปรมตฺถที.)

                         อุทฺทานคาถาวณฺณนา
            ยุธญฺชโย โสมนสฺโส       อโยฆรภิเสน จ
            โสณนนฺโท มูคปกฺโข       กปิราชา สจฺจสวฺหโย.
            วฏฺฏโก มจฺฉราชา จ      กณฺหทีปายโน อิสิ
            สุตโสโม ปุเร อาสิ       สาโม จ เอกราชา จ
            อุเปกฺขาปารมี อาสิ       อิติ วุตฺตํ ๒- มเหสินาติ.
     "ยุธญฺชโย"ติอาทิกา อุทฺทานคาถา. ตตฺถ ภิเสนาติ ภิสาปเทเสน มหากญฺจนจริยํ ๓-
ทสฺเสติ. โสณนนฺโทติ อิมินา โสณปณฺฑิตจริยํ ๔- ทสฺเสติ. ตถา มูคปกฺโขติ
@เชิงอรรถ:  ก. พุทฺธภูตาย   ฉ.ม. วุตฺถํ   ปาฬิ. ภึสจริยํ (สฺยา)   ปาฬิ.
@โสณนนฺทปณฺฑิตจริยํ (สฺยา)
มูคปกฺขาปเทเสน เตมิยปณฺฑิตจริยํ ๑- ทสฺเสติ. อุเปกฺขาปารมิสีเสน มหาโลมหํสจริยํ
๒- ทสฺเสติ. อาสิ อิติ วุตฺตํ มเหสินาติ ยถา สาริปุตฺต ตุยฺหํ เอตรหิ เทสิตํ,
อิติ เอวํ อิมินา วิธาเนน มหนฺตานํ ทานปารมิอาทีนํ โพธิสมฺภารานํ เอสนโต มเหสินา
ตทา โพธิสตฺตภูเตน มยา วุฏฺฐํ จิณฺณํ จริตํ ปฏิปนฺนํ อาสิ อโหสีติ อตฺโถ. อิทานิ
ปารมิปริปูรณวเสน จิรกาลปฺปวตฺติตํ อิธ วุตฺตํ อวุตฺตญฺจ อตฺตโน ทุกฺกรกิริยํ
เอกชฺฌํ กตฺวา ยทตฺถํ สา ปวตฺติตา, ตญฺจ สงฺเขเปเนว ทสฺเสตุํ:-
            "เอวํ พหุวิธํ ทุกฺขํ        สมฺปตฺตี จ พหุพฺพิธา
            ภวาภเว อนุภวิตฺวา       ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมนฺ"ติ
คาถมาห.
     ตตฺถ เอวนฺติ อิมินา วุตฺตนเยน. พหุวิธํ ทุกฺขนฺติ อกิตฺติปณฺฑิตาทิกาเล
การปณฺณาทิอาหารตาย ตญฺจ ยาจกสฺส ทตฺวา อาหารูปจฺเฉทาทินา จ พหุวิธํ
นานปฺปการํ ทุกฺขํ. ตถา กุรุราชาทิกาเล สกฺกสมฺปตฺติสทิสา สมฺปตฺตี จ
พหุพฺพิธา. ภวาภเวติ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ ภเว. ภวาภเว วา วุทฺธิหายิโน
อนุภวิตฺวา พหุวิเธหิ ทุกฺเขหิ อวิหญฺญมาโน พหุวิธาหิ จ สมฺปตฺตีหิ
อนากฑฺฒิยมาโน ปารมิปริปูรณปสุโต เจว หุตฺวา ตทนุรูปํ ปฏิปตฺตึ ปฏิปนฺโน
อุตฺตมํ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, อธิคโตสฺมีติ อตฺโถ.
     อิทานิ ยาสํ ปารมีนํ ปริปูรณตฺถํ เอสา ทุกฺกรกิริยา จิรํ ปวตฺติตา, ตาสํ
อนวเสสโต ปริปุณฺณภาวํ เตน จ ปตฺตพฺพผลสฺส อตฺตนา อธิคตภาวํ ทสฺเสตุํ:-
            "ทตฺวา ทาตพฺพกํ ทานํ     สีลํ ปูเรตฺวา อเสสโต
            เนกฺขมฺเม ปารมึ คนฺตฺวา   ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
            ปณฺฑิเต ปริปุจฺฉิตฺวา       วีริยํ กตฺวาน อุตฺตมํ
            ขนฺติยา ปารมึ คนฺตฺวา     ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
@เชิงอรรถ:  ปาฬิ. มูคปกฺขจริยํ (สฺยา)   ขุ.จริยา. ๓๓/๑๑๙-๑๒๒/๖๒๖-๗
            กตฺวา ทฬฺหมธิฏฺฐานํ       สจฺจวาจานุรกฺขิย
            เมตฺตาย ปารมึ คนฺตฺวา    ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
            ลาภาลาเภ ยสายเส      สมฺมานนาวมานเน
            สพฺพตฺถ สมโก หุตฺวา      ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมนฺ"ติ-
อาทิ วุตฺตํ.
     ตตฺถ ทตฺวา ทาตพฺพกํ ทานนฺติ ตทา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิตุํ
อคฺคยานปฏิปทํ ปฏิปนฺเนน มหาโพธิสตฺเตน ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺมํ พาหิรํ รชฺชาทึ
อพฺภนฺตรํ องฺคนยนาทึ ทตฺวา ปริจฺจชิตฺวา ตโต เอว รชฺชปริจฺจาโค องฺคปริจฺจาโค
นยนปริจฺจาโค ปุตฺตทารปริจฺจาโค อตฺตปริจฺจาโคติ ปญฺจมหาปริจฺจาคปริโยสานํ
ทานปารมิทานอุปปารมิทานปรมตฺถปารมิปฺปเภทํ ทานํ อนวเสสโต สมฺปาเทตฺวาติ
อตฺโถ. ตตฺถ อกิตฺติพฺราหฺมณกาเล ๑- สงฺขพฺราหฺมณกาเลติ ๒- เอวมาทีสุ
อิธ อาคเตสุ อนาคเตสุ จ วิสยฺหเสฏฺฐิกาเล ๓- เวลามพฺราหฺมณกาเลติ ๔-
เอวมาทีสุปิ ทานปารมิยา มหาปุริสสฺส ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน
ปนสฺส สสปณฺฑิตกาเล:-
            "ภิกฺขาย อุปคตํ ทิสฺวา     สกตฺตานํ ปริจฺจชึ
            ทาเนน เม สโม นตฺถิ     เอสา เม ทานปารมี"ติ
เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส ทานปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. อิตเรสุ ปน
ยถารหํ ปารมิอุปปารมิโย เวทิตพฺพา.
     สีลํ ปูเรตฺวา อเสสโตติ ตถา อนวเสสโต กายิโก สํวโร วาจสิโก สํวโร
กายิกวาจสิโก สํวโร อินฺทฺริยสํวโร โภชเน มตฺตญฺญุตา สุวิสุทฺธาชีวตาติ เอวมาทิกํ
โพธิสตฺตสีลํ สมฺปาเทนฺเตน สีลปารมิสีลอุปปารมิสีลปรมตฺถปารมิปฺปเภทํ ปูเรตพฺพํ
@เชิงอรรถ:  ขุ.จริยา. ๓๓/๑-๑๐/๕๘๒-๓   ขุ.จริยา. ๓๓/๑๑-๑๙/๕๘๓-๔   ขุ.ชา.
@๒๗/๑๕๗-๑๖๐/๑๑๖-๗   องฺ.นวก. ๒๓/๑๐/๓๒๑
สพฺพํ สีลํ ปูเรตฺวา สมฺมเทว สมฺปาเทตฺวา. อิธาปิ สีลวนาคราชกาเล ๑-
จมฺเปยฺยนาคราชกาเลติ ๒- เอวมาทีสุ อิธ อาคเตสุ อนาคเตสุ จ มหากปิกาเล ๓-
ฉทฺทนฺตกาเลติ ๔- เอวมาทีสุ มหาสตฺตสฺส สีลปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม
นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สงฺขปาลกาเล:-
            "สูเลหิ วินิวิชฺฌนฺเต ๕-    โกฏฺฏยนฺเตปิ สตฺติภิ
            โภชปุตฺเต น กุปฺปามิ      เอสา เม สีลปารมี"ติ
เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส สีลปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. อิตเรสุ ปน
ยถารหํ ปารมิอุปปารมิโย เวทิตพฺพา.
     เนกฺขมฺเม ปารมึ คนฺตฺวาติ ตถา ติวิเธปิ มหาภินิกฺขมเน ปารมึ ปรมุกฺกํสํ
คนฺตฺวา ยุธญฺชยกาเล ๖- โสมนสฺสกุมารกาเลติ ๗- เอวมาทีสุ อิธ อาคเตสุ อนาคเตสุ
จ หตฺถิปาลกุมารกาเล ๘- มฆเทวกาเลติ ๙- เอวมาทีสุ มหารชฺชํ ปหาย
เนกฺขมฺมปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส
จูฬสุตโสมกาเล:-
            "มหารชฺชํ หตฺถคตํ        เขฬปิณฺฑํว ฉฑฺฑยึ
            จชโต น โหติ ลคฺคนํ      เอสา เม เนกฺขมฺมปารมี"ติ ๑๐-
เอวํ นิสฺสงฺคตาย รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมนฺตสฺส เนกฺขมฺมปารมี ปรมตฺถปารมี
นาม ชาตา. อิตเรสุ ปน ยถารหํ ปารมิอุปปารมิโย เวทิตพฺพา.
     ปณฺฑิเต ปริปุจฺฉิตฺวาติ กึ กุสลํ กึ อกุสลํ กึ สาวชฺชํ กึ อนวชฺชนฺติอาทินา
กุสลาทิธมฺมวิภาคํ กมฺมกมฺมผลวิภาคํ สตฺตานํ อุปการาวหํ อนวชฺชกมฺมายตน-
สิปฺปายตนวิชฺชาฏฺฐานาทึ ปณฺฑิเต สปฺปญฺเญ ปริปุจฺฉิตฺวา. เอเตน ปญฺญาปารมึ
@เชิงอรรถ:  ขุ.จริยา. ๓๓/๑/๖๐๐, ขุ.ชา. ๒๗/๗๒/๑๘   ขุ.จริยา. ๓๓/๓/๖๐๒   กปิลราช...
@(สฺยา), กปิราช... (ฉ.ม.), ขุ.จริยา. ๓๓/๗/๖๑๙, ขุ.ชา. ๒๗/๗๒/๑๘   ขุ.ชา.
@๒๗/๕๑๔/๓๙๔   ปาฬิ. วิชฺฌยนฺเตปิ (สฺยา)   ขุ.จริยา. ๓๓/๑/๖๑๑, ขุ.ชา.
@๒๗/๔๖๐/๒๔๗   ขุ.จริยา. ๓๓/๒/๖๑๒, ขุ.ชา. ๒๗/๕๐๕/๓๕๓   ขุ.ชา. ๒๗/๕๐๙/๓๗๑
@ ม.ม. ๑๓/๓๐๘/๒๘๘, ขุ.ชา. ๒๗/๙/๓  ๑๐ อภิ.อ. ๑/๗๘, อปทาน.อ. ๑/๖๑
ทสฺเสติ. ตตฺถ วิธุรปณฺฑิตกาเล ๑- มหาโควินฺทปณฺฑิตกาเล ๒- กุทฺทาลปณฺฑิตกาเล ๓-
อรกปณฺฑิตกาเล ๔- โพธิปริพฺพาชกกาเล มโหสธปณฺฑิตกาเลติ ๕- เอวมาทีสุ
ปญฺญาปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส เสนกปณฺฑิตกาเล:-
            "ปญฺญาย วิจินนฺโตหํ       พฺราหฺมณํ โมจยึ ทุขา
            ปญฺญาย เม สโม นตฺถิ     เอสา เม ปญฺญาปารมี"ติ ๖-
อนฺโตภสฺตคตํ สปฺปํ ทสฺเสนฺตสฺส ปญฺญาปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา.
     วีริยํ กตฺวาน อุตฺตมนฺติ สมฺมาสมฺโพธึ ปาเปตุํ สมตฺถตาย อุตฺตมํ ปธานํ
วีริยนฺติ วิวิธมฺปิ วีริยปารมึ กตฺวา อุปฺปาเทตฺวา. ตตฺถ มหาสีลวราชกาเล ๗-
ปญฺจาวุธกุมารกาเล ๘- มหาวานรินฺทกาเลติ ๙- เอวมาทีสุ วีริยปารมิยา
ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส มหาชนกกาเล:-
            "อตีรทสฺสี ชลมชฺเฌ       มตา ๑๐- สพฺเพว มานุสา
            จิตฺตสฺส อญฺญถา นตฺถิ      เอสา เม วีริยปารมี"ติ ๑๑-
เอวํ มหาสมุทฺทํ ตรนฺตสฺส วีริยปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา.
     ขนฺติยา ปารมึ คนฺตฺวาติ อธิวาสนขนฺติอาทิ ขนฺติปรมุกฺกํสภาวํ ปาเปนฺโต
ขนฺติยา ปารมึ ปรมโกฏึ คนฺตฺวา, ขนฺติปารมึ สมฺปาเทตฺวาติ อตฺโถ. ตตฺถ
มหากปิกาเล ๑๒- มหึสราชกาเล ๑๓- รุรุมิคราชกาเล ๑๔- ธมฺมเทวปุตฺตกาเลติ ๑๕-
เอวมาทีสุ ขนฺติปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส
ขนฺติวาทิกาเล:-
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๘/๕๔๖/๒๖๖   ที.มหา. ๑๐/๓๐๕/๑๙๘, ขุ.จริยา. ๓๓/๕/๕๘๖   ขุ.ชา.
@๒๘/๗๐/๑๗   ขุ.ชา. ๒๗/๑๖๙/๔๔   ขุ.ชา. ๒๘/๕๔๒๘๗   อภิ.อ. ๑/๗๙   ขุ.ชา.
@๒๗/๕๑/๑๓   ขุ.ชา. ๒๗/๕๕/๑๔   ขุ.ชา. ๒๘/๕๗/๑๔  ๑๐ ฉ.ม. หตา  ๑๑ อภิ.อ. ๑/๗๙
@๑๒ ขุ.จริยา. ๓๓/๗/๖๑๙, ขุ.ชา. ๒๗/๔๐๗/๑๗๓, ๕๑๖/๔๐๕  ๑๓ มหิสราช... ขุ.จริยา.
@๓๓/๕/๖๐๔, ขุ.ชา. ๒๗/๒๗๘/๘๕  ๑๔ ขุ.จริยา. ๓๓/๖/๖๐๕, ขุ.ชา. ๒๗/๔๘๒/๒๘๔
@๑๕ ขุ.จริยา. ๓๓/๘/๖๐๗-๘
             "อเจตนํว โกฏฺเฏนฺเต     ติเณฺหน ผรสุนา มมํ
             กาสิราเช น กุปฺปามิ      เอสา เม ขนฺติปารมี"ติ ๑-
เอวํ อเจตนภาเวน วิย มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตสฺส ขนฺติปารมี ปรมตฺถปารมี นาม
ชาตา.
      กตฺวา ทฬฺหมธิฏฺฐานนฺติ กุสลสมาทานาธิฏฺฐานํ ตสฺส ตสฺส
ปารมิสมาทานสฺส ตทุปการกสมาทานสฺส จ อธิฏฺฐานํ ทฬฺหตรํ อสิถิลํ กตฺวา, ตํ ตํ
วตสมาทานํ อนิวตฺติภาเวน อธิฏฺฐหิตฺวาติ อตฺโถ. ตตฺถ โชติปาลกาเล ๒- สรภงฺคกาเล
๓- เนมิกาเลติ ๔- เอวมาทีสุ อธิฏฺฐานปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม
นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส เตมิยกุมารกาเล:-
             "มาตาปิตา น เม เทสฺสา  อตฺตา เม น จ เทสฺสิโย
             สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ        ตสฺมา วตมธิฏฺฐหินฺ"ติ
เอวํ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา วตํ อธิฏฺฐหนฺตสฺส อธิฏฺฐานปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา.
      สจฺจวาจานุรกฺขิยาติ สจฺจวาจํ อนุรกฺขิตฺวา ชีวิตนฺตราเยปิ อนริยโวหารํ คูถํ
วิย ชิคุจฺฉนฺโต ปริหริตฺวา สพฺพโส อวิสํวาทิภาวํ รกฺขิตฺวา. ตตฺถ กปิราชกาเล ๕-
สจฺจตาปสกาเล ๖- มจฺฉราชกาเลติ ๗- เอวมาทีสุ สจฺจปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ
นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส มหาสุตโสมกาเล:-
             "สจฺจวาจํ อนุรกฺขนฺโต     จชิตฺวา มม ชีวิตํ
             โมเจสึ เอกสตํ ขตฺติเย    เอสา เม สจฺจปารมี"ติ ๘-
เอวํ ชีวิตํ จชิตฺวา สจฺจํ อนุรกฺขนฺตสฺส สจฺจปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา.
@เชิงอรรถ:  อภิ.อ. ๑/๗๙   ม.ม. ๑๓/๒๘๒-๙๒/๒๕๘-๖๗   ขุ.ชา. ๒๗/๕๒๒/๔๓๑-๓๙
@ ขุ.จริยา. ๓๓/๖/๕๘๗, ขุ.ชา. ๒๘/๕๔๑/๑๖๖-๘๗   ขุ.จริยา. ๓๓/๗/๖๑๙, ขุ.ชา.
@๒๗/๔๐๗/๑๗๓,๕๑๖,๔๐๕   ขุ.จริยา. ๓๓/๘/๖๒๐   ขุ.จริยา. ๓๓/๑๐/๖๒๑-๒   อภิ.อ.
@๑/๗๙
      เมตฺตาย ปารมึ คนฺตฺวาติ สพฺพสตฺเตสุ อโนธิโส หิตูปสํหารลกฺขณาย
เมตฺตาย ปารมึ ปรมุกฺกํสตํ ปตฺวา. ตตฺถ จูฬธมฺมปาลกาเล ๑- มหาสีลวราชกาเล
สามปณฺฑิตกาเลติ ๒- เอวมาทีสุ เมตฺตาปารมิยา ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ.
เอกนฺเตน ปนสฺส สุวณฺณสามกาเล:-
             "น มํ โกจิ อุตฺตสติ       นปิหํ ภายามิ กสฺสจิ
             เมตฺตาพเลนุปตฺถทฺโธ      รมามิ ปวเน ตทา"ติ ๓-
เอวํ ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา เมตฺตายนฺตสฺส เมตฺตาปารมี ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา.
      สมฺมานนาวมานเนติ สกฺกจฺจํ ปูชาสกฺการาทินา สมฺมานเน โอฏฺฐุภนาทินา ๔-
อวมานเน จ สพฺพตฺถ โลกธมฺเม สมโก สมจิตฺโต นิพฺพิกาโร หุตฺวา อุตฺตมํ
อนุตฺตรํ สพฺพญฺญุตํ อธิคโตสฺมีติ อตฺโถ. ตตฺถ มหาวานรินฺทกาเล กาสิราชกาเล
เขมพฺราหฺมณกาเล อฏฺฐิเสนปริพฺพาชกกาเลติ ๕- เอวมาทีสุ อุเปกฺขาปารมิยา
ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส มหาโลมหํสกาเล:-
             "สุสาเน เสยฺยํ กปฺเปมิ    ฉวฏฺฐิกํ อุปนิธาย ๖-
             คามณฺฑลา อุปาคนฺตฺวา     รูปํ ทสฺเสนฺตินปฺปกนฺ"ติ ๗-
เอวํ คามทารเกสุ โอฏฺฐุภนาทีหิ เจว มาลาคนฺธูปหาราทีหิ จ สุขทุกฺขํ
อุปฺปาเทนฺเตสุปิ อุเปกฺขํ อนติวตฺตนฺตสฺส อุเปกฺขาปารมี ปรมตฺถปารมี นาม
ชาตา. อิติ ภควา:-
             "เอวํ พหุพฺพิธํ ทุกฺขํ       สมฺปตฺตี จ พหุพฺพิธา ๘-
             ภวาภเว อนุภวิตฺวา       ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมนฺ"ติ
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๗/๓๕๘/๑๓๐   ขุ.จริยา. ๓๓/๑๓/๖๒๕, ขุ.ชา. ๒๘/๕๔๐/๑๕๔   อภิ.อ. ๑/๘๐,
@ขุ.จริยา. ๓๓/๑๑๓/๖๒๕   สี. นิฏฺฐุภนาทินา   ขุ.ชา. ๒๗/๔๐๓/๑๖๙
@ ฉ.ม. อุปนิธายหํ   อภิ.อ. ๑/๘๐   ปาฬิ. สมฺปตฺติญฺจ พหูวิธํ (สฺยา)
สมฺมาสมฺโพธึ อธิคนฺตุํ อิมสฺมึ ภทฺทกปฺเป อตฺตนา กตํ ทุกฺกรจริยํ สงฺเขเปเนว
วตฺวา ปุน:-
             "ทตฺวา ทาตพฺพกํ ทานํ     สีลํ ปูเรตฺวา อเสสโต
             เนกฺขมฺเม ปารมึ คนฺตฺวา   ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
             ปณฺฑิเต ปริปุจฺฉิตฺวา       วีริยํ กตฺวาน อุตฺตมํ ๑-
             ขนฺติยา ปารมึ คนฺตฺวา     ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
             กตฺวา ทฬฺหมธิฏฺฐานํ       สจฺจวาจานุรกฺขิย
             เมตฺตาย ปารมึ คนฺตฺวา    ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
             ลาภาลาเภ ยสายเส      สมฺมานนาวมานเน
             สพฺพตฺถ สมโก หุตฺวา      ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมนฺ"ติ
อตฺตนา สมฺมเทว ปริปูริตา ทส ปารมิโย ทสฺเสติ.
                         ---------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มุตฺตมํ
                            ปกิณฺณกกถา
      ตสฺมึ ปน ฐาเน ฐตฺวา มหาโพธิยานปฏิปตฺติยํ อุสฺสาหชาตานํ กุลปุตฺตานํ
โพธิสมฺภาเรสุ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ สพฺพปารมีสุ ปกิณฺณกกถา กเถตพฺพา.
      ตตฺริทํ ปญฺหกมฺมํ:- กา ปเนตา ปารมิโย? เกนฏฺเฐน ปารมิโย?
กติวิธา เจตา? โก ตาสํ กโม? กานิ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานิ?
โก ปจฺจโย? โก สงฺกิเลโส? กึ โวทานํ? โก ปฏิปกฺโข? กา ปฏิปตฺติ?
โก วิภาโค? โก สงฺคโห? โก สมฺปาทนูปาโย? กิตฺตเกน กาเลน สมฺปาทนํ?
โก อานิสํโส? กึ เจตาสํ ผลนฺติ?
      ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ:- กา ปเนตา ปารมิโยติ? ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ ๑- อนุปหตา
กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา ทานาทโย คุณา ปารมิโย.
      เกนฏฺเฐน ปารมิโยติ? ทานสีลาทิคุณวิเสสโยเคน สตฺตุตฺตมตาย ปรมา
มหาสตฺตา โพธิสตฺตา, เตสํ ภาโว กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกิริยา. อถ วา ปรตีติ ๒-
ปรโม, ทานาทิคุณานํ ปูรโก ปาลโก จาติ โพธิสตฺโต, ปรมสฺส ๓- อยํ, ปรมสฺส วา
ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกิริยาว. อถ วา ปรํ สตฺตํ อตฺตนิ มวติ
พนฺธติ คุณวิเสสโยเคน, ปรํ วา อธิกตรํ มชฺชติ สุชฺฌติ สงฺกิเลสมลโต, ปรํ วา
เสฏฺฐํ นิพฺพานํ วิเสเสน มยติ คจฺฉติ, ปรํ วา โลกํ ปมาณภูเตน ญาณวิเสเสน
อิธโลกํ วิย มุนาติ ปริจฺฉินฺทติ. ปรํ วา อติวิย สีลาทิคุณคณํ อตฺตโน สนฺตาเน
มิโนติ ปกฺขิปติ, ปรํ วา อตฺตภูตโต ธมฺมกายโต อญฺญํ ปฏิปกฺขํ วา ตทนตฺถกรํ
กิเลสโจรคณํ มินาติ หึสตีติ ปรโม, มหาสตฺโต. ปรมสฺส อยนฺติอาทิ วุตฺตนเยน
โยเชตพฺพํ. ปาเร วา นิพฺพาเน มชฺชติ สุชฺฌติ สตฺเต จ โสเธติ, ตตฺถ วา
สตฺเต มวติ พนฺธติ โยเชติ, ตํ วามยติ คจฺฉติ คเมติ จ, มุนาติ วา ตํ
@เชิงอรรถ:  ม.ตณฺหามานาทีหิ   สี.,ม. ปูเรตีติ   สี. โพธิสตฺโต ปรโม
ยาถาวโต, ตตฺถ วา สตฺเต มรติ พนฺธติ โยเชติ, ตํ วา มยติ คจฺฉติ คเมติ จ,
มุนาติ วา ตํ ยาถาวโต, ตตฺถ วา สตฺเต มิโนติ ปกฺขิปติ, กิเลสารโย วา
สตฺตานํ ตตฺถ มินาติ หึสตีติ ปารมี, มหาปุริโส. ตสฺส ภาโว กมฺมํ วา
ปารมิตา, ทานาทิกิริยาว. อิมินา นเยน ปารมีสทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      กติวิธาติ? สงฺเขปโต ทสวิธา, ตา ปน ปาฬิยํ สรูปโต อาคตาเยว.
ยถาห:-
             "วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ      ปฐมํ ทานปารมึ
             ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ         อนุจิณฺณํ มหาปถนฺ"ติ- ๑-
อาทิ. ยถา จาห ๒- "กติ นุ โข ภนฺเต พุทฺธการกา ธมฺมา? ทส โข สาริปุตฺต
พุทฺธการกา ธมฺมา, กตเม ทส? ทานํ โข สาริปุตฺต พุทฺธการโก ธมฺโม, สีลํ
เนกฺขมฺมํ ปญฺญา วีริยํ ขนฺติ สจฺจํ อธิฏฺฐานํ เมตฺตา อุเปกฺขา พุทฺธการโก ธมฺโม,
อิเม โข สาริปุตฺต ทส พุทฺธการกา ธมฺมา"ติ. อิทมโวจ ภควา อิทํ วตฺวา
สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา:-
             "ทานํ สีลญฺจ เนกฺขมฺมํ     ปญฺญา วีริเยน ปญฺจมํ ๓-
             ขนฺติ สจฺจมธิฏฺฐานํ        เมตฺตุเปกฺขาติ เต ทสา"ติ. ๔-
      เกจิ ปน "ฉพฺพิธา"ติ วทนฺติ, ตํ เอตาสํ สงฺคหวเสน วุตฺตํ. โส ปน
สงฺคโห ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ.
      โก ตาสํ กโมติ เอตฺถ กโมติ เทสนากฺกโม, โส จ ปฐมสมาทานเหตุโก,
สมาทานํ ปวิจยเหตุกํ, ๕- อิติ ยถา อาทิมฺหิ ปวิจิตา สมาทินฺนา จ, ตถา เทสิตา.
ตตฺถ ทานํ สีลสฺส พหูปการํ สุกรญฺจาติ ตํ อาทิมฺหิ วุตฺตํ. ทานํ ๖- สีลปริคฺคหิตํ
@เชิงอรรถ:  สี., ม. อาเสวิตนิเสวิตํ, ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๑๑๖/๔๕๙   ม. อปรมฺปิ วุตฺตํ   ปาฬิ.
@ปญฺญาวีริยญฺจ กีทิสํ (สฺยา)   ปาฬิ. เมตฺตูเปกฺขา จ กีทิสา, ขุ.พุทฺธ.
@๓๓/๗๖/๔๔๖ (สฺยา)   สี. ปริจยเหตุกํ   ม.อปิจ ทานํ
มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสนฺติ ทานานนฺตรํ สีลํ วุตฺตํ. สีลํ เนกฺขมฺมปริคฺคหิตํ,
เนกฺขมฺมํ ปญฺญาปริคฺคหิตํ, ปญฺญา วีริยปริคฺคหิตา, วีริยํ ขนฺติปริคฺคหิตํ,
ขนฺติ สจฺจปริคฺคหิตา. สจฺจํ อธิฏฺฐานปริคฺคหิตํ, อธิฏฺฐานํ เมตฺตาปริคฺคหิตํ,
เมตฺตา อุเปกฺขาปริคฺคหิตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสาติ เมตฺตานนฺตรมุเปกฺขา วุตฺตา.
อุเปกฺขา ปน กรุณาปริคฺคหิตา กรุณา จ อุเปกฺขาปริคฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. กถํ
ปน มหาการุณิกา โพธิสตฺตา สตฺเตสุ อุเปกฺขกา โหนฺตีติ? "อุเปกฺขิตพฺพยุตฺเตสุ
กญฺจิ กาลํ อุเปกฺขกา โหนฺติ, น ปน สพฺพตฺถ สพฺพทา จา"ติ เกจิ. อปเร ปน
"น สตฺเตสุ อุเปกฺขกา, สตฺตกเตสุ ปน วิปฺปกาเรสุ อุเปกฺขกา โหนฺตี"ติ.
      อปโร นโย:- ปจุรชเนสุปิ ปวตฺติยา สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา อปฺปผลตฺตา
สุกรตฺตา จ อาทิมฺหิ ทานํ วุตฺตํ. สีเสน ทายกปฏิคฺคาหกสุทฺธิโต ปรานุคฺคหํ
วตฺวา ปรปีฬานิวตฺติวจนโต กิริยธมฺมํ วตฺวา อกิริยธมฺมวจนโต โภคสมฺปตฺติเหตุํ
วตฺวา ภวสมฺปตฺติเหตุวจนโต จ ทานสฺส อนนฺตรํ สีลํ วุตฺตํ. เนกฺขมฺเมน
สีลสมฺปตฺติสิทฺธิโต กายวจีสุจริตํ วตฺวา มโนสุจริตวจนโต วิสุทฺธสีลสฺส สุเขเนว
ฌานสมิชฺฌนโต กมฺมาปราธปฺปหาเนน ปโยคสุทฺธึ วตฺวา กิเลสาปราธปฺปหาเนน
อาสยสุทฺธิวจนโต วีติกฺกมปฺปหาเนน จิตฺตสฺส ๑- ปริยุฏฺฐานปฺปหานวจนโต จ สีลสฺส
อนนฺตรํ เนกฺขมฺมํ วุตฺตํ. ปญฺญาย เนกฺขมฺมสฺส สิทฺธิปริสุทฺธิโต ฌานาภาเวน
ปญฺญาภาววจนโต "สมาธิปทฏฺฐานา หิ ปญฺญา, ปญฺญาปจฺจุปฏฺฐาโน จ สมาธิ. "
สมถนิมิตฺตํ วตฺวา อุเปกฺขานิมิตฺตวจนโต ปรหิตชฺฌาเนน ปรหิตกรณูปายโกสลฺลวจนโต
จ เนกฺขมฺมสฺส อนนฺตรํ ปญฺญา วุตฺตา. วีริยารมฺเภน ปญฺญากิจฺจสิทฺธิโต
สตฺตสุญฺญตาธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ วตฺวา สตฺตหิตาย อารมฺภสฺส อจฺฉริยตาวจนโต ๒-
อุเปกฺขานิมิตฺตํ วตฺวา ปคฺคหนิมิตฺตวจนโต นิสมฺมการิตํ วตฺวา อุฏฺฐานวจนโต
จ "นิสมฺมการิโน หิ อุฏฺฐานํ ผลวิเสสมาวหตี"ติ ปญฺญาย อนนฺตรํ วีริยํ
วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  สี. วีติกฺกมปฺปหาเน ฐิตสฺส   สี. อมจฺฉริยตาวจนโต
      วีริเยน ติติกฺขาสิทฺธิโต "วีริยวา หิ อารทฺธวีริยตฺตา สตฺตสงฺขาเรหิ
อุปนีตํ ทุกฺขํ อภิภุยฺย วิหรติ. "วีริยสฺส ติติกฺขาลงฺการภาวโต "วีริยวโต หิ
ติติกฺขา โสภติ. "ปคฺคหนิมิตฺตํ วตฺวา สมถนิมิตฺตวจนโต อจฺจารมฺเภน
อุทฺธจฺจโทสปฺปหานวจนโต "ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติยา หิ อุทฺธจฺจโทโส ปหียติ ".
วีริยวโต สาตจฺจกรณวจนโต "ขนฺติพหุโล หิ อนุทฺธโต สาตจฺจการี โหติ. "อปฺปมาทวโต
ปรหิตกิริยารมฺเภ ปจฺจุปการตณฺหาภาววจนโต "ยาถาวโต ธมฺมนิชฺฌาเน หิ สติ ตณฺหา น
โหติ. " ปรหิตารมฺเภ ปรเมปิ ปรกตทุกฺขสหนตาวจนโต จ วีริยสฺส อนนฺตรํ ขนฺติ
วุตฺตา. สจฺเจน ขนฺติยา จิราธิฏฺฐานโต อปการิโน อปการขนฺตึ วตฺวา ตทุปการกรเณ
อวิสํวาทวจนโต ขนฺติยา อปวาทวาจาวิกมฺปเนน ภูตวาทิตาย อวิชหนวจนโต
สตฺตสุญฺญตาธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ วตฺวา ตทุปพฺรูหิตญฺญาณสจฺจวจนโต จ ขนฺติยา
อนนฺตรํ สจฺจํ วุตฺตํ.
      อธิฏฺฐาเนน สจฺจสิทฺธิโต "อจลาธิฏฺฐานสฺส หิ วิรติ สิชฺฌติ. "อวิสํวาทิตํ
วตฺวา ตตฺถ อจลภาววจนโต "สจฺจสนฺโธ หิ ทานาทีสุ ปฏิญฺญานุรูปํ นิจฺจโลว
ปวตฺตติ. "ญาณสจฺจํ วตฺวา สมฺภาเรสุ ปวตฺตินิชฺฌาปนวจนโต ๑- "ยถาภูตญาณวา หิ
โพธิสมฺภาเร อธิฏฺฐาติ, เต จ นิฏฺฐาเปติ ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยภาวโต"ติ สจฺจสฺส
อนนฺตรํ อธิฏฺฐานํ วุตฺตํ. เมตฺตาย ปรหิตกรณสมาทานาธิฏฺฐานสิทฺธิโต อธิฏฺฐานํ
วตฺวา หิตูปสํหารวจนโต "โพธิสมฺภาเร หิ อธิติฏฺฐมาโน เมตฺตาวิหารี โหติ. "
อจลาธิฏฺฐานสฺส สมาทานาวิโกปเนน สมาทานสมฺภวโต จ อธิฏฺฐานสฺส อนนฺตรํ
เมตฺตา วุตฺตา. อุเปกฺขาย เมตฺตาวิสุทฺธิโต สตฺเตสุ หิตูปสํหารํ วตฺวา ตทปราเธสุ
อุทาสีนตาวจนโต เมตฺตาภาวนํ วตฺวา ตนฺนิสฺสนฺทภาวนาวจนโต หิตกามสตฺเตปิ
อุเปกฺขโกติ อจฺฉริยคุณตาวจนโต จ เมตฺตาย อนนฺตรํ อุเปกฺขา วุตฺตาติ เอวเมตาสํ
กโม เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปวตฺตินิฏฺฐา...
      กานิ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานีติ เอตฺถ อวิเสเสน ตาว สพฺพาปิ
ปารมิโย ปรานุคฺคหลกฺขณา, ปเรสํ อุปการกรณรสา, อวิกมฺปนรสา วา,
หิเตสิตาปจฺจุปฏฺฐานา, พุทฺธตฺตปจฺจุปฏฺฐานา วา, มหากรุณาปทฏฺฐานา,
กรุณูปายโกสลฺลปทฏฺฐานา วา.
      วิเสเสน ปน ยสฺมา กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา อตฺตูปกรณปริจฺจาคเจตนา
ทานปารมิตา, กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ กายวจีสุจริตํ อตฺถโต
อกตฺตพฺพวิรติกตฺตพฺพกรณเจตนาทโย จ สีลปารมิตา, กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต
อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคโม กามภเวหิ นิกฺขมนจิตฺตุปฺปาโท เนกฺขมฺมปารมิตา,
กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต ธมฺมานํ สามญฺญวิเสสลกฺขณาวโพโธ ปญฺญาปารมิตา,
กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต กายจิตฺเตหิ ปรหิตารมฺโภ วีริยปารมิตา,
กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ สตฺตสงฺขาราปราธสหนํ อโทสปฺปธาโน
ตทาการปฺปวตฺตจิตฺตุปฺปาโท ขนฺติปารมิตา, กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ
วิรติเจตนาทิเภทํ อวิสํวาทนํ สจฺจปารมิตา, กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ
อจลสมาทานาธิฏฺฐานํ ตทาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท อธิฏฺฐานปารมิตา,
กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต โลกสฺส หิตสุขูปสํหาโร อตฺถโต อพฺยาปาโท
เมตฺตาปารมิตา, กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา อนุนยปฏิฆวิทฺธํสนี อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ
สตฺตสงฺขาเรสุ สมปฺปวตฺติ อุเปกฺขาปารมิตา.
      ตสฺมา ปริจฺจาคลกฺขณา ทานปารมี, เทยฺยธมฺเม โลภวิทฺธํสนรสา,
อนาสตฺติปจฺจุปฏฺฐานา, ภววิภวสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺฐานา วา,
ปริจฺจชิตพฺพวตฺถุปทฏฺฐานา. สีลนลกฺขณา สีลปารมี, สมาทานลกฺขณา ปติฏฺฐานลกฺขณา
จาติ วุตฺตํ โหติ. ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนรสา, อนวชฺชรสา วา, โสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานา,
หิโรตฺตปฺปปทฏฺฐานา. กามโต จ ภวโต จ นิกฺขมนลกฺขณา เนกฺขมฺมปารมี,
ตทาทีนววิภาวนรสา, ตโต เอว วิมุขภาวปฺปจฺจุปฏฺฐานา, สํเวคปทฏฺฐานา.
ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปญฺญาปารมี, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา
กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ
วิย, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา อรญฺญคตสุเทสิโก วิย,
สมาธิปทฏฺฐานา. จตุสจฺจปทฏฺฐานา วา. อุสฺสาหลกฺขณา วีริยปารมี, อุปตฺถมฺภนรสา,
อสํสีทนปจฺจุปฏฺฐานา, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺฐานา, สํเวคปทฏฺฐานา วา. ขมนลกฺขณา
ขนฺติปารมี, อิฏฺฐานิฏฺฐสหนรสา, อธิวาสนปจฺจุปฏฺฐานา, อวิโรธปจฺจุปฏฺฐานา วา,
ยถาภูตทสฺสนปทฏฺฐานา. อวิสํวาทนลกฺขณา สจฺจปารมี, ยถาสภาววิภาวนรสา,
สาทุตาปจฺจุปฏฺฐานา, โสรจฺจปทฏฺฐานา. โพธิสมฺภาเรสุ อธิฏฺฐานลกฺขณา
อธิฏฺฐานปารมี, เตสํ ปฏิปกฺขาภิภวนรสา, ตตฺถ อจลตาปจฺจุปฏฺฐานา,
โพธิสมฺภารปทฏฺฐานา. หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา เมตฺตาปารมี, หิตูปสํหารรสา,
อาฆาตวินยรสา วา, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺฐานา, สตฺตานํ มนาปภาวทสฺสนปทฏฺฐานา.
มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติลกฺขณา อุเปกฺขาปารมี, สมภาวทสฺสนรสา,
ปฏิฆานุนยวูปสมปจฺจุปฏฺฐานา, กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณปทฏฺฐานา.
      เอตฺถ จ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตตา ทานาทีนํ ปริจฺจาคาทิลกฺขณสฺส
วิเสสนภาเวน วตฺตพฺพา. กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตานิ หิ ทานาทีนิ
โพธิสตฺตสนฺตาเน ปวตฺตานิ ทานาทิปารมิโย นาม โหนฺติ.
      โก ปจฺจโยติ? อภินีหาโร ตาว ปารมีนํ ปจฺจโย. โย หิ อยํ:-
             "มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ     เหตุ สตฺถารทสฺสนํ
             ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ       อธิกาโร จ ฉนฺทตา
             อฏฺฐธมฺมสโมธานา        อภินีหาโร สมิชฺฌตี"ติ ๑-
เอวํ วุตฺโต อฏฺฐธมฺมสโมธานสมฺปาทิโต "ติณฺโณ ตาเรยฺยํ มุตฺโต โมเจยฺยํ ทนฺโต
ทเมยฺยํ สนฺโต สเมยฺยํ อสฺสตฺโถ อสฺสาเสยฺยํ ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพาเปยฺยํ สุทฺโธ
@เชิงอรรถ:  อภิ.อ. ๑/๗๖ อุทาน.อ. ๑๓๗
โสเธยฺยํ พุทฺโธ โพเธยฺยนฺ"ติอาทินยปฺปวตฺโต อภินีหาโร, โส อวิเสเสน สพฺพปารมีนํ
ปจฺจโย. ตปฺปวตฺติยา หิ อุทฺธํ ปารมีนํ ปวิจยุปฏฺฐานสมาทานาธิฏฺฐานนิปฺผตฺติโย
มหาปุริสานํ สมฺภวนฺติ.
      ตตฺถ มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสตฺตภาโว. มนุสฺสตฺตภาเวเยว หิ ฐตฺวา พุทฺธตฺตํ
ปตฺเถนฺตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น นาคสุปณฺณาทิชาตีสุ ฐิตสฺส, กสฺมาติ เจ?
พุทฺธภาวสฺส อนนุจฺฉวิกภาวโต.
      ลิงฺคสมฺปตฺตีติ มนุสฺสตฺตภาเว ฐิตสฺสาปิ ปุริสสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น
อิตฺถิยา น ปณฺฑกนปุํสกอุภโตพฺยญฺชนกานํ วา สมิชฺฌติ, กสฺมาติ เจ?
ยถาวุตฺตการณโต ลกฺขณปาริปูริยา อภาวโต จ. วุตฺตเญฺหตํ "อฏฺฐานเมตํ ภิกฺขเว
อนวกาโส, ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ ๑- วิตฺถาโร. ตสฺมา
มนุสฺสชาติกสฺสาปิ อิตฺถิลิงฺเค ฐิตสฺส ปณฺฑกาทีนํ วา ปตฺถนา น สมิชฺฌติ.
      เหตูติ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติ. มนุสฺสปุริสสฺสาปิ หิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺเสว
เหตุสมฺปตฺติยา ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส.
      สตฺถารทสฺสนนฺติ สตฺถุสมฺมุขีภาโว. ธรมานกพุทฺธสฺเสว หิ สนฺติเก
ปตฺเถนฺตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ เจติยสฺส สนฺติเก วา
โพธิมูเล วา ปฏิมาย วา ปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ วา สนฺติเก ปตฺถนา น สมิชฺฌติ,
กสฺมา? อธิการสฺส พลวภาวาภาวโต. พุทฺธานํ เอว ปน สนฺติเก ปตฺถนา
สมิชฺฌติ, อชฺฌาสยสฺส อุฬารภาเวน ตทธิการสฺส พลวภาวาปตฺติโต.
      ปพฺพชฺชาติ พุทฺธสฺส ภควโต สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺสาปิ กมฺมกิริยวาทีสุ
ตาปเสสุ วา ภิกฺขูสุ วา ปพฺพชิตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, โน คิหิลิงฺเค ฐิตสฺส,
กสฺมา? พุทฺธภาวสฺส อนนุจฺฉวิกภาวโต. ปพฺพชิตา เอว หิ มหาโพธิสตฺตา
@เชิงอรรถ:  ม.อุ. ๑๔/๑๓๐/๑๑๕, องฺ.เอกก. ๒๐/๒๗๙/๒๙, อภิ.วิ. ๓๕/๘๐๙/๔๑๐
สมฺมาสมฺโพธึ อธิคจฺฉนฺติ, น คหฏฺฐภูตา, ตสฺมา ปณิธานกาเล จ ปพฺพชฺชาลิงฺคํ
เอว หิ ยุตฺตรูปํ กิญฺจ ๑- คุณสมฺปตฺติอธิฏฺฐานภาวโต.
      คุณสมฺปตฺตีติ อภิญฺญาธิคุณสมฺปทา. ปพฺพชิตสฺสาปิ หิ อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน
ปญฺจาภิญฺญสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ. น ยถาวุตฺตคุณสมฺปตฺติยา วิรหิตสฺส,
กสฺมา? ปารมิปวิจยสฺส อสมตฺถภาวโต, อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา อภิญฺญาสมฺปตฺติยา
จ สมนฺนาคตตฺตา มหาปุริสา กตาภินีหารา สยเมว ปารมี ปริเจตุํ สมตฺถา โหนฺติ.
      อธิกาโรติ อธิโก อุปกาโร. ยถาวุตฺตคุณสมฺปนฺโนปิ หิ โย อตฺตโน ชีวิตมฺปิ
พุทฺธานํ ปริจฺจชิตฺวา ตสฺมึ กาเล อธิกํ อุปการํ กโรติ, ตสฺเสว อภินีหาโร
สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส.
      ฉนฺทตาติ กตฺตุกามตากุสลจฺฉนฺโท. ยสฺส หิ ยถาวุตฺตธมฺมสมนฺนาคตสฺส
พุทฺธการกธมฺมานํ อตฺถาย มหนฺโต ฉนฺโท มหตี ปตฺถนา มหตี กตฺตุกามตา อตฺถิ.
ตสฺเสว สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส.
      ตตฺริทํ ฉนฺทมหนฺตตาย โอปมฺมํ:- โย สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอโกทกีภูตํ
อตฺตโน พาหุพเลเนว อุตฺตริตฺวา ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาตีติ
สุตฺวา ตํ ทุกฺกรโต อทหนฺโต "อหํ ตํ อุตฺตริตฺวา ปารํ คมิสฺสามี"ติ ฉนฺทชาโต
โหติ, น ตตฺถ สงฺโกจํ อาปชฺชติ. ตถา โย สกลจกฺกวาฬํ วีตจฺจิกานํ วิคตธูมานํ
องฺคารานํ ปูรํ ปาเทหิ อกฺกมนฺโต อติกฺกมิตฺวา ปรภาคํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ ฯเปฯ น
ตตฺถ สงฺโกจํ อาปชฺชติ. ตถา โย สกลจกฺกวาฬํ สตฺติสูเลหิ สุนิสิตผเลหิ นิรนฺตรํ
อากิณฺณํ ปาเทหิ อกฺกมนฺโต อติกฺกมิตฺวา ฯเปฯ น ตตฺถ สงฺโกจํ อาปชฺชติ.
ตถา โย สกลจกฺกวาฬํ นิรนฺตรํ ฆนเวฬุคุมฺพสญฺฉนฺนํ กณฺฏกลตาวนคหนํ
วินิวิชฺฌิตฺวา ปรภาคํ คนฺตุํ สมตฺโถ ฯเปฯ น ตตฺถ สงฺโกจํ อาปชฺชติ. ตถา โย
"จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ สตสหสฺสญฺจ กปฺเป นิรเย ปจฺจิตฺวา พุทฺธตฺตํ
ปตฺตพฺพนฺ"ติ
@เชิงอรรถ:  สี. กิญฺจิ
สุตฺวา ตํ ทุกฺกรโต อทหนฺโต "อหํ ตตฺถ ปจฺจิตฺวา พุทฺธตฺตํ ปาปุณิสฺสามี"ติ
ฉนฺทชาโต โหติ, น ตตฺถ สงฺโกจํ อาปชฺชตีติ เอวมาทินา นเยน เอตฺถ ฉนฺทสฺส
มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพ.
      เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต ปนายํ อภินีหาโร อตฺถโต เตสํ อฏฺฐนฺนํ องฺคานํ
สโมธาเนน ตถาปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโทติ เวทิตพฺโพ. โส สมฺมเทว สมฺมาสมฺโพธิยา
ปณิธานลกฺขโณ, "อโห วตาหํ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺเฌยฺยํ, สพฺพสตฺตานํ
หิตสุขํ นิปฺผาเทยฺยนฺ"ติ เอวมาทิปตฺถนารโส, โพธิสมฺภารเหตุภาวปจฺจุปฏฺฐาโน,
มหากรุณาปทฏฺฐาโน, อุปนิสฺสยสมฺปตฺติปทฏฺฐาโน วา. อจินฺเตยฺยํ พุทฺธภูมึ
อปริมาณํ สตฺตโลกหิตญฺจ อารพฺภ ปวตฺติยา สพฺพพุทฺธการกธมฺมมูลภูโต
ปรมภทฺทโก ปรมกลฺยาโณ อปริเมยฺยปฺปภาโว ปุญฺญวิเสโสติ ทฏฺฐพฺโพ.
      ยสฺส จ อุปฺปตฺติยา สเหว มหาปุริโส มหาโพธิยานปฏิปตฺตึ โอติณฺโณ นาม โหติ
นิยตภาวสมธิคมนโต ตโต อนิวตฺตนสภาวตฺตา โพธิสตฺโตติ สมญฺญํ ปฏิลภติ, สพฺพภาเวน
สมฺมาสมฺโพธิยํ สมาสตฺตมานสตา โพธิสมฺภารสิกฺขาสมตฺถตา จสฺส สนฺติฏฺฐติ.
ยถาวุตฺตาภินีหารสมิชฺฌเนน หิ มหาปุริสา สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคมนปุพฺพลิงฺเคน
สยมฺภุญาเณน สมฺมเทว สพฺพปารมิโย ปวิจินิตฺวา สมาทาย อนุกฺกเมน ปริปูเรนฺติ.
ตถา กตมหาภินีหาโร หิ สุเมธปณฺฑิโต ปฏิปชฺชิ. ยถาห:-
             "หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม     วิจินามิ อิโต จิโต
             อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา       ยาวตา ธมฺมธาตุยา
             วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ       ปฐมํ ทานปารมินฺ"ติ ๑-
วิตฺถาโร. ตสฺส จ อภินีหารสฺส จตฺตาโร ปจฺจยา จตฺตาโร เหตู จตฺตาริ จ
พลานิ เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๑๑๕/๔๕๙
      ตตฺถ กตเม จตฺตาโร ปจฺจยา? อิธ มหาปุริโส ปสฺสติ ตถาคตํ มหตา
พุทฺธานุภาเวน อจฺฉริยพฺภุตํ ปาฏิหาริยํ กโรนฺตํ, ตสฺส ตํ นิสฺสาย ตํ อารมฺมณํ
กตฺวา มหาโพธิยํ จิตฺตํ สนฺติฏฺฐติ "มหานุภาวา วตายํ ธมฺมธาตุ ยสฺสา
สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ภควา เอวํ อจฺฉริยพฺภุตธมฺโม อจินฺเตยฺยานุภาโว จา"ติ. โส ตเมว
มหานุภาวทสฺสนํ นิสฺสาย ตํ ปจฺจยํ กตฺวา สมฺโพธิยํ อธิมุจฺจนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ
ฐเปติ. อยํ ปฐโม ปจฺจโย มหาภินีหาราย.
      น เหว โข ปสฺสติ ตถาคตสฺส ยถาวุตฺตํ มหานุภาวตํ, อปิ จ โข สุณาติ
"เอทิโส จ เอทิโส จ ภควา"ติ. โส ตํ นิสฺสาย ตํ ปจฺจยํ กตฺวา สมฺโพธิยํ
อธิมุจฺจนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ ฐเปติ. อยํ ทุติโย ปจฺจโย มหาภินีหาราย.
      น เหว โข ปสฺสติ ตถาคตสฺส ยถาวุตฺตํ มหานุภาวตํ, นปิ ตํ ปรโต
สุณาติ, อปิ จ โข ตถาคตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส "ทสพลสมนฺนาคโต ภิกฺขเว
ตถาคโต"ติอาทินา ๑- พุทฺธานุภาวปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ สุณาติ, โส ตํ นิสฺสาย ตํ
ปจฺจยํ กตฺวา สมฺโพธิยํ อธิมุจฺจนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ ฐเปติ. อยํ ตติโย ปจฺจโย
มหาภินีหาราย.
      น เหว โข ปสฺสติ ตถาคตสฺส ยถาวุตฺตํ มหานุภาวตํ, นปิ ตํ ปรโต สุณาติ,
นปิ ตถาคตสฺส ธมฺมํ สุณาติ, อปิ จ โข อุฬารชฺฌาสโย กลฺยาณาธิมุตฺติโก "อหเมตํ
พุทฺธวํสํ พุทฺธตนฺตึ พุทฺธปเวณึ พุทฺธธมฺมตํ ปริปาเลสฺสามี"ติ ยาวเทว ธมฺมํ เอว
สกฺกโรนฺโต ครุกโรนฺโต มาเนนฺโต ปูเชนฺโต ธมฺมํ อปจายมาโน ตํ นิสฺสาย ตํ
ปจฺจยํ กตฺวา สมฺโพธิยํ อธิมุจฺจนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ ฐเปติ. อยํ จตุตฺโถ ปจฺจโย
มหาภินีหาราย.
      ตตฺถ กตเม จตฺตาโร เหตู มหาภินีหาราย? อิธ มหาปุริโส ปกติยา
อุปนิสฺสยสมฺปนฺโนว โหติ ปุริมเกสุ พุทฺเธสุ กตาธิกาโร. อยํ ปฐโม เหตุ
@เชิงอรรถ:  สํ.นิ. ๑๖/๒๑/๒๗-๘
มหาภินีหาราย. ปุน จปรํ มหาปุริโส ปกติยา กรุณาชฺฌาสโย โหติ กรุณาธิมุตฺโต
สตฺตานํ ทุกฺขํ อปเนตุกาโม อปิ จ อตฺตโน กายชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา. อยํ ทุติโย
เหตุ มหาภินีหาราย. ปุน จปรํ มหาปุริโส สกลโตปิ วฏฺฏทุกฺขโต สตฺตหิตาย จ
ทุกฺกรจริยโต สุจิรมฺปิ กาลํ ฆเฏนฺโต วายมนฺโต อนิพฺพินฺโน โหติ อนุตฺราสี ยาว
อิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติ. อยํ ตติโย เหตุ มหาภินีหาราย. ปุน จปรํ มหาปุริโส
กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสิโต โหติ, โย อหิตโต นิวาเรติ หิเต ปติฏฺฐเปติ. อยํ จตุตฺโถ
เหตุ มหาภินีหาราย.
      ตตฺรายํ มหาปุริสสฺส อุปนิสฺสยสมฺปทา:- เอกนฺเตเนวสฺส ยถา อชฺฌาสโย
สมฺโพธินินฺโน โหติ สมฺโพธิโปโณ สมฺโพธิปพฺภาโร, ตถา สตฺตานํ หิตจริยา, ยโต
จาเนน ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก สมฺโพธิยา ปณิธานํ กตํ โหติ มนสา วาจาย จ
"อหมฺปิ เอทิโส สมฺมาสมฺพุทฺโธ หุตฺวา สมฺมเทว สตฺตานํ หิตสุขํ นิปฺผาเทยฺยนฺ"ติ.
เอวํ สมฺปนฺนูปนิสฺสยสฺส ปนสฺส อิมานิ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา ลิงฺคานิ ภวนฺติ เยหิ
สมนฺนาคตสฺส สาวกโพธิสตฺเตหิ จ ปจฺเจกโพธิสตฺเตหิ จ มหาวิเสโส มหนฺตํ
นานากรณํ ปญฺญายติ อินฺทฺริโย ปฏิปตฺติโต โกสลฺลโต จ. อิธ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน
มหาปุริโส ยถา วิสทินฺทฺริโย โหติ วิสทญาโณ, น ตถา อิตเร. ปรหิตาย
ปฏิปนฺโน โหติ, น อตฺตหิตาย. ตถา หิ โส ยถา พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย
โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ ปฏิปชฺชติ, น ตถา อิตเร.
ตตฺถ จ โกสลฺลํ อาวหติ ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาเนน ฐานาฐานกุสลตาย จ.
      ตถา มหาปุริโส ปกติยา ทานชฺฌาสโย โหติ ทานาภิรโต, สติ เทยฺยธมฺเม
เทติ เอว, น ทานโต สงฺโกจํ อาปชฺชติ, สตตํ สมิตํ สํวิภาคสีโล โหติ, ปทุมิโตว
เทติ อาทรชาโต, น อุทาสีนจิตฺโต, มหนฺตมฺปิ ทานํ ทตฺวา น จ ทาเนน สนฺตุฏฺโฐ
โหติ, ปเคว อปฺปํ, ปเรสญฺจ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต ทาเน วณฺณํ ภาสติ, ทานปฏิสํยุตฺตํ
ธมฺมกถํ กโรติ, อญฺเญ จ ปเรสํ เทนฺเต ทิสฺวา อตฺตมโน โหติ, ภยฏฺฐาเนสุ จ
ปเรสํ อภยํ เทตีติ เอวมาทีนิ ทานชฺฌาสยสฺส มหาปุริสสฺส ทานปารมิยา ลิงฺคานิ.
      ตถา ปาณาติปาตาทีหิ ปาปธมฺเมหิ หิรียติ โอตฺตปฺปติ, สตฺตานํ อวิเหฐนชาติโก
โหติ โสรโต สุขสีโล อสโฐ อมายาวี อุชุชาติโก สุวโจ โสวจสฺสกรณีเยหิ
ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต มุทุชาติโก อตฺถทฺโธ อนติมานี, ปรสนฺตกํ นาทิยติ อนฺตมโส
ติณสลากํ อุปาทาย, อตฺตโน หตฺเถ นิกฺขิตฺตํ อิณํ วา คเหตฺวา ปรํ น วิสํวาเทติ,
ปรสฺมึ วา อตฺตโน สนฺตเก พฺยามูเฬฺห วิสฺสริเต วา ตํ สญฺญาเปตฺวา ปฏิปาเทติ
ยถา ตํ น ปรหตฺถคตํ โหติ, อโลลุปฺโป โหติ, ปรปริคฺคเหสุ ปาปกํ จิตฺตมฺปิ น
อุปฺปาเทติ, อิตฺถิพฺยสนาทีนิ ทูรโต ปริวชฺเชติ, สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ ภินฺนานํ
สนฺธาตา สหิตานํ อนุปฺปทาตา ปิยวาที มิหิตปุพฺพงฺคโม ปุพฺพภาสี อตฺถวาที
ธมฺมวาที อนภิชฺฌาลุ อพฺยาปนฺนจิตฺโต อวิปรีตทสฺสโน  กมฺมสฺสกตญาเณน
สจฺจานุโลมิกญาเณน กตญฺญู กตเวที วุทฺธาปจายี สุวิสุทฺธาชีโว ธมฺมกาโม ปเรปิ
ธมฺเม สมาทเปตา สพฺเพน สพฺพํ อกิจฺจโต สตฺเต นิวาเรตา กิจฺเจสุ ปติฏฺฐเปตา
อตฺตนา จ ตตฺถ กิจฺเจ โยคํ ๑- อาปชฺชิตา, กตฺวา วา ปน สยํ อกตฺตพฺพํ สีฆญฺเญว
ตโต ปฏิวิรโต โหตีติ เอวมาทีนิ สีลชฺฌาสยสฺส มหาปุริสสฺส สีลปารมิยา ลิงฺคานิ.
      ตถา มนฺทกิเลโส โหติ มนฺทนีวรโณ ปวิเวกชฺฌาสโย อวิกฺเขปพหุโล, น
ตสฺส ปาปกา วิตกฺกา จิตฺตํ อนฺวาสฺสวนฺติ, วิเวกคตสฺส จสฺส อปฺปกสิเรเนว จิตฺตํ
สมาธิยติ, อมิตฺตปกฺเขปิ ตุวฏํ เมตฺตจิตฺตตา สนฺติฏฺฐติ, ปเคว อิตรสฺมึ, สติมา จ
โหติ จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา, เมธาวี จ โหติ ธมฺโมชปญฺญาย
สมนฺนาคโต, นิปโก จ โหติ ตาสุ ตาสุ อิติกตฺตพฺพตาสุ, อารทฺธวีริโย จ โหติ
สตฺตานํ หิตกิริยาสุ, ขนฺติพลสมนฺนาคโต จ โหติ สพฺพสโห, อจลาธิฏฺฐาโน จ โหติ
ทฬฺหสมาทาโน, อชฺฌุเปกฺขโก จ โหติ อุเปกฺขาฐานีเยสุ ธมฺเมสูติ เอวมาทีนิ
มหาปุริสสฺส เนกฺขมฺมชฺฌาสยาทีนํ วเสน เนกฺขมฺมปารมิอาทีนํ ลิงฺคานิ เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ:  ม. โวโยคํ
เอวเมเตหิ โพธิสมฺภารลิงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ยํ วุตฺตํ "มหาภินีหาราย
กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสโย เหตู"ติ, ตตฺริทํ สงฺเขปโต กลฺยาณมิตฺตลกฺขณํ:-
อิธ กลฺยาณมิตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน โหติ สีลสมฺปนฺโน สุตสมฺปนฺโน
จาคสมฺปนฺโน วีริยสมฺปนฺโน  สติสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺญาสมฺปนฺโน. ตตฺถ
สทฺธาสมฺปตฺติยา สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ กมฺมผลญฺจ, เตน สมฺมาสมฺโพธิยา
เหตุภูตํ สตฺเตสุ หิเตสิตํ น ปริจฺจชติ, สีลสมฺปตฺติยา สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป
ครุ ภาวนีโย โจทโก ปาปครหี วตฺตา วจนกฺขโม, สุตสมฺปตฺติยา สตฺตานํ
หิตสุขาวหํ คมฺภีรํ ธมฺมกถํ กตฺตา โหติ, จาคสมฺปตฺติยา อปฺปิจฺโฉ โหติ สนฺตุฏฺโฐ
ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ, วีริยสมฺปตฺติยา อารทฺธวีริโย โหติ สตฺตานํ หิตปฏิปตฺติยํ,
สติสมฺปตฺติยา อุปฏฺฐิตสติ โหติ อนวชฺชธมฺเมสุ, สมาธิสมฺปตฺติยา อวิกฺขิตฺโต โหติ
สมาหิตจิตฺโต, ปญฺญาสมฺปตฺติยา อวิปรีตํ ปชานาติ, โส สติยา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ
คติโย สมเนฺวสมาโน ปญฺญาย สตฺตานํ หิตาหิตํ ยถาภูตํ ชานิตฺวา สมาธินา ตตฺถ
เอกคฺคจิตฺโต หุตฺวา วีริเยน อหิตา สตฺเต นิเสเธตฺวา หิเต นิโยเชติ. เตนาห:-
             "ปิโย ครุ ภาวนีโย       วตฺตา จ วจนกฺขโม
             คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา       โน จฏฺฐาเน นิโยชโก"ติ. ๑-
      เอวํ คุณสมนฺนาคตญฺจ กลฺยาณมิตฺตํ อุปนิสฺสาย มหาปุริโส อตฺตโน
อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ สมฺมเทว ปริโยทเปติ. สุวิสุทฺธาสยปโยโค จ หุตฺวา จตูหิ พเลหิ
สมนฺนาคโต น จิเรเนว อฏฺฐงฺเค สโมธาเนตฺวา มหาภินีหารํ กโรนฺโต โพธิสตฺตภาเว
ปติฏฺฐหติ อนิวตฺติธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ.
      ตสฺสิมานิ จตฺตาริ พลานิ. อชฺฌตฺติกพลํ ยา สมฺมาสมฺโพธิยํ อตฺตสนฺนิสฺสยา
ธมฺมคารเวน อภิรุจิ เอกนฺตนินฺนชฺฌาสยตา, ยาย มหาปุริโส อตฺตาธิปติ
ลชฺชาปสฺสโย ๒- อภินีหารสมฺปนฺโน จ หุตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา
@เชิงอรรถ:  ก. นิโยชเย, องฺ. สตฺตก. ๒๓/๓๗/๒๙   สี. ลชฺชาชฺฌาสโย
สมฺมาสมฺโพธึ ปาปุณาติ. พาหิรพลํ ยา สมฺมาสมฺโพธิยํ ปรสนฺนิสฺสยา
อภิรุจิ เอกนฺตนินฺนชฺฌาสยตา, ยาย มหาปุริโส โลกาธิปติ มานาปสฺสโย
อภินีหารสมฺปนฺโน จ หุตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ ปาปุณาติ.
อุปนิสฺสยพลํ ยา สมฺมาสมฺโพธิยํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา อภิรุจิ
เอกนฺตนินฺนชฺฌาสยตา, ยาย มหาปุริโส ติกฺขินฺทฺริโย วิสทธาตุโก สติสนฺนิสฺสโย
อภินีหารสมฺปนฺโน จ หุตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ ปาปุณาติ. ปโยคพลํ
ยา สมฺมาสมฺโพธิยํ ตชฺชา ปโยคสมฺปทา สกฺกจฺจการิตา สาตจฺจการิตา, ยาย
มหาปุริโส วิสุทฺธปโยโค นิรนฺตรการี อภินีหารสมฺปนฺโน จ หุตฺวา ปารมิโย
ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ ปาปุณาติ.
      เอวมยํ จตูหิ ปจฺจเยหิ จตูหิ เหตูหิ จตูหิ จ พเลหิ สมฺปนฺนสมุทาคโม
อฏฺฐงฺคสโมธานสมฺปาทิโต อภินีหาโร ปารมีนํ ปจฺจโย มูลการณภาวโต, ยสฺส จ
ปวตฺติยา มหาปุริเส จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา ปติฏฺฐหนฺติ, สพฺพสตฺตนิกายํ
อตฺตโน โอรสปุตฺตํ วิย ปิยจิตฺเตน ปริคฺคณฺหาติ. น จสฺส จิตฺตํ ปุตฺตสงฺกิเลสวเสน
สงฺกิลิสฺสติ. สตฺตานํ หิตสุขาวโห จสฺส อชฺฌาสโย ปโยโค จ โหติ. อตฺตโน
จ พุทฺธการกธมฺมา อุปรูปริ วฑฺฒนฺติ ปริปจฺจนฺติ จ, ยโต จ มหาปุริโส อุฬารตเมน
ปุญฺญาภิสนฺเทน กุสลาภิสนฺเทน ปวตฺติยา ๑- ปจฺจเยน สุขสฺสาหาเรน สมนฺนาคโต
สตฺตานํ ทกฺขิเณยฺโย อุตฺตมคารวฏฺฐานํ อสทิสํ ปุญฺญกฺเขตฺตญฺจ โหติ. เอวมเนกคุโณ
อเนกานิสํโส มหาภินีหาโร ปารมีนํ ปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ.
      ยถา จ อภินีหาโร, เอวํ มหากรุณา อุปายโกสลฺลญฺจ. ตตฺถ อุปายโกสลฺลํ
นาม ทานาทีนํ โพธิสมฺภารภาวสฺส นิมิตฺตภูตา ปญฺญา, ยาหิ มหากรุณูปายโกสลฺลตาหิ
มหาปุริสานํ อตฺตสุขนิรเปกฺขตา นิรนฺตรํ ปรหิตกรณปสุตตา สุทุกฺกเรหิปิ
มหาโพธิสตฺตจริเตหิ วิสาทาภาโว ปสาทสมฺพุทฺธิทสฺสนสวนานุสฺสรณกาเลสุปิ
สตฺตานํ หิตสุขปฺปฏิลาภเหตุภาโว จ สมฺปชฺชติ. ตถา หิสฺส ปญฺญาย
@เชิงอรรถ:  ม. ปวฑฺฒิยา
พุทฺธภาวสิทฺธิ, กรุณาย พุทฺธกมฺมสิทฺธิ, ปญฺญาย สยํ ตรติ, กรุณาย ปเร ตาเรติ,
ปญฺญาย ปรทุกฺขํ ปริชานาติ, กรุณาย ปรทุกฺขปติการํ อารภติ, ปญฺญาย จ
ทุกฺเข นิพฺพินฺทติ, กรุณาย ทุกฺขํ สมฺปฏิจฺฉติ, ตถา ปญฺญาย นิพฺพานาภิมุโข
โหติ, กรุณาย วฏฺฏํ ปาปุณาติ, ตถา กรุณาย สํสาราภิมุโข โหติ, ปญฺญาย
ตตฺร นาภิรมติ, ปญฺญาย จ สพฺพตฺถ วิรชฺชติ, กรุณานุคตตฺตา น จ น สพฺเพสํ
อนุคฺคหาย ปวตฺโต, กรุณาย สพฺเพปิ อนุกมฺปติ, ปญฺญานุคตตฺตา น จ น สพฺพตฺถ
วิรตฺตจิตฺโต, ปญฺญาย จ อหํการมมํการาภาโว, กรุณาย อาลสิยทีนตาภาโว, ๑- ตถา
ปญฺญากรุณาหิ ยถากฺกมํ อตฺตปรนาถตา ธีรวีรภาโว, อนตฺตนฺตปอปรนฺตปตา,
อตฺตหิตปรหิตนิปฺผตฺติ, นิพฺภยาภึสนกภาโว, ธมฺมาธิปติโลกาธิปติตา, กตญฺญุปุพฺพ-
การิภาโว, โมหตณฺหาวิคโม, วิชฺชาจรณสิทฺธิ, พลเวสารชฺชนิปฺผตฺตีติ สพฺพสฺสาปิ
ปารมิตาผลสฺส วิเสเสน อุปายภาวโต ปญฺญากรุณา ปารมีนํ ปจฺจโย. อิทญฺจ ทฺวยํ
ปารมีนํ วิย ปณิธานสฺสาปิ ปจฺจโย.
      ตถา อุสฺสาหอุมฺมงฺคอวตฺถานหิตจริยา ๒- จ ปารมีนํ ปจฺจยาติ เวทิตพฺพา,
ยา พุทฺธภาวสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย พุทฺธภูมิโยติ ๓- วุจฺจนฺติ. ตตฺถ อุสฺสาโห นาม
โพธิสมฺภารานํ อพฺภุสฺสหนวีริยํ. อุมฺมงฺโค นาม โพธิสมฺภาเรสุ อุปายโกสลฺลภูตา
ปญฺญา. อวตฺถานํ นาม อธิฏฺฐานํ อจลาธิฏฺฐานตา. หิตจริยา นาม เมตฺตาภาวนา
กรุณาภาวนา จ.
      ตถา เนกฺขมฺมปวิเวกอโลภาโทสาโมหนิสฺสรณปฺปเภทา ฉ อชฺฌาสยา.
เนกฺขมฺมชฺฌาสยา หิ โพธิสตฺตา โหนฺติ กาเมสุ ฆราวาเส จ โทสทสฺสาวิโน, ตถา
ปวิเวกชฺฌาสยา สงฺคณิกาย โทสทสฺสาวิโน, อโลภชฺฌาสยา โลเภ โทสทสฺสาวิโน,
อโทสชฺฌาสยา โทเส โทสทสฺสาวิโน, อโมหชฺฌาสยา โมเห โทสทสฺสาวิโน,
นิสฺสรณชฺฌาสยา สพฺพภเวสุ โทสทสฺสาวิโนติ. ตสฺมา เอเต โพธิสตฺตานํ ฉ
@เชิงอรรถ:  ม. อนินฺนตาภาโว   สี. อุสฺสาหอุมฺมคฺค...   สี., ม. ภูมิโยติ
อชฺฌาสยา ทานาทีนํ ปารมีนํ ปจฺจยาติ เวทิตพฺพา. น หิ โลภาทีสุ อาทีนวทสฺสเนน
อโลภาทีนํ หิ อธิกภาเวน จ วินา ทานาทิปารมิโย สมฺภวนฺติ, อโลภาทีนํ หิ
อธิกภาเวน ปริจฺจาคาทินินฺนจิตฺตตา อโลภชฺฌาสยาทิตาติ เวทิตพฺพา.
      ยถา เจเต เอวํ ทานชฺฌาสยตาทโยปิ โพธิยา จรนฺตานํ โพธิสตฺตานํ
ทานาทิปารมีนํ ปจฺจโย. ทานชฺฌาสยตาย หิ โพธิสตฺตา ตปฺปฏิปกฺเข มจฺเฉเร
โทสทสฺสาวิโน หุตฺวา สมฺมเทว ทานปารมึ ปริปูเรนฺติ. สีลชฺฌาสยตาย ทุสฺสีเลฺย
โทสทสฺสาวิโน หุตฺวา สมฺมเทว สีลปารมึ ปริปูเรนฺติ. เนกฺขมฺมชฺฌาสยตาย
กาเมสุ ฆราวาเส จ, ยถาภูตญาณชฺฌาสยตาย อญฺญาเณ ๑- วิจิกิจฺฉาย จ,
วีริยชฺฌาสยตาย โกสชฺเช, ขนฺติยชฺฌาสยตาย อกฺขนฺติยํ, สจฺจชฺฌาสยตาย วิสํวาเท,
อธิฏฺฐานชฺฌาสยตาย อนธิฏฺฐาเน, เมตฺตาชฺฌาสยตาย พฺยาปาเท, อุเปกฺขชฺฌาสยตาย
โลกธมฺเมสุ อาทีนวทสฺสาวิโน หุตฺวา สมฺมเทว เนกฺขมฺมาทิปารมิโย ปริปูเรนฺติ.
ทานชฺฌาสยตาทโย ทานาทิปารมีนํ นิปฺผตฺติการณตฺตา ปจฺจโย.
      ตถา อปริจฺจาคปริจฺจาคาทีสุ ยถากฺกมํ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณา
ทานาทิปารมีนํ ปจฺจโย. ตตฺถายํ ปจฺจเวกฺขณาวิธิ:- เขตฺตวตฺถุหิรญฺญสุวณฺณ-
โคมหึสทาสิทาสปุตฺตทาราทิปริคฺคหพฺยาสตฺตจิตฺตานํ สตฺตานํ เขตฺตาทีนํ
วตฺถุกามภาเวน พหุปตฺถนียภาวโต ราชโจราทิสาธารณภาวโต วิวาทาธิฏฺฐานโต
สปตฺตกรณโต นิสฺสารโต ปฏิลาภปริปาลเนสุ ปรวิเหฐนเหตุโต วินาสนิมิตฺตญฺจ
โสกาทิอเนกวิหิตพฺยสนาวหโต ตทาสตฺตินิทานญฺจ มจฺเฉรมลปริยุฏฺฐิตจิตฺตานํ
อปายูปปตฺติเหตุภาวโตติ เอวํ วิวิธวิปุลานตฺถาวหานิ ปริคฺคหวตฺถูนิ นาม. เตสํ
ปริจฺจาโคเยว เอโก โสตฺถิภาโวติ ปริจฺจาเค อปฺปมาโท กรณีโย.
      อปิ จ ยาจโก ยาจมาโน อตฺตโน คุยฺหสฺส อาจิกฺขนโต "มยฺหํ วิสฺสาสิโก"ติ
จ "ปหาย คมนียมตฺตโน สนฺตกํ คเหตฺวา ปรโลกํ ยาหีติ มยฺหํ อุปเทสโก"ติ จ
@เชิงอรรถ:  สี. อฏฺฐาเน
"อาทิตฺเต วิย อคาเร มรณคฺคินา อาทิตฺเต โลเก ตโต มยฺหํ สนฺตกสฺส
อปวาหกสหาโย"ติ จ "อปวาหิตสฺส จสฺส อฌาปนนิกฺเขปฏฺฐานภูโต"ติ จ ทานสงฺขาเต
กลฺยาณกมฺมสฺมึ สหายภาวโต สพฺพสมฺปตฺตีนํ อคฺคภูตาย ปรมทุลฺลภาย พุทฺธภูมิยา
สมฺปตฺติเหตุภาวโต จ "ปรโม กลฺยาณมิตฺโต"ติ จ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ.
      ตถา "อุฬาเร กมฺมนิ อเนนาหํ สมฺภาวิโต, ตสฺมา สา สมฺภาวนา อวิตถา
กาตพฺพา"ติ จ "เอกนฺตเภทิตาย ชีวิตสฺส อยาจิเตนาปิ มยา ทาตพฺพํ, ปเคว
ยาจิเตนา"ติ จ "อุฬารชฺฌาสเยหิ คเวสิตฺวาปิ ทาตพฺพโต สยเมวาคโต มม
ปุญฺเญนา"ติ จ "ยาจกสฺส ทานาปเทเสน มยฺหเมวายมนุคฺคโห"ติ จ "อหํ วิย อยํ
สพฺโพปิ โลโก มยา อนุคฺคเหตพฺโพ"ติ จ "อสติ ยาจเก กถํ มยฺหํ ทานปารมี
ปูเรยฺยา"ติ จ "ยาจกานเมว จตฺถาย มยา สพฺโพ ปริคฺคเหตพฺโพ"ติ จ "มํ
อยาจิตฺวาว มม สนฺตกํ ยาจกา กทา สยเมว คเณฺหยฺยุนฺ"ติ จ "กถมหํ ยาจกานํ
ปิโย จสฺสํ มนาโป"ติ จ "กถํ วา เต มยฺหํ ปิยา จสฺสุ มนาปา"ติ จ "กถํ วาหํ
ททมาโน ทตฺวาปิ จ อตฺตมโน จสฺสํ ปมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต"ติ จ "กถํ วา เม
ยาจกา ภเวยฺยุํ อุฬาโร จ ทานชฺฌาสโย"ติ จ "กถํ วาหมยาจิโต เอว ยาจกานํ
หทยมญฺญาย ทเทยฺยนฺ"ติ จ "สติ ธเน ยาจเก จ อปริจฺจาโค มหตี มยฺหํ วญฺจนา"ติ
จ "กถํ วาหํ อตฺตโน องฺคานิ ชีวิตํ วาปิ ยาจกานํ ปริจฺจเชยฺยนฺ"ติ จ
ปริจฺจาคนินฺนตา อุปฏฺฐเปตพฺพา. อปิ จ "อตฺโถ นามายํ นิรเปกฺขํ ทายกมนุคจฺฉติ,
ยถา ตํ นิรเปกฺขํ เขปกํ กิฏโก"ติ จ อตฺเถ นิรเปกฺขตาย จิตฺตํ อุปฺปาเทตพฺพํ.
      ยาจมาโน ปน ยทิ ปิยปุคฺคโล โหติ, "ปิโย มํ ยาจตี"ติ โสมนสฺสํ
อุปฺปาเทตพฺพํ. อถ อุทาสีนปุคฺคโล โหติ, "อยํ มํ ยาจมาโน อทฺธา อิมินา
ปริจฺจาเคน มิตฺโต โหตี"ติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตพฺพํ. ททนฺโตปิ หิ ยาจกานํ ปิโย
โหตีติ. อถ ปน เวรี ปุคฺคโล ยาจติ, "ปจฺจตฺถิโก มํ ยาจติ, อยํ มํ ยาจมาโน
อทฺธา อิมินา ปริจฺจาเคน เวรี ปิโย มิตฺโต โหตี"ติ วิเสเสน โสมนสฺสํ
อุปฺปาเทตพฺพํ. เอวํ ปิยปุคฺคเล วิย มชฺฌตฺตเวริปุคฺคเลสุปิ เมตฺตาปุพฺพงฺคมํ
กรุณํ อุปฏฺฐเปตฺวาว ทาตพฺพํ.
      สเจ ปนสฺส จิรกาลปริภาวิตตฺตา โลภสฺส เทยฺยธมฺมวิสยา โลภธมฺมา
อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตน โพธิสตฺตปฏิญฺเญน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขิตพฺพํ "นนุ ตยา สปฺปุริส
สมฺโพธาย อภินีหารํ กโรนฺเตน สพฺพสตฺตานํ อุปการตฺถาย อยํ กาโย นิสฺสฏฺโฐ
ตปฺปริจฺจาคมยญฺจ ปุญฺญํ, ตตฺถ นาม เต พาหิเรปิ วตฺถุสฺมึ อภิสงฺคปฺปวตฺติ
หตฺถิสินานสทิสี โหติ, ตสฺมา ตยา น กตฺถจิ สงฺโค อุปฺปาเทตพฺโพ, เสยฺยถาปิ นาม
มหโต เภสชฺชรุกฺขสฺส ติฏฺฐโต มูลํ มูลตฺถิกา หรนฺติ, ปปฏิกํ ตจํ ขนฺธํ วิฏปํ สารํ
สาขํ ปลาสํ ปุปฺผํ ผลํ ผลตฺถิกา หรนฺติ, น ตสฺส รุกฺขสฺส `มยฺหํ สนฺตกํ เอเต
หรนฺตี'ติ วิตกฺกสมุทาจาโร โหติ, เอวเมว สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปชฺชนฺเตน
มยา มหาทุกฺเข อกตญฺญุเก นิจฺจาสุจิมฺหิ กาเย ปเรสํ อุปการาย วินิยุชฺชมาเน
อณุมตฺโตปิ มิจฺฉาวิตกฺโก น อุปฺปาเทตพฺโพ, โก วา เอตฺถ วิเสโส
อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ มหาภูเตสุ เอกนฺตเภทนวิกิรณวิทฺธํสนธมฺเมสุ, เกวลํ ปน
สมฺโมหวิชมฺภิตเมตํ, ยทิทํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ อภินิเวโส, ตสฺมา
พาหิเรสุ วิย อชฺฌตฺติเกสุปิ กรจรณนยนาทีสุ มํสาทีสุ จ อนเปกฺเขน หุตฺวา `ตํ
ตทตฺถิกา หรนฺตู'ติ นิสฺสฏฺฐจิตฺเตน ภวิตพฺพนฺ"ติ.
      เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขโต จสฺส สมฺโพธาย ปหิตตฺตสฺส กายชีวิเตสุ นิรเปกฺขสฺส
อปฺปกสิเรเนว กายวจีมโนกมฺมานิ สุวิสุทฺธานิ โหนฺติ. โส
สุวิสุทฺธกายวจีมโนกมฺมนฺโต วิสุทฺธาชีโว ญายปฏิปตฺติยํ ฐิโต
อปายุปายโกสลฺลสมนฺนาคเมน ภิยฺโยโส มตฺตาย เทยฺยธมฺมปริจฺจาเคน
อภยทานสทฺธมฺมทาเนหิ จ สพฺพสตฺเต อนุคฺคณฺหิตุํ สมตฺโถ โหตีติ อยํ ตาว
ทานปารมิยํ ปจฺจเวกฺขณานโย.
      สีลปารมิยํ ปน เอวํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ:- อิทํ หิ สีลํ นาม คงฺโคทกาทีหิ
วิโสเธตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส โทสมลสฺส วิกฺขาลนชลํ, หริจนฺทนาทีหิ วิเนตุํ
อสกฺกุเณยฺยสฺส ราคาทิปริฬาหสฺส วินยนํ, หารมกุฏกุณฺฑลาทีหิ ปจุรชนาลงฺกาเรหิ
อสาธารโณ สาธูนํ อลงฺการวิเสโส, สพฺพทิสาวายนโต อกิตฺติโม สพฺพกาลานุรูโป จ
สุรภิคนฺโธ,
ขตฺติยมหาสาลาทีหิ เทวตาหิ จ วนฺทนียาทิภาวาวหนโต ปรโม วสีกรณมนฺโต,
จาตุมหาราชิกาทิเทวโลกาโรหณโสปานปนฺติ, ฌานาภิญฺญานํ อธิคมูปาโย,
นิพฺพานมหานครสฺส สมฺปาปกมคฺโค, สาวกโพธิปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธีนํ ปติฏฺฐานภูมิ,
ยํ ยํ วา ปนิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ, ตสฺส ตสฺส สมิชฺฌนูปายภาวโต จินฺตามณิกปฺปรุกฺขาทิเก
จ อติเสติ.
      วุตฺตญฺเจตํ ภควตา "อิชฺฌติ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิวิสุทฺธตฺตา"ติ. ๑-
อปรมฺปิ วุตฺตํ "อากงฺเขยฺย เจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ `สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย จ อสฺสํ
มนาโป จ ครุ จ ภาวนีโย จา'ติ, สีเลเสฺววสฺส ปริปูรการี"ติอาทิ. ๒-  ตถา
"อวิปฺปฏิสารตฺถานิ โข อานนฺท กุสลานิ สีลานี"ติ. ๓-  "ปญฺจิเม คหปตโย อานิสํสา
สีลวโต สีลสมฺปทายา"ติอาทิสุตฺตานญฺจ ๔- วเสน สีลสฺส คุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา, ตถา
อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตาทีนํ ๕- วเสน สีลวิรเห อาทีนวา. ปีติโสมนสฺสนิมิตฺตโต
อตฺตานุวาทปราปวาททณฺฑทุคฺคติภยาภาวโต วิญฺญูหิ ปาสํสภาวโต อวิปฺปฏิสารเหตุโต
โสตฺถิฏฺฐานโต อภิชนสาปเตยฺยาธิปเตยฺยายุรูปฏฺฐานพนฺธุมิตฺตสมฺปตฺตีนํ อติสยนโต
จ สีลํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ. สีลวโต หิ อตฺตโน สีลสมฺปทาเหตุ มหนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ
อุปฺปชฺชติ "กตํ วต มยา กุสลํ, กตํ กลฺยาณํ, กตํ ภีรุตฺตาณนฺ"ติ.
      ตถา สีลวโต อตฺตา น อุปวทติ, น ปเร วิญฺญู, ทณฺฑทุคฺคติภยานํ สมฺภโว
เอว นตฺถิ, "สีลวา ปุริสปุคฺคโล กลฺยาณธมฺโม"ติ วิญฺญูนํ ปาสํโส โหติ. ตถา
สีลวโต ยฺวายํ "กตํ วต มยา ปาปํ, กตํ ลุทฺทกํ กตํ กิพฺพิสนฺ"ติ ทุสฺสีลสฺส
วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺชติ, โส น โหติ. สีลญฺจ นาเมตํ อปฺปมาทาธิฏฺฐานโต
โภคพฺยสนาทิปริหารมุเขน มหโต อตฺถสฺส สาธนโต มงฺคลภาโว จ ปรมํ
@เชิงอรรถ:  ที.ปา. ๑๑/๓๓๗/๒๒๘, องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๓๕/๑๙๗   ม.มู. ๑๒/๖๕/๔๓   องฺ. เอกาทสก.
@๒๔/๑/๒๕๘   วิ.มหา. ๕/๒๘๕/๖๑ ที.มหา. ๑๐/๑๕๐/๗๘, ที.ปา. ๑๑/๓๑๖/๒๑๐, องฺ.ปญฺจก.
@๒๒/๒๑๓/๒๘๑-๒ (สฺยา)   องฺ.สตฺตก. ๒๓/๗๒/๑๐๕-๑๑๑
โสตฺถิฏฺฐานํ, นิหีนชจฺโจปิ สีลวา ขตฺติยมหาสาลาทีนํ ปูชนีโย โหตีติ กุลสมฺปตฺตึ
อติเสติ สีลสมฺปทา, "ตํ กึ มญฺญสิ มหาราช? อิธ เต อสฺส ทาโส กมฺมกโร"ติ ๑-
อาทิวจนญฺเจตฺถ สาธกํ. โจราทีหิ อสาธารณโต ปรโลกานุคมนโต มหปฺผลภาวโต
สมถาทิคุณาธิฏฺฐานโต จ พาหิรธนํ อติเสติ สีลํ. ปรมสฺส จิตฺติสฺสริยสฺส
อธิฏฺฐานภาวโต ขตฺติยาทีนํ อิสฺสริยํ อติเสติ สีลํ. สีลนิมิตฺตํ หิ
ตํตํสตฺตนิกาเยสุ สตฺตานํ อิสฺสริยํ, วสฺสสตทีฆปฺปมาณโต ชีวิตโต
เอกาหมฺปิ สีลวโต ชีวิตสฺส วิสิฏฺฐตาวจนโต สติ จ ชีวิเต สิกฺขานิกฺขิปนสฺส
มรณตาวจนโต สีลํ ชีวิตโต วิสิฏฺฐตรํ. เวรีนมฺปิ มนุญฺญภาวาวหนโต ชราโรควิปตฺตีหิ
อนภิภวนียโต จ รูปสมฺปตฺตึ อติเสติ สีลํ. ปาสาทหมฺมิยาทิฏฺฐานวิเสเส
ราชยุวราชเสนาปติอาทิฏฺฐานวิเสเส จ อติเสติ สีลํ สุขวิเสสาธิฏฺฐานภาวโต.
สภาวสินิทฺเธ สนฺติกาวจเรปิ พนฺธุชเน มิตฺตชเน จ อติเสติ เอกนฺตหิตสมฺปาทนโต
ปรโลกานุคมนโต จ "น ตํ มาตาปิตา กยิรา"ติ ๒- อาทิวจนญฺเจตฺถ สาธกํ. ตถา
หตฺถิอสฺสรถปตฺติพลกาเยหิ มนฺตาคทโสตฺถานปฺปโยเคหิ จ ทุรารกฺขํ อตฺตานํ
อารกฺขาภาเวน สีลเมว วิสิฏฺฐตรํ อตฺตาธีนโต อปราธีนโต มหาวิสยโต จ.
เตเนวาห "ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารินฺ"ติอาทิ. ๓- เอวมเนกคุณสมนฺนาคตํ
สีลนฺติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อปริปุณฺณา เจว สีลสมฺปทา ปาริปูรึ คจฺฉติ อปริสุทฺธา จ
ปาริสุทฺธึ.
      สเจ ปนสฺส ทีฆรตฺตํ ปริจเยน สีลปฏิปกฺขา ธมฺมา โทสาทโย อนฺตรนฺตรา
อุปฺปชฺเชยฺยุํ. เตน โพธิสตฺตปฏิญฺเญน เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขิตพฺพํ:- นนุ ตยา สมฺโพธาย
ปณิธานํ กตํ, สีลวิกเลน จ น สกฺกา โลกิยาปิ สมฺปตฺติโย ปาปุณิตุํ, ปเคว
โลกุตฺตรา, สพฺพสมฺปตฺตีนํ ปน อคฺคภูตาย สมฺมาสมฺโพธิยา อธิฏฺฐานภูเตน สีเลน
ปรมุกฺกํสคเตน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา "กิกีว อณฺฑนฺ"ติอาทินา ๔- วุตฺตนเยน สมฺมา สีลํ
รกฺขนฺเตน สุฏฺฐุตรํ ตยา เปสเลน ภวิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ที.สี. ๙/๑๘๓/๖๐   ขุ.ธ. ๒๕/๔๓/๒๔   ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๒-๓/๒๒๖   วิสุทฺธิ. ๑/๔๔
@(สฺยา)
      อปิ จ ตยา ธมฺมเทสนาย ยานตฺตเย สตฺตานํ อวตารณปริปาจนานิ
กาตพฺพานิ, สีลวิกลสฺส จ วจนํ น ปจฺเจตพฺพํ โหติ, อสปฺปายาหารวิจารสฺส วิย
เวชฺชสฺส ติกิจฺฉนํ, ตสฺมา กถาหํ สทฺเธยฺโย หุตฺวา สตฺตานํ อวตารณปริปาจนานิ
กเรยฺยนฺติ สภาวปริสุทฺธสีเลน ภวิตพฺพํ, กิญฺจ ฌานาทิคุณวิเสสโยเคน เม
สตฺตานํ อุปการกรณสมตฺถตา ปญฺญาปารมิอาทิปริปูรณญฺจ, ฌานาทโย จ คุณา
สีลปาริสุทฺธึ วินา น สมฺภวนฺตีติ สมฺมเทว สีลํ ปริโสเธตพฺพํ.
      ตถา "สมฺพาโธ ฆราวาโส รโชปโถ"ติอาทินา ๑- ฆราวาเส, "อฏฺฐิกงฺขลูปมา
กามา"ติอาทินา ๒- "มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทตี"ติอาทินา ๓- กาเมสุ, "เสยฺยถาปิ ปุริโส
อาณํ อาทาย กมฺมนฺเต ปโยเชยฺยา"ติอาทินา ๔- กามจฺฉนฺทาทีสุ อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมา
วุตฺตวิปริยาเยน "อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา"ติอาทินา ๕- ปพฺพชฺชาทีสุ
อานิสํสปฏิกงฺขาวเสน เนกฺขมฺมปารมิยํ ปจฺจเวกฺขณา เวทิตพฺพา, อยเมตฺถ
สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ทุกฺขกฺขนฺธ ๖- อาสีวิโสปมสุตฺตาทิวเสน ๗- เวทิตพฺโพ.
      ตถา "ปญฺญาย วินา ทานาทโย ธมฺมา น วิสุชฺฌนฺติ, ยถาสกํ พฺยาปารสมตฺถา
จ น โหนฺตี"ติ ปญฺญาคุณา มนสิกาตพฺพา. ยเถว หิ ชีวิเตน วินา สรีรยนฺตํ น โสภติ,
น จ อตฺตโน กิริยาสุ ปฏิปตฺติสมตฺถํ โหติ, ยถา จ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ
วิญฺญาเณน วินา ยถาสกํ วิสเยสุ กิจฺจํ กาตุํ นปฺปโหนฺติ, เอวํ สทฺธาทีนิ
อินฺทฺริยานิ ปญฺญาย วินา สกิจฺจปฏิปตฺติยํ อสมตฺถานีติ ปริจฺจาคาทิปฏิปตฺติยํ
ปญฺญา ปธานการณํ. อุมฺมีลิตปญฺญาจกฺขุกา หิ มหาโพธิสตฺตา อตฺตโน องฺคปจฺจงฺคานิปิ
ทตฺวา อนตฺตุกฺกํสกา อปรวมฺภกา จ โหนฺติ, เภสชฺชรุกฺขา วิย วิกปฺปรหิตา
กาลตฺตเยปิ โสมนสฺสชาตา. ปญฺญาวเสน หิ อุปายโกสลฺลโยคโต ปริจฺจาโค
ปรหิตปฺปวตฺติยา ทานปารมิภาวํ อุเปติ. อตฺตตฺถํ หิ ทานํ วฑฺฒิสทิสํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  ที.สี. ๙/๑๙๑/๖๓, ม.มู. ๑๒/๒๙๑/๒๕๖, ม.ม. ๑๓/๑๐๘, สํ.นิ. ๑๖/๑๕๔/๒๑๐
@ วิ.มหา. ๒/๔๑๗/๓๐๖, ม.มู. ๑๒/๒๓๔/๑๖   ม.มู. ๑๒/๑๖๘/๑๓๐   ที.สี. ๙/๒๑๘,
@๔๕๙/๗๒,๒๐๒   ที.สี. ๙/๑๙๑,  ๔๕๐/๖๓,๑๙๙ สํ.นิ.๑๖/๑๕๔/๒๑๐   ม.มู.
@๑๒/๑๖๓-๑๗๔/๑๒๕-๑๓๕   สํ.มหา. ๑๘/๒๓๘/๑๖๒-๔
      ตถา ปญฺญาย อภาเวน ตณฺหาทิสงฺกิเลสาวิโยคโต สีลสฺส วิสุทฺธิ เอว น
สมฺภวติ, กุโต สพฺพญฺญุคุณาทิฏฺฐานภาโว. ปญฺญวา เอว จ ฆราวาเส กามคุเณสุ
สํสาเร จ อาทีนวํ ปพฺพชฺชาย ฌานสมาปตฺติยํ นิพฺพาเน จ อานิสํสํ สุฏฺฐุ
สลฺลกฺเขนฺโต ปพฺพชิตฺวา ฌานสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา นิพฺพานาภิมุโข ปเร จ
ตตฺถ ปติฏฺฐาเปติ. วีริยญฺจ ปญฺญาวิรหิตํ ยถิจฺฉิตมตฺถํ น สาเธติ ทุรารมฺภภาวโต.
วรเมว หิ อนารมฺโภ ทุรารมฺภโต, ปญฺญาสหิเตน ปน วีริเยน น กิญฺจิ ทุรธิคมํ
อุปายปฏิปตฺติโต. ตถา ปญฺญวา เอว ปราปการาทีนํ อธิวาสกชาติโก โหติ, น
ทุปฺปญฺโญ. ปญฺญาวิรหิตสฺส จ ปเรหิ อุปนีตา อปการา ขนฺติยา ปฏิปกฺขเมว
อนุพฺรูเหนฺติ, ปญฺญวโต ปน เต ขนฺติสมฺปตฺติยา ปริพฺรูหนวเสน อสฺสา ถิรภาวาย
สํวตฺตนฺติ. ปญฺญวา เอว ๑- ตีณิปิ สจฺจานิ เนสํ การณานิ ปฏิปกฺเข จ ยถาภูตํ
ชานิตฺวา ปเรสํ อวิสํวาทโก โหติ.
      ตถา ปญฺญาพเลน อตฺตานํ อุปตฺถมฺเภตฺวา ธิติสมฺปทาย สพฺพปารมีสุ
อจลสมาทานาธิฏฺฐาโน โหติ. ปญฺญวา เอว จ ปิยมชฺฌตฺตเวริวิภาคํ อกตฺวา
สพฺพตฺถ หิตูปสํหารกุสโล โหติ. ตถา ปญฺญาวเสน ลาภาลาภาทิโลกธมฺมสนฺนิปาเต
นิพฺพิการตาย มชฺฌตฺโต โหติ. เอวํ สพฺพาสํ ปารมีนํ ปญฺญาว ปาริสุทฺธิเหตูติ
ปญฺญาคุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา. อปิ จ ปญฺญาย วินา น ทสฺสนสมฺปตฺติ, อนฺตเรน
จ ทิฏฺฐิสมฺปทํ น สีลสมฺปทา, สีลทิฏฺฐิสมฺปทาวิรหิตสฺส น สมาธิสมฺปทา, อสมาหิเตน
จ น สกฺกา อตฺตหิตมตฺตมฺปิ สาเธตุํ, ปเคว อุกฺกํสคตํ ปรหิตนฺติ ปรหิตาย ปฏิปนฺเนน
"นนุ ตยา สกฺกจฺจํ ปญฺญาย ปริวุทฺธิยํ ๒- อาโยโค กรณีโย"ติ โพธิสตฺเตน อตฺตา
โอวทิตพฺโพ. ปญฺญานุภาเวน หิ มหาสตฺโต จตุรธิฏฺฐานาธิฏฺฐิโต จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ
โลกํ อนุคฺคณฺหนฺโต สตฺเต นิยฺยานมคฺเค อวตาเรติ, อินฺทฺริยานิ จ เนสํ ปริปาเจติ.
@เชิงอรรถ:  สี. ปญฺญาย เอว   ม. ปริสุทฺธิยํ
      ตถา ปญฺญาพเลน ขนฺธายตนาทีสุ ปวิจยพหุโล ๑- ปวตฺตินิวตฺติโย ยาถาวโต
ปริชานนฺโต ทานาทโย คุเณ วิเสสนิพฺเพธภาคิยภาวํ นยนฺโต โพธิสตฺตสิกฺขาย
ปริปูรการี โหตีติ เอวมาทินา อเนกาการโวกาเร ปญฺญาคุเณ ววตฺถเปตฺวา
ปญฺญาปารมี อนุพฺรูเหตพฺพา.
      ตถา ทิสฺสมานานิปิ โลกิยานิ กมฺมานิ นิหีนวีริเยน ปาปุณิตุํ อสกฺกุเณยฺยานิ,
อคณิตเขเทน ปน อารทฺธวีริเยน ทุรธิคมํ นาม นตฺถิ. นิหีนวีริโย หิ "สํสารมโหฆโต
สพฺพสตฺเต สนฺตาเรสฺสามี"ติ อารภิตุเมว น สกฺกุณาติ. มชฺฌิโม อารภิตฺวา อนฺตรา
โวสานมาปชฺชติ. อุกฺกฏฺฐวีริโย ปน สตฺตสุขนิรเปกฺโข ๒- อารมฺภปารมิมธิคจฺฉตีติ ๓-
วีริยสมฺปตฺติ ปจฺจเวกฺขิตพฺพา. อปิ จ "ยสฺส อตฺตโน เอว สํสารปงฺกโต
สมุทฺธรณตฺถมารมฺโภ, ตสฺสาปิ น วีริยสฺส สิถิลภาเว มโนรถานํ มตฺถกปฺปตฺติ
สกฺกา สมฺภาเวตุํ, ปเคว สเทวกสฺส โลกสฺส สมุทฺธรณตฺถํ กตาภินีหาเรนา"ติ จ
"ราคาทีนํ โทสคณานํ มตฺตมหาคชานํ วิย ทุนฺนิวารภาวโต ตนฺนิมิตฺตานญฺจ
กมฺมสมาทานานํ อุกฺขิตฺตาสิกวธกสทิสภาวโต ตนฺนิมิตฺตานญฺจ ทุคฺคตีนํ สพฺพทา
วิวฏมุขภาวโต ตตฺถ นิโยชกานญฺจ ปาปมิตฺตานํ สทา สนฺนิหิตภาวโต ตโทวาทการิตาย
จ พาลสฺส ปุถุชฺชนภาวสฺส สติสมฺภเว ยุตฺตํ สยเมว สํสารทุกฺขโต
นิสฺสริตุนฺติ มิจฺฉาวิตกฺกา วีริยานุภาเวน ทูรีภวนฺตี"ติ จ "ยทิ ปน สมฺโพธิ
อตฺตาธีเนน วีริเยน สกฺกา สมธิคนฺตุํ, กิเมตฺถ ทุกฺกรนฺ"ติ จ เอวมาทินา นเยน
วีริยคุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
      ตถา ขนฺติ นามายํ นิรวเสสคุณปฏิปกฺขสฺส โกธสฺส วิธมนโต คุณสมฺปาทเน
สาธูนมปฺปฏิหตมายุธํ, ปราภิภวสมตฺถานํ ๔- อลงฺกาโร, สมณพฺราหฺมณานํ
พลสมฺปทา, โกธคฺคิวินยนอุทกธารา, กลฺยาณสฺส กิตฺติสทฺทสฺส สญฺชาติเทโส,
ปาปปุคฺคลานํ วจีวิสวูปสมกาโร มนฺตาคโท, สํวเร ฐิตานํ ปรมา ธีรปกติ,
@เชิงอรรถ:  สี. ปริจยพหุโล   ฉ.ม. อตฺตสุขนิรเปกฺโข   ม. อารมฺภปารมธิคจฺฉติ   ม.
@ปราภิภวเน สมตฺถานํ
คมฺภีราสยตาย สาคโร, โทสมหาสาครสฺส เวลา, อปายทฺวารสฺส ปิทหนกวาฏํ,
เทวพฺรหฺมโลกานํ อาโรหนโสปานํ, สพฺพคุณานํ อธิวาสนภูมิ, อุตฺตมา
กายวจีมโนวิสุทฺธีติ มนสิกาตพฺพํ.
      อปิ จ "เอเต สตฺตา ขนฺติสมฺปตฺติยา อภาวโต อิธโลเก ตปฺปนฺติ, ปรโลเก
จ ตปนียธมฺมานุโยคโต"ติ จ "ยทิปิ ปราปการนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปน
ทุกฺขสฺส เขตฺตภูโต อตฺตภาโว พีชภูตญฺจ กมฺมํ มยาว อภิสงฺขตนฺ"ติ จ "ตสฺส จ
ทุกฺขสฺส อาณณฺยการณเมตนฺ"ติ จ "อปการเก อสติ กถํ มยฺหํ ขนฺติสมฺปทา
สมฺภวตี"ติ จ "ยทิปายํ เอตรหิ อปการโก, อยํ นาม ปุพฺเพ อเนน มยฺหํ อุปกาโร
กโต"ติ จ "อปกาโร เอว วา ขนฺตินิมิตฺตตาย อุปกาโร"ติ จ "สพฺเพปิเม สตฺตา
มยฺหํ ปุตฺตสทิสา, ปุตฺตกตาปราเธสุ จ โก กุชฺฌิสฺสตี"ติ จ "เยน โกธปิสาจเวเสน
อยํ มยฺหํ อปรชฺฌติ, สฺวายํ โกธภูตาเวโส มยา วิเนตพฺโพ"ติ จ "เยน อปกาเรน
อิทํ มยฺหํ ทุกฺขํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส อหมฺปิ นิมิตฺตนฺ"ติ จ "เยหิ ธมฺเมหิ อปกาโร
กโต, ยตฺถ จ กโต, สพฺเพปิ เต ตสฺมึ เอว ขเณ นิรุทฺธา กสฺสิทานิ เกน โกโป
กาตพฺโพ"ติ จ "อนตฺตตาย สพฺพธมฺมานํ โก กสฺส อปรชฺฌตี"ติ จ ปจฺจเวกฺขนฺเตน
ขนฺติสมฺปทา อนุพฺรูเหตพฺพา.
      ยทิ ปนสฺส ทีฆรตฺตํ ปริจเยน ปราปการนิมิตฺตโก โกโธ จิตฺตํ ปริยาทาย
ติฏฺเฐยฺย, เตน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขิตพฺพํ "ขนฺติ นาเมสา ปราปการสฺส
ปฏิปกฺขปฏิปตฺตีนํ ปจฺจุปการการณนฺ"ติ จ "อปกาโร จ มยฺหํ ทุกฺขูปนิสา สทฺธาติ
ทุกฺขุปฺปาทเนน สทฺธาย สพฺพโลเก อนภิรติสญฺญาย จ ปจฺจโย"ติ จ "อินฺทฺริยปกติ
เหสา ยทิทํ อิฏฺฐานิฏฺฐวิสยสมาโยโค, ตตฺถ อนิฏฺฐวิสยสมาโยโค มยฺหํ น สิยาติ
ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา"ติ จ "โกธวสิโก สตฺโต โกเธน อุมฺมตฺโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต, ตตฺถ
กึ ปจฺจปกาเรนา"ติ จ "สพฺเพปิเม สตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน โอรสปุตฺตา วิย
ปริปาลิตา, ตสฺมา น ตตฺถ มยา จิตฺตโกโป กาตพฺโพ"ติ จ "อปราธเก จ สติ
คุเณ คุณวติ มยา โกโป น กาตพฺโพ"ติ จ "อสติ คุเณ วิเสเสน กรุณายิตพฺโพ"ติ จ
"โกเปน จ มยฺหํ คุณยสา นิหียนฺตี"ติ จ "กุชฺฌเนน มยฺหํ ทุพฺพณฺณทุกฺขเสยฺยาทโย
สปตฺตกนฺตา อาคจฺฉนฺตี"ติ จ "โกโธ จ นามายํ สพฺพาหิตการโก
สพฺพหิตวินาสโก พลวา ปจฺจตฺถิโก"ติ จ "สติ จ ขนฺติยา น โกจิ ปจฺจตฺถิโก"ติ
จ "อปราธเกน อปราธนิมิตฺตํ ยํ อายตึ ลทฺธพฺพํ ทุกฺขํ สติ จ ขนฺติยา มยฺหํ
ตทภาโว"ติ จ "จินฺตเนน กุชฺฌนฺเตน จ มยา ปจฺจตฺถิโกเยว อนุวตฺติโต โหตี"ติ
จ "โกเธ  จ มยา ขนฺติยา อภิภูโต ตสฺส ทาสภูโต ปจฺจตฺถิโก สมฺมเทว อภิภูโต
โหตี"ติ จ "โกธนิมิตฺตํ ขนฺติคุณปริจฺจาโค มยฺหํ น ยุตฺโต"ติ จ "สติ จ โกเธ
คุณวิโรธปจฺจนีกธมฺเม กถํ เม สีลาทิธมฺมา ปาริปูรึ คจฺเฉยฺยุํ, อสติ จ เตสุ กถาหํ
สตฺตานํ อุปการพหุโล ปฏิญฺญานุรูปํ อุตฺตมํ สมฺปตฺตึ ปาปุณิสฺสามี"ติ จ "ขนฺติยา
จ สติ พหิทฺธา วิกฺเขปาภาวโต สมาหิตสฺส สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจโต ทุกฺขโต
สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตโต นิพฺพานญฺจ อสงฺขตามตสนฺตปณีตตาทิภาวโต นิชฺฌานํ
ขมนฺติ พุทฺธธมฺมา จ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยปฺปภาวา"ติ.
      ตโต จ อนุโลมิยํ ขนฺติยํ ฐิโต เกวลา อิเม อตฺตตฺตนิยภาวรหิตา ธมฺมมตฺตา
ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ, น กุโตจิ อาคจฺฉนฺติ, น กุหิญฺจิ คจฺฉนฺติ,
น จ กตฺถจิ ปติฏฺฐิตา, น เจตฺถ โกจิ กสฺสจิ พฺยาปาโรติ อหํการมมํการานธิฏฺฐานตา
นิชฺฌานํ ขมติ, เยน โพธิสตฺโต โพธิยา นิยโต อนาวตฺติธมฺโม โหตีติ เอวมาทินา
ขนฺติปารมิยา ปจฺจเวกฺขณา เวทิตพฺพา.
      ตถา สจฺเจน วินา สีลาทีนํ อสมฺภวโต ปฏิญฺญานุรูปํ ปฏิปตฺติยา อภาวโต
จ สจฺจธมฺมาติกฺกเม จ สพฺพปาปธมฺมานํ สโมสรณโต อสจฺจสนฺธสฺส อปจฺจยิกภาวโต
อายตึ จ อนาเทยฺยวจนตาวหนโต สมฺปนฺนสจฺจสฺส จ สพฺพคุณาธิฏฺฐานภาวโต
สจฺจาธิฏฺฐาเนน สพฺพโพธิสมฺภารานํ ปาริสุทฺธิปาริปูริสามตฺถิยโต
สภาวธมฺมาวิสํวาทเนน สพฺพโพธิสมฺภารกิจฺจกรณโต โพธิสตฺตปฏิปตฺติยา จ
ปรินิปฺผตฺติโตติอาทินา สจฺจปารมิยา สมฺปตฺติโย ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
      ตถา ทานาทีสุ ทฬฺหสมาทานํ ตํปฏิปกฺขสนฺนิปาเต จ เนสํ อจลาธิฏฺฐานํ
ตตฺถ จ ธีรวีรภาวํ วินา น ทานาทิสมฺภารา สมฺโพธินิมิตฺตา สมฺภวนฺตีติอาทินา
อธิฏฺฐาเน คุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
      ตถา "อตฺตหิตมตฺเต อวติฏฺฐนฺเตนาปิ สตฺเตสุ หิตจิตฺตตํ วินา น สกฺกา
อิธโลกปรโลกสมฺปตฺติโย ปาปุณิตุํ, ปเคว สพฺพสตฺเต นิพฺพานสมฺปตฺติยํ
ปติฏฺฐาเปตุกาเมนา"ติ จ "ปจฺฉา สพฺพสตฺตานํ โลกุตฺตรสมฺปตฺตึ อากงฺขนฺเตน อิทานิ
โลกิยสมฺปตฺติอากงฺขา ยุตฺตรูปา"ติ จ "อิทานิ อาสยมตฺเตน ปเรสํ หิตสุขูปสํหารํ
กาตุํ อสกฺโกนฺโต กทา ปโยเคน ตํ สาเธสฺสามี"ติ จ "อิทานิ มยา หิตสุขูปสํหาเรน
สํวฑฺฒิตา ปจฺฉา ธมฺมสํวิภาคสหายา มยฺหํ ภวิสฺสนฺตี"ติ จ "เอเตหิ วินา น
มยฺหํ โพธิสมฺภารา สมฺภวนฺติ, ตสฺมา สพฺพพุทฺธคุณวิภูตินิปฺผตฺติการณตฺตา มยฺหํ
เอเต ปรมํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ กุสลายตนํ อุตฺตมํ คารวฏฺฐานนฺ"ติ จ สวิเสสํ
สตฺเตสุ สพฺเพสุ หิตชฺฌาสยตา ปจฺจุปฏฺฐเปตพฺพา, กิญฺจ กรุณาธิฏฺฐานโตปิ
สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตา อนุพฺรูเหตพฺพา. วิมริยาทีกเตน หิ เจตสา สตฺเตสุ
หิตสุขูปสํหารนิรตสฺส เตสํ อหิตทุกฺขาปนยนกามตา พลวตี อุปฺปชฺชติ ทฬฺหมูลา,
กรุณา จ สพฺเพสํ พุทฺธการกธมฺมานํ อาทิ จรณํ ปติฏฺฐา มูลํ มุขํ ปมุขนฺติ
เอวมาทินา เมตฺตาย คุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
      ตถา "อุเปกฺขาย อภาเว สตฺเตหิ กตา วิปฺปการา จิตฺตสฺส วิการํ
อุปฺปาเทยฺยุํ, สติ จ จิตฺตวิกาเร ทานาทีนํ สมฺภารานํ สมฺภโว เอว นตฺถี"ติ จ
"เมตฺตาสิเนเหน สิเนหิเต จิตฺเต อุเปกฺขาย วินา สมฺภารานํ ปาริสุทฺธิ น โหตี"ติ
จ "อนุเปกฺขโก สมฺภาเรสุ ปุญฺญสมฺภารํ ตพฺพิปากญฺจ สตฺตหิตตฺถํ ปริณาเมตุํ น
สกฺโกตี"ติ จ "อุเปกฺขาย อภาเว เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกานํ วิภาคํ อกตฺวา ปริจฺจชิตุํ
น สกฺโกตี"ติ จ "อุเปกฺขารหิเตน ชีวิตปริกฺขารานํ ชีวิตสฺส จ อนฺตรายํ
อมนสิกริตฺวา สีลวิโสธนํ กาตุํ น สกฺโกตี"ติ จ ตถา อุเปกฺขาวเสน อรติรติสหสฺเสว
เนกฺขมฺมพลสิทฺธิโต อุปปตฺติโต อิกฺขณวเสน สพฺพสมฺภารกิจฺจนิปฺผตฺติโต
อจฺจารทฺธสฺส วีริยสฺส อนุเปกฺขเณ ปธานกิจฺจากรณโต อุเปกฺขโต เอว
ติติกฺขานิชฺฌานสมฺภวโต อุเปกฺขาวเสน สตฺตสงฺขารานํ อวิสํวาทนโต โลกธมฺมานํ
อชฺฌุเปกฺขเณน สมาทินฺนธมฺเมสุ อจลาธิฏฺฐานสิทฺธิโต ปราปการาทีสุ อนาโภควเสเนว
เมตฺตาวิหารนิปฺผตฺติโตติ สพฺพโพธิสมฺภารานํ สมาทานาธิฏฺฐานปาริปูรินิปฺผตฺติโย
อุเปกฺขานุภาเวน สมฺปชฺชนฺตีติ เอวมาทินา นเยน อุเปกฺขาปารมี ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
เอวํ อปริจฺจาคปริจฺจาคาทีสุ ยถากฺกมํ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณา ทานาทิปารมีนํ
ปจฺจโยติ ทฏฺฐพฺพํ.
      ตถา สปริกฺขารา ปญฺจทส จรณธมฺมา ปญฺจ จ อภิญฺญาโย. ตตฺถ จรณธมฺมา
นาม สีลสํวโร อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค
สตฺต สทฺธมฺมา จตฺตาริ ฌานานิ จ. เตสุ สีลาทีนํ จตุนฺนํ เตรสาปิ ธุตธมฺมา
อปฺปิจฺฉตาทโย จ ปริกฺขารา. สทฺธมฺเมสุ สทฺธาย พุทฺธธมฺมสํฆสีล-
จาคเทวตูปสมานุสฺสติลูขปุคฺคลปริวชฺชนสินิทฺธปุคฺคลเสวนปสาทนียธมฺมปจฺจเวกฺขณ-
ตทธิมุตฺตตา ปริกฺขาโร. หิโรตฺตปฺปานํ อกุสลาทีนวปจฺจเวกฺขณอปายาทีนวปจฺจเวกฺขณ-
กุสลธมฺมูปตฺถมฺภนภาวปจฺจเวกฺขณหิโรตฺตปฺปรหิตปุคฺคลปริวชฺชนหิโรตฺตปฺป-
สมฺปนฺนปุคฺคลเสวนตทธิมุตฺตตา. พาหุสจฺจสฺส ปุพฺพโยคปริปุจฺฉกภาวสทฺธมฺมาภิโยค-
อนวชฺชวิชฺชาฏฺฐานาทิปริจยปริปกฺกินฺทฺริยตา กิเลสทูรีภาวอปฺปสฺสุตปริวชฺชน-
พหุสฺสุตเสวนตทธิมุตฺตตา. วีริยสฺส อปายภยปจฺจเวกฺขณคมนวีถิปจฺจเวกฺขณธมฺมมหตฺต-
ปจฺจเวกฺขณถินมิทฺธวิโนทนกุสีตปุคฺคลปริวชฺชนอารทฺธวีริยปุคฺคลเสวนสมฺมปฺปธาน-
ปจฺจเวกฺขณตทธิมุตฺตตา. ๑- สติยา สติสมฺปชญฺญมุฏฺฐสฺสติปุคฺคลปริวชฺชน-
อุปฏฺฐิตสฺสติปุคฺคลเสวนตทธิมุตฺตตา. ปญฺญาย ปริปุจฺฉกภาววตฺถุวิสทกิริยา-
อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนคมฺภีรญาณจริย-
ปจฺจเวกฺขณตทธิมุตฺตตา.
@เชิงอรรถ:  ม....อคมนวิธิ...
จตุนฺนํ ฌานานํ สีลาทิจตุกฺกํ อฏฺฐตึสาย อารมฺมเณสุ ปุพฺพภาคภาวนา
อาวชฺชนาทิ สีลาทิวสีภาวกรณญฺจ ปริกฺขาโร. ตตฺถ สีลาทีหิ ปโยคสุทฺธิยา
สตฺตานํ อภยทาเน อาสยสุทฺธิยา อามิสทาเน อุภยสุทฺธิยา ธมฺมทาเน สมตฺโถ
โหตีติอาทินา จรณาทีนํ ทานาทิสมฺภารานํ ปจฺจยภาโว ยถารหํ นิทฺธาเรตพฺโพ,
อติวิตฺถารภเยน น นิทฺธารยิมฺหาติ. เอวํ สมฺปตฺติจกฺกาทโยปิ ทานาทีนํ ปจฺจโยติ
เวทิตพฺพํ.
      โก สงฺกิเลโสติ? อวิเสเสน ตณฺหาทีหิ ปรามฏฺฐภาโว ปารมีนํ สงฺกิเลโส,
วิเสเสน ปน เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกวิกปฺปา ทานปารมิยา สงฺกิเลโส. สตฺตกาลวิกปฺปา
สีลปารมิยา, กามภวตทุปสเมสุ อภิรติอนภิรติวิกปฺปา เนกฺขมฺมปารมิยา,
อหํ มมาติ วิกปฺปา ปญฺญาปารมิยา, ลีนุทฺธจฺจวิกปฺปา วีริยปารมิยา, อตฺตปรวิกปฺปา
ขนฺติปารมิยา, อทิฏฺฐาทีสุ ทิฏฺฐาทิวิกปฺปา สจฺจปารมิยา, โพธิสมฺภารตพฺพิปกฺเขสุ
โทสคุณวิกปฺปา อธิฏฺฐานปารมิยา, หิตาหิตวิกปฺปา เมตฺตาปารมิยา,
อิฏฺฐานิฏฺฐวิกปฺปา อุเปกฺขาปารมิยา สงฺกิเลโสติ ทฏฺฐพฺพํ.
      กึ โวทานนฺติ? ตณฺหาทีหิ อนุปฆาโต ยถาวุตฺตวิกปฺปวิรโห จ เอตาสํ
โวทานนฺติ เวทิตพฺพํ. อนุปหตา หิ ตณฺหามานทิฏฺฐิโกธูปนาหมกฺขปลาสอิสฺสา-
มจฺฉริยมายาสาเฐยฺยถมฺภสารมฺภมทปฺปมาทาทีหิ กิเลเสหิ เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหก-
วิกปฺปาทิรหิตา จ ทานาทิปารมิโย ปริสุทฺธา ปภสฺสรา ภวนฺตีติ.
      โก ปฏิปกฺโขติ? อวิเสเสน สพฺเพปิ สงฺกิเลสา สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา
เอเตสํ ปฏิปกฺโข, วิเสเสน ปน ปุพฺเพ วุตฺตา มจฺเฉราทโยติ เวทิตพฺพา. อปิ จ
เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกทานผเลสุ อโลภาโทสาโมหคุณโยคโต โลภโทสโมหปฏิปกฺขํ ทานํ,
กายาทิโทสวงฺกาปคมโต โลภาทิปฏิปกฺขํ สีลํ, กามสุขปรูปฆาตอตฺตกิลมถปริวชฺชนโต
โทสตฺตยปฏิปกฺขํ เนกฺขมฺมํ, โลภาทีนํ อนฺธีกรณโต ญาณสฺส จ อนนฺธีกรณโต
โลภาทิปฏิปกฺขา ปญฺญา, อลีนานุทฺธตญายารมฺภวเสน โลภาทิปฏิปกฺขํ วีริยํ,
อิฏฺฐานิฏฺฐสุญฺญตานํ ขมนโต โลภาทิปฏิปกฺขา ขนฺติ, สติปิ ปเรสํ
อุปกาเร อปกาเร จ ยถาภูตปฺปวตฺติยา โลภาทิปฏิปกฺขํ สจฺจํ, โลกธมฺเม อภิภุยฺย
ยถาสมาทินฺเนสุ สมฺภาเรสุ อจลนโต โลภาทิปฏิปกฺขํ อธิฏฺฐานํ, นีวรณวิเวกโต
โลภาทิปฏิปกฺขา เมตฺตา, อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อนุนยปฏิฆวิทฺธํสนโต สมปฺปวตฺติโต จ
โลภาทิปฏิปกฺขา อุเปกฺขาติ ทฏฺฐพฺพํ.
      กา ปฏิปตฺตีติ? ทานปารมิยา ตาว สุขูปกรณสรีรชีวิตปริจฺจาเคน ภยาปนุทเนน
ธมฺโมปเทเสน จ พหุธา สตฺตานํ อนุคฺคหกรณํ ปฏิปตฺติ. ตตฺถ อามิสทานํ อภยทานํ
ธมฺมทานนฺติ ทาตพฺพวตฺถุวเสน ติวิธํ ทานํ. เตสุ โพธิสตฺตสฺส ทาตพฺพวตฺถุ
อชฺฌตฺติกํ พาหิรนฺติ ทุวิธํ. ตตฺถ พาหิรํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ
มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยนฺติ ทสวิธํ. อนฺนาทีนํ ขาทนียโภชนียาทิวิภาเคน
อเนกวิธํ. ตถา รูปารมฺมณํ ยาว ธมฺมารมฺมณนฺติ อารมฺมณโต ฉพฺพิธํ.
รูปารมฺมณาทีนญฺจ นีลาทิวิภาเคน อเนกวิธํ. ตถา มณิกนกรชตมุตฺตาปวาฬาทิ-
เขตฺตวตฺถุอารามาทิทาสิทาสโคมหึสาทินานาวิธวิตฺตูปกรณวเสน อเนกวิธํ.
      ตตฺถ มหาปุริโส พาหิรํ วตฺถุํ เทนฺโต "เยน อตฺถิโก, ตํ ตสฺส เทติ,
เทนฺโต จ ตสฺส อตฺถิโก"ติ สยเมว ชานนฺโต อยาจิโตปิ เทติ ปเคว ยาจิโต.
มุตฺตจาโค เทติ, โน อมุตฺตจาโค, ปริยตฺตํ เทติ. โน อปริยตฺตํ สติ เทยฺยธมฺเม. น
ปจฺจุปการสนฺนิสฺสิโต เทติ. อสติ เทยฺยธมฺเม หิ ปริยตฺเต สํวิภาคารหํ สํวิภชติ.
น จ เทติ ปรูปฆาตาวหํ สตฺถวิสมชฺชาทิกํ, นาปิ กีฬนกํ ยํ อนตฺถูปสํหิตํ
ปมาทาวหญฺจ. น จ คิลานสฺส ยาจกสฺส ปานโภชนาทิอสปฺปายํ ปมาณรหิตํ วา
เทติ, ปมาณยุตฺตํ ปน สปฺปายเมว เทติ.
      ตถา ยาจิโต คหฏฺฐานํ คหฏฺฐานุจฺฉวิกํ เทติ, ปพฺพชิตานํ ปพฺพชิตานุจฺฉวิกํ
เทติ, มาตาปิตโร ญาติสาโลหิตา มิตฺตามจฺจา ปุตฺตาทารทาสกมฺมกราติ เอเตสุ
กสฺสจิ ปีฬํ อชเนนฺโต เทติ, น จ อุฬารํ เทยฺยธมฺมํ ปฏิชานิตฺวา ลูขํ เทติ, น
จ ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิโต เทติ, น จ ปจฺจุปการสนฺนิสฺสิโต เทติ, น จ
ผลปาฏิกงฺขี เทติ อญฺญตฺร สมฺมาสมฺโพธิยา, น จ ยาจเก เทยฺยธมฺมํ วา
ชิคุจฺฉนฺโต เทติ, น จ อสญฺญตานํ ยาจกานํ อกฺโกสกโรสกานมฺปิ อปวิทฺธํ
ทานํ เทติ, อญฺญทตฺถุ ปสนฺนจิตฺโต อนุกมฺปนฺโต สกฺกจฺจเมว เทติ, น จ
โกตูหลมงฺคลิโก หุตฺวา เทติ, กมฺมผลเมว ปน สทฺทหนฺโต เทติ, นปิ ยาจเก
ปยิรุปาสนาทีหิ ปริกิเลเสตฺวา เทติ, อปริกิเลสนฺโต เอว ปน เทติ, น จ ปเรสํ
วญฺจนาธิปฺปาโย เภทนาธิปฺปาโย วา ทานํ เทติ, อสงฺกิลิฏฺฐจิตฺโต เอว เทติ, นปิ
ยาจเก ผรุสวาโจ ภากุฏิมุโข ทานํ เทติ, ปิยวาที ปน ปุพฺพภาสี มิตวจโน หุตฺวา
เทติ, ยสฺมิญฺจ เทยฺยธมฺเม อุฬารมนุญฺญตาย วา จิรปริจเยน วา เคธสภาวตาย
วา โลภธมฺโม อธิมตฺโต โหติ, ชานนฺโต โพธิสตฺโต ตํ ขิปฺปเมว ปฏิวิโนเทตฺวา
ยาจเก ปริเยสิตฺวาปิ เทติ, ยญฺจ เทยฺยวตฺถุ ปริตฺตํ ยาจโกปิ ปจฺจุปฏฺฐิโต, ตํ
อจินฺเตตฺวาปิ อตฺตานํ พาเธตฺวา เทนฺโต ยาจกํ สมฺมาเนติ ยถา ตํ อกิตฺติปณฺฑิโต.
น จ มหาปุริโส อตฺตโน ปุตฺตทารทาสกมฺมกรโปริเส ยาจิโต เต อสญฺญาปิเต
โทมนสฺสปฺปตฺเต ยาจกานํ เทติ, สมฺมเทว ปน สญฺญาปิเต โสมนสฺสปฺปตฺเต เทติ,
เทนฺโต จ ยกฺขรกฺขสปิสาจาทีนํ วา มนุสฺสานํ  กุรูรกมฺมนฺตานํ วา ชานนฺโต น เทติ,
ตถา รชฺชมฺปิ ตาทิสานํ น เทติ, ๑- เย โลกสฺส อหิตาย ทุกฺขาย อนตฺถาย ปฏิปชฺชนฺติ,
เย ปน ธมฺมิกา ธมฺเมน โลกํ ปาเลนฺติ, เตสํ เทติ, เอวํ ตาว พาหิรทาเน ปฏิปตฺติ
เวทิตพฺพา.
      อชฺฌตฺติกทานํ ปน ทฺวีหิ อากาเรหิ เวทิตพฺพํ. กถํ? ยถา นาม โกจิ
ปุริโส ฆาสจฺฉาทนเหตุ อตฺตานํ ปรสฺส นิสฺสชฺชติ. วิเธยฺยภาวํ อุปคจฺฉติ ทาสพฺยํ,
เอวเมว มหาปุริโส สมฺโพธิเหตุ นิรามิสจิตฺโต สตฺตานํ อนุตฺตรํ หิตสุขํ อิจฺฉนฺโต
อตฺตโน ทานปารมึ ปริปูเรตุกาโม อตฺตานํ ปรสฺส นิสฺสชฺชติ, วิเธยฺยภาวํ
อุปคจฺฉติ ยถากามกรณียตํ, กรจรณนยนาทิองฺคปจฺจงฺคํ เตน เตน อตฺถิกานํ
@เชิงอรรถ:  ม. รชฺชํ ทานํ เทติ
อกมฺปิโต อโนลีโน อนุปฺปเทติ, น ตตฺถ สชฺชติ น สงฺโกจํ อาปชฺชติ ยถา ตํ
พาหิรวตฺถุสฺมึ, ตถา หิ มหาปุริโส ทฺวีหิ อากาเรหิ พาหิรวตฺถุํ ปริจฺจชติ ยถาสุขํ
ปริโภคาย วา ยาจกานํ เตสํ มโนรถํ ปริปูเรนฺโต, อตฺตโน วสีภาวาย วา, ตตฺถ
สพฺเพน สพฺพํ มุตฺตจาโค เอวมหํ นิสฺสงฺคภาวาย สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสามีติ. เอวํ
อชฺฌตฺติกวตฺถุสฺมินฺติ เวทิตพฺพํ.
      ตตฺถ ยํ อชฺฌตฺติกวตฺถุ ทียมานํ ยาจกสฺส เอกนฺเตเนว หิตาย สํวตฺตติ, ตํ
เทติ, น อิตรํ, น จ มหาปุริโส มารสฺส มารกายิกานํ เทวตานํ วา วิหึสาธิปฺปายานํ
อตฺตโน อตฺตภาวํ องฺคปจฺจงฺคานิ วา ชานมาโน เทติ "มา เตสํ อนตฺโถ อโหสี"ติ.
ยถา จ มารกายิกานํ, เอวํ เตหิ อนฺวาวิฏฺฐานมฺปิ น เทติ, นปิ อุมฺมตฺตกานํ.
อิตเรสํ ปน ยาจิยมาโน สมนนฺตรเมว เทติ, ตาทิสาย ยาจนาย ทุลฺลภภาวโต
ตาทิสสฺส จ ทานสฺส ทุกฺกรภาวโต.
      อภยทานํ ปน ราชโต โจรโต อคฺคิโต อุทกโต เวริปุคฺคลโต สีหพฺยคฺฆาทิวาฬมิคโต
นาคยกฺขรกฺขสปิสาจาทิโต สตฺตานํ ภเย ปจฺจุปฏฺฐิเต คโต ปริตฺตาณภาเวน เวทิตพฺพํ.
      ธมฺมทานํ ปน อสงฺกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส อวิปรีตา ธมฺมเทสนา, โอปายิโก หิตสฺส
อุปเทโส ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถวเสน เยน สาสเน อโนติณฺณานํ อวตารณํ
โอติณฺณานํ ปริปาจนํ. ตตฺถายํ นโย:- สงฺเขปโต ตาว ทานกถา สีลกถา
สคฺคกถา กามานํ อาทีนโว สงฺกิเลโส จ เนกฺขมฺเม อานิสํโส. วิตฺถารโต ปน
สาวกโพธิยํ อธิมุตฺตจิตฺตานํ สรณคมนํ สีลสํวโร อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา
โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สตฺต สทฺธมฺมา อฏฺฐตึสาย อารมฺมเณสุ
กมฺมกรณวเสน สมถานุโยโค รูปกายาทีสุ ๑- วิปสฺสนาภินิเวเสสุ ยถารหํ
@เชิงอรรถ:  ม. รูปมุขาทีสุ
อภินิเวสมุเขน วิปสฺสนานุโยโค, ตถาวิสุทฺธิปฏิปทา สมฺมตฺตคหนํ ติสฺโส วิชฺชา ฉ
อภิญฺญา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา สาวกโพธีติ เอเตสํ คุณสงฺกิตฺตนวเสน ยถารหํ
ตตฺถ ตตฺถ ปติฏฺฐาปนา ปริโยทปนา จ. ตถา  ปจฺเจกโพธิยํ สมฺมาสมฺโพธิยญฺจ
อธิมุตฺตานํ สตฺตานํ ยถารหํ ทานาทิปารมีนํ สภาวรสลกฺขณาทิสงฺกิตฺตนมุเขน
ตีสุปิ อวตฺถาสุ เตสํ พุทฺธานํ มหานุภาวตาวิภาวเนน ยานทฺวเย ปติฏฺฐาปนา
ปริโยทปนา จ, เอวํ มหาปุริโส สตฺตานํ ธมฺมทานํ เทติ.
      ตถา มหาปุริโส สตฺตานํ อามิสทานํ เทนฺโต "อิมินาหํ ทาเนน สตฺตานํ
อายุวณฺณสุขพลปฏิภานาทิสมฺปตฺติญฺจ รมณียํ อคฺคผลสมฺปตฺติญฺจ นิปฺผาเทยฺยนฺ"ติ
อนฺนทานํ เทติ, ตถา สตฺตานํ กามกิเลสปิปาสาวูปสมาย ปานํ เทติ, ตถา สุวณฺณวณฺณตาย
หิโรตฺตปฺปาลงฺการสฺส จ นิปฺผตฺติยา วตฺถานิ เทติ, ตถา อิทฺธิวิธสฺส เจว
นิพฺพานสุขสฺส จ นิปฺผตฺติยา ยานํ เทติ, ตถา สีลคนฺธนิปฺผตฺติยา คนฺธํ เทติ,
ตถา พุทฺธคุณโสภานิปฺผตฺติยา มาลาวิเลปนํ เทติ, โพธิมณฺฑาสนนิปฺผตฺติยา
อาสนํ เทติ, ตถาคตเสยฺยานิปฺผตฺติยา เสยฺยํ เทติ, สรณภาวนิปฺผตฺติยา
อาวสถํ เทติ, ปญฺจจกฺขุปฏิลาภาย ปทีเปยฺยํ เทติ, พฺยามปฺปภานิพฺพตฺติยา
รูปทานํ เทติ, พฺรหฺมสฺสรนิพฺพตฺติยา สทฺททานํ เทติ, สพฺพโลกสฺส ปิยภาวาย
รสทานํ เทติ, พุทฺธสุขุมาลภาวาย โผฏฺฐพฺพทานํ เทติ, อชรามรภาวาย เภสชฺชทานํ เทติ,
กิเลสทาสพฺยวิโมจนตฺถํ ทาสานํ ภุชิสฺสตาทานํ เทติ, สทฺธมฺมาภิรติยา
อนวชฺชขิฑฺฑารติเหตุทานํ เทติ, สพฺเพปิ สตฺเต อริยาย ชาติยา อตฺตโน
ปุตฺตภาวูปนยนาย ปุตฺตทานํ เทติ, สกลสฺสปิ โลกสฺส ปติภาวูปคมนาย ทารทานํ
เทติ, สุภลกฺขณสมฺปตฺติยา สุวณฺณมณิมุตฺตาปวาฬาทิทานํ, อนุพฺยญฺชนสมฺปตฺติยา
นานาวิธวิภูสนทานํ, สทฺธมฺมโกสาธิคมาย วิตฺตโกสทานํ, ธมฺมราชภาวาย
รชฺชทานํ, ฌานาทิสมฺปตฺติยา อารามุยฺยานตฬากวนทานํ, ๑-
@เชิงอรรถ:  ม. ตโปวนทานํ
จกฺกงฺกิเตหิ ปาเทหิ โพธิมณฺฑูปสงฺกมนาย จรณทานํ, จตุโรฆนิตฺถรณาย สตฺตานํ
สทฺธมฺมหตฺถทานตฺถํ หตฺถทานํ, สทฺธินฺทฺริยาทิปฏิลาภาย กณฺณนาสาทิทานํ,
สมนฺตจกฺขุปฏิลาภาย จกฺขุทานํ, "ทสฺสนสวนานุสฺสรณปาริจริยาทีสุ สพฺพกาลํ
สพฺพสตฺตานํ หิตสุขาวโห, สพฺพโลเกน จ อุปชีวิตพฺโพ เม กาโย ภเวยฺยา"ติ
มํสโลหิตาทิทานํ, "สพฺพโลกุตฺตโม ภเวยฺยนฺ"ติ อุตฺตมงฺคทานํ เทติ.
      เอวํ ททนฺโต จ น อเนสนาย เทติ น จ ปโรปฆาเตน น ภเยน น
ลชฺชาย ทกฺขิเณยฺยโรสเนน น ปณีเต สติ ลูขํ น อตฺตุกฺกํสเนน น ปรวมฺภเนน
น ผลาภิกงฺขาย น ยาจกชิคุจฺฉาย น อจิตฺตีกาเรน เทติ, อถ โข สกฺกจฺจํ
เทติ, สหตฺเถน เทติ, กาเลน เทติ, จิตฺตีกตฺวา เทติ, อวิภาเคน เทติ, ตีสุ กาเลสุ
โสมนสฺสิโต เทติ, ตโต เอว จ ทตฺวา น ปจฺฉานุตาปี โหติ. น ปฏิคฺคาหกวเสน
มานาวมานํ กโรติ, ปฏิคฺคาหกานํ ปิยสมุทาจาโร โหติ วทญฺญู ยาจโยโค
สปริวารทายโก. อนฺนทานํ หิ เทนฺโต "ตํ สปริวารํ กตฺวา ทสฺสามี"ติ วตฺถาทีหิ
สทฺธึ เทติ. ตถา วตฺถทานํ เทนฺโต "ตํ สปริวารํ กตฺวา ทสฺสามี"ติ อนฺนาทีหิ
สทฺธึ เทติ. ยานทานาทีสุปิ เอเสว นโย.
      ตถา รูปทานํ เทนฺโต อิตรารมฺมณานิปิ ตสฺส ปริวารํ กตฺวา เทติ, เอวํ
เสเสสุปิ. ตตฺถ รูปทานํ นาม นีลปีตโลหิตโอทาตาทิวณฺณาสุ ปุปฺผวตฺถธาตูสุ
อญฺญตรํ ลภิตฺวา รูปวเสน อาภุชิตฺวา "รูปทานํ ทสฺสามิ, รูปทานํ
มยฺหนฺ"ติ จินฺเตตฺวา ตาทิเส ทกฺขิเณยฺเย ทานํ ปติฏฺฐาเปติ สวตฺถุกํ กตฺวา,
เอตํ ๑- รูปทานํ นาม.
      สทฺททานํ ปน เภริสทฺทาทิวเสน เวทิตพฺพํ. ตตฺถ สทฺทํ กนฺทมูลานิ วิย
อุปฺปาเฏตฺวา นีลุปฺปลหตฺถกํ วิย จ หตฺเถ ฐเปตฺวา ทาตุํ น สกฺกา, สวตฺถุกํ ปน
กตฺวา เทนฺโต สทฺททานํ เทติ นาม, ตสฺมา ยทา "สทฺททานํ ทสฺสามี"ติ
@เชิงอรรถ:  สี. เอวํ
เภริมุทิงฺคาทีสุ อญฺญตเรน ตูริเยน ติณฺณํ รตนานํ อุปหารํ กโรติ กาเรติ จ,
"สทฺททานํ เม"ติ เภริอาทีนิ ฐเปติ ฐปาเปติ จ, ธมฺมกถิกานํ ปน สรเภสชฺชํ
เตลผาณิตาทึ เทติ, ธมฺมสฺสวนํ โฆเสติ, สรภญฺญํ ภณติ, ธมฺมกถํ กเถติ,
อุปนิสินฺนกกถํ อนุโมทนกถญฺจ กโรติ กาเรติ จ, ตทา สทฺททานํ นาม โหติ.
      ตถา คนฺธทานํ มูลคนฺธาทีสุ อญฺญตรํ รชนียํ คนฺธวตฺถุํ ปึสิตเมว วา
คนฺธํ ยํ กิญฺจิ ลภิตฺวา คนฺธวเสน อาภุชิตฺวา "คนฺธทานํ ทสฺสามิ, คนฺธทานํ
มยฺหนฺ"ติ พุทฺธรตนาทีนํ ปูชํ กโรติ กาเรติ จ, คนฺธปูชนตฺถาย อครุจนฺทนาทิเก
คนฺธวตฺถุเก ปริจฺจชติ, อิทํ คนฺธทานํ.
      ตถา มูลรสาทีสุ ยํ กิญฺจิ รชนียํ รสวตฺถุํ ลภิตฺวา รสวเสน อาภุชิตฺวา
"รสทานํ ทสฺสามิ, รสทานํ มยฺหนฺ"ติ ทกฺขิเณยฺยานํ เทติ, รสวตฺถุเมว วา
ธญฺญควาทิกํ ปริจฺจชติ, อิทํ รสทานํ.
      ตถา โผฏฺฐพฺพทานํ มญฺจปีฐาทิวเสน อตฺถรณปาวุรณาทิวเสน จ เวทิตพฺพํ.
ยทา หิ มญฺจปีฐภิสิพิมฺโพหนาทิกํ นิวาสนปาวุรนาทิกํ วา สุขสมฺผสฺสํ รชนียํ
อนวชฺชํ โผฏฺฐพฺพวตฺถุํ ลภิตฺวา โผฏฺฐพฺพวเสน อาภุชิตฺวา "โผฏฺฐพฺพทานํ ทสฺสามิ,
โผฏฺฐพฺพทานํ มยฺหนฺ"ติ ทกฺขิเณยฺยานํ เทติ, ยถาวุตฺตํ โผฏฺฐพฺพวตฺถุํ ลภิตฺวา
ปริจฺจชติ, อิทํ ๑- โผฏฺฐพฺพทานํ.
      ธมฺมทานํ ปน ธมฺมารมฺมณสฺส อธิปฺเปตตฺตา โอชปานชีวิตวเสน เวทิตพฺพํ.
โอชาทีสุ หิ อญฺญตรํ รชนียํ วตฺถุํ ลภิตฺวา ธมฺมารมฺมณวเสน อาภุชิตฺวา
"ธมฺมทานํ ทสฺสามิ, ธมฺมทานํ มยฺหนฺ"ติ สปฺปินวนีตาทิ โอชทานํ เทติ,
อมฺพปานาทิอฏฺฐวิธปานทานํ เทติ, ชีวิตทานนฺติ อาภุชิตฺวา สลากภตฺตปกฺขิกภตฺตาทีนิ
เทติ, อผาสุกภาเวน อภิภูตานํ พฺยาธิตานํ เวชฺเช ปจฺจุปฏฺฐาเปติ,
@เชิงอรรถ:  ม. เอตํ
ชาลํ ผาลาเปติ, กุมินํ วิทฺธํสาเปติ, สกุณปญฺชรํ วิทฺธํสาเปติ, พนฺธเนน พทฺธานํ
สตฺตานํ พนฺธนโมกฺขํ กาเรติ, มาฆาตเภรึ จราเปติ, อญฺญานิ จ สตฺตานํ
ชีวิตปริตฺตานตฺถํ เอวรูปานิ กมฺมานิ กโรติ การาเปติ จ, อิทํ ธมฺมทานํ นาม.
      สพฺพเมตํ ยถาวุตฺตํ ทานสมฺปทํ สกลโลกหิตสุขาย ปริณาเมติ, อตฺตโน จ
สมฺมาสมฺโพธิยา อกุปฺปาย วิมุตฺติยา อปริกฺขยสฺส ฉนฺทสฺส อปริกฺขยสฺส วีริยสฺส
อปริกฺขยสฺส สมาธิสฺส อปริกฺขยสฺส ปฏิภานสฺส อปริกฺขยสฺส ญาณสฺส
อปริกฺขยาย วิมุตฺติยา ปริณาเมติ. อิมญฺจ ทานปารมึ ปฏิปชฺชนฺเตน มหาสตฺเตน
ชีวิเต อนิจฺจสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐาเปตพฺพา ตถา โภเคสุ, พหุสาธารณตา จ เนสํ
มนสิกาตพฺพา, สตฺเตสุ จ มหากรุณา สตตํ สมิตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตพฺพา. เอวํ หิ
โภเค คเหตพฺพสารํ คณฺหนฺโต อาทิตฺตโต วิย อคารโต สพฺพํ สาปเตยฺยํ
อตฺตานญฺจ พหิ นีหรนฺโต น กิญฺจิ เสเสติ, น กตฺถจิ วิภาคํ กโรติ, อญฺญทตฺถุ
นิรเปกฺโข นิสฺสชฺชติ เอว. อยํ ตาว ทานปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโม.
      สีลปารมิยา ปน อยํ ปฏิปตฺติกฺกโม:- ยสฺมา สพฺพญฺญุสีลาลงฺกาเรหิ
สตฺเต อลงฺกริตุกาเมน มหาปุริเสน อาทิโต อตฺตโน เอว ตาว สีลํ วิโสเธตพฺพํ.
ตตฺถ จ จตูหิ อากาเรหิ สีลํ วิสุชฺฌติ อชฺฌาสยวิสุทฺธิโต สมาทานโต
อวีติกฺกมนโต สติ จ วีติกฺกเม ปุน ปฏิปากติกกรณโต. วิสุทฺธาสยตาย หิ เอกจฺโจ
อตฺตาธิปติ หุตฺวา ปาปชิคุจฺฉนสภาโว อชฺฌตฺตํ หิริธมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา
สุปริสุทฺธสมาจาโร โหติ. ตถา ปรโต สมาทาเน สติ เอกจฺโจ โลกาธิปติ หุตฺวา
ปาปโต อุตฺตสนฺโต โอตฺตปฺปธมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา สุปริสุทฺธสมาจาโร โหติ. อิติ
อุภยถาปิ เอเต อวีติกฺกมนโต สีเล ปติฏฺฐหนฺติ. อถ ปน กทาจิ สติสมฺโมเสน
สีลสฺส ขณฺฑาทิภาโว สิยา, ตายเยว ยถาวุตฺตาย หิโรตฺตปฺปสมฺปตฺติยา ขิปฺปเมว
นํ วุฏฺฐานาทินา ปฏิปากติกํ กโรติ.
      ตยิทํ สีลํ วาริตฺตํ จาริตฺตนฺติ ทุวิธํ. ตตฺถายํ โพธิสตฺตสฺส วาริตฺตสีเล
ปฏิปตฺติกฺกโม:- สพฺพสตฺเตสุ ตถา ทยาปนฺนจิตฺเตน ภวิตพฺพํ, ยถา สุปินนฺเตนปิ
น อาฆาโต อุปฺปชฺเชยฺย. ปรูปการนิรตตาย ปรสนฺตโก อลคทฺโท วิย น
ปรามสิตพฺโพ, สเจ ปพฺพชิโต โหติ, อพฺรหฺมจริยโตปิ อาราจารี โหติ
สตฺตวิธเมถุนสํโยควิรหิโต, ปเคว ปรทารคมนโต. สเจ ปน อปพฺพชิโต คหฏฺโฐ สมาโน
ปเรสํ ทาเรสุ สทา ปาปกํ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ. กเถนฺโต จ สจฺจํ หิตํ ปิยํ วจนํ
ปริมิตเมว จ กาเลน ธมฺมึ กถํ ภาสิตา โหติ, สพฺพตฺถ อนภิชฺฌาลุ อพฺยาปนฺนจิตฺโต
อวิปรีตทสฺสโน กมฺมสฺสกตญาเณน จ สมนฺนาคโต สมฺมคฺคเตสุ สมฺมาปฏิปนฺเนสุ
นิวิฏฺฐสทฺโธ โหติ นิวิฏฺฐเปโม.
      อิติ จตุราปายวฏฺฏทุกฺขานํ ปถภูเตหิ อกุสลกมฺมปเถหิ อกุสลธมฺเมหิ จ
โอรมิตฺวา สคฺคโมกฺขานํ ปถภูเตสุ กุสลกมฺมปเถสุ ปติฏฺฐิตสฺส มหาปุริสสฺส
ปริสุทฺธาสยปโยคตาย ยถาภิปตฺถิตา สตฺตานํ หิตสุขูปสํหิตา มโนรถา สีฆํ สีฆํ
อภินิปฺผชฺชนฺติ, ปารมิโย ปริปูเรนฺติ, เอวํภูโต หิ อยํ. ตตฺถ หึสานิวตฺติยา
สพฺพสตฺตานํ อภยทานํ เทติ, อปฺปกสิเรเนว เมตฺตาภาวนํ สมฺปาเทติ, เอกาทส
เมตฺตานิสํเส อธิคจฺฉติ, อปฺปาพาโธ โหติ อปฺปาตงฺโก, ทีฆายุโก สุขพหุโล
ลกฺขณวิเสเส ปาปุณาติ, โทสวาสนญฺจ สมุจฺฉินฺทติ.
      ตถา อทินฺนาทานนิวตฺติยา โจราทีหิ อสาธารเณ โภเค อธิคจฺฉติ, ปเรหิ
อนาสงฺกนีโย ปิโย มนาโป วิสฺสสนีโย วิภวสมฺปตฺตีสุ อลคฺคจิตฺโต ปริจฺจาคสีโล
โลภวาสนญฺจ สมุจฺฉินฺทติ.
      อพฺรหฺมจริยนิวตฺติยา อโลโล โหติ สนฺตกายจิตฺโต, สตฺตานํ ปิโย โหติ
มนาโป อปริสงฺกนีโย, กลฺยาโณ จสฺส กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, อลคฺคจิตฺโต
โหติ มาตุคาเมสุ อลุทฺธาสโย, เนกฺขมฺมพหุโล ลกฺขณวิเสเส อธิคจฺฉติ, โลภวาสนญฺจ
สมุจฺฉินฺทติ.
      มุสาวาทนิวตฺติยา สตฺตานํ ปมาณภูโต โหติ ปจฺจยิโก เถโต อาเทยฺยวจโน,
เทวตานํ ปิโย มนาโป, สุรภิคนฺธมุโข อารกฺขิตกายวจีสมาจาโร, ลกฺขณวิเสเส
จ อธิคจฺฉติ, กิเลสวาสนญฺจ สมุจฺฉินฺทติ.
      เปสุญฺญนิวตฺติยา ปรูปกฺกเมหิปิ อเภชฺชกาโย โหติ อเภชฺชปริวาโร,
สทฺธมฺเมสุ จ อเภชฺชนกสทฺโท, ทฬฺหมิตฺโต ภวนฺตรปริจิตานํ วิย สตฺตานํ
เอกนฺตปิโย อสงฺกิเลสพหุโล.
      ผรุสวาจานิวตฺติยา สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป สุขสีโล มธุรวจโน
สมฺภาวนีโย, อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต จสฺส สโร นิพฺพตฺตติ.
      สมฺผปฺปลาปนิวตฺติยา สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป ครุ ภาวนีโย จ
อาเทยฺยวจโน ปริมิตาลาโป, มเหสกฺโข จ โหติ มหานุภาโว, ฐานุปฺปตฺติเกน
ปฏิภาเนน ปญฺหานํ พฺยากรณกุสโล, พุทฺธภูมิยญฺจ เอกาย เอว วาจาย
อเนกภาสานํ สตฺตานํ อเนเกสํ ปญฺหานํ พฺยากรณสมตฺโถ โหติ.
      อนภิชฺฌาลุตาย อิจฺฉิตลาภี โหติ, อุฬาเรสุ จ โภเคสุ รุจึ ปฏิลภติ,
ขตฺติยมหาสาลาทีนํ สมฺมโต โหติ, ปจฺจตฺถิเกหิ อนภิภวนีโย, อินฺทฺริยเวกลฺลํ น
ปาปุณาติ, อปฺปฏิปุคฺคโล จ โหติ.
      อพฺยาปาเทน ปิยทสฺสโน โหติ, สตฺตานํ สมฺภาวนีโย ปรหิตาภินนฺทิตาย
จ สตฺเต อปฺปกสิเรเนว ปสาเทติ, อลูขสภาโว จ โหติ เมตฺตาวิหารี, มเหสกฺโข
จ โหติ มหานุภาโว.
      มิจฺฉาทสฺสนาภาเวน กลฺยาเณ สหาเย ปฏิลภติ, สีสจฺเฉทมฺปิ ปาปุณนฺโต
ปาปกมฺมํ น กโรติ, กมฺมสฺสกตาทสฺสนโต อโกตูหลมงฺคลิโก จ โหติ, สทฺธมฺเม
จสฺส สทฺธา ปติฏฺฐิตา โหติ มูลชาตา, สทฺทหติ จ ตถาคตานํ โพธึ, สมยนฺตเรสุ
นาภิรมติ อุกฺการฏฺฐาเน วิย ราชหํโส, ลกฺขณตฺตยปริชานนกุสโล โหติ. อนฺเต
จ อนาวรณญาณลาภี, ยาว โพธึ น ปาปุณาติ, ตาว ตสฺมึ ตสฺมึ สตฺตนิกาเย
อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺโฐ จ โหติ อุฬารุฬารา สมฺปตฺติโย ปาปุณาติ. อิติ หิทํ สีลํ นาม
สพฺพสมฺปตฺตีนํ อธิฏฺฐานํ, สพฺพพุทฺธคุณานํ ปภวภูมิ, สพฺพพุทฺธการกธมฺมานํ
อาทิ จรณํ มุขํ ปมุขนฺติ พหุมานนํ อุปฺปาเทตฺวา กายวจีสํยเม อินฺทฺริยทมเน
อาชีววิสุทฺธิยํ ปจฺจยปริโภเคสุ จ สติสมฺปชญฺญพเลน อปฺปมตฺเตน ลาภสกฺการสิโลกํ
มิตฺตมุขปจฺจตฺถิกํ วิย สลฺลกฺเขตฺวา "กิกีว อณฺฑนฺ"ติอาทินา ๑- วุตฺตนเยน
สกฺกจฺจํ สีลํ สมฺปาเทตพฺพํ. อยํ ตาว วาริตฺตสีเล ปฏิปตฺติกฺกโม.
      จาริตฺตสีเล ปน ปฏิปตฺติ เอวํ เวทิตพฺพา:- อิธ โพธิสตฺโต กลฺยาณมิตฺตานํ
ครุฏฺฐานิยานํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กาเลน
กาลํ กตฺตา โหติ, ตถา เตสํ กาเลน กาลํ อุปฏฺฐานํ กตฺตา โหติ, คิลานานํ
กายเวยฺยาวฏิกํ. สุภาสิตปทานิ สุตฺวา สาธุการํ กตฺตา โหติ, คุณวนฺตานํ คุเณ
วณฺเณตา ปเรสํ อปกาเร ขนฺตา, อุปกาเร อนุสฺสริตา, ปุญฺญานิ อนุโมทิตา,
อตฺตโน ปุญฺญานิ สมฺมาสมฺโพธิยา ปริณาเมตา, สพฺพกาลํ อปฺปมาทวิหารี
กุสเลสุ ธมฺเมสุ, สติ จ อจฺจยโต อจฺจโย ทิสฺวา ตาทิสานํ สหธมฺมิกานํ ยถาภูตํ
อาวิกตฺตา, อุตฺตริ จ สมฺมาปฏิปตฺตึ สมฺมเทว ปริปูเรตา.
      ตถา อตฺตโน อนุรูปาสุ อตฺถูปสํหิตาสุ สตฺตานํ อิติกตฺตพฺพตาสุ ทกฺโข
อนลโส สหายภาวํ อุปคจฺฉติ. อุปฺปนฺเนสุ จ สตฺตานํ พฺยาธิอาทิทุกฺเขสุ ยถารหํ
ปติการวิธายโก. ญาติโภคาทิพฺยสนปติเตสุ โสกาปโนทโน อุลฺลุมฺปนสภาวาวฏฺฐิโต
หุตฺวา นิคฺคหารหานํ ธมฺเมเนว นิคฺคณฺหนโก ยาวเทว อกุสลา วุฏฺฐาเปตฺวา
กุสเล ปติฏฺฐาปนาย. ปคฺคหารหานํ ธมฺเมเนว ปคฺคณฺหนโก. ยานิ ปุริมกานํ
มหาโพธิสตฺตานํ  อุฬารตมานิ ปรมทุกฺกรานิ อจินฺเตยฺยานุภาวานิ สตฺตานํ
เอกนฺตหิตสุขาวหานิ จริตานิ, เยหิ เนสํ โพธิสมฺภารา สมฺมเทว ปริปากํ อคมํสุ,
ตานิ สุตฺวา อนุพฺพิคฺโค อนุตฺราโส เตปิ มหาปุริสา มนุสฺสา เอว, กเมน ปน
สิกฺขาปาริปูริยา ภาวิตตฺตภาวา ๒- ตาทิสาย อุฬารตมาย อานุภาวสมฺปตฺติยา
โพธิสมฺภาเรสุ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตา อเหสุํ. ตสฺมา มยาปิ สีลาทิสิกฺขาสุ สมฺมเทว
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. ๑/๔๔ (สฺยา), สุ.วิ. ๑/๗/๕๕   สี. ภาวิตตฺตภาวนา
ตถา ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ยาย ปฏิปตฺติยา อหมฺปิ อนุกฺกเมน สิกฺขํ ปริปูเรตฺวา
เอกนฺตโต ตํ ปทํ อนุปาปุณิสฺสามีติ สทฺธาปุเรจาริกํ วีริยํ อวิสฺสชฺเชนฺโต
สมฺมเทว สีเลสุ ปริปูรการี โหติ.
      ตถา ปฏิจฺฉนฺนกลฺยาโณ โหติ วิวฏาปราโธ, อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต
อสํสฏฺโฐ ทุกฺขสโห อปริตสฺสนชาติโก อนุทฺธโต อนุนฺนโฬ อจปโล อมุขโร
อวิกิณฺณวาโจ สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส กุหนาทิมิจฺฉาชีวรหิโต อาจารโคจรสมฺปนฺโน
อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ อารทฺธวีริโย
ปหิตตฺโต กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺโข, อปฺปมตฺตกมฺปิ กาเย ชีวิเต วา
อเปกฺขํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ, ปเคว อธิมตฺตํ. สพฺเพปิ ทุสฺสีลฺยเหตุภูเต
โกธูปนาหาทิเก อุปกฺกิเลเส ปชหติ วิโนเทติ. อปฺปมตฺตเกน จ วิเสสาธิคเมน
อปริตุฏฺโฐ โหติ, น สงฺโกจํ อาปชฺชติ, อุปรูปริ วิเสสาธิคมาย วายมติ.
      เยน ยถาลทฺธา สมฺปตฺติ หานภาคิยา วา ฐิติภาคิยา วา น โหติ, ตถา
มหาปุริโส อนฺธานํ ปริณายโก โหติ, มคฺคํ อาจิกฺขติ, พธิรานํ หตฺถมุทฺทาย
สญฺญํ เทติ, อตฺถมนุคฺคาเหติ, ตถา มูคานํ. ปีฐสปฺปิกานํ ปีฐํ เทติ ยานํ
เทติ วาเหติ วา. อสฺสทฺธานํ สทฺธาปฏิลาภาย วายมติ, กุสีตานํ อุสฺสาหชนนาย,
มุฏฺฐสฺสตีนํ สติสมาโยคาย, วิพฺภนฺตจิตฺตานํ สมาธิสมฺปทาย, ทุปฺปญฺญานํ
ปญฺญาธิคมาย วายมติ. กามจฺฉนฺทปริยุฏฺฐิตานํ กามจฺฉนฺทปฏิวิโนทนาย วายมติ.
พฺยาปาทถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐิตานํ วิจิกิจฺฉาวิโนทนาย
วายมติ. กามวิตกฺกาทิอปกตานํ กามวิตกฺกาทิมิจฺฉาวิตกฺกวิโนทนาย วายมติ.
ปุพฺพการีนํ สตฺตานํ กตญฺญุตํ นิสฺสาย ปุพฺพภาสี ปิยวาที สงฺคาหโก สทิเสน อธิเกน
วา ปจฺจุปกาเรน สมฺมาเนตา โหติ.
      อาปทาสุ สหายกิจฺจํ อนุติฏฺฐติ. เตสํ เตสญฺจ สตฺตานํ ปกติสภาวญฺจ
ปริชานิตฺวา เยหิ ยถา สํวสิตพฺพํ โหติ, เตหิ ตถา สํวสติ. เยสุ จ ยถา
ปฏิปชฺชิตพฺพํ โหติ, เตสุ ตถา ปฏิปชฺชติ. ตญฺจ โข อกุสลโต วุฏฺฐาเปตฺวา กุสเล
ปติฏฺฐาปนวเสน, น อญฺญถา. ปริจิตฺตานุรกฺขณา หิ โพธิสตฺตานํ ยาวเทว
กุสลาภิวฑฺฒิยา. ตถา หิ ตชฺฌาสเยนาปิ ปโร น หึสิตพฺโพ, น ภณฺฑิตพฺโพ, น
มงฺกุภาวมาปาเทตพฺโพ, น ปรสฺส กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทตพฺพํ, น นิคฺคหฏฺฐาเน น
โจเทตพฺโพ, น นีจตรํ ปฏิปนฺนสฺส อตฺตา อุจฺจตเร ฐเปตพฺโพ, น จ ปเรสุ
สพฺเพน สพฺพํ อเสวินา ภวิตพฺพํ, น อติเสวินา ภวิตพฺพํ, น อกาลเสวินา.
      เสวิตพฺพยุตฺเต ปน สตฺเต เทสกาลานุรูปํ เสวติ. น จ ปเรสํ ปุรโต ปิเย
วิครหติ, อปฺปิเย วา ปสํสติ. น อวิสฺสฏฺฐวิสฺสาสี โหติ. น ธมฺมิกํ อุปนิมนฺตนํ
ปฏิกฺขิปติ. น สญฺญตฺตึ อุปคจฺฉติ, ๑-  นาธิกํ ปฏิคฺคณฺหาติ. สทฺธาสมฺปนฺเน
สทฺธานิสํสกถาย สมฺปหํสติ. สีลสุตจาคปญฺญาสมฺปนฺเน ปญฺญาสมฺปนฺนกถาย
สมฺปหํสติ. สเจ ปน โพธิสตฺโต อภิญฺญาพลปฺปตฺโต โหติ, ปมาทาปนฺเน สตฺเต
อภิญฺญาพเลน ยถารหํ นิรยาทิเก ทสฺเสนฺโต สํเวเชตฺวา อสฺสทฺธาทิเก สทฺธาทีสุ
ปติฏฺฐาเปติ. สาสเน โอตาเรติ. สทฺธาทิคุณสมฺปนฺเน ปริปาเจติ. เอวมยํ
มหาปุริสสฺส จาริตฺตภูโต อปริมาโณ ปุญฺญาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท อุปรูปริ
อภิวฑฺฒตีติ เวทิตพฺพํ.
      อปิ จ ยา สา "กึ สีลํ เกนฏฺเฐน สีลนฺ"ติอาทินา ปุจฺฉํ กตฺวา
"ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส วตฺตปฏิปตฺตึ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนาทโย ธมฺมา
สีลนฺ"ติอาทินา นเยน นานปฺปการโต สีลสฺส วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค ๒- วุตฺตา,
สา สพฺพาปิ อิธ อาหริตฺวา วตฺตพฺพา. เกวลํ หิ ตตฺถ สาวกโพธิสตฺตวเสน
สีลกถา อาคตา, อิธ มหาโพธิสตฺตวเสน กรุณูปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมํ กตฺวา
วตฺตพฺพาติ อยเมว วิเสโส. ยโต อิทํ สีลํ มหาปุริโส ยถา น อตฺตโน ทุคฺคติยํ
ปริกฺกิเลสวิมุตฺติยา สุคติยมฺปิ น รชฺชสมฺปตฺติยา น จกฺกวตฺติ น เทว น สกฺก
@เชิงอรรถ:  ม. นุปคจฺฉติ   วิสุทฺธิ. ๑/๗ (สฺยา)
น มาร น พฺรหฺมสมฺปตฺติยา ปริณาเมติ, ตถา น อตฺตโน เตวิชฺชตาย น ฉฬภิญฺญตาย
น จตุปฺปฏิสมฺภิทาธิคมาย น สาวกโพธิยา น ปจฺเจกโพธิยา ปริณาเมติ, อถ โข
สพฺพญฺญุภาเวน สพฺพสตฺตานํ อนุตฺตรสีลาลงฺการสมฺปาทนตฺถเมว ปริณาเมตีติ.
อยํ สีลปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโม.
      ตถา ยสฺมา กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมา กาเมหิ
จ ภเวหิ จ นิกฺขมนวเสน ปวตฺตา กุสลจิตฺตุปฺปตฺติ เนกฺขมฺมปารมี, ตสฺมา
สกลสงฺกิเลสนิวาสนฏฺฐานตาย ปุตฺตทาราทีหิ มหาสมฺพาธตาย กสิวาณิชฺชาทินานาวิธ-
กมฺมนฺตาธิฏฺฐานพฺยากุลตาย จ ฆราวาสสฺส เนกฺขมฺมสุขาทีนํ อโนกาสตํ กามานญฺจ
สตฺถธาราลคฺคมธุพินฺทุ วิย จ อวลิยฺหมานา ปริตฺตสฺสาทา วิปุลานตฺถานุพนฺธาติ จ,
วิชฺชุลโตภาเสน คเหตพฺพนจฺจํ วิย ปริตฺตกาลูปลพฺภา, อุมฺมตฺตกาลงฺกาโร วิย
วิปรีตสญฺญาย อนุภวิตพฺพา, กรีสาวจฺฉาทนา ๑- วิย ปฏิการภูตา, อุทกเตมิตงฺคุลิยา
ตนูทกปานํ วิย อติตฺติกรา, ฉาตชฺฌตฺตโภชนํ วิย สาพาธา, พฬิสามิสํ วิย
พฺยสนสนฺนิปาตการณํ, อคฺคิสนฺตาโป วิย กาลตฺตเยปิ ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุภูตา,
มกฺกฏเลโป วิย พนฺธนิมิตฺตํ, ฆาตกาวจฺฉาทนา ๒- วิย อนตฺถจฺฉาทนา, สปตฺตคามวาโส
วิย ภยฏฺฐานภูตา, ปจฺจตฺถิกโปสโก วิย กิเลสมาราทีนํ อามิสภูตา, ฉณสมฺปตฺติโย
วิย วิปริณามทุกฺขา, โกฏรคฺคิ วิย อนฺโตทาหกา, ปุราณกูปาวลมฺพีพีรณมธุปิณฺฑํ ๓-
วิย อเนกาทีนวา, โลณูทกปานํ วิย ปิปาสาเหตุภูตา, สุราเมรยํ วิย นีจชนเสวิตา,
อปฺปสฺสาทตาย อฏฺฐิกงฺกลูปมาติอาทินา ๔- จ นเยน อาทีนวํ สลฺลกฺเขตฺวา
ตพฺพิปริยาเยน เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปสฺสนฺเตน เนกฺขมฺมปวิเวกอุปสมสุขาทีสุ
นินฺนโปณปพฺภารจิตฺเตน เนกฺขมฺมปารมิยํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ. ยสฺมา ปน เนกฺขมฺมํ
ปพฺพชฺชามูลกํ, ตสฺมา ปพฺพชฺชา ตาว อนุฏฺฐาตพฺพา. ปพฺพชฺชมนุติฏฺฐนฺเตน จ
มหาสตฺเตน อสติ พุทฺธุปฺปาเท กมฺมวาทีนํ กิริยวาทีนํ ตาปสปริพฺพาชกานํ ปพฺพชฺชา
อนุฏฺฐาตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. กรีสาวจฺฉาทนสุขํ   สี.,ม. ฆาตกาวจฺฉาทนกิสาลโย   ม...มธุพินฺทุํ
@ ม.มู. ๑๒/๒๓๔/๑๙๖
      อุปฺปนฺเนสุ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เตสํ สาสเน เอว ปพฺพชิตพฺพํ. ปพฺพชิตฺวา
จ ยถาวุตฺเต สีเล ปติฏฺฐิเตน ตสฺสา เอว หิ สีลปารมิยา โวทาปนตฺถํ ธุตคุณา
สมาทาตพฺพา. สมาทินฺนธุตธมฺมา หิ มหาปุริสา สมฺมเทว เต ปริหรนฺตา อปฺปิจฺฉา
สนฺตุฏฺฐา สลฺเลขปวิเวกอสํสคฺควีริยารมฺภสุภรตาทิคุณสลิลวิกฺขาลิตกิเลสมลตาย
อนวชฺชสีลวตคุณปริสุทฺธสพฺพสมาจารา โปราเณ อริยวํสตฺตเย ปติฏฺฐิตา
จตุตฺถํ ภาวนารามตาสงฺขาตํ อริยวํสํ อธิคนฺตุํ จตฺตาลีสาย อารมฺมเณสุ ยถารหํ
อุปจารปฺปนาเภทํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ. เอวํ หิสฺส สมฺมเทว เนกฺขมฺมปารมี
ปริปูริตา โหติ.
      อิมสฺมึ ปน ฐาเน เตรสหิ ธุตธมฺเมหิ สทฺธึ ทส กสิณานิ ทส อสุภานิ
ทสานุสฺสติโย จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา จตฺตาโร อารุปฺปา เอกา สญฺญา เอกํ
ววตฺถานนฺติ จตฺตาลีสาย สมาธิภาวนาย กมฺมฏฺฐานานิ ภาวนาวิธานญฺจ
วิตฺถารโต วตฺตพฺพานิ, ตํ ปเนตํ สพฺพํ ยสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค สพฺพาการโต
วิตฺถาเรตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เกวลํ หิ ตตฺถ
สาวกโพธิสตฺตสฺส วเสน วุตฺตํ, อิธ มหาโพธิสตฺตสฺส วเสน กรุณูปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมํ
กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ อยเมว วิเสโสติ. เอวเมตฺถ เนกฺขมฺมปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโม
เวทิตพฺโพ.
      ตถา ปญฺญาปารมึ สมฺปาเทตุกาเมน ยสฺมา ปญฺญา อาโลโก วิย
อนฺธกาเรน โมเหน สห น วตฺตติ, ตสฺมา โมหการณานิ ตาว โพธิสตฺเตน
ปริวชฺเชตพฺพานิ. ตตฺถิมานิ โมหการณานิ:- อรติ ตนฺทิ วิชมฺภิตา อาลสิยํ
คณสงฺคณิการามตา นิทฺทาสีลตา อนิจฺฉยสีลตา ญาณสฺมึ อกุตูหลตา มิจฺฉาธิมาโน ๑-
อปริปุจฺฉกตา กายสฺส น สมฺมาปริหาโร อสมาหิตจิตฺตตา ทุปฺปญฺญานํ ปุคฺคลานํ
เสวนา ปญฺญวนฺตานํ อปยิรุปาสนา อตฺตปริภโว มิจฺฉาวิกปฺโป วิปรีตาภินิเวโส
@เชิงอรรถ:  สี.มิจฺฉามาโน
กายทฬฺหิพหุลตา อสํเวคสีลตา ปญฺจ นีวรณานิ, สงฺเขปโต เย วา ปน ธมฺเม
อาเสวโต อนุปฺปนฺนา ปญฺญา นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา ปริหายติ. อิติ อิมานิ
สมฺโมหการณานิ ปริวชฺเชนฺเตน พาหุสจฺเจ ฌานาทีสุ จ โยโค กรณีโย.
      ตตฺถายํ พาหุสจฺจสฺส วิสยวิภาโค:- ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ
อฏฺฐารส ธาตุโย จตฺตาริ สจฺจานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ ทฺวาทสปทิโก ปฏิจฺจสมุปฺปาโท
ตถา สติปฏฺฐานาทโย กุสลาทิธมฺมปฺปการเภทา จ, ยานิ จ โลเก
อนวชฺชานิ วิชฺชาฏฺฐานานิ เย จ สตฺตานํ หิตสุขวิธานโยคฺคา พฺยากรณวิเสสา,
อิติ เอวํ ปการํ สกลเมว สุตวิสยํ อุปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย สติยา
วีริเยน จ สาธุกํ อุคฺคหณสวนธารณปริจยปริปุจฺฉาหิ โอคาเหตฺวา ตตฺถ จ
ปเรสํ ปติฏฺฐาปเนน สุตมยา ปญฺญา นิพฺพตฺเตตพฺพา.
      ตถา สตฺตานํ อิติกตฺตพฺพตาสุ ฐานุปฺปตฺติกปฏิภานภูตา อายาปายอุปายโกสลฺลภูตา
๑- จ ปญฺญา หิเตสิตํ นิสฺสาย ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ ปวตฺเตตพฺพา. ตถา ขนฺธาทีนํ
สภาวธมฺมํ อาการปริวิตกฺกนมุเขน เต นิชฺฌานํ ขมาเปนฺเตน จินฺตามยา ปญฺญา
นิพฺพตฺเตตพฺพา. ขนฺธาทีนํเยว ปน สลกฺขณสามญฺญลกฺขณปริคฺคหณวเสน โลกิยปริญฺญา
นิพฺพตฺเตนฺเตน ปุพฺพภาคภาวนาปญฺญา สมฺปาเทตพฺพา. เอวํ หิ นามรูปมตฺตมิทํ
ยถารหํ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จ, น เอตฺถ โกจิ กตฺตา วา กาเรตา
วา, หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขํ, อวสวตฺตนฏฺเฐน
อนตฺตาติ อชฺฌตฺติกธมฺเม พาหิรกธมฺเม จ นิพฺพิเสสํ ปริชานนฺโต ตตฺถ อาสงฺคํ
ปชหนฺโต ปเร จ ตตฺถ ตํ ชหาเปนฺโต เกวลํ กรุณาวเสเนว ยาว น พุทฺธคุณา
หตฺถตลํ อาคจฺฉนฺติ, ตาว ยานตฺตเย สตฺเต อวตารณปริปาจเนหิ ปติฏฺฐเปนฺโต
ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺติโย อภิญฺญาโย จ โลกิยา วสีภาวํ ปาเปนฺโต ปญฺญาย มตฺถกํ
ปาปุณาติ.
@เชิงอรรถ:  สี. อายาปายโกสลฺลภูตา
      ตตฺถ ยา อิมา อิทฺธิวิธญาณํ ทิพฺพโสตธาตุญาณํ เจโตปริยญาณํ
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ ยถากมฺมุปคญาณํ อนาคตํสญาณนฺติ
สปริภณฺฑา ปญฺจโลกิยอภิญฺญาสงฺขาตา ภาวนาปญฺญา, ยา จ ขนฺธายตน-
ธาตุอินฺทฺริยสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภเทสุ ภูมิภูเตสุ ธมฺเมสุ อุคฺคหปริปุจฺฉา-
วเสน ญาณปริจยํ กตฺวา สีลวิสุทฺธิจิตฺตวิสุทฺธีติ มูลภูตาสุ อิมาสุ ทฺวีสุ
วิสุทฺธีสุ ปติฏฺฐาย ทิฏฺฐิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิมคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ-
ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ สรีรภูตา อิมา ปญฺจ วิสุทฺธิโย
สมฺปาเทนฺเตน ภาเวตพฺพา โลกิยโลกุตฺตรเภทา ภาวนาปญฺญา, ตาสํ สมฺปาทนวิธานํ
ยสฺมา "ตตฺถ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติอาทิกํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กาตุกาเมน
อาทิกมฺมิเกน โยคินา"ติอาทินา "ขนฺธาติ รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ
สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ"ติอาทินา จ วิสยวิภาเคน สทฺธึ วิสุทฺธิมคฺเค ๑-
สพฺพาการโต วิตฺถาเรตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เกวลํ หิ
ตตฺถ สาวกโพธิสตฺตสฺส วเสน ปญฺญา อาคตา, อิธ มหาโพธิสตฺตสฺส วเสน
กรุณูปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมํ กตฺวา วตฺตพฺพา, ญาณทสฺสนวิสุทฺธึ อปาเปตฺวา
ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิยํเยว วิปสฺสนา ฐเปตพฺพาติ อยเมว วิเสโส. เอวเมตฺถ
ปญฺญาปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพ.
      ตถา ยสฺมา สมฺมาสมฺโพธิยา กตาภินีหาเรน มหาสตฺเตน ปารมิปาริปูรณตฺถํ
สพฺพกาลํ ยุตฺตปฺปยุตฺเตน ภวิตพฺพํ อาพทฺธปริกรเณน, ตสฺมา กาเลน
กาลํ "โก นุ โข อชฺช มยา ปุญฺญสมฺภาโร ญาณสมฺภาโร วา อุปจิโต,
กึ วา มยา ปรหิตํ กตนฺ"ติ ทิวเส ทิวเส ปจฺจเวกฺขนฺเตน สตฺตหิตตฺถํ
อุสฺสาโห กรณีโย, สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อุปการาย อตฺตโน ปริคฺคหภูตํ วตฺถุ กาเย
ชีวิเต จ นิรเปกฺขจิตฺเตน โอสฺสชิตพฺพํ.  ยํ กิญฺจิ กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย วา,
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. ๓/๑๐-๑๑ (สฺยา)
ตํ สพฺพํ สมฺโพธิยํ นินฺนจิตฺเตเนว กาตพฺพํ, โพธิยา ปริณาเมตพฺพํ. อุฬาเรหิ
อิตฺตเรหิ ๑- จ กาเมหิ วินิวตฺตจิตฺเตเนว ภวิตพฺพํ, สพฺพาสุปิ อิติกตฺตพฺพตาสุ
อุปายโกสลฺลํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวาว ปฏิปชฺชิตพฺพํ.
      ตสฺมึ ตสฺมึ สตฺตหิเต อารทฺธวีริเยน ภวิตพฺพํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิสพฺพสเหน
อวิสํวาทินา. สพฺเพปิ สตฺตา อโนธิโส เมตฺตาย กรุณาย จ ผริตพฺพา. ยา กาจิ
สตฺตานํ ทุกฺขุปฺปตฺติ, สพฺพา สา อตฺตนิ ปาฏิกงฺขิตพฺพา. สพฺเพสญฺจ สตฺตานํ
ปุญฺญํ อพฺภนุโมทิตพฺพํ. พุทฺธานํ มหนฺตตา มหานุภาวตา อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
ยญฺจ กิญฺจิ กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย วา, ตํ สพฺพํ โพธินินฺนจิตฺตปุพฺพงฺคมํ
กาตพฺพํ. อิมินา หิ อุปาเยน ทานาทีสุ ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส ถามวโต ทฬฺหปรกฺกมสฺส
มหาสตฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส อปริเมยฺโย ปุญฺญสมฺภาโร ญาณสมฺภาโร จ ทิวเส
ทิวเส อุปจียติ.
      อปิ จ สตฺตานํ ปริโภคตฺถํ ปริปาลนตฺถญฺจ อตฺตโน สรีรํ ชีวิตญฺจ
ปริจฺจชิตฺวา ขุปฺปิปาสาสีตุณฺหวาตาตปาทิทุกฺขปติกาโร ปริเยสิตพฺโพ อุปเนตพฺโพ
จ. ยญฺจ ยถาวุตฺตทุกฺขปติการชํ สุขํ อตฺตนา ปฏิลภติ, ตถา รมณีเยสุ
อารามุยฺยานปาสาทตฬากาทีสุ อรญฺญายตเนสุ จ กายจิตฺตสนฺตาปาภาเวน อภินิพฺพุตตฺตา
อตฺตนา สุขํ ปฏิลภติ, ยญฺจ สุณาติ พุทฺธานุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธา มหาโพธิสตฺตา
จ เนกฺขมฺมปฏิปตฺติยํ ฐิตา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารภูตํ อีทิสํ นาม ฌานสมาปตฺติสุขํ
อนุภวนฺตีติ, ตํ สพฺพํ สพฺพสตฺเตสุ อโนธิโส อุปสํหรตีติ อยํ ตาว นโย
อสมาหิตภูมิยํ ปติฏฺฐิตสฺส.
      สมาหิตภูมิยํ ปน ปติฏฺฐิโต อตฺตนา ยถานุภูตํ วิเสสาธิคมนิพฺพตฺตํ ปีตึ
ปสฺสทฺธึ สุขํ สมาธึ ยถาภูตญาณญฺจ สตฺเตสุ อธิมุจฺจนฺโต อุปสํหรติ ปริณาเมติ.
ตถา มหติ สํสารทุกฺเข ตสฺส จ นิมิตฺตภูเต กิเลสาภิสงฺขารทุกฺเข นิมุคฺคํ
สตฺตนิกายํ
@เชิงอรรถ:  ก. อุตฺตเรหิ
ทิสฺวา ตตฺราปิ เฉทนเภทนผาลนปึสนคฺคิสนฺตาปาทิชนิตา ทุกฺขา ติพฺพา
ขรา กฏุกา เวทนา นิรนฺตรํ จิรกาลํ เวทิยนฺเต นารเก, อญฺญมญฺญํ
กุชฺฌนสนฺตาปนวิเหฐนหึสนปราธีนตาทีหิ มหาทุกฺขํ อนุภวนฺเต ติรจฺฉานคเต,
โชติมาลากุลสรีเร ขุปฺปิปาสาวาตาตปาทีหิ ฑยฺหมาเน จ วิสุสฺสมาเน ๑- จ
วนฺตเขฬาทิอาหาเร อุทฺธพาหุํ วิรวนฺเต นิชฺฌามตณฺหิกาทิเก มหาทุกฺขํ
เวทิยมาเน เปเต จ, ปริเยฏฺฐิมูลกํ มหนฺตํ อนยพฺยสนํ ปาปุณนฺเต
หตฺถจฺเฉทาทิการณาโยเคน ทุพฺพณฺณทุทฺทสิกทลิทฺทาทิภาเวน ขุปฺปิปาสาทิอาพาธโยเคน
พลวนฺเตหิ อภิภวนียโต ปเรสํ วหนโต ปราธีนโต จ นารเก เปเต
ติรจฺฉานคเต จ อติสยนฺเต อปายทุกฺขนิพฺพิเสสํ ทุกฺขมนุภวนฺเต
มนุสฺเส จ, ตถา วิสยวิสปริโภควิกฺขิตฺตจิตฺตตาย ราคาทิปริฬาเหน
ฑยฺหมาเน วาตเวคสมุฏฺฐิตชาลาสมิทฺธสุกฺขกฏฺฐสนฺนิปาเต อคฺคิกฺขนฺเธ วิย
อนุปสนฺตปริฬาหวุตฺติเก อนุปสนฺตนิหตปราธีเน กามาวจรเทเว จ, มหตา วายาเมน
วิทูรมากาสํ วิคาหิตสกุนฺตา วิย พลวตา ทูเร ปาณินา ขิตฺตสรา วิย จ สติปิ
จิรปฺปวตฺติยํ อนิจฺจนฺติกตาย ปาตปริโยสานา อนติกฺกนฺตชาติชรามรณา เอวาติ
รูปารูปาวจรเทเว จ ปสฺสนฺเตน มหนฺตํ สํเวคํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา เมตฺตาย กรุณาย
จ อโนธิโส สตฺตา ผริตพฺพา. เอวํ กาเยน วาจาย มนสา จ โพธิสมฺภาเร นิรนฺตรํ
อุปจินนฺเตน ยถา ปารมิโย ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, เอวํ สกฺกจฺจการินา สาตจฺจการินา
อโนลีนวุตฺตินา อุสฺสาโห ปวตฺเตตพฺโพ, วีริยปารมี ปริปูเรตพฺพา.
      อปิ จ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยวิปุโลฬารวิมลนิรุปมนิรุปกฺกิเลสคุณนิจยนิธาน-
ภูตสฺส พุทฺธภาวสฺส อุสฺสกฺกิตฺวา สมฺปหํสนโยคฺคํ วีริยํ นาม
อจินฺเตยฺยานุภาวเมว, ยํ น ปจุรชนา โสตุมฺปิ สกฺกุณนฺติ, ปเคว ปฏิปชฺชิตุํ. ตถา
หิ ติวิธา อภินีหารจิตฺตุปฺปตฺติ, จตสฺโส พุทฺธภูมิโย, จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ,
กรุเณกรสตา, ๒- พุทฺธธมฺเมสุ
@เชิงอรรถ:  สี. ปริสุสฺสมาเน   สี.,ม. กรุโณกาสตา
สจฺฉิกรเณน วิเสสปฺปจฺจโย นิชฺฌานขนฺติ, สพฺพธมฺเมสุ นิรูปเลโป, สพฺพสตฺเตสุ
ปิยปุตฺตสญฺญา, สํสารทุกฺเขหิ อปริเขโท, สพฺพเทยฺยธมฺมปริจฺจาโค, เตน จ
นิรติมานตา, อธิสีลาทิอธิฏฺฐานํ, ตตฺถ จ อจญฺจลตา, กุสลกิริยาสุ ปีติปาโมชฺชํ,
วิเวกนินฺนจิตฺตตา, ฌานานุโยโค, อนวชฺชธมฺเมน อกิตฺติ, ยถาสุตสฺส ธมฺมสฺส
ปเรสํ หิตชฺฌาสเยน เทสนา, สตฺตานํ ญาเย นิเวสนา อารมฺภทฬฺหตา,
ธีรวีรภาโว, ปราปวาทปราปกาเรสุ วิการาภาโว, สจฺจาธิฏฺฐานํ, สมาปตฺตีสุ
วสีภาโว, อภิญฺญาสุ พลปฺปตฺติ, ลกฺขณตฺตยาวโพโธ, สติปฏฺฐานาทีสุ โยคกมฺมาภิโยเคน
โลกุตฺตรมคฺคสมฺภารสมฺภรณํ, นวโลกุตฺตราวกฺกนฺตีติ เอวมาทิกา สพฺพาปิ
โพธิสมฺภารปฏิปตฺติ วีริยานุภาเวเนว สมิชฺฌตีติ อภินีหารโต ยาว มหาโพธิ
อโนสฺสชฺชนฺเตน สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ วีริยํ ยถา อุปรูปริ วิเสสาวหํ โหติ, เอวํ
สมฺปาเทตพฺพํ. สมฺปชฺชมาเน จ ยถาวุตฺเต วีริเย ขนฺติสจฺจาธิฏฺฐานาทโย จ
ทานสีลาทโย จ สพฺเพปิ โพธิสมฺภารา ตทธีนวุตฺติตาย สมฺปนฺนา เอว โหนฺตีติ
ขนฺติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน ปฏิปตฺติ เวทิตพฺพา.
      อิติ สตฺตานํ สุขูปกรณปริจฺจาเคน พหุธา อนุคฺคหกรณํ ทาเนน ปฏิปตฺติ, สีเลน
เตสํ ชีวิตสาปเตยฺยทารรกฺขาอเภทปิยหิตวจนาวิหึสาทิการณานิ, เนกฺขมฺเมน เตสํ
อามิสปฏิคฺคหณธมฺมทานาทินา อเนกวิธา หิตจริยา, ปญฺญาย เตสํ หิตกรณูปายโกสลฺลํ,
วีริเยน ตตฺถ อุสฺสาหารมฺภอหํหีรานิ, ขนฺติยา ตทปราธสหนํ, สจฺเจน เนสํ
อวญฺจนตทุปการกิริยาสมาทานาวิสํวาทนาทิ, อธิฏฺฐาเนน ตทุปการกรเณ อนตฺถสมฺปาเตปิ
อจลนํ, เมตฺตาย เนสํ หิตสุขานุจินฺตนํ, อุเปกฺขาย เนสํ อุปการาปกาเรสุ
วิการานาปตฺตีติ เอวํ อปริมาเณ สตฺเต อารพฺภ อนุกมฺปิตสพฺพสตฺตสฺส
มหาโพธิสตฺตสฺส ปุถุชฺชเนหิ สมาธารโณ อปริเมยฺโย ปุญฺญญาณสมฺภารูปจโย
เอตฺถ ปฏิปตฺตีติ เวทิตพฺพํ. โย เจตาสํ ปจฺจโย วุตฺโต, ตสฺส จ สกฺกจฺจํ สมฺปาทนํ.
      โก วิภาโคติ? ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ
สมตฺตึสปารมิโย. ตตฺถ กตาภินีหารสฺส โพธิสตฺตสฺส
ปรหิตกรณาภินินฺนาสยปโยคสฺส กณฺหธมฺมโวกิณฺณา สุกฺกธมฺมา ปารมิโย เอว, เตหิ
อโวกิณฺณา สุกฺกธมฺมา อุปปารมิโย, อกณฺหอสุกฺกา ปรมตฺถปารมิโยติ เกจิ.
สมุทาคมนกาเลสุ วา ปูริยมานา ปารมิโย, โพธิสตฺตภูมิยํ ปุณฺณา อุปปารมิโย,
พุทฺธภูมิยํ สพฺพาการปริปุณฺณา ปรมตฺถปารมิโย. โพธิสตฺตภูมิยํ วา ปรหิตกรณโต
ปารมิโย, อตฺตหิตกรณโต อุปปารมิโย, พุทฺธภูมิยํ พลเวสารชฺชสมธิคเมน
อุภยหิตปริปูรณโต ปรมตฺถปารมิโย.
      เอวํ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ ปณิธานารมฺภปรินิฏฺฐาเนสุ เตสํ วิภาโคติ อปเร.
โทสูปสมกรุณาปกติกานํ ภวสุขวิมุตฺติสุขปรมตฺถสุขปฺปตฺตานํ ปุญฺญูปจยเภทโต
ตพฺพิภาโคติ อญฺเญ. ลชฺชาสติมานาปสฺสยานํ โลกุตฺตรธมฺมาธิปตีนํ
สีลสมาธิปญฺญาครุกานํ ตาริตตริตตารยิตูนํ อนุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺธานํ
ปารมี อุปปารมี ปรมตฺถปารมีติ โพธิสตฺตสฺสุปฺปตฺติโต ยถาวุตฺตวิภาโคติ เกจิ.
จิตฺตปณิธิโต ยาว วจีปณิธิ, ตาว ปวตฺตา สมฺภารา ปารมิโย, วจีปณิธิโต ยาว
กายปณิธิ, ตาว ปวตฺตา อุปปารมิโย, กายปณิธิโต ปภุติ ปรมตฺถปารมิโยติ อปเร.
อญฺเญ ปน "ปรปุญฺญานุโมทนวเสน ปวตฺตา สมฺภารา ปารมิโย, ปเรสํ การาปนวเสน
ปวตฺตา อุปปารมิโย, สยํกรณวเสน ปวตฺตา ปรมตฺถปารมิโย"ติ วทนฺติ.
      ตถา ภวสุขาวโห ปุญฺญญาณสมฺภาโร ปารมี, อตฺตโน นิพฺพานสุขาวโห อุปปารมี.
ปเรสํ ตทุภยสุขาวโห ปรมตฺถปารมีติ เอเก. ปุตฺตทารธนาทิอุปกรณปริจฺจาโค
ปน ทานปารมี, องฺคปริจฺจาโค ทานอุปปารมี, อตฺตโน ชีวิตปริจฺจาโค
ทานปรมตฺถปารมีติ. ตถา ปุตฺตทาราทิกสฺส ติวิธสฺสาปิ เหตุ อวีติกฺกมนวเสน
ติสฺโส สีลปารมิโย, เตสุ เอว ติวิเธสุ วตฺถูสุ อาลยํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา นิกฺขมนวเสน
ติสฺโส เนกฺขมฺมปารมิโย, อุปกรณงฺคชีวิตตณฺหํ สมูหนิตฺวา สตฺตานํ
หิตาหิตวินิจฺฉยกรณวเสน ติสฺโส ปญฺญาปารมิโย, ยถาวุตฺตเภทานํ ปริจฺจาคาทีนํ
วายมนวเสน ติสฺโส วีริยปารมิโย, อุปกรณงฺคชีวิตนฺตรายกรานํ ขมนวเสน ติสฺโส
ขนฺติปารมิโย, อุปกรณงฺคชีวิตเหตุ สจฺจาปริจฺจาควเสน ติสฺโส สจฺจปารมิโย,
ทานาทิปารมิโย อกุปฺปาธิฏฺฐานวเสเนว สมิชฺฌนฺตีติ อุปกรณาทิวินาเสปิ
อจลาธิฏฺฐานวเสน ติสฺโส อธิฏฺฐานปารมิโย, อุปกรณาทิอุปฆาตเกสุปิ สตฺเตสุ
เมตฺตาย อวิชหนวเสน ติสฺโส เมตฺตาปารมิโย, ยถาวุตฺตวตฺถุตฺตยสฺส
อุปการาปกาเรสุ สตฺตสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตตาปฏิลาภวเสน ติสฺโส อุเปกฺขาปารมิโยติ
เอวมาทินา เอตาสํ วิภาโค เวทิตพฺโพติ.
      โก สงฺคโหติ เอตฺถ ปน ยถา เอตา วิภาคโต ตึสวิธาปิ ทานปารมิอาทิภาวโต
ทสวิธา, เอวํ ทานสีลขนฺติวีริยฌานปญฺญาสภาเวน ฉพฺพิธา. เอตาสุ หิ
เนกฺขมฺมปารมี สีลปารมิยา สงฺคหิตา ตสฺสา ปพฺพชฺชาภาเว, นีวรณวิเวกภาเว
ปน ฌานปารมิยา, กุสลธมฺมภาเว ฉหิปิ สงฺคหิตา. สจฺจปารมี สีลปารมิยา
เอกเทโส เอว วจีวิรติสจฺจปกฺเข, ญาณสจฺจปกฺเข ปน ปญฺญาปารมิยา สงฺคหิตา.
เมตฺตาปารมี ฌานปารมิยา เอว. อุเปกฺขาปารมี ฌานปญฺญาปารมีหิ. อธิฏฺฐานปารมี
สพฺพาหิปิ สงฺคหิตาติ.
      เอเตสญฺจ ทานาทีนํ ฉนฺนํ คุณานํ อญฺญมญฺญสมฺพนฺธานํ ปญฺจทสยุคลาทีนิ
ปญฺจทสยุคลาทิสาธกานิ โหนฺติ. เสยฺยถิทํ? ทานสีลยุคเลน ปรหิตาหิตานํ
กรณากรณยุคลสิทฺธิ, ทานขนฺติยุคเลน อโลภาโทสยุคลสิทฺธิ, ทานวีริยยุคเลน
จาคสุตยุคลสิทฺธิ, ทานฌานยุคเลน กามโทสปฺปหานยุคลสิทฺธิ. ทานปญฺญายุคเลน
อริยยานธุรยุคลสิทฺธิ, สีลขนฺติทฺวเยน ปโยคาสยสุทฺธิทฺวยสิทฺธิ, สีลวีริยทฺวเยน
ภาวนาทฺวยสิทฺธิ, สีลฌานทฺวเยน ทุสฺสีลฺยปริยุฏฺฐานปฺปหานทฺวยสิทฺธิ,
สีลปญฺญาทฺวเยน ทานทฺวยสิทฺธิ, ขนฺติวีริยยุคเลน ขมาเตชทฺวยสิทฺธิ,
ขนฺติฌานยุคเลน วิโรธานุโรธปฺปหานยุคลสิทฺธิ, ขนฺติปญฺญายุคเลน
สุญฺญตาขนฺติปฏิเวธทุกสิทฺธิ, วีริยฌานทุเกน ปคฺคหาวิกฺเขปทุกสิทฺธิ,
วีริยปญฺญาทุเกน สรณทุกสิทฺธิ, ฌานปญฺญาทุเกน ยานทุกสิทฺธิ, ทานสีลกฺขนฺติตฺติเกน
โลภโทสโมหปฺปหานตฺติกสิทฺธิ,
ทานสีลวีริยตฺติเกน โภคชีวิตกายสาราทานตฺติกสิทฺธิ, ทานสีลฌานตฺติเกน
ปุญฺญกิริยวตฺถุตฺติกสิทฺธิ, ทานสีลปญฺญาติเกน อามิสาภยธมฺมทานตฺติกสิทฺธีติ.
เอวํ อิตเรหิปิ ติเกหิ จตุกฺกาทีหิ จ ยถาสมฺภวํ ติกานิ จตุกฺกาทีนิ จ
โยเชตพฺพานิ.
      เอวํ ฉพฺพิธานมฺปิ ปน อิมาสํ ปารมีนํ จตูหิ อธิฏฺฐาเนหิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ.
สพฺพปารมีนํ สมูหสงฺคหโต หิ จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิ, เสยฺยถิทํ? สจฺจาธิฏฺฐานํ
จาคาธิฏฺฐานํ อุปสมาธิฏฺฐานํ ปญฺญาธิฏฺฐานนฺติ. ตตฺถ อธิติฏฺฐติ เอเตน, เอตฺถ
วา อธิติฏฺฐติ, อธิฏฺฐานมตฺตเมว วา ตนฺติ อธิฏฺฐานํ, สจฺจญฺจ ตํ อธิฏฺฐานญฺจ,
สจฺจสฺส วา อธิฏฺฐานํ, สจฺจํ อธิฏฺฐานเมตสฺสาติ วา สจฺจาธิฏฺฐานํ. เอวํ เสเสสุปิ.
ตตฺถ อวิเสสโต ตาว โลกุตฺตรคุเณ กตาภินีหารสฺส อนุกมฺปิตสพฺพสตฺตสฺส มหาสตฺตสฺส
ปฏิญฺญานุรูปํ สพฺพปารมิปริคฺคหโต สจฺจาธิฏฺฐานํ. ตาสํ ปฏิปกฺขปริจฺจาคโต
จาคาธิฏฺฐานํ. สพฺพปารมิตาคุเณหิ อุปสมโต อุปสมาธิฏฺฐานํ. เตหิ เอว
ปรหิโตปายโกสลฺลโต ปญฺญาธิฏฺฐานํ.
      วิเสสโต ปน ยาจกชนํ อวิสํวาเทตฺวา ทสฺสามีติ ปฏิชานนโต ปฏิญฺญํ
อวิสํวาเทตฺวา ทานโต ทานํ อวิสํวาเทตฺวา อนุโมทนโต มจฺฉริยาทิปฏิปกฺขปริจฺจาคโต
เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกทานเทยฺยธมฺมกฺขเยสุ โลภโทสโมหภยวูปสมโต ยถารหํ ยถากาลํ
ยถาวิธานญฺจ ทานโต ปญฺญุตฺตรโต จ กุสลธมฺมานํ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานํ ทานํ. ตถา
สํวรสมาทานสฺส อวีติกฺกมนโต ทุสฺสีลฺยปริจฺจาคโต ทุจฺจริตวูปสมนโต ปญฺญุตฺตรโต
จ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานํ สีลํ. ยถาปฏิญฺญํ ขมนโต ปราปราธวิกปฺปปริจฺจาคโต
โกธปริยุฏฺฐานวูปสมนโต ปญฺญุตฺตรโต จ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานา ขนฺติ. ปฏิญฺญานุรูปํ
ปรหิตกรณโต วิสทปริจฺจาคโต ๑- อกุสลวูปสมนโต ปญฺญุตฺตรโต จ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานํ
วีริยํ. ปฏิญฺญานุรูปํ โลกหิตานุจินฺตนโต นีวรณปริจฺจาคโต จิตฺตวูปสมนโต
ปญฺญุตฺตรโต จ
@เชิงอรรถ:  ม. วิสาทปริจฺจาคโต
จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานํ ฌานํ. ยถาปฏิญฺญํ ปรหิตูปายโกสลฺลโต
อนุปายกิริยาปริจฺจาคโต โมหชปริฬาหวูปสมนโต สพฺพญฺญุตาปฏิลาภโต จ
จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานา ปญฺญา.
      ตตฺถ เญยฺยปฏิญฺญานุวิธาเนหิ สจฺจาธิฏฺฐานํ. วตฺถุกามกิเลสกามปริจฺจาเคหิ
จาคาธิฏฺฐานํ. โทสทุกฺขวูปสเมหิ อุปสมาธิฏฺฐานํ. อนุโพธปฏิเวเธหิ ปญฺญาธิฏฺฐานํ.
ติวิธสจฺจปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ สจฺจาธิฏฺฐานํ. ติวิธจาคปริคฺคหิตํ
โทสตฺตยวิโรธิ จาคาธิฏฺฐานํ. ติวิธวูปสมปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ อุปสมาธิฏฺฐานํ.
ติวิธญาณปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ ปญฺญาธิฏฺฐานํ. สจฺจาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ
จาคูปสมปญฺญาธิฏฺฐานานิ อวิสํวาทนโต ปฏิญฺญานุวิธานโต จ, จาคาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ
สจฺจูปสมปญฺญาธิฏฺฐานานิ ปฏิปกฺขปริจฺจาคโต สพฺพปริจฺจาคผลตฺตา จ,
อุปสมาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ สจฺจจาคปญฺญาธิฏฺฐานานิ กิเลสปริฬาหวูปสมนโต ๑-
กามูปสมนโต กามปริฬาหวูปสมนโต จ, ปญฺญาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ
สจฺจจาคูปสมาธิฏฺฐานานิ ญาณปุพฺพงฺคมโต ญาณานุปริวตฺตนโต จาติ เอวํ
สพฺพาปิ ปารมิโย สจฺจปฺปภาวิตา จาคปริพฺยญฺชิตา อุปสโมปพฺรูหิตา ปญฺญาปริสุทฺธา.
สจฺจํ หิ เอตาสํ ชนกเหตุ, จาโค ปริคฺคาหกเหตุ, อุปสโม ปริวุทฺธิเหตุ, ปญฺญา
ปาริสุทฺธิเหตุ. ตถา อาทิมฺหิ สจฺจาธิฏฺฐานํ สจฺจปฏิญฺญตฺตา, มชฺเฌ จาคาธิฏฺฐานํ
กตปณิธานสฺส ปรหิตาย อตฺตปริจฺจาคโต, อนฺเต อุปสมาธิฏฺฐานํ สพฺพูปสมปริโยสานตฺตา.
อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ ปญฺญาธิฏฺฐานํ ตสฺมึ สติ สมฺภวโต อสติ อภาวโต
ยถาปฏิญฺญญฺจ ภาวโต.
      ตตฺถ มหาปุริสา สสตมตฺตหิตปรหิตกเรหิ ครุปิยภาวกเรหิ สจฺจจาคาธิฏฺฐาเนหิ
คิหิภูตา อามิสทาเนน ปเร อนุคฺคณฺหนฺติ. ตถา อตฺตหิตปรหิตกเรหิ ครุ ปิยภาวกเรหิ
อุปสมปญฺญาธิฏฺฐาเนหิ จ ปพฺพชิตภูตา ธมฺมทาเนน ปเร อนุคฺคณฺหนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ม. กมฺมูปสมนโต กมฺมปริฬาหวูปสมนโต
      ตตฺถ อนฺติมภเว โพธิสตฺตสฺส จตุรธิฏฺฐานปริปูรณํ. ปริปุณฺณจตุรธิฏฺฐานสฺส
หิ จริมกภวูปปตฺตีติ เอเก. ตตฺร หิ คพฺโภกฺกนฺติฐิติอภินิกฺขมเนสุ
ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคเมน สโต สมฺปชาโน สจฺจาธิฏฺฐานปาริปูริยา สมฺปติชาโต
อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา สพฺพา ทิสา โอโลเกตฺวา สจฺจานุปริวตฺตินา
วจสา "อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺสา"ติ ๑-
ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิ.
      อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคเมน ชิณฺณาตุรมตปพฺพชิตทสฺสาวิโน จตุธมฺมปเทสโกวิทสฺส
โยพฺพนาโรคฺยชีวิตสมฺปตฺติมทานํ อุปสโม. จาคาธิฏฺฐานสมุทาคเมน มหตา
ญาติปริวฏฺฏสฺส หตฺถคตสฺส จ จกฺกวตฺติรชฺชสฺส อนเปกฺขปริจฺจาโคติ.
      ทุติเย ฐาเน อภิสมฺโพธิยํ จตุรธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติ เกจิ. ตตฺถ หิ
ยถาปฏิญฺญํ สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคเมน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อภิสมโย, ตโต หิ
สจฺจาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ. จาคาธิฏฺฐานสมุทาคเมน สพฺพกิเลสูปกฺกิเลสปริจฺจาโค,
ตโต หิ จาคาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ, อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคเมน ปรมูปสมปฺปตฺติ,
ตโต หิ อุปสมาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ. ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคเมน อนาวรณญาณปฏิลาโภ,
ตโต หิ ปญฺญาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติ. ตํ อสิทฺธํ. อภิสมฺโพธิยาปิ ปรมตฺถภาวโต.
      ตติเย ฐาเน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน จตุรธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติ อญฺเญ. ตตฺถ
หิ สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อริยสจฺจเทสนาย สจฺจาธิฏฺฐานํ
ปริปุณฺณํ. จาคาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส  สทฺธมฺมมหายาคกรเณน จาคาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ.
อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สยํ อุปสนฺตสฺส ปเรสํ อุปสเมน อุปสมาธิฏฺฐานํ
ปริปุณฺณํ. ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส เวเนยฺยานํ อาสยาทิปริชานเนน
ปญฺญาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติ. ตทปิ อสิทฺธํ, อปริโยสิตตฺตา พุทฺธกิจฺจสฺส.
@เชิงอรรถ:  ที.มหา. ๑๐/๓๑/๑๓, ม.อุ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓
      จตุตฺเถ ฐาเน ปรินิพฺพาเน จตุรธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติ อปเร. ตตฺร
หิ ปรินิพฺพุตตฺตา ปรมตฺถสจฺจสมฺปตฺติยา สจฺจาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ.
สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺเคน จาคาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ. สพฺพสงฺขารูปสเมน อุปสมาธิฏฺฐานํ
ปริปุณฺณํ. ปญฺญาปโยชนปรินิฏฺฐาเนน ปญฺญาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติ. ตตฺร
มหาปุริสสฺส วิเสเสน เมตฺตาเขตฺเต อภิชาติยํ สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส
สจฺจาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตํ วิเสเสน กรุณาเขตฺเต อภิสมฺโพธิยํ
ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส ปญฺญาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตํ, วิเสเสน มุทิตาเขตฺเต
ธมฺมจกฺกปฺป วตฺตเน จาคาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส จาคาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตํ,
วิเสเสน อุเปกฺขาเขตฺเต ปรินิพฺพาเน อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส
อุปสมาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
      ตตฺร สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สํวาเสน สีลํ เวทิตพฺพํ.
จาคาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สํโวหาเรน โสเจยฺยํ เวทิตพฺพํ. อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส
อาปทาสุ ถาโม เวทิตพฺโพ. ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สากจฺฉาย ปญฺญา เวทิตพฺพา. เอวํ
สีลาชีวจิตฺตทิฏฺฐิวิสุทฺธิโย เวทิตพฺพา. ตถา สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคเมน โทสาคตึ น
คจฺฉติ อวิสํวาทนโต. จาคาธิฏฺฐานสมุทาคเมน โลภาคตึ น คจฺฉติ อนภิสงฺคโต.
อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคเมน ภยาคตึ น คจฺฉติ อนปราธโต. ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคเมน
โมหาคตึ น คจฺฉติ ยถา ภูตาวโพธโต.
      ตถา ปฐเมน อทุฏฺโฐ อธิวาเสติ, ทุติเยน อลุทฺโธ ปฏิเสวติ, ตติเยน
อภีโต ปริวชฺเชติ, จตุตฺเถน อสมฺมูโฬฺห วิโนเทติ. ปฐเมน เนกฺขมฺมสุขปฺปตฺติ.
อิตเรหิ ปวิเวกอุปสมสมฺโพธิชปีติสุขปฺปตฺติโย ๑- โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพา. ตถา
วิเวกชปีติสุขสมาธิชปีติสุขอปีติชกายสุขสติปาริสุทฺธิชอุเปกฺขาสุขปฺปตฺติโย
เอเตหิ จตูหิ ยถากฺกมํ โหนฺติ. เอวมเนกคุณานุพนฺเธหิ จตูหิ อธิฏฺฐาเนหิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.....สมฺโพธิสุขปฺปตฺติโย
สพฺพปารมิสมูหสงฺคโห เวทิตพฺโพ. ยถา จ จตูหิ อธิฏฺฐาเนหิ สพฺพปารมิสมูหสงฺคโห,
๑- เอวํ กรุณาปญฺญาหิปีติ ทฏฺฐพฺพํ. สพฺโพปิ หิ โพธิสมฺภาโร กรุณาปญฺญาหิ
สงฺคหิโต. กรุณาปญฺญาปริคฺคหิตา หิ ทานาทิคุณา มหาโพธิสมฺภารา ภวนฺติ
พุทฺธตฺตสิทฺธิปริโยสานาติ. เอวเมตาสํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ.
      โก สมฺปาทนูปาโยติ? สกลสฺสาปิ ปุญฺญาทิสมฺภารสฺส สมฺมาสมฺโพธึ
อุทฺทิสฺส อนวเสสสมฺภรณํ อเวกลฺลการิตาโยเคน, ตตฺถ จ สกฺกจฺจการิตา
อาทรพหุมานโยเคน, สาตจฺจการิตา นิรนฺตรโยเคน, จิรกาลาทิโยโค จ อนฺตรา
อโวสานาปชฺชเนนาติ. ตํ ปนสฺส กาลปริมาณํ ปรโต อาวิภวิสฺสติ. อิติ
จตุรงฺคโยโค เอตาสํ ปารมีนํ สมฺปาทนูปาโย. ตถา มหาสตฺเตน โพธาย
ปฏิปชฺชนฺเตน สมฺมาสมฺโพธาย พุทฺธานํ ปุเรตรเมว อตฺตา นิยฺยาเตตพฺโพ
"อิมาหํ อตฺตภาวํ พุทฺธานํ นิยฺยาเตมี"ติ. ตํตํปริคฺคหวตฺถุํ จ ปฏิลาภโต ปุเรตรเมว
ทานมุเข นิสฺสชฺชิตพฺพํ "ยํ กิญฺจิ มยฺหํ อุปฺปชฺชนกํ ชีวิตปริกฺขารชาตํ,
สพฺพํ ตํ สติ ยาจเก ทสฺสามิ, เตสํ ปน ทินฺนาวเสสํ เอว มยา
ปริภุญฺชิตพฺพนฺ"ติ.
      เอวํ หิสฺส สมฺมเทว ปริจฺจาคาย กเต จิตฺตาภิสงฺขาเร ยํ อุปฺปชฺชติ
ปริคฺคหวตฺถุ อวิญฺญาณกํ วา สวิญฺญาณกํ วา, ตตฺถ เย อิเม ปุพฺเพ ทาเน
อกตปริจฺจโย ปริคฺคหวตฺถุสฺส ปริตฺตภาโว อุฬารมนุญฺญตา ปริกฺขยจินฺตาติ
จตฺตาโร ทานวินิพนฺธา, เตสุ ยทา มหาโพธิสตฺตสฺส สํวิชฺชมาเนสุ เทยฺยธมฺเมสุ
ปจฺจุปฏฺฐิเต จ ยาจกชเน ทาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ น กมติ, เตน นิฏฺฐเมตฺถ
คนฺตพฺพํ "อทฺธาหํ ทาเน ปุพฺเพ อกตปริจโย, เตน เม เอตรหิ ทาตุกมฺยตา
จิตฺเต น สณฺฐาตี"ติ. โส เอวํ เม อิโต ปรํ ทานาภิรตํ จิตฺตํ ภวิสฺสติ,
หนฺทาหํ อิโต ปฏฺฐาย ทานํ ทสฺสามิ, นนุ มยา ปฏิกจฺเจว ปริคฺคหวตฺถุ ยาจกานํ
ปริจฺจตฺตนฺติ ทานํ เทติ มุตฺตจาโค ปยตปาณี โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต.
เอวํ มหาสตฺตสฺส ปฐโม ทานวินิพนฺโธ หโต โหติ วิหโต สมุจฺฉินฺโน.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สพฺพปารมิสงฺคโห
      ตถา มหาสตฺโต เทยฺยธมฺมสฺส ปริตฺตภาเว สติ เวกลฺเล จ อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ
"อหํ โข ปุพฺเพ อทานสีลตาย เอตรหิ เอวํ ปจฺจยวิกโล ชาโต, ตสฺมา อิทานิ
มยา ปริตฺเตน วา หีเนน วา ยถาลทฺเธน เทยฺยธมฺเมน อตฺตานํ ปีเฬตฺวาปิ
ทานเมว ทาตพฺพํ, เยนาหํ อายติมฺปิ ทานปารมึ มตฺถกํ ปาเปสฺสามี"ติ. โส อิตรีตเรน
ตํ ทานํ เทติ มุตฺตจาโค ปยตปาณี โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต.
เอวํ มหาสตฺตสฺส ทุติโย ทานวินิพนฺโธ หโต โหติ วิหโต สมุจฺฉินฺโน.
      ตถา มหาสตฺโต เทยฺยธมฺมสฺส อุฬารมนุญฺญตาย อทาตุกมฺยตาจิตฺเต
อุปฺปชฺมาเน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "นนุ ตยา สปฺปุริส อุฬารตมา สพฺพเสฏฺฐา
สมฺมาสมฺโพธิ อภิปตฺถิตา, ตสฺมา ตทตฺถํ ตยา อุฬารมนุญฺเญ เอว เทยฺยธมฺเม
ทาตุํ ยุตฺตรูปนฺ"ติ. โส อุฬารํ มนุญฺญญฺจ เทติ มุตฺตจาโค ปยตปาณี โวสฺสคฺครโต
ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต. เอวํ มหาปุริสสฺส ตติโย ทานวินิพนฺโธ หโต โหติ
วิหโต สมุจฺฉินฺโน.
      ตถา มหาสตฺโต ทานํ เทนฺโต ยทา เทยฺยธมฺมสฺส ปริกฺขยํ ปสฺสติ. โส
อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "อยํ โข โภคานํ สภาโว, ยทิทํ ขยธมฺมตา วยธมฺมตา, อปิ จ
เม ปุพฺเพ ตาทิสสฺส ทานสฺส อกตตฺตา เอวํ โภคานํ ปริกฺขโย ทิสฺสติ, หนฺทาหํ
ยถาลทฺเธน เทยฺยธมฺเมน ปริตฺเตน วา วิปุเลน วา ทานเมว ทเทยฺยํ, เยนาหํ
อายตึ ทานปารมิยา มตฺถกํ ปาปุณิสฺสามี"ติ. โส ยถาลทฺเธน ทานํ เทติ มุตฺตจาโค
ปยตปาณี โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต. เอวํ มหาสตฺตสฺส จตุตฺโถทานวินิพนฺโธ
หโต โหติ วิหโต สมุจฺฉินฺโน. เอวํ เย เย ทานปารมิยา วินิพนฺธภูตา อนตฺถา,
เตสํ เตสํ ยถารหํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิวิโนทนํ อุปาโย. ยถา จ ทานปารมิยา,
เอวํ สีลปารมิอาทีสุปิ ทฏฺฐพฺพํ.
      อปิ จ ยํ มหาสตฺตสฺส พุทฺธานํ อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ, ตํ สมฺมเทว สพฺพปารมีนํ
สมฺปาทนูปาโย. พุทฺธานํ หิ อตฺตานํ นิยฺยาเตตฺวา ฐิโต มหาปุริโส ตตฺถ
      ตตฺถ โพธิสมฺภารปาริปูริยา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต สรีรสฺส สุขูปกรณานญฺจ
อุปจฺเฉทเกสุ ทุสฺสเหสุปิ กิจฺเฉสุ ๑- ทุรภิสมฺภเวสุปิ สตฺตสงฺขารสมุปนีเตสุ
อนตฺเถสุ ติพฺเพสุ ปาณหเรสุ "อยํ มยา อตฺตภาโว พุทฺธานํ ปรจฺจตฺโต, ยํ วา ตํ วา
เอตฺถ โหตู"ติ ตํนิมิตฺตํ น กมฺปติ น เวธติ อีสกมฺปิ อญฺญทตฺถํ น คจฺฉติ,
กุสลารมฺเภ อญฺญทตฺถุ อจลาธิฏฺฐาโนว โหติ, เอวํ อตฺตสนฺนิยฺยาตนมฺปิ เอตาสํ
สมฺปาทนูปาโย.
      อปิ จ สมาสโต กตาภินีหารสฺส อตฺตนิ สิเนหสฺส ปริโสสนํ ๒- ปเรสุ จ สิเนหสฺส
ปริวฑฺฒนํ เอตาสํ สมฺปาทนูปาโย. สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมาย หิ กตมหาปณิธานสฺส
มหาสตฺตสฺส ยาถาวโต ปริชานเนน สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนุปลิตฺตสฺส อตฺตนิ สิเนโห
ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺฉติ, มหากรุณาสมาเสวเนน ปน ปิยปุตฺเต วิย สพฺพสตฺเต
สมฺปสฺสมานสฺส เตสุ เมตฺตากรุณาสิเนโห ปริวฑฺฒติ, ตโต จ ตํตทวตฺถานุรูปํ
อตฺตปรสนฺตาเนสุ โลภโทสโมหวิคเมน วิทูรีกตมจฺฉริยาทิโพธิสมฺภารปฏิปกฺโข
มหาปุริโส ทานปิยวจนอตฺถจริยาสมานตฺตตาสงฺขาเตหิ จตูหิ  สงฺคหวตฺถูหิ
จตุรธิฏฺฐานานุคเตหิ อจฺจนฺตํ ชนสฺส สงฺคหกรเณน อุปริ ยานตฺตเย อวตารณํ
ปริปาจนญฺจ กโรติ.
      มหาสตฺตานํ หิ มหากรุณา มหาปญฺญา จ ทาเนน อลงฺกตา, ทานํ
ปิยวจเนน, ปิยวจนํ อตฺถจริยาย, อตฺถจริยา สมานตฺตตาย อลงฺกตา สงฺคหิตา จ.
เตสํ สพฺเพปิ สตฺเต อตฺตนา นิพฺพิเสเส กตฺวา โพธิสมฺภาเรสุ ปฏิปชฺชนฺตานํ สพฺพตฺถ
สมานสุขทุกฺขตาย สมานตฺตตาย สิทฺธิ. พุทฺธภูตานมฺปิ จ เตเหว จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ
จตุรธิฏฺฐานปริปูริตาภิวุทฺเธหิ ชนสฺส อจฺจนฺติกสงฺคหกรเณน อภิวินยนํ ๓-
สิชฺฌติ. ทานํ หิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ จาคาธิฏฺฐาเนน ปริปูริตาภิวุทฺธํ, ปิยวจนํ
สจฺจาธิฏฺฐาเนน, อตฺถจริยา ปญฺญาธิฏฺฐาเนน, สมานตฺตตา อุปสมาธิฏฺฐาเนน
ปริปูริตาภิวุทฺธา. ตถาคตานํ หิ สพฺพสาวกปจฺเจกพุทฺเธหิ สมานตฺตตา
@เชิงอรรถ:  สี. กิจฺเจสุ   ม. ปริยาทานํ   สี. อภินิเวสนํ
ปรินิพฺพาเน. ตตฺร หิ เนสํ อวิเสสโต เอกีภาโว เตเนวาห "นตฺถิ วิมุตฺติยา
นานตฺตนฺ"ติ. โหนฺติ เจตฺถ:-
                "สจฺโจ จาคี อุปสนฺโต  ปญฺญวา อนุกมฺปโก
                สมฺภตสพฺพสมฺภาโร ๑-  กํ นามตฺถํ น สาธเย.
                มหาการุณิโก สตฺถา    หิเตสี จ อุเปกฺขโก
                นิรเปกฺโข จ สพฺพตฺถ   อโห อจฺฉริโย ชิโน.
                วิรตฺโต สพฺพธมฺเมสุ    สตฺเตสุ จ อุเปกฺขโก
                สทา สตฺตหิเต ยุตฺโต   อโห อจฺฉริโย ชิโน.
                สพฺพทา สพฺพสตฺตานํ    หิตาย จ สุขาย จ
                อุยฺยุตฺโต อกิลาสุ จ    อโห อจฺฉริโย ชิโน"ติ.
      กิตฺตเกน กาเลน สมฺปาทนนฺติ? เหฏฺฐิเมน ตาว ปริจฺเฉเทน จตฺตาริ
อสงฺเขฺยยฺยานิ มหากปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ. มชฺฌิเมน อฏฺฐ อสงฺเขฺยยฺยานิ
มหากปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ. อุปริเมน ปน โสฬส อสงฺเขฺยยฺยานิ มหากปฺปานํ
สตสหสฺสญฺจ. เอเต จ เภทา ยถากฺกมํ ปญฺญาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกวเสน ญาตพฺพา.
ปญฺญาธิกานํ หิ สทฺธา มนฺทา โหติ ปญฺญา ติกฺขา, สทฺธาธิกานํ ปญฺญา
มชฺฌิมา โหติ, วีริยาธิกานํ ปญฺญา มนฺทา, ปญฺญานุภาเวน จ สมฺมาสมฺโพธิ
อธิคนฺตพฺพาติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ.
      อปเร ปน "วีริยสฺส ติกฺขมชฺฌิมมุทุภาเวน โพธิสตฺตานํ อยํ กาลวิภาโค"ติ
วทนฺติ. อวิเสเสน ปน วิมุตฺติปริปาจนียานํ ธมฺมานํ ติกฺขมชฺฌิมมุทุภาเวน
ยถาวุตฺตกาลเภเทน โพธิสมฺภารา เตสํ ปาริปูรึ คจฺฉนฺตีติ ตโยเปเต กาลเภทา
ยุตฺตาติปิ วทนฺติ. ๒- เอวํ ติวิธา หิ โพธิสตฺตา อภินีหารกฺขเณ ภวนฺติ
@เชิงอรรถ:  สี. สมฺภโว สพฺพสมฺภาโร   ม. วทนฺติ เอว
อุคฺฆฏิตญฺญูวิปญฺจิตญฺญูเนยฺยเภเทน. เตสุ โย อุคฺฆฏิตญฺญู, โส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สมฺมุขา จตุปฺปทิกํ คาถํ สุณนฺโต คาถาย ตติยปเท อปริโยสิเต เอว ฉหิ อภิญฺญาหิ สห
ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อธิคนฺตุํ สมตฺถูปนิสฺสโย โหติ, สเจ สาวกโพธิยํ อธิมุตฺโต
สิยา.
      ทุติโย ภควโต สมฺมุขา จตุปฺปทิกํ คาถํ สุณนฺโต อปริโยสิเต เอว คาถาย
จตุตฺถปเท ฉหิ อภิญฺญาหิ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อธิคนฺตุํ สมตฺถูปนิสฺสโย โหติ,
ยทิ สาวกโพธิยํ อธิมุตฺโต สิยา.
      อิตโร ปน ภควโต สมฺมุขา จตุปฺปทิกํ คาถํ สุตฺวา ปริโยสิตาย คาถาย
ฉหิ อภิญฺญาหิ อรหตฺตํ ปตฺตุํ สมตฺถูปนิสฺสโย โหติ.
      ตโยเปเต วินา กาลเภเทน กตาภินีหารา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรณา
จ อนุกฺกเมน ปารมิโย ปริปูเรนฺตา ยถากฺกมํ ยถาวุตฺตเภเทน กาเลน สมฺมาสมฺโพธึ
ปาปุณนฺติ. เตสุ เตสุ ปน กาลเภเทสุ อปริปุณฺเณสุ เต เต มหาสตฺตา ทิวเส
ทิวเส เวสฺสนฺตรทานสทิสํ มหาทานํ เทนฺตาปิ ตทนุรูเป สีลาทิสพฺพปารมิธมฺเม
อาจินนฺตาปิ ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชนฺตาปิ ญาตตฺถจริยา โลกตฺถจริยา
พุทฺธตฺถจริยา ปรมโกฏึ ปาเปนฺตาปิ อนฺตรา จ สมฺพุทฺธา ภวิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ
วิชฺชติ. กสฺมา? ญาณสฺส อปริปจฺจนโต พุทฺธการกธมฺมานํ อปรินิฏฺฐานโต.
ปริจฺฉินฺนกาลนิปฺผาทิตํ วิย หิ สสฺสํ ยถาวุตฺตกาลปริจฺเฉเทน ปรินิปฺผาทิตา
สมฺมาสมฺโพธึ ตทนฺตรา สพฺพุสฺสาเหน วายมนฺเตนาปิ น สกฺกา อธิคนฺตุนฺติ
ปารมิปาริปูริ ยถาวุตฺตกาลวิเสเสน สมฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ.
      โก อานิสํโสติ? เย เต กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ:-
              "เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา   โพธิยา นิยตา นรา
              สํสรํ ทีฆมทฺธานํ        กปฺปโกฏิสเตหิปิ.
              อวีจิมฺหิ นุปฺปชฺชนฺติ      ตถา โลกนฺตเรสุ จ
              นิชฺฌามตณฺหา ขุปฺปิปาสา  น โหนฺติ กาลกญฺชิกา.
              น โหนฺติ ขุทฺทกา ปาณา  อุปฺปชฺชนฺตาปิ ทุคฺคตึ
              ชายมานา มนุสฺเสสุ     ชจฺจนฺธา น ภวนฺติ เต.
              โสตเวกลฺลตา นตฺถิ     น ภวนฺติ มูคปกฺขิกา
              อิตฺถิภาวํ น คจฺฉนฺติ     อุภโตพฺยญฺชนปณฺฑกา.
              น ภวนฺติ ปริยาปนฺนา    โพธิยา นิยตา นรา
              มุตฺตา อานนฺตริเกหิ     สพฺพตฺถ สุทฺธโคจรา.
              มิจฺฉาทิฏฺฐึ น เสวนฺติ    กมฺมกิริยทสฺสนา
              วสมานาปิ สคฺเคสุ      อสญฺญํ นูปปชฺชเร.
              สุทฺธาวาเสสุ เทเวสุ    เหตุ นาม น วิชฺชติ
              เนกฺขมฺมนินฺนา สปฺปุริสา  วิสํยุตฺตา ภวาภเว
              จรนฺติ โลกตฺถจริยาโย   ปูเรนฺติ สพฺพปารมี"ติ ๑-
เอวํ สํวณฺณิตา อานิสํสา, เย จ "สโต สมฺปชาโน อานนฺท โพธิสตฺโต ตุสิตา
กายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมตี"ติอาทินา ๒- โสฬส อจฺฉริยพฺภุตธมฺมปฺปการา,
เย จ "สีตํ พฺยาปคตํ ๓- โหติ, อุณฺหญฺจ อุปสมฺปตี"ติอาทินา "ชายมาเน โข
สาริปุตฺต โพธิสตฺเต อยํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ  สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธตี"ติ-
อาทินา ๔- จ ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตปฺปการา, เย วา ปนญฺเญปิ โพธิสตฺตานํ
อธิปฺปายสมิชฺฌนํ กมฺมาทีสุ วสีภาโวติ เอวมาทโย ตตฺถ ตตฺถ ชาตกพุทฺธวํสาทีสุ
ทสฺสิตาการา อานิสํสา, เต สพฺเพปิ เอตาสํ อานิสํสา. ตถา ยถานิทสฺสิตเภทา
อโลภาโทสาทิคุณยุคลาทโย จาติ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  อภิ.อ. ๑/๗๗   ที.มหา. ๑๐/๑๗/๑๐, ม.อุ. ๑๔/๒๐๐-๑/๑๖๙
@ ฉ.ม. พฺยปคตํ, ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๘๒/๔๕๕   ที.มหา. ๑๐/๑๓, ม.อุ. ๑๔/๒๐๑/๑๗๐
      อปิ จ ยสฺมา โพธิสตฺโต อภินีหารโต ปฏฺฐาย สพฺพสตฺตานํ ปิตุสโม โหติ
หิเตสิตาย, ทกฺขิเณยฺยโก ครุ ภาวนีโย ปรมญฺจ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โหติ คุณวิเสสโยเคน,
เยภุยฺเยน จ มนุสฺสานํ ปิโย โหติ, อมนุสฺสานํ ปิโย โหติ, เทวตาหิ
อนุปาลียติ, เมตฺตากรุณาปริภาวิตสนฺตานตาย วาฬมิคาทีหิ จ อนภิภวนีโย โหติ,
ยสฺมึ ยสฺมิญฺจ สตฺตนิกาเย ปจฺจาชายติ, ตสฺมึ ตสฺมึ อุฬาเรน วณฺเณน อุฬาเรน
ยเสน อุฬาเรน สุเขน อุฬาเรน พเลน อุฬาเรน อาธิปเตยฺเยน อญฺเญ สตฺเต
อภิภวติ ปุญฺญวิเสสโยคโต.
      อปฺปาพาโธ โหติ อปฺปาตงฺโก, สุวิทฺธา จสฺส สทฺธา โหติ สุวิสทา,
สุวิสุทฺธํ วีริยํ, สติสมาธิปญฺญา สุวิสทา, มนฺทกิเลโส โหติ มนฺททรโถ
มนฺทปริฬาโห, กิเลสานํ มนฺทภาเวเนว สุวโจ โหติ ปทกฺขิณคฺคาหี, ขโม โหติ
โสรโต, สขิโล โหติ ปฏิสนฺถารกุสโล, อกฺโกธโน โหติ อนุปนาหี, อมกฺขี โหติ
อปฬาสี, อนิสฺสุกี โหติ อมจฺฉรี, อสโฐ โหติ อมายาวี, อถทฺโธ โหติ อนติมานี,
อสารทฺโธ โหติ อปฺปมตฺโต, ปรโต อุปตาปสโห โหติ ปเรสํ อนุปตาปี, ยสฺมิญฺจ
คามเขตฺเต ปฏิวสติ, ตตฺถ สตฺตานํ ภยาทโย อุปทฺทวา เยภุยฺเยน อนุปฺปนฺนา
นุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ วูปสมนฺติ, เยสุ จ อปาเยสุ อุปฺปชฺชติ, น ตตฺถ ปจุรชโน
วิย ทุกฺเขน อธิมตฺตํ ปีฬียติ, ภิยฺโยโส มตฺตาย สํเวคมาปชฺชติ. ตสฺมา มหาปุริสสฺส
ยถารหํ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว ลพฺภมานา เอเต สตฺตานํ ปิตุสมตาทกฺขิเณยฺยตาทโย
คุณวิเสสา อานิสํสาติ เวทิตพฺพา.
      ตถา อายุสมฺปทา รูปสมฺปทา กุลสมฺปทา อิสฺสริยสมฺปทา อาเทยฺยวจนตา
มหานุภาวตาติ เอเตปิ มหาปุริสสฺส ปารมีนํ อานิสํสาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ
อายุสมฺปทา นาม ตสฺสํ ตสฺสํ อุปปตฺติยํ ทีฆายุกตา จิรฏฺฐิติกตา, ตาย
ยถารทฺธานิ กุสลสมาทานานิ ปริโยสาเปติ, พหุญฺจ กุสลํ อุปจิโนติ. รูปสมฺปทา นาม
อภิรูปตา ทสฺสียตา ปาสาทิกตา, ตาย รูปปฺปมาณานํ สตฺตานํ ปสาทาวโห
โหติ สมฺภาวนีโย. กุลสมฺปทา นาม อุฬาเรสุ กุเลสุ อภินิพฺพตฺติ, ตาย
ชาติมทาทิมทมตฺตานมฺปิ อุปสงฺกมนีโย โหติ ปยิรุปาสนีโย, เตน เต นิพฺพิเสวเน
กโรติ. อิสฺสริยสมฺปทา นาม มหาวิภวตา มเหสกฺขตา มหาปริวารตา จ, ตาหิ
สงฺคณฺหิตพฺเพ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคณฺหิตุํ นิคฺคเหตพฺเพ ธมฺเมน นิคฺคเหตุญฺจ
สมตฺโถ โหติ.
      อาเทยฺยวจนตา นาม สทฺเธยฺยตา ปจฺจยิกตา, ตาย สตฺตานํ ปมาณภูโต
โหติ, อลงฺฆนียา จสฺส อาณา โหติ. มหานุภาวตา นาม อานุภาวมหนฺตตา,
ตาย ปเรหิ น อภิภูยติ, สยเมว ปน ปเร อญฺญทตฺถุ อภิภวติ ธมฺเมน ยถาภูตคุเณหิ
จ, เอวเมเต อายุสมฺปทาทโย มหาปุริสสฺส ปารมีนํ อานิสํสา, สยญฺจ
อปริมาณสฺส ปุญฺญสมฺภารสฺส ปริวุฑฺฒิเหตุภูตา ยานตฺตเย สตฺตานํ อวตารณสฺส
ปริปาจนสฺส จ การณภูตาติ เวทิตพฺพา.
      กึ ผลนฺติ? สมาสโต ตาว สมฺมาสมฺพุทฺธภาโว เอตาสํ ผลํ, วิตฺถารโต
ปน ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาทิอเนกคุณคณสมุชฺชลรูปกาย-
สมฺปตฺติอธิฏฺฐานทสพลจตุเวสารชฺชฉอสาธารณญาณอฏฺฐารสาเวณิกพุทฺธธมฺมปฺปภุติ-
อนนฺตาปริมาณคุณสมุทโยปโสภินี ธมฺมกายสิรี. ยาวตา ปน พุทฺธคุณา เย
อเนเกหิปิ กปฺเปหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธนาปิ วาจาย ปริโยสาเปตุํ น สกฺกา,
อิทเมตาสํ ผลํ วุตฺตเญฺหตํ ๑-:-
                   "พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเวยฺย วณฺณํ
                   กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน
                   ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร
                   วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา"ติ. ๒-
      เอวเมตฺถ ปารมีสุ ปกิณฺณกกถา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  สี. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา   สุ.วิ. ๑/๓๐๔/๒๕๙, สุ.วิ. ๓/๑๔๑/๖๓, ป.สู.
@๒/๔๒๕/๓๐๔, อุทาน.อ. ๓๖๐
      ยํ ปน ปาฬิยํ "ทตฺวา ทาตพฺพกํ ทานนฺ"ติอาทินา สพฺพาปิ ปารมี
เอกชฺฌํ ทสฺเสตฺวา ปรโต "โกสชฺชํ ภยโต ทิสฺวา"ติอาทินา ปริโยสานคาถาทฺวยํ
วุตฺตํ, ตํ เยหิ วีริยารมฺภเมตฺตาภาวนา อปฺปมาทวิหาเรหิ ยถาวุตฺตา พุทฺธการกธมฺมา
วิสทภาวํ คตา สมฺมาสมฺโพธิสงฺขาตา จ อตฺตโน วิมุตฺติ ปริปาจิตา, เตหิ
เวเนยฺยานมฺปิ วิมุตฺติปริปาจนาย โอวาททานตฺถํ วุตฺตํ.
      ตตฺถ โกสชฺชํ ภยโต ทิสฺวา, วีริยารมฺภญฺจ เขมโตติ อิมินา ปฏิปกฺเข
อาทีนวทสฺสนมุเขน วีริยารมฺเภ อานิสํสํ ทสฺเสติ. อารทฺธวีริยา โหถาติ อิมินา
วีริยารมฺเภ นิโยเชติ. ยสฺมา จ:-
              "สพฺพปาปสฺส อกรณํ     กุสลสฺสูปสมฺปทา
              สจิตฺตปริโยทปนํ        เอตํ พุทฺธาน สาสนนฺ"ติ ๑-
สงฺเขปโต, วิตฺถารโต ปน สกเลน พุทฺธวจเนน ปกาสิตา สพฺพาปิ สมฺปตฺติโย
เอกนฺเตเนว สมฺมปฺปธานาธีนา, ตสฺมา ภควา วีริยารมฺเภ นิโยเชตฺวา "เอสา
พุทฺธานุสาสนี"ติ อาห.
      ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ:- ยฺวายํ สพฺพสงฺกิเลสมูลภาวโต สพฺพานตฺถวิธายกนฺติ
โกสชฺชํ ภยโต ตปฺปฏิปกฺขโต จตูหิ โยเคหิ อนุปทฺทวภาวสาธนโต วีริยารมฺภญฺจ
เขมโต ทิสฺวา อธิสีลสิกฺขาทิสมฺปาทนวเสน วีริยสฺส อารมฺโภ สมฺมปฺปธานานุโยโค,
ตตฺถ ยํ สมฺมเทว นิโยชนํ  "อารทฺธวีริยา โหถา"ติ, เอสา พุทฺธานํ ภควนฺตานํ
อนุสาสนี อนุสิฏฺฐิ โอวาโทติ. เสสคาถาสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      อยํ ปน วิเสโส:- วิวาทนฺติ วิรุทฺธวาทํ, ฉวิวาทวตฺถุวเสน วิวทนนฺติ อตฺโถ.
อวิวาทนฺติ วิวาทปฏิปกฺขํ เมตฺตาวจีกมฺมํ, เมตฺตาภาวนํ วา. อถ วา อวิวาทนฺติ
อวิวาทเหตุภูตํ ฉพฺพิธํ สารณียธมฺมํ. สมคฺคาติ อวคฺคา, กาเยน เจว จิตฺเตน จ
@เชิงอรรถ:  ที.มหา. ๑๐/๙๐/๔๓, ขุ.ธ. ๒๕/๑๘๓/๔๙
สหิตา อวิรมิตา อวิยุตฺตาติ อตฺโถ. สขิลาติ สกฺกีลา มุทุสีลา, อญฺญมญฺญมฺหิ
มุทุหทยาติ อตฺโถ. เอสา พุทฺธานุสาสนีติ เอตฺถ สพฺเพน สพฺพํ วิวาทมนุปคมฺม
ยทิทํ ฉสารณียธมฺมปริปูรณวเสน สมคฺควาเส นิโยชนํ, เอสา พุทฺธานํ อนุสฏฺฐีติ
โยเชตพฺพํ. สมคฺควาสํ หิ วสมานา สีลทิฏฺฐิสามญฺญคตา อวิวทมานา สุเขเนว
ติสฺโส สิกฺขา ปริปูเรสฺสนฺตีติ สตฺถา สมคฺควาเส นิโยชนํ อตฺตโน สาสนนฺติ
ทสฺเสสิ.
      ปมาทนฺติ ปมชฺชนํ, กุสลานํ ธมฺมานํ ปมุสฺสนํ อกุสเลสุ จ ธมฺเมสุ
จิตฺตโวสฺสคฺคํ. วุตฺตเญฺหตํ "ตตฺถ กตโม ปมาโท, กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา
มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสคฺคานุปฺปทานํ
กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺฐิตกิริยตา
โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ ฯเปฯ
โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ปมาโท"ติ.
      อปฺปมาทนฺติ อปฺปมชฺชนํ, ตํ ปมาทสฺส ปฏิปกฺขโต เวทิตพฺพํ. อตฺถโต หิ
อปฺปมาโท นาม สติยา อวิปฺปวาโส, "สติยา อวิปฺปวาโส"ติ จ นิจฺจํ อุปฏฺฐิตาย
สติยา เอเวตํ นามํ. อปเร ปน "สติสมฺปชญฺญปฺปธานา ตถา ปวตฺตา
จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา อปฺปมาโท"ติ วทนฺติ. ยสฺมา ปน อปฺปมาทภาวนา
นาม วิสุํ เอกา ภาวนา นตฺถิ. ยา หิ กาจิ ปุญฺญกิริยา กุสลกิริยา, สพฺพา
สา อปฺปมาทภาวนาเตฺวว เวทิตพฺพา.
      วิเสสโต ปน วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ สรณคมนํ กายิกวาจสิกสํวรญฺจ อุปาทาย
สพฺพา สีลภาวนา สพฺพา สมาธิภาวนา สพฺพา ปญฺญาภาวนา สพฺพา
กุสลภาวนา อนวชฺชภาวนา อปฺปมาทภาวนา. "อปฺปมาโท"ติ หิ อิทํ มหนฺตํ
อตฺถํ ทีเปติ, มหนฺตํ อตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา ติฏฺฐติ, สกลมฺปิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ
อาหริตฺวา อปฺปมาทปทสฺส อตฺถํ กตฺวา กเถนฺโต ธมฺมกถิโก "อติตฺเถน ปกฺขนฺโท"ติ
น วตฺตพฺโพ. กสฺมา? อปฺปมาทปทสฺส มหนฺตภาวโต. ตถา หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ
กุสินารายํ ยมกสาลานมนฺตเร ปรินิพฺพานสมเย นิปนฺโน อภิสมฺโพธิโต ปฏฺฐาย
ปญฺจจตฺตาลีสาย วสฺเสสุ อตฺตนา ภาสิตํ ธมฺมํ เอเกเนว ปเทน สงฺคเหตฺวา
ทสฺเสนฺโต "อปฺปมาเทน สมฺปาเทถา"ติ ๑- ภิกฺขูนํ โอวาทมทาสิ. ตถา จาห
"เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ยานิ กานิจิ ชงฺฆมานํ ปาณานํ ปทชาตานิ, สพฺพานิ ตานิ
หตฺถิปเท สโมธานํ คจฺฉนฺติ, หตฺถิปทํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ ยทิทํ มหนฺตตฺเตน,
เอวเมว โข ภิกฺขเว เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา
อปฺปมาทสโมสรณา, อปฺปมาโท เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ. ๒- ตตฺถ อปฺปมาทภาวนํ
สิขาปฺปตฺตํ ทสฺเสนฺโต สตฺถา "ภาเวถฏฺฐงฺคิกํ มคฺคนฺ"ติ อาห.
      ตสฺสตฺโถ:- โย เอส สีลาทิขนฺธตฺตยสงฺคโห สมฺมาทิฏฺฐิปุพฺพงฺคโม สมฺมาทิฏฺฐิ
อาทีนํเยว อฏฺฐนฺนํ องฺคานํ วเสน อฏฺฐงฺคิโก อริยมคฺโค, ตํ ภาเวถ อตฺตโน สนฺตาเน
อุปฺปาเทถ. ทสฺสนมคฺคมตฺเต อฐตฺวา อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ อุปฺปาทนวเสน วฑฺเฒถ, ๓-
เอวํ โว อปฺปมาทภาวนา สิขาปฺปตฺตา ภวิสฺสตีติ. เอสา พุทฺธสาสนีติ ยทิทํ
กุสเลสุ ธมฺเมสุ อปฺปมชฺชนํ, ตญฺจ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคสฺส ภาวนา เอสา
พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อนุสิฏฺฐิ โอวาโทติ.
      อิติ ภควา อรหตฺตนิกูเฏเนว จริยาปิฏกเทสนํ นิฏฺฐาเปสิ. อิตฺถํ สุขนฺติอาทีสุ
อิตฺถนฺติ กปฺเป จ สตสหสฺเสติอาทินา ปกาเรน. สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. ภควาติ
ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควา. อตฺตโน ปุพฺพจริยนฺติ ปุริมาสุ
อกิตฺติปณฺฑิตาทิชาตีสุ อตฺตโน ปฏิปตฺติทุกฺกรกิริยํ. สมฺภาวยมาโนติ หตฺถตเล
อามลกํ วิย สมฺมเทว ปกาเสนฺโต. พุทฺธาปทานิยํ นามาติ พุทฺธานํ ปุราตนกมฺมํ
โปราณกํ ทุกฺกรกิริยํ อธิกจฺจํ ปวตฺตตฺตา เทสิตตฺตา พุทฺธาปทานิยนฺติ เอวํนามกํ.
ธมฺมปริยายนฺติ ธมฺมเทสนํ ธมฺมภูตํ วา การณํ. อภาสิตฺถาติ อโวจ. ยํ ปเนตฺถ น
วุตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
                         --------------
@เชิงอรรถ:  ที.มหา. ๑๐/๒๑๘/๑๓๕   ม.มู. ๑๒/๓๐๐/๒๖๒   สี. ฆเฏถ
                             นิคมนกถา
      เอตฺตาวตา จ:-
              วิสุทฺธจริโต ๑- สตฺถา   พุทฺธิจริยาย ปารคู
              สพฺพจริยาสุ ๒- กุสโล   โลกาจริโย อนุตฺตโร.
              ยํ อจฺฉริยธมฺมานํ       สพฺพมจฺฉริยาติโค
              อตฺตโน ปุพฺพจริยานํ     อานุภาววิภาวนํ.
              เทเสสิ นาโถ จริยา-   ปิฏกํ ยญฺจ ตาทิโน
              ธมฺมสงฺคาหกา เถรา    สงฺคายึสุ ตเถว จ.
              ตสฺส อตฺถํ ปกาเสตุํ     โปราณตฺถกถานยํ
              นิสฺสาย ยา สมารทฺธา   อตฺถสํวณฺณนา มยา.
              ยา ตตฺถ ปรมตฺถานํ     นิทฺธาเรตฺวา ยถารหํ
              ปกาสนา ปรมตฺถ-      ทีปนี นาม นามโต.
              สมฺปตฺตา ปรินิฏฺฐานํ     อนากุลวินิจฺฉยา
              สาธิกายฏฺฐวีสาย       ปาฬิยา ภาณวารโต.
              อิติ ตํ สงฺขโรนฺเตน     ยํ ตํ อธิคตํ มยา
              ปุญฺญํ ตสฺสานุภาเวน     โลกนาถสฺส สาสนํ.
              โอคาเหตฺวา วิสุทฺธาย   สีลาทิปฏิปตฺติยา
              สพฺเพปิ เทหิโน โหนฺตุ   วิมุตฺติรสภาคิโน.
@เชิงอรรถ:  ม. วิสุทฺธจริยโก   ม.พุทฺธจริยาสุ
              จิรํ ติฏฺฐตุ โลกสฺมึ      สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ
              ตสฺมึ สคารวา นิจฺจํ     โหนฺตุ สพฺเพปิ ปาณิโน.
              สมฺมา วสฺสตุ กาเลน    เทโวปิ ชคตีปติ
              สทฺธมฺมนิรโต โลกํ      ธมฺเมเนว ปสาสตูติ.
              อิติ พทรติตฺถวิหารวาสินา อาจริยธมฺมปาเลน กตา.
                       จริยาปิฏกวณฺณนา นิฏฺฐิตา.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๒ หน้า ๓๑๖-๓๘๙. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=52&A=7027&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=52&A=7027&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=244              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=9478              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=12259              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=12259              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓ http://84000.org/tipitaka/read/?index_33

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]