ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 4 : PALI ROMAN Di.A. (sumangala.1)

      [193] Patimokkhasamvarasamvutoti patimokkhasamvarena samannagato.
Acaragocarasampannoti acarena ceva gocarena ca sampanno. Anumattesuti
appamattakesu. Vajjesuti akusaladhammesu. Bhayadassaviti bhayadasSi. Samadayati samma
adiyitva.  sikkhati sikkhapadesuti sikkhapadesu tam tam sikkhapadam samadiyitva
sikkhati. Ayamettha sankhepo, vittharo pana visuddhimagge vutto.
      Kayakammavacikammena samannagato kusalena parisuddhajivoti ettha
acaragocaraggahaneneva ca kusale kayakammavacikamme gahitepi yasma idam
ajivaparisuddhisilam  nama na akase va rukkhaggadisu va uppajjati,
kayavacidvaresuyeva pana uppajjati, tasma tassa uppattidvaradassanattham
"kayakammavacikammena samannagato kusalena"ti vuttam. Yasma pana tena samannagato,
tasma parisuddhajivo. Samanamundikaputtasuttantavasena 1- va evam  vuttam. Ettha 2-
hi "katame ca thapati 3- kusala sila? kusalam kayakammam kusalam vacikammam, parisuddhajivampi
kho aham thapati 3- silasmim vadami'ti 4- vuttam. Yasma pana tena samannagato, tasma
parisuddhajivoti veditabbo. 5-
      Silasampannoti brahmajale vuttena tividhena silena sampanno 6-
hoti. Indriyesu guttadvaroti manacchatthesu indriyesu pihitadvaro hoti.
Satisampajannena samannagatoti "abhikkante patikkante"ti adisu sattasu thanesu
satiya ceva sampajannena ca samannagato hoti. Santutthoti catusu paccayesu
tividhena santosena santuttho 7- hoti.
                        Cula-majjhima-mahasilavannana
      [194-211] Evam matikam nikkhipitva anupubbena bhajento
"kathanca maharaja bhikkhu silasampanno hotiti adimaha. Tattha idampissa hoti
silasminti idampi assa bhikkhuno panatipata veramanisilasmim ekam silam hotiti
@Footnote: 1 cha.Ma. samanamundikaputtasuttavasena (Ma.Ma. 13/260/234)  2 cha.Ma....etam vuttam. tattha
@3-3  ka. gahapati                                4 Ma.Ma. 13/265/238
@5 cha.Ma. tasma tassapi desanaya pariyadanatthametam vuttanti veditabbam, Ma. yasma pana
@tena samannagato, tasma parisuddhajivoti veditabbo
@6 cha.Ma., i. samannagato     7 ka.,Ma. santosena samannagato santuttho
Attho. Paccattavacanatthe va etam bhummam. Mahaatthakathayam hi idampi tasseva
samanassa silanti ayameva attho vutto. Sesam brahmajale vuttanayeneva veditabbam.
Idamassa hoti silasminti idam assa silam hotiti attho.
      [212] Na kutoci bhayam samanupassati, yadidam silasamvaratoti yani asamvaramulakani
bhayani uppajjanti, tesu yam idam bhayam silasamvarato bhaveyya, tam kutoci ekasamvaratopi
na samanupassati. Kasma? samvarato asamvaramulakassa bhayassa abhava. Muddhabhisittoti
yathavidhanavihitena khattiyabhisekena muddhani avasitto. Yadidam paccatthikatoti yam kutoci
ekapaccatthikatopi bhayam bhaveyya, tam na samanupassati. Kasma? yasma nihatapaccamitto.
Ajjhattanti niyakajjhattam, attano santaneti attho. Anavajjasukhanti anavajjam
aninditam kusalam. Silapadatthanehi avippatisarapamujjapitipassaddhidhammehi
pariggahitam kayikacetasikasukham patisamvedeti. Evam kho maharaja bhikkhu silasampanno
nama hotiti evam nirantaram vittharetva dassitena tividhena silena samannagato
bhikkhu silasampanno nama hotiti silakatham nitthapesi.
                           Indriyasamvarakatha
      [213]  Indriyesu guttadvarabhajaniye cakkhuna rupanti ayam cakkhusaddo
katthaci buddhacakkhumhi vattati, yathaha "buddhacakkhuna lokam volokesi"ti katthaci
sabbannutananasankhate samantacakkhumhi, yathaha:- "tathupamam dhammamayam sumedha pasadamaruyha
samantacakkhu"ti 1-  katthaci dhammacakkhumhi, "virajam vitamalam dhammacakkhum udapadi"ti 2-
hi ettha ariyamaggattayapanna. "cakkhum udapadi nanamudapadi"ti 3- ettha
pubbenivasadinanam pannacakkhuti vuccati, "dibbena cakkhuna"ti 4- agatatthanesu
dibbacakkhumhi vattati. "cakkhunca paticca rupe  ca"ti 5- ettha pasadacakkhumhi
vattati. Idha panayam pasadacakkhuvoharena   cakkhuvinnane vattati, tasma
@Footnote: 1 vinaYu. maha. 4/8/8 Ma.mu. 12/282/243, Ma.Ma. 13/338/320
@2 vinaYu. maha. 4/19/16, Ma.Ma. 13/206/182.
@3 vinaYu. maha. 4/15/14, sam. maha. 19/1081/369
@4 vinaYu. maha. 1/13/6, Ma.mu.  12/284/245
@5 Ma.mu. 12/400/357, Ma. upari.  14/421/361
Cakkhuvinnanena rupam disvati ayamettha attho. Sesapadesupi yam vattabbam siya, tam
sabbam visuddhimagge 1- vuttam. Abyasekasukhanti kilesabyasekavirahitatta
abyasekam asammissam parisuddham adhicittasukham patisamvediti.
                           Satisampajannakatha
      [214] Satisampajannabhajaniyamhi abhikkante patikkanteti ettha tava abhikkantam
vuccati gamanam, patikkantam nivattanam, tadubhayampi catusu iriyapathesu labbhati,
gamane tava purato kayam abhiharanto abhikkamati nama, patinivattanto patikkamati
nama. Thanepi thitakova kayam purato onamento abhikkamati nama, pacchato
apanamento patikkamati nama. Nisajjayapi nisinnakova asanassa purimaangabhimukho
samsaranto abhikkamati nama, pacchimaangappadesam paccasamsaranto patikkamati nama.
Nipajjanepi eseva nayo.
      Sampajanakari hotiti sampajannena sabbakiccakari, sampajannasseva 2-
va kari. So hi abhikkantadisu sampajannam karoteva, na katthaci sampajannena
virahito hoti. Tattha satthakasampajannam sappayasampajannam gocarasampajannam
asammohasampajannanti catubbidham sampajannam. Tattha abhikkamanacitte uppanne
cittavaseneva agantva "kim nu me ettha gatena attho atthi natthi"ti
atthanattham pariggahetva atthaparigganhanam satthakasampajannam. Tattha ca atthoti
cetiyadassanabodhidassanasamghadassanatheradassanaasubhadassanadivasena dhammato vuddhi. Cetiyam
va bodhim  va disvapi hi buddharammanam samghadassanena samgharammanam pitim uppadetva
tadeva khayavayato sammasanto arahattam papunati. There disva tesam ovade
patitthaya asubham disva tattha pathamajjhanam uppadetva tadeva khayavayato
sammasanto arahattam papunati. Tasma etesam dassanam satthakanti 3- vuttam.
Keci pana "amisatopi vuddhi  atthoyeva, tam nissaya brahmacariyanuggahaya
patipannatta"ti vadanti.
@Footnote: 1 visuddhi. 1/24 silaniddesa.        2 cha.Ma. sampajannameva    3 i. sattham.
      Tasmim pana gamane sappayasappayam pariggahetva sappayaparigganhanam
sappayasampajannam. Seyayyathidam? cetiyadassanam tava satthakam, sace pana cetiyassa
mahapujaya dasadvadasayojanantare parisa sannipatanti, attano vibhavanurupa
itthiyopi purisapi alankatapatiyatta cittakammarupakani viya sancaranti. Tatra cassa
itthe  arammane lobho hoti, anitthe patigho, asamapekkhane moho uppajjati,
kayasamsaggapattim va apajjati, jivitabrahmacariyanam va antarayo hoti, evantam
thanam asappayam hoti. Vuttappakaraantarayabhave sappayam. Bodhidassanepi eseva 1-
nayo. 1- Samghadassanampi satthakam. 2- Sace pana antogame mahamandapam karetva
sabbarattim dhammassavanam karentesu manussesu vuttappakareneva janasannipato ceva
antarayo ca hoti, evantam thanam asappayam hoti, antarayabhave sappayam.
Mahaparisaparivaranam theranam dassanepi eseva nayo.
      Asubhadassanampi satthakam 2-, tadatthadipanatthancidam vatthu 3-:-
      eko kira daharabhikkhu samaneram gahetva dantakatthatthaya gato,
samanero magga okkamitva purato gacchanto asubham disva pathamajjhanam
nibbattetva tadeva padakam katva sankhare sammasanto tini phalani sacchikatva
uparimaggaphalatthaya kammatthanam pariggahetva atthasi. Daharo tam apassanto
"samanera"ti pakkosi. So "maya pabbajitakalato patthaya bhikkhuna saddhim dve
katha nama na kathitapubba, annasmimpi divase uparivisesam nibbattessami"ti
cintetva "kim bhante"ti pativacanam adasi. "ehi"ti ca vutte 4- ekavacaneneva
agantva "bhante imina tava maggeneva gantva maya thitokase muhuttam
puratthabhimukho thatva oloketha"ti aha. So tatha katva tena pattavisesameva
papuni. Evam ekam asubham divinnam jananam atthaya jatam. Evam satthakampi panetam
purisassa matugamasubham asappayam, matugamassa ca purisasubham asappayam. Sabhagameva
sappayanti evam sappayaparigganhanam sappayasampajannam nama.
@Footnote: 1-1 i. ima patha na dissanti.         2-2 cha.Ma. sattham
@3 i. vatthum.                            4 i. vutto
      Evam pariggahitasatthakasappayassa pana atthatimsaya kammatthanesu attano
cittaruciyam kammatthanasankhatam gocaram uggahetva bhikkhacaragocare tam gahetvava
gamanam gocarasampajannam nama tassavibhavanattham idam catukkam veditabbam.
      Idhekacco bhikkhu harati na paccaharati, ekacco paccaharati na harati,
ekacco pana neva harati na paccaharati, ekacco harati ca paccaharati cati.
Tattha yo bhikkhu divasam cankamena nisajjaya ca avaraniyehi dhammehi cittam
parisodhetva tatha rattiya pathamayame, majjhimayame seyyam kappetva pacchimayamepi
nisajjacankamehi vitinametva pageva cetiyanganabodhiyangane vattam katva bodhirukkhe
udakam asincitva paniyaparibhojaniyam paccupatthapetva acariyupajjhayavattadini
sabbani khandhakavattani samadaya vattati. So sariraparikammam katva senasanam
pavisitva dve tayo pallanke usumam gahapetva kammatthanamanuyunjitva
bhikkhacaravelayam utthahitva kammatthanasiseneva pattacivaramadaya senasanato
nikkhamitva kammatthanam manasikarontova cetiyanganam  gantva, sace buddhanussati
kammatthanam hoti, tam avissajjetvava cetiyanganam pavisati. Annam ce
kammatthanam hoti, sopanapadamule 1- thatva hatthena gahitabhandam viya tam thapetva
buddharammanapitim gahetva cetiyanganam aruyha, mahantam cetiyance, tikkhattum
padakkhinam katva catusu thanesu vanditabbam. Khuddakam cetiyance, tatheva padakkhinam
katva atthasu thanesu vanditabbam. Cetiyam vanditva bodhiyanganam pattenapi
buddhassa bhagavato sammukha viya nipaccakaram dassetva bodhi vanditabba. So evam
cetiyanca bodhinca  vanditva patisamitatthanam gantva patisamitam bhandam hatthena
ganhanto viya nikkhittakammatthanam gahetva gamassa samipe kammatthanasiseneva civaram
parupitva gamam pindaya pavisati. Atha  nam manussa disva "ayyo no agato"ti
paccuggantva pattam gahetva asanasalaya va gehe va nisidapetva yagum
datva, yava bhattam na nitthati, tava pade dhovitva telena makkhetva purato
nisiditva panham va pucchanti, dhammam va sotukama honti. Sacepi na kathapenti,
@Footnote: 1 cha.Ma., i. sopanamule.
Janasangahattham dhammakatha nama katabbayevati atthakathacariya vadanti. Dhammakatha
hi kammatthanavimutta nama natthi, tasma kammatthanasiseneva dhammakatham kathetva
kammatthanasiseneva aharam paribhunjitva anumodanam katva 1- nivattamanopi 2-
manussehi anugatova gamato nikkhamitva tattha te nivattetva 3- maggam patipajjati
      atha nam puretaram nikkhamitva bahigame katabhattakicca samaneradaharabhikkhu
disva paccuggantva pattacivaramassa ganhanti. Poranakabhikkhu kira na "amhakam
upajjhayo acariyo"ti mukham oloketva vattam karonti,  sampattaparicchedeneva
karonti. Te tam pucchanti "bhante ete manussa tumhakam kim honti   matipakkhato
sambandha pitipakkhato"ti  kim disva pucchathati? tumhesu etesam pemam bahumananti?
avuso yam matapituhipi dukkaram, tam ete amhakam karonti, pattacivarampi no
etesam santakameva, etesam anubhavena neva bhaye bhayam, na chatake chatakam jatam
nama. 4- Edisa nama amhakam upakarino natthiti tesam gune kathento gacchati.
Ayam vuccati harati na paccaharati.
      Yassa pana pageva vuttappakaram vattapatipattim karontassa kammajatejodhatu
pajjalati, anupadinnakam muncitva upadinnakam ganhati, sarirato seda
muccanti. 5- Kammatthanam vithim na rohati, so pageva pattacivaramadaya vegasava
cetiyam vanditva gorupanam nikkhamanavelayameva gamam yagubhikkhaya pavisitva yagum
labhitva asanasalam gantva pivati, athassa dvittikkhattum ajjhoharanamatteneva
kammajatejodhatu upadinnakam muncitva anupadinnakam ganhati, ghatasatena
nhapito 6- viya tejodhatuparilahanibbanam patva kammatthanasisena yagum
paribhunjitva pattanca mukhanca dhovitva antarabhatte kammatthanam  manasikatva
avasesatthane pindaya caritva kammatthanasisena  aharanca paribhunjitva tato
patthaya ponkhanuponkham 7- upatthahamanam kammatthanam gahetva agacchati, ayam vuccati
paccaharati na harati. Edisa ca 8- bhikkhu yagum pivitva vipassanam arabhitva
@Footnote: 1 i., Si. vatva     2 cha.Ma.,i. nivattiyamanehipi    3 i. nivaretva.
@4 cha.Ma.,i. janama   5 ka. muncanti     6 cha.Ma.,i. nhato
@7 ka. pokhanupokham     8 ka. edisava, i. edisa
Buddhasasane arahattam patta nama gananapatham vitivatta. Sihaladipeyeva tesu tesu
gamesu asanasalaya na tam asanam atthi, yattha yagum pivitva arahattappatta
bhikkhu  natthiti.
      Yo pana pamadavihari hoti nikkhittadhuro, kattabbavattani 1- bhinditva
pancavidhacetokhilavinibandhacitto viharanto "kammatthanam nama atthi"tipi sannam
akatva gamam pindaya pavisitva ananulomikena gihisamsaggena samsattho caritva ca
bhunjitva ca tuccho  nikkhamati, ayam vuccati neva harati na paccaharatiti.
      Yo panayam "harati ca paccaharati ca"ti vutto, so gatapaccagatikavattavasena
veditabbo:- atthakama hi kulaputta sasane pabbajitva dasampi visampi 2- timsampi
cattalisampi pannasampi satampi ekato vasanta katikavattam katva viharanti
"avuso tumhe na inatta 3- na bhayatta 4- na jivikakappakatta pabbajita,
dukkha muncitukama panettha pabbajita, tasma gamane uppannakilesam gamaneyeva
nigganhatha, tatha thane, nisajjaya, sayane uppannakilesam sayaneyeva nigganhatha"ti.
      Te evam katikavattam katva bhikkhacaram gacchanta addhusabhausabhaaddhagavuta-
gavutantaresu pasana honti, taya sannaya kammatthanam manasikarontava
gacchanti. Sace kassaci gamane kileso uppajjati, tattheva nam nigganhati. Tatha
asakkonto titthati, athassa pacchato agacchantopi titthati. So "ayam bhikkhu
tuyham uppannavitakkam janati, ananucchavikam te katan"ti 5- attanam paticodetva
vipassanam vaddhetva tattheva ariyabhumim okkamati. Tatha asakkonto nisidati, athassa
pacchato agacchantopi nisidatiti soyeva nayo. Ariyabhumim okkamitum asakkontopi
tam kilesam vikkhambhetva kammatthanam manasikarontova gacchati, na kammatthana-
vippayuttena cittena padam uddharati, uddharati ce, patinivattitva
purimapadeyeva 6- eti. Alindakavasi mahapussadevatthero 7- viya.
@Footnote: 1 cha.Ma., i. sabbavattani    2 i. visatimpi   3 Ma., i. na inatthanabhayatthanajivika
@pakata pabbajita.   4 cha.ma na inatta na bhayatta   5 cha.Ma.,i. te etanti
@6 ka., Si. purimappadesamyeva   7 cha.Ma.,i. mahaphussadevatthero
      So kira ekunavisati vassani gatapaccagatikavattam purento eva
vihasi, manussapi sudam 1- antaramagge kasanta ca vappanta ca maddanta ca
kammani ca karonta theram tatha gacchantam disva "ayam thero punappunam nivattitva
gacchati, kim nu kho maggamulho, udahu kinci pamuttho"ti samullapanti. So tam
anadiyitva kammatthanayutteneva cittena samanadhammam karonto visativassabbhantare
arahattam papuni, 2- arahattappattadivaseyevassa cankamanakotiyam adhivattha devata
angulihi dipam ujjaletva atthasi. Cattaropi maharajano, sakko ca
devanamindo, brahma ca sahampati upatthanam agamimsu. Tanca obhasam disva
vanavasi mahatissatthero tam dutiyadivase pucchi "rattibhage ayasmato santike
obhaso ahosi, kim so obhaso"ti. Thero vikkhepam karonto  obhaso nama
dipobhasopi hoti maniobhasopi"ti evamadimaha. Tato paticchadetha tumheti
nibandho 3- "ama"ti patijanitva arocesi.
      Kalavallimandapavasi mahanagatthero viya ca. Sopi kira gatapaccagatikavattam
purento pathamam tava "bhagavato mahapadhanam pujessami"ti sattavassani
thanacankamameva adhitthasi. Puna solasavassani gatapaccagatikavattam puretva arahattam
papuni. So kammatthanayutteneva cittena padam uddharanto vippayuttena 4-
uddhate puna patinivattento gamasamipam gantva "gavi nu, pabbajito nu"ti
asankaniyappadese thatva civaram parupitva kacchakantarato udakena pattam dhovitva
udakagandusam 5- karoti. Kimkarana? "ma me  bhikkham datum va vanditum va
agatamanusse `dighayuka hotha'ti vacanamattenapi kammatthanavikkhepo ahosi"ti.
"ajja bhante katimi"ti 6- divasam va  bhikkhugananam va panham va pucchito pana
udakam gilitva aroceti. Sace divasadipucchaka na honti, nikkhamanavelayam
gamadvare nitthubhitvava 7- yati.
      Kalambatitthavihare vassupagata pannasabhikkhu viya ca. Te kira
asalhapunnamayam 8- katikavattam akamsu "arahattam appatva annamannam
@Footnote: 1 ka.,Ma. addasamsu tam   2 ka. papunati  3 cha.Ma.,i. nibaddho   4 i. viyuttena
@5 ka. udakagandalam   6 i. katamiti   7 i. nitthubhitva   8 cha.Ma. asalhipunnamayam
Nalapissama"ti. Gamanca pindaya pavisanta udakagandusam katva pavisimsu. Divasadisu
pucchitesu vuttanayeneva patipajjimsu. Tattha manussa nitthubhanam disva janimsu
"ajjeko agato, ajja dve"ti. Evanca cintesum "kim nu kho ete amhehiyeva
saddhim na sallapanti, udahu annamannampi. Sace annamannampi na sallapanti,
addha vivadajata bhavissanti,  etha ne annamannam khamapessama"ti. Sabbepi
viharam gantva pannasaya bhikkhusu dvepi bhikkhu ekokase naddasimsu. Tato yo
tesu cakkhuma puriso, so aha "na bho kalahakarakanam vasanokaso idiso hoti,
susammattham cetiyanganabodhiyanganam, sunikkhitta sammajjaniyo, supatthitam 1- paniyam
paribhojaniyan"ti, te tatova 2- nivatta. Tepi bhikkhu antotemaseyeva arahattam
patva mahapavaranaya visuddhipavaranam pavaresum.
      Evam kalavallimandapavasi mahanagatthero viya kalambatitthaviharavassupagata
bhikkhu viya ca kammatthanaanuyutteneva cittena padam uddharanto gamasamipam
gantva udakagandusam katva vithiyo sallakkhetva, yattha surasondadhuttadayo,
kalahakaraka, candahatthiassadayo va natthi, tam vithim patipajjati. Tattha ca pindaya
caramano na turitaturito viya javena gacchati. Na hi javanapindapatiyadhutangam 3-
nama kinci atthi. Visamabhumibhagappattam pana udakasakatam viya niccalo hutva gacchati.
Anugharam pavittho ca datukamam va adatukamam va sallakkhetva tadanurupam kalam
agamento bhikkham patilabhitva adaya antogame va bahigame va viharameva
agantva yathaphasuke patirupe okase nisiditva kammatthanam manasikaronto
ahare patikulasannam upatthapetva akkhabbhanjanavanalepanaputtamamsupamavasena
paccavekkhanto atthangasamannagatam aharam ahareti, neva davaya na madaya na
mandanaya na vibhusanaya .pe. Bhuttavi ca udakakiccam katva muhuttam bhattakilamatham
patippassambhetva, yatha purebhattam, evam pacchabhattam purimayamam, pacchimayamanca
kammatthanameva manasikaroti. Ayam vuccati harati ca paccaharati cati
@Footnote: 1 cha.Ma. supatthapitam              2 i. tato ca, ka. tato
@3 cha.Ma. javena pindapatiyadhutangam
      Imam  1- pana haranapaccaharanasankhatam gatapaccagatikavattam purento, yadi
upanissayasampanno hoti, pathamavayeeva arahattam papunati. No ce pathamavaye
papunati, atha majjhimavaye. No ce majjhimavaye papunati, atha maranasamaye. No
ce maranasamaye papunati, atha devaputto hutva papunati. 2- No ce devaputto
hutva papunati, anuppanne buddhe nibbatto paccekabodhim sacchikaroti. No ce
paccekabodhim sacchikaroti, atha buddhanam sammukhibhave khippabhinno va  hoti
seyyathapi thero bahiyo daruciriyo, mahapanno va seyyathapi thero sariputto,
mahiddhiko va seyyathapi thero mahamoggallano, dhutangadharo 3- va seyyathapi
thero mahakassaPo. Dibbacakkhuko va seyyathapi thero anuruddho. Vinayadharo va
seyyathapi thero upali. Dhammakathiko va seyyathapi thero punno mantaniputto. 4-
Aranniko va seyyathapi thero revato, bahussuto va seyyathapi thero
anando, sikkhakamo va seyyathapi thero rahulo buddhaputtoti. Iti imasmim
catukke yvayam harati ca paccaharati ca, tassa gocarasampajannam sikhapattam hoti.
      Abhikkamadisu pana asammuyhanam asammohasampajannam, tam evam
veditabbam:- idha bhikkhu abhikkamanto va patikkamanto va, yatha andhabalaputhujjana
abhikkamadisu "atta abhikkamati, attana abhikkamo nibbattito"ti va "aham
abhikkamami, maya abhikkamo nibbattito"ti va sammuyhanti, tatha asammuyhanto
"abhikkamami"ti citte uppajjamane teneva cittena saddhim cittasamutthana
vayodhatu vinnattim janayamana uppajjati. 5- Iti cittakiriyavayodhatuvippharavasena
ayam kayasammato atthisanghato abhikkamati. Tassevam abhikkamato ekekapaduddharane
pathavidhatuapodhatuti dve dhatuyo omatta honti manda, itara dve adhimatta
honti balavatiyo, tatha atiharanavitiharanesu. Vossajjane tejodhatu vayodhatuti
dve dhatuyo omatta honti manda, itara dve adhimatta honti 6- balavatiyo,
tatha sannikkhepanasannirumbhanesu. Tattha uddharane pavatta ruparupadhamma atiharanam
@Footnote: 1 cha.Ma., i. idam                       2 cha.Ma., i. ayam patho na dissati
@3 cha.Ma. dhutavado, Si. dhutavadi, i. dhutava   4 ka. mantaniputto
@5 ka. uppajjatiti                        6 cha.Ma., i. ayam patho na dissati
Na papunanti, tatha atiharane pavatta vitiharanam, vitiharane pavatta vossajjanam,
vossajjane pavatta sannikkhepanam, sannikkhepane pavatta sannirumbhanam na papunanti.
Tattha tattheva pabbam pabbam sandhi sandhi odhi odhi hutva tattakapale
pakkhittatilani viya tatatatayanta 1- bhijjanti. Tattha ko eko abhikkamati, kassa
va ekassa abhikkamanam. Paramatthato hi dhatunamyeva gamanam, dhatunamyeva thanam,
dhatunamyeva nisajjanam, dhatunamyeva sayanam. Tasmim tasmim hi kotthase saddhim rupena
                 annam uppajjate cittam   annam cittam nirujjhati
                 avicimanusambandho       nadisotova vattatiti.
Evam abhikkamadisu asammuyhanam asammohasampajannam namati.
      Nitthito "abhikkante patikkante sampajanakari hoti"ti padassa attho.
      Alokite vilokiteti ettha pana alokitam nama purato pekkhanam.
Vilokitam nama anudisapekkhanam. Annanipi hettha upari pacchato pekkhanavasena
olokitaullokitavilokitani nama honti, tani idha na gahitani. Saruppavasena
pana imaneva dve gahitani, iti 2- imina va mukhena sabbanipi tani
gahitanevati.
      Tattha "alokessami"ti citte uppanne cittavaseneva anoloketva
atthaparigganhanam satthakasampajannam, tam ayasmantam nandam kayasakkhim katva veditabbam.
Vuttanhetam bhagavata "sace  bhikkhave nandassa puratthima disa aloketabba
hoti, sabbam cetaso 3- samannaharitva nando puratthimadisam aloketi
`evamme puratthimadisam alokayato na abhijjhadomanassa papaka akusala dhamma
anvassavissanti'ti 4- iti satthakasampajano hoti. Sace bhikkhave nandassa pacchima
disa .pe. Uttara disa .pe. Dakkhina disa .pe. Uddham .pe. Adho
.pe. Anudisa anuviloketabba honti, sabbam cetaso samannaharitva nando
anudisam anuviloketi "evamme anusadisam anuvilokayato na abhijjhadomanassa
papaka akusala dhamma anvassavissanti'ti, itiha tattha sampajano hoti"ti.
@Footnote: 1 cha.Ma. patapatayanta           2 cha.Ma., i. itisaddo na dissati
@3 i. sabbacetaso, cha.Ma. sabbam cetasa evamuparipi  4 ka. anavassaveyyunti
      Apica idhapi pubbe vuttacetiyadassanadivaseneva satthakata ca
sappayata ca veditabba, kammatthanassa pana avijahanameva gocarasampajannam.
Tasma ettha khandhadhatuayatanakammatthanikehi attano kammatthanavaseneva,
kasinadikammatthanikehi va pana kammatthanasiseneva alokanavilokanam katabbam. Abbhantare
atta nama aloketa va viloketa va natthi, "alokessami"ti citte
uppannamatte 1- teneva cittena saddhim cittasamutthanavayodhatu vinnattim janayamana
uppajjati. Iti cittakiriyavayodhatuvippharavaseneva hetthimam akkhidalam adho sidati,
uparimam uddham sangheti. Koci yantakena vicaranto nama natthi, tato cakkhuvinnanam
dassanakiccam  sadhentam uppajjatiti evam pajananam panettha asammohasampajannam nama.
      Apica mulaparinnaagantukatavakalikabhavavasenapettha 2- asammohasampajannam
veditabbam. Mulaparinnavasena tava
               bhavangavajjananceva         dassanam sampaticchanam
               santiranam votthabbanam         javanam bhavati sattamam.
      Tattha bhavangam upapattibhavassa angakiccam sadhayamanam pavattati, tam
avattetva kiriyamanodhatu avajjanakiccam sadhayamana, tamnirodha cakkhuvinnanam
dassanakiccam sadhayamanam, tamnirodha vipakamanodhatu sampaticchanakiccam sadhayamana,
tamnirodha vipakamanovinnanadhatu santiranakiccam sadhayamana, tamnirodha
kiriyamanovinnanadhatu votthabbanakiccam sadhayamana, tamnirodha sattakkhattum javanam
javati. Tattha pathamajavanepi "ayam itthi, ayam puriso"ti rajjanadussanamulhanavasena
alokitavilokitam na hoti. Dutiyajavanepi .pe. Sattamajavanepi. Etesu pana
yuddhamandale yodhesu viya hetthupariyavasena bhijjitva patitesu "ayam itthi, ayam
puriso"ti rajjanadivasena alokitavilokitam nama hoti. Evam tavettha
mulaparinnavasena asammohasampajannam veditabbam.
      Cakkhudvare pana rupe apathamagate bhavangacalanato uddham
sakakiccanipphadanavasena avajjanadisu uppajjitva niruddhesu avasane javanam
uppajjati,
@Footnote: 1 cha.Ma., i. uppajjamane.       2 ka.....vasena panettha
Tam pubbe uppannanam avajjanadinam gehabhute cakkhudvare agantukapuriso viya
hoti. Tassa yatha paragehe kinci yacitum pavitthassa agantukapurisassa gehasamikesupi
tunhimasinesu anakaranam na yuttam, evam avajjanadinam gehabhute cakkhudvare
avajjanadisupi arajjantesu, adussantesu, amuyhantesu ca rajjanadussanamuyhanam
ayuttanti evam agantukabhavavasena asammohasampajannam veditabbam.
      Yani panetani cakkhudvare votthabbanapariyosanani cittani
uppajjanti, tani saddhim sampayuttadhammehi tattha tattheva bhijjanti, annamannam na
passantiti itarani 1- tavakalikani honti. Tattha yatha ekasmim ghare sabbesu
manusakesu matesu avasesassa ekassa tamkhananneva maranadhammassa na yutta
naccagitadisu abhirati nama, evameva ekadvare sasampayuttesu avajjanadisu tattha
tattheva matesu avasesassa tamkhananneva maranadhammassa javanassapi rajjana-
dussanamuyhanavaseneva abhirati nama na yuttati evam tavakalikabhavavasena
asammohasampajannam veditabbam.
      Apica khandhayatanadhatupaccayapaccavekkhanavasenapetam veditabbam. Ettha hi
cakkhu ceva rupa ca rupakkhankho, dassanam vinnanakkhandho, tamsampayutta vedana
vedanakkhandho, sanna sannakkhandho, phassadika sankharakkhandho. Evametesam
pancannam khandhanam samavaye alokanavilokanam pannayati. Tattha ko eko
aloketi, ko viloketi.
      Tatha cakkhu cakkhvayatanam, rupam rupayatanam, dassanam manayatanam, vedanadayo
sampayuttadhamma dhammayatanam. Evametesam catunnam ayatananam samavaye alokanavilokanam
pannayati. Tattha ko eko aloketi, ko viloketi.
      Tatha cakkhu cakkhudhatu, rupam rupadhatu, dassanam cakkhuvinnanadhatu,
tamsampayutta vedanadayo dhamma dhammadhatu. Evametasam catunnam dhatunam samavaye
alokavilokanam pannayati. Tattha ko eko aloketi, ko viloketi.
      Tatha cakkhu nissayapaccayo, rupam arammanapaccayo, avajjanam
anantarasamanantaraupanissayanatthivigatapaccayo, aloko upanissayapaccayo, vedanadayo
@Footnote: 1 cha.Ma. ittarani
Sahajatapaccayo. 1- Evametesam paccayanam samavaye alokanavilokanam pannayati. Tattha
ko eko aloketi, ko viloketiti evamettha khandhayatanadhatupaccayapaccavekkhanavasenapi
asammohasampajannam veditabbam.
      Samminjite 2- pasariteti pabbanam 3- samminjanapasarane. Tattha
cittavaseneva samminjanapasaranam akatva hatthapadanam samminjanapasaranapaccaya
atthanattham parigganhitva atthaparigganhanam satthakasampajannam. Tattha hatthapade
aticiram samminjetva 4- va pasaretva va thitassa khane khane vedana uppajjanti,
cittam ekaggatam na labhati, kammatthanam paripatati, visesam nadhigacchati. Kale
samminjentassa kale pasarentassa pana ta vedana nuppajjanti, cittam
ekaggam hoti, kammatthanam nipphatim 5- gacchati, visesamadhigacchatiti evam
atthanatthaparigganhanam veditabbam.
      Atthe pana satipi sappayasappayam parigganhitva sappayaparigganhanam
sappayasappajannam. Tatrayam nayo:-
      mahacetiyangane kira daharabhikkhu sajjhayam ganhanti, tesam pitthipassesu
daharabhikkhuniyo dhammam sunanti. Tatreko daharo hattham pasarento kayasamsaggam
patva teneva karanena gihi jato. Aparo bhikkhu padam pasarento aggimhi
pasaresi, atthim ahacca pado jhayi. Aparo vammike pasaresi, so   asivisena
dattho. Aparo civarakutidandake pasaresi, tam manisappo damsi. Tasma evarupe
asappaye apasaretva sappaye pasaretabbam. Idamettha sappayasampajannam.
      Gocarasampajannam pana mahatheravatthuna dipetabbam:- mahathero kira
divatthane nisinno antevasikehi saddhim kathayamano sahasa hattham samminjetva 6-
puna yathatthane thapetva sanikam samminjesi, tam antevasika pucchimsu "kasma bhante
sahasa hattham samminjetva puna yathatthane thapetva sanikam samminjayittha"ti. Yato
@Footnote: 1 ka. sahajatadipaccayo.            2 cha.Ma. saminjite, evamuparipi.
@3 Ma., i. sabbanam hatthapadanam.      4 cha.Ma., i. saminjetva.
@5 cha.Ma., i. phatim.               6 cha.Ma. saminjetva
Patthayaham avuso kammatthanam manasikatum araddho, na me kammatthanam muncitva
attho samminjitapubbo, idani pana me tumhehi saddhim kathayamanena kammatthanam
muncitva samminjito. Tasma puna yathatthane thapetva samminjesinti. Sadhu
bhante bhikkhuna nama evarupena bhavitabbanti. Evametthapi kammatthanavijahanameva
gocarasampajannanti veditabbam.
      Abbhantare atta nama koci samminjito va pasarito va natthi,
vuttappakaracittakiriyavayodhatuvippharena pana suttakaddhanavasena daruyantassa
hatthapadacalanam 1- viya samminjanapasaranam hotiti evam parijananam panettha
asammohasampajannanti veditabbam.
      Sanghatipattacivaradharaneti ettha sanghaticivaranam nivasanaparupanavasena,
pattassa bhikkhapatiggahanadivasena 2- paribhogo dharanam nama. Tattha sanghaticivaradharane
tava nivasetva va parupitva va pindaya carato amisalabho "sitassa
patighataya"ti adina nayena bhagavata vuttappakaroyeva attho attho nama.
Tassa vasena satthakasampajannam veditabbam.
      Unhapakatikassa pana dubbalassa ca civaram sukhumam sappayam, sitalukassa
ghanam dupatam. Viparitam asappayam. Yassa kassaci jinnam asappayameva, aggaladidanena
hissa tam palibodhakaram hoti. Tatha patadukuladibhedam 3- lobhaniyacivaram. Tadisam hi
aranne ekakassa nivasantarayakaram, jivitantarayakarancapi hoti. Nippariyayena pana
yam nimittakammadimicchajivavasena uppannam, yancassa sevamanassa akusala dhamma
abhivaddhanti, kusala dhamma parihayanti, tam asappayam. Viparitam sappayam. Tassa
vasenettha sappayasampajannam kammatthanavijahanavaseneva ca gocarasampajannam
veditabbam.
      Abbhantare atta nama koci civaram parupanto nama natthi,
vuttappakaracittakiriyavayodhatuvipphareneva pana civaraparupanam hoti. Tattha civarampi
@Footnote: 1 cha.Ma. lalanam                  2 Ma.  bhikkhagahanadivasena,
@3 cha.Ma. pattunnadukuladibhedam, Si. pattadukuladibhedam
Acetanam, kayopi acetano. Civaram na janati "maya kayo parupito"ti. Kayopi
na janati "aham civarena parupito"ti. Dhatuyova dhatusamuham paticchadenti
patapilotikaya potthakarupapaticchadane viya. Tasma neva sundaram civaram labhitva
somanassam katabbam, na asundaram labhitva domanassam.
      Nagavammikacetiyarukkhadisu hi keci malagandhadhupavatthadihi 1- sakkaram
karonti, keci guthamuttakaddamadandasatthappaharadihi asakkaram. Na tehi
vammikarukkhadayo somanassam va domanassam va karonti, evameva neva sundaram
civaram labhitva somanassam katabbam, nasundaram labhitva domanassanti evam
pavattapatisankhanavasenettha asammohasampajannam veditabbam.
      Pattadharanepi pattam sahasava aggahetva "imam gahetva pindaya
caramano bhikkham labhissami"ti evam pattaggahanapaccaya patilabhitabbaatthavasena
satthakasampajannam veditabbam.
      Kisassa dubbalasarirassa 2- pana garupatto asappayo, yassa kassaci
catupancagandikahato dubbisodhaniyo asappayova. Duddhotapattopi na vattati, tam
dhovantasseva cassa palibodho hoti. Manivannapatto pana lobhaniyo civare
vuttanayeneva asappayo, nimittakammadivaseneva laddho pana yancassa sevamanassa
akusala dhamma abhivaddhanti, kusala dhamma parihayanti, ayam ekantaasappayova.
Viparito sappayo. Tassa vasenettha sappayasampajannam. Kammatthanavijahanavaseneva
gocarasampajannam veditabbam.
      Abbhantare atta nama koci pattam ganhanto natthi, vuttappakara-
cittakiriyavayodhatuvipphareneva pana pattaggahanam nama hoti. Tattha pattopi
acetano, hatthapi acetana. Patto na janati "aham  hatthehi gahito"ti.
Hatthapi na jananti "patto amhehi gahito"ti. Dhatuyova dhatusamuham ganhanti
sandasena aggivannapattaggahane viyati. Evam pavattapatisankhanavasenetka
asammohasampajannam veditabbam.
@Footnote: 1 cha.Ma. malagandhadhumavatthadihi        2 cha.Ma. kisadubbalasarirassa
      Apica yatha chinnahatthapade vanamukhehi paggharitapubbalohitakimikule
nilamakkhikasamparikinne anathasalayam nipanne 1- anathamanususe disva, ye dayaluka
purisa, te tesam vanamattacolakani 2- ceva  kapaladihi ca bhesajjani upanamenti.
Tattha colakanipi kesanci sanhani kesanci thulani papunanti, bhesajjakapalakanipi
kesanci susanthanani kesanci dusanthanani papunanti, na te tattha sumana va
dummana va honti. Vanapaticchadanamatteneva hi colakena bhesajjapatiggahitamatteneva
ca kapalakena tesam attho. Evameva yo pana bhikkhu 3- vanacolakam viya civaram
bhesajjakapalakam viya ca pattam, kapale bhesajjamiva ca patte laddham bhikkham
sallakkheti, ayam sanghatipattacivaradharane asammohasampajannena uttamasampajanakariti
veditabbo.
      Asitadisu asiteti pindapatabhojane. Piteti yaguadipane. Khayiteti
pitthakhajjakadikhadane. Sayiteti madhuphanitadisayane. Tattha "neva davaya"ti
adina nayena vutto atthavidhopi attho attho nama. Tassa vasena satthakasampajannam
veditabbam.
      Lukhapanitatittamadhuraadisu pana yena bhojanena yassa phasu na hoti, tam
tassa asappayam. Yam pana nimittakammadivasena patiladdham, yancassa bhunjato akusala
dhamma abhivaddhanti, kusala dhamma parihayanti, tam ekantaasappayameva. Viparitam
sappayam. Tassa vasenettha sappayasampajannam, kammatthanavijahanavaseneva ca
gocarasampajannam veditabbam.
      Abbhantare atta nama koci bhunjako natthi, vuttappakaracittakiriya-
vayodhatuvipphareneva pattapatiggahanam nama hoti. Cittakiriyavayodhatuvipphareneva
hatthassa patte otaranam nama hoti. Cittakiriyavayodhatuvipphareneva alopakaranam,
alopauddharanam, 4- mukhavivarananca hoti, na koci kuncikaya, yantakena va
hanukatthini vivarati. Cittakiriyavayodhatuvipphareneva ca alopassa mukhe thapanam,
@Footnote: 1 Si. nisinne                2 ka. vanapatacolakani, Si. vanapatacolakani
@3 cha.Ma. yo bhikkhu, i. so bhikkhu.   4 cha.Ma. alopauddharanam
Uparidantanam musalakiccasadhanam, hetthadantanam 1- udukkhalakiccasadhanam, jivhaya
hatthakiccasadhananca hoti. Iti tattha aggajivhaya tanukakhelo mulajivhaya bahalakhelo
makkheti. Tam hetthadantaudukkhale jivhahatthaparivattitam 2- khelodakena temitam
uparidantamusalasancunnitam. Koci katacchuna va dabbiya va antopavesento nama
natthi, vayodhatuyava pavisati. Pavittham pavittham koci palalasantharam 3- katva
dharento nama natthi, vayodhatu vaseneva titthati. Thitam thitam koci uddhanam
katva aggim jaletva pacanto nama natthi, tejodhatuyava paccati. 4- Pakkam pakkam
koci dandakena va yatthiya va bahi niharako nama natthi, vayodhatuyeva
niharati. Iti vayodhatu atiharati ca vitiharati ca dhareti ca parivatteti ca
sancunneti ca visoseti  ca niharati ca. Pathavidhatu dhareti ca parivatteti ca
sancunneti ca visoseti ca. Apodhatu sineheti ca allattanca anupaleti.
Tekhodhatu anto pavittham paripaceti. Akasadhatu anjaso hoti. Vinnanadhatu
tattha tattha sammapayogamanvaya abhujatiti evam pavattapatisankhanavasenettha
asammohasampajannam veditabbam.
      Apica gamanato pariyesanato paribhogato asayato nidhanato aparipakkato
paripakkato phalato nissandato ca sammakkhanatoti evam dasavidhapatikulabhavapaccavekkhanato-
pettha asammohasampajannam veditabbam. Vittharakatha panettha visuddhimagge
aharapatikulasannaniddesato gahetabba.
      Uccarapassavakammeti uccarassa ca passavassa ca karane. Tattha
pattakale uccarapassavam akarontassa sakalasarirato seda muccanti, akkhini
bhamanti, cittam na ekaggam hoti, anne ca roga uppajjanti. Karontassa pana
sabbantam na hotiti ayamettha attho. Tassa vasena satthakasampajannam veditabbam.
      Atthane uccarapassavam karontassa pana apatti hoti, ayaso
vaddhati, jivitantarayo hoti, patirupatthane karontassa sabbantam na hotiti
@Footnote: 1 cha.Ma. hetthimadantanam          2 cha.Ma.... parivattakam
@3 cha.Ma.  palalasantharam          4 Ma. pacati
Idamettha sappayam. Tassa vasena sappayasampajannam, kammatthanavijahanavaseneva
gocarasampannam veditabbam.
      Abbhantare atta nama uccarapassavakammam karonto natthi,
cittakiriyavayodhatu vipphareneva pana uccarapassavakammam hoti. Yatha va pana
pakke gande gandabhedena pubbalohitam akamataya nikkhamati. Yatha ca atibharita 1-
udakabhajana udakabhajana udakam akamataya nikkhamati. Evam pakkasayamuttavatthisu
sannicita uccarapassava vayuvegasamuppilita akamatayapi nikkhamanti. So panayam
evam nikkhamanto uccarapassavo neva tassa bhikkhuno attano hoti na parassa,
kevalam sariranissandova hoti. Yatha kim? yatha udakatumbato puranaudakam chaddentassa
neva tam attano hoti na paresam, kevalam patijagganamattameva hoti. Evam
pavattapatisankhanavasena ettha asammohasampajannam veditabbam.
      Gatadisu gateti gamane. Thiteti thane. Nisinneti nisajjayam. Sutteti
sayane. Jagariteti jagarane. Bhasiteti kathane. Tunhibhaveti akathane. "gacchanto
va gacchamiti pajanati, thito va thitomhiti pajanati, nisinno va
nisinnomhiti pajanati, sayano va sayanomhiti pajajanati"ti imasmim hi
sutte 2- addhanairiyapatha kathita, "abhikkante patikkante alokite vilokite
samminjite pasarite"ti imasmim majjhima, "gate thite nisinne sutte jagarite"ti
idha pana khuddakacunniyairiyapatha kathita. Tasma tesupi vuttanayeneva sampajanakarita
veditabba.
      Tipitakamahasivatthero panaha:- yo ciram gantva va cankamitva va
aparabhage thito iti patisancikkhati "cankamanakale pavatta ruparupadhamma ettheva
niruddha"ti, ayam gate sampajanakari  nama.
      Yo sajjhayam karonto panham va vissajjento kammatthanam va
manasikaronto ciram thatva aparabhage nisinno iti patisancikkhati "thitakale
pavatta ruparupadhamma ettheva niruddha"ti, ayam thite sampajanakari nama.
@Footnote: 1 Ma. abhibharitaYu.              2 di.Ma. 10/375/249 mahasatipatthanasutta
      Yo sajjhayadikaranavaseneva ciram nisiditva aparabhage utthaya iti
patisancikkhati "nisinnakale pavatta ruparupadhamma ettheva niruddha"ti, ayam
nisinne sampajanakari nama.
      Yo pana nipannako, sajjhayam va karonto kammatthanam va
manasikaronto niddam okkamitva aparabhage utthaya iti patisancikkhati "sayanakale
pavatta ruparupadhamma ettheva niruddha"ti, ayam sutte jagarite ca sampajanakari
nama. Kiriyamayacittanam hi appavattam suttam nama, pavattam jagaritam nama.
      Yo pana bhasamano "ayam saddo nama otthe ca paticca dante
ca paticca jivhanca paticca talunca paticca cittassa ca tadanurupam payogam paticca
jayati"ti sato sampajano ca bhasati. Ciram va pana kalam sajjhayam va katva dhammam
va kathetva kammatthanam va pavattetva panham va vissajjetva aparabhage
tunhibhuto iti patisancikkhati "bhasitakale uppanna ruparupadhamma ettheva
niruddha"ti. Ayam bhasite sampajanakari nama.
      Yo tunhibhuto ciram dhammam va kammatthanam va manasikatva aparabhage
iti patisancikkhati "tunhibhutakale pavatta ruparupadhamma ettheva niruddha"ti.
Upadayarupappavattiyam hi sati bhasati nama, asati tunhi bhavati namati. Ayam
tunhibhave sampajanakari nama.
      Tayidam mahasivattherena vuttam asammohadhuram mahasatipatthanasutte 1-
adhippetam. Imasmim pana samannaphale sabbampi catubbidham sampajannam labbhati. Tasma
vuttanayeneva cettha, catunnam sampajannanam vasena sampajanakarita veditabba.
Sampajanakariti ca sabbapadesu satisampayuttasseva sampajannassa  vasena attho
veditabbo. "satisampajannena samannagato"ti etassa hi padassa ayam vittharo.
Vibhangappakarane pana "sato sampajano abhikkamati, sato sampajano patikkamati"ti 2-
evam etani padani vibhattaneva. Evam kho  maharajati evam satisampayuttassa
sampajannassa vasena abhikkamadini pavattento satisampajannena samannagato
nama hotiti attho.
@Footnote: 1 di. maha. 10/372/248 Ma.mu. 12/105/77  2 abhi. vibhanga. 35/523/301
                            Santosakatha
      [215] Idha maharaja bhikkhu santuttho hotiti etatha santutthoti
itaritarapaccayasantosena samannagato. So panesa santoso dvadasavidho hoti.
Seyyathidam? civare yathalabhasantoso, yathabalasantoso, yathasaruppasantosoti tividho.
Evam pindapatadisu. Tassayam pabhedavannana.
      Idha bhikkhu civaram labhati sundaram va asundaram va. So teneva yapeti
annam na pattheti, 1- labhantopi na ganhati. Ayamassa civare yathalabhasantoso.
Atha ca pana pakatidubbalo va hoti, abadhabhibhuto va jarabhibhuto 2- va
garucivaram parupanto kimalati. So sabhagena bhikkhuna saddhim tam parivattetva
lahukena  yapentopi santutthova hoti. Ayamassa civare yathabalasantoso. Aparo
panitapaccayalabhi hoti. So pattacivaradinam 3- annataram mahagghapattacivaram 4- bahuni
va pana pattacivarani 5- labhitva "idam theranam cirapabbajitanam, idam bahusustanam
anurupam, idam gilananam, idam appalabhinam hotu"ti datva tesam puranacivaram
gahetva 6- va sankarakutadito va  pana anantakani 7- uccinitva tehi sanghatim
katva dharentopi santutthova hoti, ayamassa civare yathasaruppasantoso.
      Idha pana bhikkhu pindapatam labhati lukham va panitam va, so teneva
yapeti, annam na pattheti, 8- labhantopi na ganhati. Ayamassa pindapate
yathalabhasantoso. Yo pana attano pakativiruddham va byadhiviruddham va pindapatam
labhati, yenassa paribhuttena aphasu hoti, so sabhagassa bhikkhuno tam datva tassa
hatthato sappayabhojanam bhunjitva samanadhammam karontopi santutthova hoti.
Ayamassa pindapate yathabalasantoso. Aparo bahum panitam pindapatam labhati. So
tam civaram viya theracirapabbajitabahussutaappalabhagilananam datva tesam va avasesakam 9-
gahetva pindaya 9- va caritva, missakaharam bhunjantopi santutthova hoti.
Ayamassa pindapate yathasaruppasantoso.
@Footnote: 1 cha.Ma. pattheti.    2 cha.Ma. abadhajarabhibhuto va   3 cha.Ma. pattacivaradinam
@4 cha.Ma. mahagghacivaram   5 cha.Ma. civarani.     6 cha.Ma. "gahetva"na dissati
@7 cha.Ma. antakani    8 cha.Ma. pattheti      9-9 cha.Ma.,i. tesam va sesakam pindaYu.
      Idha pana bhikkhu senasanam labhati manapam va amanapam va, so tena
neva somanassam na domanassam uppadeti, antamaso tinasantharake napi
yathaladdheneva tussati. Ayamassa senasane yathalabhasantoso. Yo pana attano
pakativiruddham va byadhiviruddham va senasanam labhati, yatthassa vasato aphasu hoti,
so tam sabhagassa bhikkhuno  datva tassa santake sappayasenasane vasantopi
santutthova hoti. Ayamassa senasane yathabalasantoso.
      Aparo mahapunno lenamandapakutagaradini bahuni panitasenasanani labhati. So tani
civaram viya theracirapabbajitabahussutaappalabhagilananam datva yattha katthaci vasantopi
santutthova hoti. Ayamassa senasane yathasaruppasantoso. Yo hi 1- "ukkatthasenasanam
2- nama pamadatthanam, tattha nisinnassa thinamiddham okkamati, niddabhibhutassa
puna patibujjhato kamavitakka 3- patubhavanti"ti patisancikkhitva tadisam senasanam
pattampi na sampaticchati. So tam patikkhipitva abbhokasarukkhamuladisu vasantopi
santutthova hoti. Ayampi senasane yathasaruppasantoso.
      Idha pana bhikkhu bhesajjam labhati lukham va panitam va, so yam yam labhati,
tena teneva tussati, annam na pattheti, 4-  labhantopi na ganhati. Ayamassa
gilanapaccaye yathalabhasantoso. Yo pana telena atthiko phanitam labhati, so tam
sabhagassa bhikkhuno datva tassa hatthato telam gahetva, annadeva va pariyesitva
bhesajjam labhantopi santutthova hoti. Ayamassa gilanapaccaye yathabalasantoso.
      Aparo mahapunno bahum telamadhuphanitadipanitabhesajjam labhati. So tam
civaram viya theracirapabbajitabahussutaappalabhagilananam datva tesam abhatena yena
kenaci yapentopi santutthova hoti. Yo pana ekasmim bhajane gomuttaharitakam 5-
thapetva ekasmim catumadhuram "ganhahi bhante yadicchasi"ti vuccamano "sacassa tesu
annatarenapi rogo vupasamati, atha gomuttaharitakam 5- nama buddhadihi vannitan"ti
catumadhuram patikkhipitva gomuttaharitakeneva 6- bhesajjam karonto paramasantutthova
hoti. Ayamassa gilanapaccaye yathasaruppasantoso.
@Footnote: 1 cha.Ma., i. yopi,    2 cha.Ma. uttamasenasanam.        3 cha.Ma. papavitakka
@4 cha.Ma. pattheti        5 cha.Ma., i. mugtaharitakam,       6 cha.Ma. muttaharitakeneva
      Imina pana dvadasavidhena itaritarapaccayasantosena samannagatassa
bhikkhuno attha parikkhara vattanti:- tini civarani, patto, dantakatthacchedanavasi,
eka suci, kayabandhanam, parissavananti. Vuttampi cetam
               "ticivaranca patto ca,     vasi suci ca bandhanam.
               Parissavanena atthete,   yuttayogassa bhikkhuno"ti.
      Te sabbe kayapariharikapi honti kucchipariharikapi honti. Katham? civaram
Tava nivasetva parupitva ca vicaranakale kayam pariharati posetiti kayapariharikam hoti.
Civarakannena udakam parissavetva pivanakeale, khaditabbaphalaphalaggahanakale
ca kucchim pariharati posetiti kucchipariharikam hoti.
      Pattopi tena udakam uddharitva nhanakale kutiparibhandakaranakale ca
kayaparihariko hoti, aharam gahetva bhunjanakale kucchiparihariko.
      Vasipi taya dantakatthacchedanakale mancapithanam angapadacivarakutidandakasajjanakale
1- ca kayapariharika hoti, ucchucchedananalikeraditacchanakale kucchipariharika
hoti. 2-
      Sucipi civarasibbanakale kayapariharika hoti, puvam va phalam va
vijjhitva khadanakale kucchipariharika.
      Kayabandhanam bandhitva vicaranakale kayapariharikam, ucchuadini bandhitva
gahanakale  kucchipariharikam.
      Parissavanam tena udakam parissavetva nhanakale senasanaparibhandakaranakale
ca kayapariharikam, paniyapanaparissavanakale, 3- teneva tilatandulaputhukadini
gahetva khadanakale ca kucchipariharikam. Ayam tava atthaparikkharikassa parikkharamatta.
      Navaparikkharikassa pana seyyam pavisantassa tatratthakam paccattharanam va
kuncika va vattati. Dasaparikkharikassa nisidanam va cammakkhandam va vattati.
Ekadasaparikkharikassa kattarayatthi va telanalika va vattati. Dvadasaparikkharikassa
@Footnote: 1 Ma.....majjanakale.     2 cha.Ma., i. ayam patho na dissati.   3 cha.Ma. paniyapanaka...
Chattam va upahanam va vattati. Etesu ca atthaparikkharikova santuttho, itare
asantuttha mahiccha dubbharati 1- na vattabba. Etepi hi appicchava santutthava
subharava sallahukavuttinova. Bhagava pana nayidam suttam tesam vasena kathesi,
atthaparikkharikassa vasena kathesi. So hi khuddakavasim ca sucim ca parissavane
pakkhipitva pattassa anto thapetva pattam ansakute laggetva ticivare
kayabandhanam 2- katva yathicchakam 3- sukham pakkamati. Patinivattetva gahetabbam namassa
na hoti. Iti  imassa bhikkhuno sallahukavuttitam dassento bhagava "santuttho
hoti kayapariharikena civarena"ti adimaha. Tattha kayapariharikenati kayapariharana-
mattakena. Kucchipariharikenati kucchipariharanamattakena. Samadayeva pakkamiti
tam atthaparikkharamattakam sabbam gahetvava kayapatibaddham katvava gacchati. "mama
viharo parivenam upatthako"ti asango 4- va bandho  va na hoti. So
jiyamutto saro viya, yutha apakkamanto mattahatthi 5- viya ca icchiticchitam senasanam
vanasandam rukkhamulam vanapabbharam paribhunjanto ekova titthati, ekova nisidati.
Sabbiriyapathesu eko adutiyo.
                    "catuddiso appatigho ca hoti
                    santussamano itaritarena
                    parissayanam sahita achambhi,
                    eko care khaggavisanakappo"ti. 6-
Evam vannitam khaggavisanakappatam apajjati.
     Idani tamattham upamaya sadhento "seyyathapi"ti adimaha. Tattha
pakkhi sakunoti pakkhayutto sakuno. Detiti uppatati. Ayam panettha sankhepattho:-
sakuna nama "asukasmim padese rukkho paripakkaphalo"ti natva nanadisahi
agantva nakhapattatundadihi 7- tassa phalani vijjhanta vitudanta 8- khadanti.
"idam ajjatanaya, idam svatanaya bhavissati"ti tesam na hoti. Phale pana khine
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. mahabharati.  2 cha.Ma. ticivaram kayapatibaddham  3 cha.Ma., Si.,i. yenicchakam
@4 i. sasango   5 cha.Ma. madahatthi.   6 khu.su. 25/42/343 khaggavisanasutta   7 Si.
@nakhapakkhatundadihi. Ma. nakhamukhatundadihi   8 cha.Ma.,Si. vidhunanta, i. vidhunanta
Neva rukkhassa arakkham thapenti, na  tattha pattam va nakham va tundam va
thapenti, athakho tasmim rukkhe anapekkha hutva, yo yam yam 1- disabhagam icchati,
so tena tena 1- sapattabharova uppatitva gacchati, evameva ayam bhikkhu nissango
nirapekkho yenakamam pakkamati 2- tena vuttam "samadayeva pakkami"ti.
                          Nivaranappahanakatha
      [216] "so imina ca"ti adina kim dasseti? arannavasassa
paccayasampattim dasseti. Yassa hi ime cattaro paccaya natthi, tassa arannavaso
na ijjhati. Tiracchanagatehi va vanacarakehi va saddhim vattabbatam apajjati.
Aranne adhivattha devata "kim evarupassa papabhikkhuno arannavasena"ti
bheravasaddam saventi, hatthehi sisam paharitva palayanakaram karonti. "asuko bhikkhu
arannam pavisitva idancidanca papakammam akasi"ti ayaso pattharati. Yassa panete
cattaro paccaya atthi, tassa arannavaso ijjhati. So hi attano silam
paccavekkhanto kinci kalakam va tilakam va apassanto pitim uppadetva tam
khayavayato sammasanto ariyabhumim okkamati. Aranne adhivattha devata attamana
vannam bhananti. Imassa 3- udake pakkhittatelabindu viya yaso vitthariko hoti.
      Tattha vivittanti sunnam, appasaddam appanigghosanti attho. Etadeva
hi sandhaya vibhange 4- "vivittanti santike cepi senasanam hoti, tanca anakinnam
gahatthehipi pabbajitehipi. Tena tam vivittan"ti vuttam. Seti ceva asati ca
etthati senasanam, mancapithadinametam adhivacanam. Tenaha "senasananti mancopi
senasanam. Pithampi. Bhisipi. Bibbohanampi. Viharopi. Addhayogopi. Pasadopi.
Hammiyampi. Guhapi. Attopi. Malopi. Lenampi. Velugumbopi. Rukkhamulampi.
Mandapopi senasanam yattha va pana bhikkhu patikkamanti, sabbametam senasananti. 5-
      Apica "viharo addhayogo pasado hammiyam guha"ti idam
viharasenasanam nama. "manco pitham bhisi bibbohanan"ti idam mancapithasenasanam
@Footnote: 1-1   cha.Ma., i. ayam patho na dissati.     2 ka. pakkamanto   3 cha.Ma. itissa
@4 abhi. vibhanga. 35/526/302           5 abhi. vibhanga. 35/527/302
Nama. "cimilika cammakkhando tinasantharo pannasantharo"ti idam santhatasenasanam
nama. "yattha va pana bhikkhu patikkamanti"ti idam okasasenasanam namati evam
catubbidham senasanam hoti, tam sabbam senasanaggahanena sangahitameva.
      Idamassa pana sakunasadisassa catuddisassa bhikkhuno anucchavikam. Senasanam
dassento "arannam rukkhamulan"ti adimaha. Tattha arannanti "nikkhamitva
bahi indakhila, sabbametam arannan"ti 1- idam bhikkhuninam vasena agatam.
"arannakannama senasanam pancadhanusatikam pacchiman"ti 2- idampana imassa bhikkhuno
anurupam. Tassa lakkhanam visuddhimagge dhutanganiddese vuttam. Rukkhamulanti yam
kinci sandacchayam 3- vivittam rukkhamulam. Pabbatanti selam. Tattha hi udakasondisu
udakakiccam katva sitaya rukkhacchayaya nisinnassa nanadisasu khayamanasu sitena
vatena vijiyamanassa cittam ekaggam hoti.  kandaranti kam vuccati udakam, tena
daritam, udakena bhinnam pabbatappadesam yam "naditumban"tipi "nadikujajan"tipi 4-
vadanti. Tattha hi rajatapatasadisa 5- valika honti, matthake manivitanam viya vanagahanam
manikhandhasadisam udakam sandati, evarupam kandaram oruyha paniyam pivitva gattani
sitani 6- katva valikam ussapetva  pamsukulacivaram pannapetva nisinnassa
samanadhammam karoto cittam ekaggam hoti. Giriguhanti dvinnam pabbatanam antaram,
ekasmimyeva va umangasadisam 7- mahavivaram. Susanalakkhanam visuddhimagge vuttam.
Vanapatthanti gamantam atikkamitva manussanam anupacaratthanam, yattha na kasanti na
vapanti, tenevaha "vanapatthanti duranametam senasananam adhivacanan"tiadi. 8-
Abbhokasanti acchannam. Akankhamano panettha civarakutim katva vasati.
Palasapunjanti palasarasi. Mahapalasapunjato hi palasam nikkaddhitva
pabbharalenasadise alaye karonti, gacchagumbadinam hi upari palasam pakkhipitva
hettha nisinna samanadhammam karonti. Tam sandhaya 9- vuttam.
@Footnote: 1 abhi. vibhanaga. 35/529/302   2 vinaYu. mahavibhanga. 2/654/97   3 Ma. santacchayam
@4 cha.Ma. nadikunjantipi          5 cha.Ma. rajatapattasadisa          6 Si. sitim
@7 cha.Ma. umaggasadisam           8 abhi. vibhanga. 35/531/303     9 cha.Ma. sandhayetam
      Pacchabhattanti bhattassa pacchato. Pindapatapatikkantoti pindapatapariyesanato
patikkanto. Pallankanti samantato urubaddhasanam. Abhujitvati bandhitva. Ujum
kayam panidhayati uparimam sariram ujukam thapetva attharasa pitthikantakatthike 1-
kotiya kotim patipadetva. Evanhi nisinnassa cammamamsanharuni na
panamanti. Athassa ya tesam panamanappaccaya khane khane vedana uppajjeyyum,
ta na uppajjanti. Tasu anuppajjamanasu cittam ekaggam hoti, kammatthanam
na paripatati, vuddhim phatim vepullam upagacchati. Parimukham satim upatathapetvati
kammatthanabhimukham satim thapetva, mukhasamipe va katvati attho. Teneva vibhange
vuttam "ayam sati upatthita hoti supatitthita 2- nasikagge va mukhanimitte va,
tena vuccati  parimukham satim upatthapetva"ti 3- athava pariti pariggahattho. Mukhanti
niyyanattho. Satiti upatthanattho. Tena vuccati parimukham satin"ti evam
patisambhidayam 4- vuttanayena cettha attho datthabbo. Tatrayam sankhepo "pariggahitam
niyyanam satim katva"ti.
      [217] Abhijjham loketi ettha lujjanapalujjanatthena pancupadanakkhandha
loko, tasma pancasu upadanakkhandhesu ragam pahaya kamacchandam vikkhambhetvati
ayamettha attho. Vigatabhijjhenati vikkhambhanavasena pahinatta vigatabhijjhena,
na cakkhuvinnanasadisenati attho. Abhijjhaya cittam parisodhetiti abhijjhato
cittam parimoceti. Yatha tam sa muncati ceva, muncitva ca na puna ganhati, evam
karotiti attho. Byapadapadosam pahayati adisupi eseva nayo. Byapajjati imina
cittam putikummasadayo viya purimapakatim pajahatiti 5- byapado. Vikarapattiya
padussati, param va paduseti vinasetiti padoso. Ubhayam cetam 6- kodhassevadhivacanam, thinam
cittagelannam, middham cetasikagelannam, thinanca middhanca thinamiddham. Alokasanniti
rattimpi divapi ditthalokasanjananasamatthataya vigatanivaranataya
parisuddhaya sannaya samannagato. Sato sampajanoti satiya ca
@Footnote: 1 cha.Ma.,Si.,i. pitthikantake      2 cha.Ma. supatthita     3 abhi. vi. 35/537/304
@4 khu.pati. 31/388/264   5 cha.Ma. vijahatiti i.,Si. jahatiti.  6 cha.Ma., i ubhayametam.
Nanena ca samannagato. Idam ubhayam alokasannaya upakaratta vuttam. Uddhaccanca
kukkuccanca uddhaccakukkuccam. Tinnavicikicchoti vicikiccham taritva
atikkamitva thito. "kathamidam kathamidan"ti evam nappavtatiti akathankathi. Kusalesu
dhammesuti anavajjesu dhammesu. "ime nu kho kusala, kathamime kusala"ti evam na
vicikicchati, na kankhatiti attho. Ayamettha sankhePo. Imesu pana nivaranesu
vacanatthalakkhanadibhedato yam vattabbam siya, tam sabbam visuddhimagge vuttam.
      [218] Ya panayam "seyyathapi maharaja"ti upama vutta. Tattha.
Inam adayati vuddhiya dhanam gahetva. Byantikareyyati vigatantam kareyya, yatha
tesam kakanikamattopi pariyanto nama navasissati, evam kareyya, sabbaso
patiniyyadeyyati attho. Tatonidananti ananyanidanam. 1- So hi "ananomhi"ti
avajjento balavapamojjam labhati, somanassam adhigacchatiti, tena vuttam "labhetha
pamojjam, adhigaccheyya somanassan"ti.
      [219] Visabhagavedanuppattiya kakaceneva catuiriyapatham 2- chindanto
abadhatiti abadho, svassa atthiti abadhiko.  tamsamutthanena dukkhena
dukkhito. Adhimattagilanoti balhagilano. Nacchadeyyati adhimattabyadhiparetataya
na rucceyya. Balamattati balameva, balancassa kaye na bhaveyyati attho.
Tatonidananti arogyanidanam. Tassa hi "arogomhi"ti avajjayato tadubhayam hoti.
Tena vuttam "labhetha pamojjam, adhigaccheyya somanassan"ti,
      [220] Na cassa kinci bhoganam vayoti kakanikamattampi bhoganam
vayo na bhaveyya. Tatonidananti bandhanamokkhanidanam. Sesam vuttanayeneva
sabbapadesu yojetabbam.
      [221-222] Anattadhinoti na attani adhino, attano ruciya
kinci katum na labhati. Paradhinoti paresu adhino parasseva ruciya pavattati. Na
yena kamangamoti yena disabhagenassa gantukamata 3- hoti, iccha upapajjati
gamanaya, tena gantum na labhati. Dasabyati dasabhava. Bhujissoti attano
@Footnote: 1 cha.Ma. ananyanidanam.     2 Ma. sabbiriyapatham.     3 Ma. gantukamo
Santako. Tatonidananti bhujissanidanam. Kantaraddhanamagganti kantaram addhanamaggam,
nirudakam dighamagganti attho. Tatonidananti khemantabhuminidanam.
      [223] Ime panca nivarane appahineti ettha bhagava appahinakamacchandanivaranam
inasadisam, sesani rogadisadisani katva dasseti. Tatrayam sadisata:-
yo hi paresam inam gahetva vinaseti, so tehi "inam dehi"ti vuccamanopi
pharusam vuccamanopi bajjhamanopi vadhiyamanopi kinci patippharitum 1- na
sakkoti, sabbam titikkhati. Titikkhakaranam hissa tam inam hoti. Evameva yo
yamhi kamacchandena rajjati, tanhagahanena 2- tam vatthum ganhati, so tena pharusam
vuccamanopi bajjhamanopi vadhiyamanopi sabbam titikkhati, titikkhakaranam hissa
so kamacchando hoti, gharasamikehi vadhiyamananam itthinam viyati evam inam viya
kamacchando datthabbo.
      Yatha pana pittarogaturo madhusakkaradisupi dinnesu pittarogaturataya
tesam rasam  na vindati, "tittakam tittakan"ti uggiratiyeva, evameva byapannacitto
hitakamehi acariyupajjhayehi appamattakampi ovadiyamano ovadam na ganhati,
"ativiya tumhe upaddavetha"ti adini vatva vibbhamati. Pittarogaturataya so
puriso madhusakkaradirasam 3- viya kodhaturataya jhanasukhadibhedam sasanarasam na vindatiti
evam rogo viya byapado datthabbo.
      Yatha pana nakkhattadivase bandhanagare baddho puriso nakkhattassa
neva adim na majjham na pariyosanam passati. So dutiyadivase mutto "aho hiyyo
nakkhattam manapam ahosi, 4- aho naccam aho gitan"ti adini sutvapi pativacanam
na deti. Kim  karana? nakkhattassa ananubhutatta, evameva thinamiddhabhibhuto bhikkhu
vicittanayepi dhammassavane pavattamane neva tassa adim na  majjham na pariyosanam
janati. Sopi utthite dhammassavane "aho dhammassavanam, aho karanam, aho
upama"ti dhammassavanassa vannam bhasamananam sutvapi pativacanam na deti. Kim karana?
thinamiddhavasena dhammakathaya ananubhutatta. Evam bandhanagaram viya thinamiddham datthabbam.
@Footnote: 1 cha.Ma. patibahitum             2 cha.Ma. tanhasahagatena
@3 cha.Ma. madhusakkaradinam          4 cha.Ma.  ayam patho na dissati
      Yatha pana nakkhattam kilantopi daso "idam nama accayikam karaniyam atthi, sigham
tattha gacchahi. No  ce gacchasi, hatthapadam va te chindami, kannanasam va"ti vutto 1-
so sigham gacchatiyeva. So nakkhattassa adimajjhapariyosanam anubhavitum na labhati, kasma?
paradhinataya, evameva vinaye apakatannuna bhikkhuna 2- vivekatthaya arannam pavitthenapi
kismincideva antamaso kappiyamamsepi akappiyamamsasannaya uppannaya vivekam pahaya
silaparisodhanattham vinayadharassa santikam gantabbam hoti, vivekasukham anubhavitum na labhati.
Kasma? uddhaccakukkuccabhibhutabhavayati. Evam dasabyam viya uddhaccakukkuccam
Datthabbam.
     Yatha pana kantaraddhanamaggam patipanno puriso corehi manussanam
vilumpamanokasam 3- hatokasam ca disva dandakasaddenapi sakunasaddenapi "cora
agata"ti ussankitaparisankitova hoti, gacchatipi titthatipi nivattatipi, gatatthanato
agatatthanameva bahutaram hoti. So kicchena kasirena khemantabhumim papunati va
na va papunati. Evameva yassa atthasu thanesu vicikiccha uppanna hoti, so
buddho nu kho, "na nukho buddho"ti adina nayena vicikicchanto adhimuccitva
saddhaya ganhitum na sakkoti. Asakkonto maggam va phalam va na papunatiti
iti yatha kantaraddhanamagge "cora atthi natthi"ti punappunam asappanaparisappanam
apariyogahanam chambhitattam cittassa uppadento khemantappattiya antarayam
karoti, evam vicikicchapi "buddho nukho na buddho"ti adina nayena punappunam
asappanaparisappanam apariyogahanam chambhitattam cittassa uppadayamana
ariyabhumippattiya antarayam karotiti kantaraddhanamaggo viya vicikiccha datthabba.
      [224] Imani "seyyathapi maharaja ananyan"ti ettha bhagava
pahinakamacchandanivaranam ananyasadisam, sesani arogyadisadisani katva dasseti.
Tatrayam sadisata. Yatha hi puriso inam adaya kammantam 4-  payojetva samiddhatam
patto "idam inam nama palibodhamulan"ti cintetva savaddhikam inam niyyadetva
pannam phalapeyya, athassa tato patthaya neva koci dutam peseti, na pannam.
@Footnote: 1 Si. vutte   2 cha.Ma.,Si.,i. ayam patho na dissati   3 cha.Ma. viluttokasam
@4 cha.Ma. kammante
So inasamike disvapi sace icchati, asana utthahati, no ce, na utthahati.
Kasma? tehi saddhim nillepataya alaggataya. Evameva bhikkhu "ayam kamacchando
Nama palibodhamulan"ti cintetva cha dhamme bhavetva kamacchandanivaranam pajahati. Te
pana cha dhamme mahasatipatathane vannayissama. Tassevam pahinakamacchandassa yatha
inamuttassa purisassa inasamike disva neva bhayam na chambhitattam hoti, evameva
paravatthumhi neva sango na baddho hoti. Dibbanipi rupani passato kileso
na samudacarati. Tasma bhagava ananyamiva kamacchandappahanam aha.
      Yatha pana so pittarogaturo puriso bhesajjakiriyaya tam rogam
vupasametva tato patthaya madhusakkaradinam rasam vindati, evameva bhikkhu "ayam
byapado nama anatthakaro"ti cha dhamme bhavetva byapadanivaranampajahati.
Sabbanivaranesu cha dhamme mahasatipatathaneyeva vannayissama. Na kevalanca teyeva,
yepi thinamiddhadinam pahanaya bhavetabba. Tepi sabbe tattheva vannayissama.
So evam pahinabyapado, yatha pittarogavimutto puriso madhusakkaradinam rasam
sampiyayamano patisevati, evameva acarapannattiadini sikkhapadani sirasa
sampaticchitva sampiyayamano sikkhati. Tasma bhagava arogyamiva byapadappahanam
aha.
      Yatha so nakkhattadivase bandhanagaram pavesitapuriso aparasmim nakkhattadivase
"pubbepi aham pamadadosena baddho, tena tam nakkhattam nanubhavim, idani
appamatto bhavissami"ti yathassa paccatthika okasam na labhanti, evam appamatto
hutva nakkhattam anubhavitva "aho nakkhattam, aho nakkhattan"ti udanam
udanesi, evameva bhikkhu "idam thinamiddham nama mahaanatthakaran"ti cha dhamme
bhavetva thinamiddhanivaranam pajahati. So evam pahinathinamiddho, yatha bandhana
mutto puriso sattahampi nakkhattassa adimajjhapariyosanam anubhavati, evameva
dhammanakkhattassa adimajjhapariyosanam anubhavanto saha patisambhidahi arahattam
papunati. Tasma bhagava  bandhana mokkhamiva thinamiddhappahanam aha.
      Yatha pana daso kancideva mittam upanissaya samikanam dhanam datva
attanam bhujissam katva tato patthaya yam icchati, tam karoti, evameva bhikkhu "idam
uddhaccakukkuccam nama mahaanatthakaran"ti cha dhamme bhavetva uddhaccakukkuccam
pajahati. So evam pahinuddhaccakukkucco, yatha bhujisso puriso yam icchati, tam
karoti, yam na icchati, tam na karoti, na tam koci balakkarena tato nivatteti, evameva
yathasukham nekkhammapatipadam patipajjati. Na tam uddhaccakukkuccam balakkarena tato
nivatteti. Tasma bhagava bhujissam viya uddhaccakukkuccappahanam aha.
      Yatha balava puriso hatthasaram gahetva  sajjavudho saparivaro
kantaram patipajjeyya, tam cora durato disva palayeyyum. So sotthina tam
kantaram  nittharitva khemantam patto hatthatuttho assa, evameva bhikkhu "ayam
vicikiccha nama mahaanatthakarika"ti cha dhamme bhavetva vicikiccham pajahati. So
evam pahinavicikiccho, yatha balava puriso sajjavudho saparivaro nibbhayo core
tinam viya aganetva sotthina nikkhamitva khemantam bhumim papunati, evameva bhikkhu
duccaritakantaram nittharitva paramam khemantabhumim amatamahanibbanam papunati. Tasma
bhagava khemantabhumim viya vicikicchappahanam aha.
      [225] Pamojjam jayatiti tutthakaro jayati. Pamuditassa piti
jayatiti tutthassa sakalasariram khobhayamana piti jayati. Pitimanassa kayo passambhatiti
pitisampayuttacittassa puggalassa namakayo passambhati, vigatadaratho hoti. Sukham
vedetiti kayikampi cetasikampi sukham vedayati. Cittam  samadhiyatiti imina
nekkhammasukhena sukhitassa upacaravasenapi appanavasenapi cittam samadhiyati.
                           Pathamajjhanathatha
      [226] So vivicceva kamehi .pe. Pathamam jhanam upasampajja viharatitiadi
pana upacarasamadhina samahite citte uparivisesadassanattham appanasamadhina samahite
citte tassa samadhino pabhedadassanattham vuttanti veditabbam. Imameva kayanti imam
karajakayam. Abhisandetiti temeti sneheti, sabbattha
Pavattapitisukham karoti.  parisandetiti samantato sandeti. 1- Paripuretiti vayuna
bhastam viya pureti. Parippharatiti samantato pharati. 2- Sabbavato kayassati
assa bhikkhuno sabbakotthasavato  kayassa kinci upadinnakasantatipavattitthane
chavimamsalohitanugatam  anumattampi thanam pathamajjhanasukhena apphutam nama na hoti.
      [227] Dakkhoti cheko patibalo nhaniyacunanani katum ceva payojetunca
sandetunca. 3- Kamsathaleti yena kenaci lohena katabhajane. Mattikabhajanam pana thiram
na hoti,  sandentassa 4- bhijjati. Tasma tam na dasseti. Paripphosakam paripphosakanti
sincitva sincitva. Sandeyyati vamahatthena kamsathalam gahetva dakkhinahatthena
pamanayuttam udakam sincitva sincitva parimaddanto pindam kareyya.
Snehanugatati udakasinehena anugata. Snehaparetati udakasinehena pariggahita. 5-
Santarabahirati saddhim antopadesena ceva bahipadesena ca sabbatthakameva ca udakasnehena
phutati attho. Na ca paggharatiti 6- na ca bindum bindum  udakam paggharati, sakka hoti.
Hatthenapi. Dvihipi tihipi angulihi gahetum ovattitayapi katunti attho.
                           Dutiyajjhanakatha
      [229]  Dutiyajjhanasukhupamayam ubbhitodakoti ubbhinnaudako, na
hettha ubbhijjitva uggacchanakaudako, antoyeva pana uppajjanakaudakoti attho.
Ayamukhanti agamanamaggo. Devoti megho. Kalena kalanti kale kale,
anvaddhamasam va anudasaham vati attho. Dharanti vutthim. Anuppaveccheyyati na
anuppaveseyya, 7- na vasseyyati attho. Sita varidhara ubbhijjitvati sita
varidhara tam rahadam purayamanam ubbhijjitva. Hettha uggacchanakaudakanhi
uggantva uggantva bhijjantam udakam khobheti, catuhi disahi pavisanakaudakam
puranapannatinakatthadandakadihi udakam khobheti, vutthiudakam dharanipatapubbulakehi
udakam khobheti, sannisinnameva pana hutva iddhinimmitamiva uppajjamanam udakam imam
@Footnote: 1 ka. sanneti                2 cha.Ma., i. phusati.     3 ka. sannetunca.
@4 ka. sannentassa, sanneyYu.  5 cha.Ma., i. parigata.      6 cha.Ma. paggharaniti
@7 cha.Ma., i. na ca paveseyYu.
Padesam pharati, imam padesam na pharatiti natthi, tena aphutokaso nama na hotiti.
Tattha rahado viya karajakayo, udakam viya dutiyajjhanasukham. Sesam purimanayeneva
veditabbam.
                           Tatiyajjhanakatha
      [231] Tatiyajjhanasukhupamayam uppalani ettha santiti uppalini.
Sesapadadvayepeseva nayo. Ettha ca setarattaniluppalesu 1- yamkinci uppalam uppalameva,
unakasatapattam pundarikam, satapattam padumam. Pattaniyamam va vinapi setam padumam, rattam
pundarikanti ayamettha vinicchayo. Udakanuggataniti udakato na uggatani.
Antonimuggaposiniti 2- udakatalassa anto nimugganiyeva hutva posinti 3-
vaddhantiti 4- attho. Sesam purimanayeneva veditabbam.
                           Catutthajjhanakatha
      [232-233] Catutthajjhanasukhupamayam parisuddhena cetasa pariyodatenati
ettha nirupakkilesatthena parisuddham, pabhassaratthena pariyodatanti veditabbam.
Odatena vatthenati idam utupharanattham vuttam. Kilitthavatthena hi utupharanam na
hoti, tamkhanam dhotaparisuddhena utupharanam balavam hoti. Imissa hi upamaya vattham
viya karajakayo, utupharanam viya catutjjhanasukham. Tasma, yatha sunhatassa purisassa
parisuddham vattham sasisam parupitva, nisinnassa sarirato utu sabbameva vattham pharati,
na koci vatthassa aphutokaso hoti, evam catutthajjhanasukhena bhikkhuno karajakayassa
na koci okaso aphuto hotiti evamettha attho datthabbo. Imesam pana
catunnam jhananam anupadavannana ca bhavananayo ca visuddhimagge vuttoti idha
na vittharito.
      Ettavata cesa rupajjhanalabhi yeva na arupajjhanalabhiti veditabbo.
Na hi atthasu samapattisu cuddasahakarehi vasibhavam 5-  vina upari abhinnadhigamo
hoti.  paliyam pana rupajjhananiyeva agatani, arupajjhanani aharitva kathetabbani.
@Footnote: 1 cha.Ma.....nilesu         2 cha.Ma. antonimuggasiniti        3 cha.Ma. posini
@4 cha.Ma. vaddhiniti            5 cha.Ma. cinnavasibhavam.
                       Vipassanananakatha (1)
      [234] So evam samahite citte .pe. Anenjappatteti so
cudadasahakarehi atthasu samapattisu cinnavasibhavo bhikkhuti dasseti. Sesamettha
visuddhimagge vuttanayeneva veditabbam. Nanadassanaya cittam abhiniharatiti ettha
nanadassanti maggananampi vuccati phalananampi, sabbannutananampi, paccavekkhanananampi,
vipassanananampi. "kinnukho avuso nanadassanavisuddhattham bhagavati
brahcariyam vussati"ti 1- hi ettha maggananam nanadassanti vuttam. "ayamanno
uttarimanussadhammo alamariyananadassanaviseso adhigato phasuviharo"ti 2- ettha
phalananam. "bhagavatopi kho nanadassanam `udapadi sattahakalakato alaro
kalamo"ti 3- ettha sabbannutananam. "nananca pana me dassanam udapadi
akuppa me vimutti, ayamantima jati"ti 4- ettha paccavekkhanananam. Idha pana
"nanadassanaya cittan"ti idam vipassanananam "nanadassanan"ti vuttam 5-
      abhiniharatiti vipassanananassa nibbattanatthaya tanninnam tapponam
tappabbharam karoti. Rupiti adinam attho vuttoyeva. Odanakummasupacayoti odanena
ceva kummasena ca upacito vaddhito. Aniccucchadanaparimaddanabhedanaviddhamsanadhammoti
hutva abhavatthena aniccadhammo, duggandhavighatatthaya tanuvilepanena ucchadanadhammo,
angapaccangabadhavinodanatthaya khuddakasambahanena parimaddanadhammo, daharakale va
urusu sayapetva gabbhavasena dussanthitanam vinamitanam 6- tesam tesam anganam
santhanasampadanattham anjanapilanadivasena 7- parimaddanadhammo. Evam pariharitopi
bhedanaviddhamsanadhammo bhijjati ceva vikirati ca, evamsabhavoti attho. Tattha rupi
catummahabhutikotiadisu chahi padehi samudayo kathito, aniccapadena saddhim pacchimehi
dvihi atthangamo. Ettha nissitam ettha patibaddhanti ettha catummahabhutike
kaye nissitanca patibaddhanca.
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/257/217 rathavinitasutta    2 Ma.mu. 12/328/291 culagosinagasutta
@3 vi. mahavagga 4/10/10           4 vinaYu. mahavagga 4/16/15  5 cha.Ma. vuttanti
@6 cha.Ma. ayam patho na dissati.        7 cha.Ma. anchana....
      [235] Subhoti sundaro. Jatimati parisuddhakarasamutthito. Suparikammakatoti
sutthu kataparikammo apanitapasanasakkharo. Acchoti tanucchavi. Vippasannoti
sutthu pasanno. Sabbakarasampannoti dhovanadihi sabbehi akarehi sampanno.
Nilantiadihi vannasampattim dasseti. Tadisam hi avutam pakatam hoti. Evamevakhoti
ettha evam upamasamsandanam 1- veditabbam. Mani viya hi karajakayo, avutasuttam
viya vipassanananam, cakkhuma puriso viya vipassanalabhi bhikkhu, hatthe karitva
paccavekkhato "ayam kho mani"ti manino avibhutakalo viya vipassanananam abhiniharitva
nisinnassa bhikkhuno catummahabhutikakayassa avibhutakalo, "tatridam suttam
avutan"ti suttassavibhutakalo viya vipassanananam niharitva nisinnassa bhikkhuno
tadarammananam phassapancamakanam va sabbacittacetasikanam va vipassanananasseva
va avibhutakalo.
      Idanca vipassanananam magganananantaram. Evam santepi, yasma
abhinnavare araddhe etassa antaravaro natthi, tasma idheva dassitam. Yasma
ca aniccadivasena akatasammasanassa dibbaya sotadhatuya bheravasaddam sunato,
pubbenivasanussatiya bherave khandhe anussarato, dibbena cakkhuna bheravarupam
passato bhayasantaso uppajjati, na aniccadivasena katasammasanassa. Tasma
abhinnam pattassa bhayavinodanahetusampadanatthampi idam idheva dassitam. Apica yasma
vipassanasukham nametam maggaphalasukhasampadakam patiyekkam sanditthikam samannaphalam.
Tasmapi aditova idam idha dassitanti veditabbam.
                        Manomayiddhinanakatha (2)
      [236-237] Manomayanti manena nibbattitam. Sabbangapaccanganti
sabbehi angehi ca paccangehi ca samannagatam. Ahinindriyanti santhanavasena
avikalindriyam. Iddhimata nimmitarupam hi sace iddhima odato, tampi odatam.
Sace aviddhakanno, tampi aviddhakannanti evam sabbakarehi tena sadisameva
@Footnote: 1 Ma. upamasampadanam
Hoti. Munjamha isikantiadi upamattayampi hi sadisabhavadassanatthameva vuttam.
Munjasadisaeva hi tassa anto isika hoti. Kosisadisoyeva asi, vattaya kosiya
vattam asimeva pakkhipanti, patthataya patthatam. Karandati idampi ahikancukassa namam,
na vilivakarandakassa ahikancuko hi ahina sadisova hoti. Tattha kincapi
"puriso ahim karanda uddhareyya"ti hatthena uddharamano viya dassito, athakho
cittenevassa uddharanam veditabbam. Ayam hi ahi nama sajatiyam thito, katthantaram
va rukkhantaram va nissaya, tacato sariranikkaddhanapayogasankhatena thamena, sariram
khadamanam 1- viya puranatacam jigucchantoti imehi catuhi karanehi sayameva kancukam
pajahati, na sakka tato annena uddharitum, tasma cittena uddharanam sandhaya idam
vuttanti veditabbam. Iti munajadisadisam imassa bhikkhuno sariram, isikadisadisam
nimmitarupanti idamettha opammasamsandanam. Nimmanavidhanam panettha parato ca
idadhividhadipancaabhinnakatha sabbakarena visuddhimagge vittharitati tattha
vuttanayeneva veditabba. Upamamattameva hi idha adhikam.
                        Iddhividhananakatha (3-7)
      [239] Tattha chekakumbhakaradayo viya iddhividhananalabhi bhikkhu
datthabbo, suparikammakatamattikadayo viya iddhividhananam datthabbam,
icchaticchitabhajanavikatiadikaranam viya tassa bhikkhuno vikubbanam datthabbam.
      [241] Dibbasotadhatuupamayam yasma kantaraddhanamaggo sasanko
hoti sappatibhayo. Tattha ussankitaparisankitena ayam bherisaddo, ayam mudingasaddoti
na sakka vavatthapetum, tasma kantaraggahanam akatva khemamaggam dassento
"addhanamaggapatipanno"ti aha. Appatibhayam hi khemamaggam sise satakam katva
sanikam patipanno vuttappakare sadde sukham vavatthapeti. Tassa vasena tesam tesam
saddanam avibhutakalo viya yogino durasantikabhedanam dibbanam ceva manusakananca
saddanam avibhutakalo datthabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. khadayamano
      [243] Cetopariyananupamayam:- daharoti taruno. Yuvagi yobbanena samannagato.
Mandanajatikoti yuvapi samano na alasiyo na  kilitthavatthasariro. Athakho mandanapakatiko,
divasassa dve tayo vare nhayitva suddhavatthaparidahanaalankarakaranasilota attho.
Sakanikanti kalatilakavanamukhadulipilakadinam 1- annatarena sadosam. Tattha yatha tassa
mukhanimittam paccavekkhato mukhe doso pakato hoti, evam cetopariyananaya cittam
abhiniharitva nisinnassa bhikkhuno paresam solasavidham cittam pakatam hotiti veditabbam.
      [245] Pubbenivasananupamayam:-  tamdivasam katakiriya pakata hotiti
tamdivasam gatagamattayameva gahitam. Tattha gamattayagatapuriso viya pubbenivasananalabhi
datthabbo, tayo gama viya tayo bhava datthabba, tassa purisassa tisu gamesu
tamdivasam katakiriyaya avibhavo viya pubbenivasaya cittam abhiniharitva nisinnassa
bhikkhuno tisu bhavesu katakiriyaya pakatabhavo datthabbo.
      [247] Dibbacakkhupamayam:- vithim sancaranteti aparaparamsancarante.
"vitham carante"tipi 2- patho, ayamevattho. Tattha nagaramajjhe singhatakamhi pasado
viya imassa bhikkhuno karajakayo datthabbo, pasade thito cakkhuma puriso viya
ayameva dibbacakkhum patva  thito bhikkhu, geham pavisanta viya patisandhivasena
matukucchiyam pavisanta, geha nikkhamanta viya matu kucchito nikkhamanta, rathikaya
vithim sancaranta viya aparaparam sancaranakasatta, purato abbhokasatthane majjhe
singhatake nisinna viya tisu bhavesu tattha tattha nibbattasatta, pasadatale
thitapurisassa tesam manussanam avibhutakalo viya dibbacakkhunanaya cittam abhiniharitva
nisinnassa bhikkhuno tisu bhavesu nibbattasattanam avibhutakalo datthabbo. Idam ca
desanasukhatthameva vuttam, aruppe pana dibbacakkhussa gocaro natthiti.
                        Asavakkhayananakatha (8)
      [248] So evam samahite citteti idha vipassanapadakam catutthajjhanacittam
veditabbam. Asavanam khayananayati asavanam khayanananibbattanatthaya.
@Footnote: 1 cha.Ma., i. kalatilakavangamukhadusipilakadinam.
@2 Si. vithisancarantetipi, Ma. rathikam sancarantetipi
Ettha ca asavanam khayo nama maggopi phalampi nibbanampi bhangopi vuccati.
"khaye nanam anuppade nanan"ti 1- ettha hi maggo "asavanam khayo"ti vutto.
"asavanam khaya samano hoti"ti 2- ettha phalam.
            "paravajjanupassissa      niccam ujjhanasannino
            asava tassa vaddhanti    ara so asavakkhaya"ti 3-
ettha nibbanam. "asavanam khayo vayo bhedo aniccata antaradhanan"ti 4- ettha
bhango. Idha pana nibbanam adhippetam, arahattamaggopi vattatiyeva.
      Cittam abhiniharatiti vipassanacittam tanninnam tapponam tappabbharam
karoti. So idam dukkhantiadisu "ettakam dukkham, na ito bhiyyo"ti sabbampi
dukkhasaccam sarasalakkhanapativedhena yathabhutam pajanatiti attho. Tassa ca dukkhas
nibbattikam 5- tanham "ayam dukkhasamudayo"ti, tadubhayampi yam thanam patva nirujjhati,
tantesam appavattim nibbanam "ayam dukkhanirodho"ti, tassa ca sampapakam ariyamaggam
"ayam dukkhanirodhagaminipatipada"ti sarasalakkhanapativedhena yathabhutam pajanatiti attho.
      Evam sarupato saccani dassetva puna kilesavasena pariyayato
dassento "ime asava"tiadimaha. Tassa evam janato evam passatoti
tassa bhikkhuno evam janantassa evam passantassa, saha vipassanaya kotippattam
maggam kathesi. Kamasavati kamasavato. "vimuccati"ti imina maggakkhanam dasseti.
Vimuttasminti imina phalakkhanam. Vimuttamiti nanam hotiti imina paccavekkhanananam.
Khina jatitiadihi tassa bhumim. Tena hi nanena khinasavo paccavekkhanto
"khina jati"tiadini pajanati.
      Katama panassa jati khina, kathanca nam pajanatiti? na tavassa
Atita jati khina, pubbeva khinatta. Na anagata, anagate vayamabhavato.
Na paccuppanna, vijjamanatta. Ya pana maggassa abhavitatta uppajjeyya
ekacatupancavokarabhavesu ekacatupancakkhandhappabheda jati, sa maggassa bhavitatta
@Footnote: 1 di. pati. 11/304/193 sangitisutta        2 Ma.mu. 12/438/386 culaassapurasutta
@3 khu. dhamma 25/253/60 ujjhanasannittheravatthu  4 abhi.vi. 35/354/228
@5 Ma. nibbattanikam
Ayatim anuppadadhammatam apajjanena khina, tam so maggabhavanaya pahinakilese
paccavekkhitva "kilesabhave vijjamanampi kammam ayatim appatisandhikamva hoti"ti
jananto pajanati.
      Vusitanti vuttham parivuttham. 1- Brahmacariyanti maggabrahmacariyam.
Puthujjanakalyanakena hisaddhim satta sekha 2- brahmacariyavasam vasanti nama,
khinasavo vutthavaso. Tasma so attano brahmacariyavasam paccavekkhanto
"vusitam brahmacariyan"ti pajanati. Katam karaniyanti catusu saccesu catuhi maggehi
parinnapahanasacchikiriyabhavanavasena solasavidham kiccam nitthapitam. Tena tena maggena
pahatabbakilesa pahina, dukkhamulam samucchinnanti attho. Puthujjanakalyanakadayo hi
tam kiccam karonti, khinasavo katakaraniyo. Tasma so attano karaniyam paccavekkhanto
"katam me karaniyan"ti pajanati. Naparam itthattayati idani puna itthabhavaya
evam solasakiccabhavaya kilesakkhayabhavaya va kattabbam maggabhavanakiccam me
natthiti pajanati. Athava itthattayati itthabhavato 3- imasma evampakara idani
vattamanakkhandhasantana aparam khandhasantanam mayham natthi. Ime pana pancakkhandha
parinnata titthanti chinnamulaka rukkha viya, te carimakacittanirodhena anupadano
viya jatavedo nibbayissanti, apannattikabhavam ca gamissantiti pajanati.
      [249] Pabbatasankhepeti pabbatamatthake. Anaviloti nikkaddamo. Sippiyo
ca sambuka ca sippisambukam. Sakkhara cakathala 4- ca sakkharakathalam. Macchanam
gumba ghatati macchagumbam. Titthantampi carantampiti ettha sakkharakathalam titthatiyeva,
itarani carantipi titthantipi. Yatha pana antarantara thitasupi nisinnasupi
vijjamanasupi "eta gavo caranti"ti carantiyo upadaya itarapi carantiti
vuccanti, evam titthantameva sakkharakathalamupadaya itarampi dvayam titthantanti
vuttam. Itaranca dvayam carantam upadaya sakkharakathalampi carantanti vuttam.
Tattha cakkhumato purisassa tire thatva passato sippisambukadinam vibhutakalo viya
@Footnote: 1 cha.Ma. vuttham parivuttham       2 cha.Ma. sekkha       3 Si. itthambhavato
@4 cha.Ma. kathalani, Si. kathalani
Asavanam khayaya cittam abhiniharitva nisinnassa bhikkhuno catunnam saccanam
vibhutakalo datthabboti.
      Ettavata 1- vipassanananam, manomayananam, iddhividhananam, dibbasotananam,
cetopariyananam, pubbenivasananam, dibbacakkhuvasena nipphannam anagatamsanana-
yathakammupagananadvayam, dibbacakkhunanam, asavakkhayanananti dasa nanani
nidditthani honti. Tesam arammanavibhago janitabbo:- tattha vipassanananam
parittamahaggataatitanagatapaccuppannaajjhattabahiddhavasena sattavidharammanam. Manomayananam
nimmitarupayatanamattameva arammanam karotiti parittapaccuppannabahiddharammanam.
Asavakkhayananam appamanabahiddhaavattabbarammanam. 2- Avasesanam arammanabhedo
visuddhimagge vutto. Uttaritaram va panitataram vati yena kenaci pariyayena ito
setthataram samannaphalam nama natthiti bhagava arahattanikutena desanam nitthapesi.
                    Ajatasattuupasakattapativedanakatha
      [250] Raja tattha tattha sadhukaram pavattento adimajjhapariyosanam
sakkaccam sutva "ciram vatamhi ime panhe puthusamanabrahmane pucchanto, thuse
kottento viya kinci saram nalattham, aho vata bhagavato gunasampada, yo me
dipasahassam jalento viya mahantam alokam katva ime panhe vissajjesi.
Suciram vatamhi  dasabalassa gunanukavam ajananto vancito"ti cintetva buddha-
gunanussarasambhutaya pancavidhaya pitiya phutthasariro attano pasadam avikaronto
upasakattam pativedesi. Tam dassetum "evam vutte raja"tiadi araddham.
      Tattha abhikkantam bhanteti ayam abhikkantasaddo khayasundarabhirupaabbhanumodanesu
dissati. "abhikkanta bhante ratti, nikkhanto pathamo yamo, ciranisinno
bhikkhusamgho"ti 3- adisu hi khaye dissati. "ayam me puggalo khamati, imesam
catunnam puggalanam abhikkantataro ca panitataro ca"tiadisu 4- sundare.
@Footnote: 1 cha.Ma. ettavata              2 cha.Ma....navattabbarammanam
@3 vinaYu. cula. 7/383/204, an. atthaka, 23/20/207 (sya), khu. udana. 25/45/164
@4 an. catukka 21/100/113
           "ko me vandti padani     iddhiya yasasa jalam
           abhikkantena vannena        sabba obhasayam disa"ti 1-
adisu abhirupe. "abhikkantam bho gotama"tiadisu 2- abbhanumodane. Idhapi
abbhanumodaneyeva. Yasma ca abbhanumodane, tasma sadhu sadhu bhanteti vuttam
hotiti veditabbo.
            Bhaye kodhe pasamsayam       turite kotuhalacchare
            hase soke pasade ca    kare amenditam budhoti
imina ca lakkhanena idha pasadavasena pasamsavasena cayam dvikkhattum vuttoti
veditabbo. Athava akikkantanti abhikkantam atiittham atimanapam, atisundaranti
vuttam hoti.
      Ettha ekena abhikkantasaddena desanam thometi, ekena attano
pasadam. Ayam hettha adhippayo:- abhikkantam bhante yadidam bhagavato dhammadesana,
abhikkantam yadidam bhagavato dhammadesanam agamma mama pasadoti. Bhagavatoyeva va
vacanam dve dve atthe sandhaya thometi. Bhagavato vacanam abhikkantam dosanasanato,
abhikkantam gunadhigamanato. Tatha saddhajananato pannajananato, satthato
sabyanjanato, uttanapadato gambhiratthato, kannasukhato hadayangamato, anattukakamsanato
aparavambhanato, karunasitalato pannavadatato, apatharamaniyato vimaddakkhamato,
suyyamanasukhato, vimamsiyamanahitatoti evamadihi yojetabbam.
      Tato parampi catuhi upamahi desanamyeva thometi. Tattha nikkujjitanti
adhomukhathapitam, hetthamukhajatam va. Ukkujjeyyati upari mukham kareyya.
Paticchannanti tinapannadicchaditam. Vivareyyati ugghateyya. Mulhassa vati
disamulhassa. Maggam acikkheyyati hatthe gahetva "esa maggo"ti vadeyya.
Andhakareti kalapakkhacatuddasiaddharattaghanavanasandameghapatalehi caturangatame, ayam tava
anuttanapadattho. Ayam pana adhippayayojana:- yatha koci nikkujjitam ukkujjeyya,
evam saddhammavimukham assaddhamme patitam mam assaddhamma vutthapentena,
yatha paticchannam vivareyya, evam kassapassa bhagavato sasanantaradhana pabhuti
micchaditthiggahanapaticchannam
@Footnote: 1 khu. vimana. 26/857/87 mandukadevaputtavimana
@2 vinaYu. mahavi. 1/15/7 veranjakanda, an. atthaka. 23/101/181 mahavagga: varanjasutta
Sasanam vivarantena, yatha mulahassa maggam acikkheyya, evam kummaggamicchamagga-
patipannassa 1- me saggamokkhamaggam avikarontena, yatha andhakare telapajjotam
dhareyya, evam mohandhakaranimuggassa me buddhadiratanarupani apassato
tappaticchadakamohandhakaraviddhamsakadesanapajjotadharakena mayham bhagavata etehi pariyayehi
pakasitatta anekapariyayena dhammo pakasito.
      Evam desanam thometva imaya desanaya ratanattaye pasannacitto
pasannakaram karonto "esahan"tiadimaha. Tattha esahanti eso  aham.
Bhagavantam saranam gacchamiti bhagava me saranam parayanam aghassa ghata, hitassa ca
vidhatati imina adhippayena bhagavantam gacchami bhajami sevami payirupasami, evam
va janami bujjhamiti. Yesam hi dhatunam gati attho, buddhipi tesam attho.
Tasma "gacchami"ti imassa janami bujjhamiti ayamevattho 2- vutto. Dhammanca
bhikkhusamghancati ettha pana adhigatamagge sacchikatanirodhe yathanusittham patipajjamane
ca catusu apayesu apatamane dharetiti dhammo, so atthato ariyamaggo ceva
nibbanam ca. Vuttanhetam "yavata bhikkhave dhamma sankhata, ariyo atthangiko
maggo tesam aggamakkhayati"ti 3- vittharo. Na kevalanca ariyamaggo ceva nibbananca.
Apica kho ariyaphalehi saddhim pariyattidhammopi. Vuttam hetam chattamanavakavimane:-
                    "ragaviragamanejamasokam
                     dhammamasankhatamappatikulam
                     madhuramimam pagunam suvibhattam
                     dhammamimam saranatthamupehi"ti. 4-
      Ettha hi ragaviragoti maggo kathito. Anejamasokanti phalam.
Dhammamasankhatanti nibbanam. Appatikulam madhuramimam pagunam suvibhattanti pitakattayena
vibhattasabbadhammakkhandhati. 5- Ditthisilasanghatena samhatoti samgho. So atthato
atthaariyapuggalasamuho. Vuttam hetam tasmimyeva vimane:-
@Footnote: 1 ka. kummaggam patipannassa                        2 cha.Ma. ayampi attho
@3 an. catukka. 21/34/39, khu. iti. 25/90/308   4 khu. vimana 26/887/91
@5 cha.Ma. vibhatta dhammakkhandhati
                    "yattha ca dinnam mahapphalamahu
                     catusu sucisu purisayugesu
                     attha ca puggaladhammadasa te
                     samghamimam saranatthamupehi"ti. 1-
      Bhikkhunam samgho bhikkhusamgho. Ettavata raja tini saranagamanani
pativedesi.
                            Saranagamanakatha
      idani tesu saranagamanesu kosallattham saranam, saranagamanam, yo ca
saranam gacchati, saranagamanappabhedo, saranagamanaphalam, sankileso, bhedoti ayam vidhi
veditabbo. Seyyathidam? saranatthato 2- tava himsatiti saranam. Saranagatanam teneva
saranagamanena bhayam santasam dukkham duggatiparikilesam hanati himsati 3- vinasetiti attho,
ratanattayassevetam adhivacanam.
      Athava:- hite pavattanena ahita ca nivattanena sattanam bhayam himsati
buddho, bhavakantara uttaranena assasadanena ca dhammo, appakanampi karanam
vipulaphalapatilabhakaranena samgho. Tasma iminapi pariyayena ratanattayam saranam.
Tappasadataggarutahi vihatakileso tapparayanatakarappavatto cittuppado saranagamanam.
Tamsamangisatto saranam gacchati. Vuttappakarena cittuppadena etani me tini
ratanani saranam, etani parayananti evam upetiti attho. Evam tava saranam,
saranagamanam, yo ca saranam gacchati, idam tayam veditabbam.
      Saranagamanappabhede pana duvidham saranagamanam:- lokuttaram lokiyanca.
Tattha lokuttaram ditthasaccanam maggakkhane saranagamanupakilesasamucchedena arammanato
nibbanarammanam hutva kiccato sakalepi ratanattaye ijjhati. Lokiyam puthujjananam
saranagamanupakilesavikkhambhanena arammanato buddhadigunarammanam hutva ijjhati. Tam
atthato buddhadisu vatthusu saddhapatilabho, saddhamulika ca sammaditthi dasasu
punnakiriyavatthusu ditthujukammanti 4- vuccati.
@Footnote: 1 khu, vimana. 26/888/92       2 ka. padatthato
@3 cha.Ma., i. himsatiti padam na dissati    4 cha.Ma. ditthajukammanti
      Tayidam catudha vattati 1-:- attasanniyyatanena tapparayanataya, sissabhavupagamanena
panipatenati. 2- Tattha attasanniyyatanam nama "ajjadim katva aham attanam
buddhassa niyyademi, dhammassa, samghassa"ti evam buddhadinam attapariccajanam.
Tapparayanata nama "ajjadim katva `aham buddhaparayano, dhammaparayano,
samghaparayano'ti mam dharetha"ti evam tapparayanabhavo. Sissabhavupagamanannama
"ajjadim katva `aham buddhassa antevasiko, dhammassa, samghassa'ti mam dharetha"ti
evam sissabhavupagamo. Panipato 3- nama "ajjadim katva `aham abhivadanapaccupatthanam
anjalikammasamicikammam buddhadinamyeva tinnamvatthunam karomi'ti mam dharetha"ti
evam buddhadisu paramanihaccakaro. Imesam hi catunnam akaranam annatarampi karontena
gahitamyeva hoti saranam.
      Apica bhagavato attanam pariccajami, dhammassa, samghassa attanam pariccajami.
Jivitam pariccajami, pariccattoyeva me atta, pariccattamyeva me jivitam,
jivitapariyantikam buddham saranam gacchami, buddho me saranam lenam tananti evampi
attasanniyyatanam veditabbam. "sattharanca vataham passeyyam bhagavantameva passeyyam.
Sugatanca vatahampasseyyam bhagavantameva passeyyam, sammasambuddhanca vataham  passeyyam
bhagavantameva passeyyan"ti 4- evampi mahakassapassa saranagamanam 5- viya sissabhavupagamanam
veditabbam.
             "so aham vicarissami       gama gamam pura puram
              namassamano sambuddham      dhammassa ca sudhammatan"ti 6-
      evampi alavakadinam saranagamanam viya tapparayanata veditabba. "athakho
brahmayu brahmano utthayasana ekamsam uttarasangam karitva bhagavato padesu
sirasa nipatitva bhagavato padani mukhena ca paricumbati, panihi caparisambahati,
namanca saveti `brahmayu aham bho gotama brahmano, brahmayu aham bho
gotama brahmano"ti 7- evampi panipato datthabbo.
@Footnote: 1 ka. pavattati             2 cha.Ma. panipatenati       3 cha.Ma. panipato
@4 sam. nidana. 16/154/110  5 Si.,Ma. saranagamane
@6 khu.su. 25/194/371, sam. saga, 15/246/259         7 Ma.Ma. 13/394/377
      So panesa natibhayacirayadakkhineyyavasena catubbidho hoti. Tattha
dakkhineyyapanipatena saranagamanam hoti, na itarehi. Setthavaseneva hi saranam
ganhati, setthavasena ca bhijjati. Tasma yo sakiyo va koliyo va "buddho
amhakam natako"ti vandati, aggahitameva hoti saranam. Yo va "samano gotamo
rajapujito mahanubhavo avandiyamano anatthampi kareyya"ti bhayena vandati,
aggahitameva hoti saranam. Yo va 1- bodhisattakale bhagavatosantike kinci
uggahitam saramano, buddhakale va
             "catudha vibhaje bhoge       pandito gharamavasam
              ekena bhogam bhunjeyya     dvihi kammam payojaye
              catutthanca nidhapeyya,      apadasu bhavissati"ti 2-
evarupam anusasanim uggahetva "acariyo me"ti vandati, aggahitameva hoti saranam.
Yo pana "ayam loke aggadakkhineyyo"ti vandati, teneva gahitam hoti saranam.
      Evam gahitasaranassa ca upasakassa va upasikaya va annatitthiyesu
pabbajitampi natim "natako me ayan"ti vandato saranagamanam nabhijjati, pageva
apabbajitam. Tatha rajanam bhayavasena vandato. So hi ratthapujitatta avandiyamano
anatthampi kareyyati. Tatha yam kinci sippam sikkhapakam titthiyampi "acariyo me
ayan"ti vandatopi na bhijjati, evam saranagamanappabhedo veditabbo.
      Ettha ca lokuttarassa saranagamanassa cattari samannaphalani vipakaphalam,
sabbadukkhakkhayo anisamsaphalam. Vuttanhetam
             "yo ca buddhanca dhammanca     samghanca saranam gato
              cattari ariyasaccani       sammappannaya passati.
              Dukkham dukkhasamuppadam        dukkhassa ca atikkamam
              ariyancatthangikam maggam       dukkhu pasamagaminam.
              Etam kho saranam khemam       etam saranamuttamam
              etam saranamagamma         sabbadukkha pamuccati"ti 3-
@Footnote: 1 Si., Ma. yopi         2 di. pati. 11/265/163    3 khu. dhamMa. 25/190/192
      Apica niccadito 1- anupagamanadivasenapetassa anisamsaphalam veditabbam.
Vuttam hetam "atthanametam anavakaso, yam ditthisampanno puggalo kanci sankharam
niccato upagaccheyya .pe. Kanci sankharam sukhato .pe. Kanci dhammam
attato upagaccheyya .pe. Mataram jivita voropeyya .pe. Pitaram. Arahantam.
Padutthacitto tathagatassa lohitam uppadeyya .pe. Samgham bhindeyya .pe. Annam
sattharam uddiseyya, netam thanam vijjati"ti. 2-
      Lokiyassa pana saranagamanassa bhavasampadapi bhogasampadapi phalameva.
Vuttam hetam:-
          "yekeci buddham saranam gatase     na te gamissanti apayabhumim
           pahaya  manusam deham          devakayam paripuressanti"ti. 3-
      Aparampi vuttam "athakho sakko devanamindo asitiya devatasahassehi
saddhim yenayasma mahamoggallano tenupasankami .pe. Ekamantam thitam kho sakkam
devanamindam ayasma mahamoggalano etadavoca "sadhu kho devanaminda
buddhasaranagamanam hoti. Buddhasaranagamanahetu kho devanaminda evamidhekacce satta
kayassa bheda param marana sugatim saggam lokam upapajjanti'ti te anne deve
dasahi thanehi  adhigganhanti:- dibbena ayuna, dibbena vannena, dibbena
sukhena, dibbena yasena, dibbena adhipateyayena, dibbehi rupehi, saddehi gandhehi
rasehi photthabbehi"ti. 4- Esa nayo dhamme ca samghe ca.
      Apica velamasuttadivasenapi 5- saranagamanassa phalaviseso vedibbo.
Evam saranagamanaphalam veditabbam.
      Tattha ca lokiyasaranagamanam tisu vatthusu annanasamsayamicchananadihi
samkilissati, na hamajutikam hoti na mahavippharam. Lokuttarassa natthi samkileso.
Lokiyassa ca saranagamanassa duvidho  bhedo savajjo ca anavajjo ca. Tattha
savajjo annasattharadisu attasanniyyatanadihi hoti, so ca anitthaphalo.
@Footnote: 1 cha.Ma. aniccato   2 Ma. upari. 14/127/114, abhi. vibhanga. 35/809/409
@3 sam. saga. 15/37/30   4 sam. sala. 18/530/337(sya)  5 an. navaka. 23/224/406
Anavajjo kalakiriyaya hoti, so avipakatta aphalo. Lokuttarassa pana nevatthi
bhedo, bhavantarepi hi ariyasavako annam sattharam na uddisatiti. Evam saranagamanassa
samkileso ca bhedo ca veditabbo upasakam mam bhante bhagava dharetuti mam bhagava
"upasako ayan"ti evam dharetu, janatuti attho.
                           Upasakavidhikatha
      upasakavidhikosallattham panettha ko upasako, kasma upasakoti vuccati,
kimassa silam, ko ajivo, ka vipatti, ka sampattiti idam pakinnakam veditabbam.
      Tattha ko upasakoti yo koci saranagato gahattho. Vuttam hetam
"yato kho mahanama buddham saranam gato hoti, dhammam samgham saranam gato hoti.
Ettavata  kho mahanama upasako hoti"ti 1-
      kasma upasakoti ratanattayam 2- upasanato. So hi buddham upasatiti
upasako. Tatha dhammam samgham.
      Kimassa silanti panca veramaniyo. Yathaha "yato kho mahanama
upasako panatipata pativirato hoti, adinnadana, kamesumicchacara,
musavada, suramerayamajjapamadatthana pativirato hoti. Ettavata kho mahanama
upasako silava hoti"ti. 3-
      Ko ajivoti panca micchavanijja pahaya dhammena samena
jivikakappanam. Vuttam hetam "pancima bhikkhave vanijja upasakena akaraniya. Katama
panca? satthavanijja sattavanijja mamsavanijja majjavanijja. Imakho
bhikkhave panca vanijja upasakena akaraniya"ti. 4-
      Ka vipattiti ya tasseva silassa ca ajivassa ca vipatti, ayamassa
vipatti. Apica yaya esa candalo ceva hoti malanca patikittho 5- ca, sapissa
vipattiti veditabba. Te ca  atthato assaddhiyadayo panca dhamma honti. Yathaha
@Footnote: 1 an. atthaka. 23/115/223 (saya.), sam. maha. 19/1033/343 mahanamasutta
@2 cha.Ma. ratanattayassa  3 an. atthaka. 23/115/223 (saya.) sam. maha. 19/1033/343
@4 an. pancaka. 22/177/232 (saya.)   5 cha.Ma. patikittho Ma. patikuttho
"pancahi bhikkhave dhammehi samannagato upasako upasakacandalo  ca hoti
upasakamalanca upasakapatikittho ca. Katamehi pancahi? assaddho hoti, dussilo
hoti, kotuhalamangaliko hoti, mangalam pacceti, no kammam, ito ca bahiddha
dakkhineyyam pariyesati, tattha ca pubbakaram karoti"ti. 1-
      Ka sampattiti sampatti. Ya cassa silasampada ceva
ajivasampada ca, sa sampatti ye cassa ratanabhavadikara saddhadayo panca
dhamma. Yathaha "pancahi bhikkhave dhammehi samannagato upasako upasakaratananca
hoti upasakapadumanca upasakapundarikanca. Katamehi pancahi? saddho hoti, silava
hoti, na kotuhalamangaliko hoti, kammam pacceti, no mangalam, na ito bahiddha
dakkhineyyam gavesati, idha ca pubbakaram karoti"ti. 2-
      Ajjataggeti etthayam aggasaddo adikotikotthasasetthesu dissati.
"ajjatagge samma dovarika avarami dvaram niganthanam niganthinan"ti 3- adisu
adimhi dissati. "teneva angulaggena tam angulaggam paramaseyya. 4- Ucchaggam
velaggan"ti adisu kotiyam. "ambilaggam va madhuraggam va tittakaggam va. 5-
Anujanami bhikkhave viharaggena va parivenaggena va bhajetun"ti 6- adisu
kotthase. "yavata  bhikkhave satta apada va .pe. Tathagato tesam
aggamakkhayati"ti 7- adisu setthe. Idha panayam adimhi datthabbo. Tasma
ajjaggeti ajjatam adim katvati evamettha attho veditabbo. Ajjatanti
ajjabhavam. Ajjadaggeti va patho, dakaro padasandhikaro. Ajja aggam katvati
attho. 8-
      Panupetanti panehi upetam yava me jivitam pavattati, tava upetam
anannasatthukam tihi saranagamanehi saranagatam upasakam kappiyakarakam mam bhagava dharetu
@Footnote: 1 an. pancaka. 22/175/230        2 A. pancaka. 22/175/230
@3 Ma.Ma. 13/70/47 upalivadasutta    4 abhi. katha. 37/1073/343
@5 sam. maha. 19/374/131 sudasutta    6 vi. cula. 7/318/89
@7 an. catukka. 21/34/39, sam. maha. 19/139/39, khu. iti. 25/90/308
@  aggappasadasutta                 8 Ma. ajja agganti attho.
Janatu. Aham hi sacepi me tikhinena asina sisam chindeyya, neva buddham "na
buddho"ti va, dhammam "na dhammo"ti va, samgham "na samgho"ti va vadeyyanti.
      Evam attasanniyyatanena saranam gantva attana katam aparadham
pakasento "accayo mam bhante"ti adimaha.
      Tattha accayoti aparadho. Mam accagamati mam atikkamma abhibhavitva
pavatto. Dhammikam dhammarajananti ettha dhammam caratiti dhammiko. Dhammeneva raja
jato, na pitughatanadina adhammenati dhammaraja. Jivita voro pesinti jivita
viyojesim. Patigganhatuti khamatu. Ayatim samvarayati anagate samvaratthaya. Puna
evarupassa aparadhassa dosassa khalitassa akaranatthaya.
      [251] Tagghati ekamse nipato. Yathadhammam patikarositi yatha
dhammo thito, tatheva karosi, khamapesiti vuttam hoti. Tante mayam patigganhamati
tam tava aparadham mayam khamama. Vuddhi hesa maharaja ariyassa vinayeti esa
maharaja ariyassa vinaye buddhassa bhagavato sasane vuddhi nama. Katama? yayam
accayam accayato disva yathadhammam patikaritva ayatim samvarapajjana, desanam pana
puggaladhitthanam karonto "yo accayam accayato disva yathadhammam patikaroti,
ayatim samvaram apajjati"ti aha.
      [252] Evam vutteti evam bhagavata vutte. Handa cadani mayam
bhanteti ettha handati vavassaggatthe 1- nipato. So hi gamanavacasayam 2- katva
evamaha. Bahukiccati balavakicca. Bahukaraniyati tasseva vevacanam. Yassadani
tvanti yassa idani tvam maharaja gamanassa kalam mannasi janasi, tassa kalam
tvameva janasiti vuttam hoti. Padakkhinam katva pakkamiti tikkhattum padakkhinam
katva dasanakhasamodhanasamujjalam anjalim sirasi patitthapetva yava dassanavisaya 3-
bhagavato abhimukhova patikkamitva dassanavijahanatthanabhumiyam pancapatitthitena vanditva
pakkami.
@Footnote: 1 ka. vacasayatthe      2 Si. gamanavavassayam      3 cha.Ma. dassanavisayam
       [253] Khatayam bhikkhave rajati khato ayam bhikkhave raja.
Upahatayanti upahato ayam. Idam vuttam hoti:- ayam bhikkhave raja khato
upahato bhinnapatittho jato, tathanena attanava atta khato, yatha
attanova patittha na jatoti. Virajanti ragarajadivirahitam. Ragamaladinamyeva
vigatatta vitamalam. Dhammacakkhunti dhammesu va cakkhum, annesu
thanesu tinnam magganam etam adhivacanam. Idha pana sotapattimaggasseva. Idam vuttam
hoti:- sace imina pita ghatito nabhavissa, idani idhevasane nisinno
sotapattimaggam patto abhavissa, papamittasamsaggena panassa antarayo jato.
Evam santepi, yasma ayam tathagatam upasankamitva ratanattayam saranam gato tasma
mama ca sasanassa mahantataya yatha nama koci kassaci vadham katva pupphamutthimattena
dandena mucceyya, evameva lohakumbhiyam nibbattitva timsavassasahassani adho
papatanto hetthimatalam patva timsavassasahassani uddham gacchanto punapi uparimatalam
papunitva muccissatiti idampi kira bhagavata vuttameva, paliyam pana na arulaham.
      Idam pana suttam sutva ranna koci anisamso laddhoti? mahanisamso
Laddho. Ayam hi pitu maritakalato patthaya neva rattim na divaniddam labhati,
sattharam pana upasankamitva imaya madhuraya ojavantiya dhammadesanaya sutakalato
patthaya niddam upeti. 1- Tinnam ratananam mahasakkaram akasi. Pothujjanikaya
saddhaya samannagato nama imina ranna sadiso nahosi. Anagate pana
jivitaviseso 2- nama paccekabuddho  hutva parinibbayissatiti. Idamavoca bhagava.
Attamana te bhikkhu  bhagavato bhasitam abhinandunti.
                  Iti sumangalavilasiniya dighanikayatthakathaya
                     samannaphalasuttavannana nitthita.
                       -----------------
@Footnote: 1 cha.Ma. labhi, Ma. labhati        2 cha.Ma. vijitavi, i. viditaviseso



             The Pali Atthakatha in Roman Book 4 page 164-214. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=4&A=4303&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=4&A=4303&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=9&i=91              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=9&A=1072              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=9&A=1199              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=9&A=1199              Contents of The Tipitaka Volume 9 http://84000.org/tipitaka/read/?index_9

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]