Atthakatha Book 4 : PALI ROMAN
Dī.A. (sumaṅgala.1)

Vuccati gāmanigamādīnaṃ vilopakaraṇaṃ. Sahasākāroti sāhasikakiriyā, gehaṃ pavisitvā
manussānaṃ ure satthaṃ ṭhapetvā icchitabhaṇḍānaṃ gahaṇaṃ. Evametasmā chedanā .pe.
Sahasākārā paṭivirato samaṇo gotamoti. Iti vā hi bhikkhave puthujjano tathāgatassa
vaṇṇaṃ vadamāno vadeyyāti.
                     Ettāvatā cūḷasīlaṃ niṭṭhitaṃ hoti.
                           Majjhimasīlavaṇṇanā
      [11] Idāni majjhimasīlaṃ vitthārento 1- "yathā vā paneke
bhonto"ti ādimāha. Tatrāyaṃ anuttānapadavaṇṇanā. Saddhādeyyānīti kammañca
phalañca idhalokañca paralokañca saddahitvā dinnāni. "ayaṃ me ñātī"ti vā
"mitto"ti vā "idaṃ paṭikarissati, idaṃ vā tena katapubban"ti vā evaṃ na
dinnānīti attho. Evaṃ dinnāni hi na saddhādeyyāni nāma honti. Bhojanānīti
desanāsīsamattametaṃ, atthato pana saddhādeyyāni bhojanāni bhuñjitvā cīvarāni
pārupitvā senāsanāni sevamānā gilānabhesajjaṃ paribhuñjamānāti sabbametaṃ
vuttameva hoti.
      Seyyathīdanti nipāto. Tassattho:- katamo so bījagāmabhūtagāmo,
yassa samārambhamanuyuttā viharantīti. Tato taṃ dassento mūlabījanti ādimāha.
Tattha mūlabījaṃ nāma haliddi 2- siṅgiveraṃ vacā vacatthaṃ 3- ativisaṃ kaṭukarohiṇī usīraṃ
bhaddamuttakanti evamādi. Khandhabījaṃ nāma assattho nigordho pilakkho 4-  udumbaro
kacchako kapitthanoti evamādi. Phaḷubījaṃ nāma ucchu naḷo veḷūti evamādi.
Aggabījaṃ nāma ajjakaṃ 5- phaṇijjakaṃ hariveranti evamādi. Bījabījaṃ nāma pubbaṇṇaṃ
aparaṇṇanti evamādi. Sabbañhetaṃ rukkhato viyojitaṃ virūhanasamatthameva "bījagāmo"ti
vuccati. Rukkhato pana  aviyojitaṃ asukkhaṃ "bhūtagāmo"ti vuccati. Tattha
bhūtagāmasamārambho pācittiyavatthu, bījagāmasamārambho dukkaṭavatthūti veditabbo.
@Footnote: 1 ka. samārabhitvā dassento       2 ka. hiliddaṃ      3 cha.Ma. vacattaṃ
@4 ka. milakkhu                  5  i. ajjukaṃ
      [12] Sannidhikārakaparibhoganti sannidhikatassa paribhogaṃ. 1-  Tattha duvidhā
kathā vinayavasena ca sallekhavasena ca. Vinayavasena tāva yaṃkiñci annaṃ ajja
paṭiggahitaṃ aparajju sannidhikārakaṃ hoti, tassa paribhoge pācittiyaṃ. Attanā laddhaṃ
pana sāmaṇerānaṃ datvā tehi laddhaṃ ṭhapāpetvā dutiyadivase bhuñjituṃ vaṭṭati,
sallekho pana na hoti.
      Pānasannidhimhipi eseva nayo. Tattha pānaṃ nāma ambapānādīni
aṭṭha pānāni, yāni ca tesaṃ anulomāni, tesaṃ vinicchayo samantapāsādikāyaṃ vutto.
      Vatthasannidhimhi anadhiṭṭhitaṃ avikappitaṃ sannidhi ca hoti, sallekhañca
kopeti, ayaṃ pariyāyakathā. Nippariyāyato pana ticīvarasantuṭṭhena bhavitabbaṃ, catutthaṃ
labhitvā aññassa dātabbaṃ. Sace yassa kassaci dātuṃ na sakkoti, yassa pana
dātukāmo hoti, so uddesatthāya vā paripucchatthāya vā gato, āgatamatte dātabbaṃ,
adātuṃ  na vaṭṭati. Cīvare pana appahonte satiyā paccāsāya anuññātakāle 2-
ṭhapetuṃ vaṭṭati. Sūcisuttacīvarakārakānaṃ alābhena tato paraṃpi vinayakammaṃ katvā ṭhapetuṃ
vaṭṭati. "imasmiṃ jiṇṇe puna īdisaṃ kuto labhissāmī"ti pana ṭhapetuṃ na vaṭṭati,
sannidhi ca hoti, sallekhañca kopeti.
      Yānasannidhimhi yānaṃ nāma vayhaṃ ratho sakaṭaṃ sandamānikā sīvikā
pāṭaṅkīti, netaṃ pabbajitassa yānaṃ. Upāhanā pana pabbajitassa yānaṃyeva. Ekassa
bhikkhussa hi eko araññatthāya, eko dhotapādakatthāyāti ukkaṃsato dve
upāhanasaṅghāṭā vaṭṭanti, tatiyaṃ labhitvā aññassa dātabbo. "imasmiṃ jiṇṇe aññaṃ
kuto labhissāmī"ti hi ṭhapetuṃ na vaṭṭati, sannidhi ca hoti, sallekhañca kopeti.
      Sayanasannidhimhi sayananti mañco. Ekassa bhikkhuno eko gabbhe,
eko divāṭṭhāneti ukkaṃsato dve mañcā vaṭṭanti. Tato uttariṃ labhitvā
aññassa bhikkhuno vā gaṇassa vā dātabbo, adātuṃ na vaṭṭati. Sannidhi ca
hoti, sallekhañca kopeti.
@Footnote: 1 ka. sannidhikāraparibhogaṃ           2 Sī.i. anuññātakālaṃ
      Gandhasannidhimhi bhikkhuno kaṇḍukacchuchavidosādiābādhe 1- sati gandhā
vaṭṭanti. Te gandhe āharāpetvā tasmiṃ roge vūpasante aññesaṃ vā ābādhikānaṃ
dātabbā dvāre pañcaṅguligharadhūpanādīsu vā upanetabbā. "puna roge sati
bhavissantī"ti pana ṭhapetuṃ na vaṭṭati, sannidhi 2- ca hoti, sallakheñca kopeti.
      Āmisanti vuttāvasesaṃ daṭṭhabbaṃ. Seyyathīdaṃ? idhekacco bhikkhu
"tathārūpe kāle upakārāya bhavissantī"ti tilataṇḍulamuggamāsa-
nāḷikeraloṇamacchamaṃsavallūrasappitelaguḷabhājanādīni āharāpetvā ṭhapeti. So vassakāle
kālasseva sāmaṇerehi yāguṃ pacāpetvā paribhuñjitvā  "sāmaṇera udakakaddame dukkhaṃ
gāmaṃ pavisituṃ, gaccha asukaṃ kulaṃ gantvā mayhaṃ vihāre nisinnabhāvaṃ ārocehi,
asukakulato dadhiādīni āharā"ti peseti. Bhikkhūhi "kiṃ bhante gāmaṃ pavisissathā"ti
vuttepi "duppaveso āvuso idāni gāmo"ti vadati. Te "hotu bhante, acchatha tumhe,
mayaṃ bhikkhaṃ pariyesitvā āharissāmā"ti gacchanti. Atha sāmaṇeropi dadhiādīni
āharitvā bhattañca byañjanañca sampādetvā upaneti, taṃ bhuñjantasseva upaṭṭhākā
bhattaṃ pahiṇanti, tatopi manāpaṃ manāpaṃ bhuñjati. Atha bhikkhū piṇḍapātaṃ gahetvā
āgacchanti, tatopi manāpaṃ manāpaṃ gīvāyāmakaṃ bhuñjatiyeva. Evaṃ catumāsampi
vītināmeti. Ayaṃ vuccati bhikkhu "muṇḍakuṭumbikajīvitaṃ jīvati, na samaṇajīvitan"ti.
Evarūpo āmisasannidhi nāma hoti.
      Bhikkhuno pana vasanaṭṭhāne ekā taṇḍulanāḷi, eko guḷapiṇḍo,
catubhāgamattaṃ sappīti ettakaṃ nidhetuṃ vaṭṭati akāle sampattacorānaṃ atthāya. Te
hi ettakaṃpi āmisapaṭisanthāraṃ alabhantā jīvitāpi voropeyyuṃ, tasmā sace ettakaṃ
natthi, āharāpetvāpi ṭhapetuṃ vaṭṭati. Aphāsukakāle ca yadettha kappiyaṃ, taṃ attanāpi
paribhuñjituṃ vaṭṭati. Kappiyakuṭiyaṃ pana bahuṃ ṭhapentassāpi sannidhi nāma natthi.
Tathāgatassa pana taṇḍulanāḷiādīsu vā yaṃkiñci caturaṅgulamattaṃ 3- vā pilotikakhaṇḍaṃ
"idaṃ me ajaj vā sve vā bhavissatī"ti ṭhapitaṃ nāma natthi.
      [13] Visūkadassanesu naccaṃ nāma yaṃkiñci naccaṃ, taṃ maggaṃ gacchantenāpi
gīvaṃ pasāretvā daṭṭhuṃ na vaṭṭati. Vitthāravinicchayo panettha samantapāsādikāyaṃ
@Footnote: 1 Ma. chavirogādiābādhe.    2 ka. Sī.i. gandhasannidhi    3 cha.Ma.Sī.i. caturatanamattaṃ
Vuttanayeneva veditabbo. Yathā cettha, evaṃ sabbesu sikkhāpadapaṭisaṃyuttesu
suttapadesu. Ito paraṃ hi ettakaṃpi avatvā tattha tattha payojanamattameva
vaṇṇayissāmāti.
       Pekkhanti naṭasamajjaṃ 1- akkhānanti bhāratayujjhanādikaṃ. 2- Taṃ yasmiṃ ṭhāne
kathiyati, tattha gantuṃpi na vaṭṭati. Pāṇissaranti kaṃsatāḷaṃ, "pāṇitāḷan"tipi
vadanti. Vetāḷanti ghanatāḷaṃ, "mantena matasarīruṭṭhāpanan"tipi eke. Kumbhathūnanti
caturassaambhaṇakatāḷaṃ,  "kumbhasaddan"tipi eke. Sobhanagarakanti 3- naṭānaṃ abbhokiraṇaṃ,
sobhanagarakaṃ 4- vā, paṭibhāṇacittanti vuttaṃ hoti. Caṇḍālanti ayoguḷakīḷā,
"caṇḍālānaṃ sāṇadhovanakīḷā"tipi vadanti. Vaṃsanti veḷuṃ ussāpetvā kīḷanaṃ.
      Dhovananti aṭṭhidhovanaṃ, ekaccesu kira janapadesu kālakate 5- ñātake
na jhāpenti, nikhaṇitvā ṭhapenti. Atha nesaṃ pūtibhūtaṃ kāyaṃ ñatvā nīharitvā
aṭṭhīni dhovitvā gandhehi makkhitvā ṭhapenti. Te nakkhattakāle ekasmiṃ ṭhāne
aṭṭhīni ṭhapetvā ekasmiṃ ṭhāne surādīni ṭhapetvā rodantā paridevantā suraṃ
pivanti. Vuttampi cetaṃ "atthi  bhikkhave dakkhiṇesu janapadesu aṭṭhidhovanaṃ nāma,
tattha hoti annampi pānampi khajjampi bhojanampi lehampi 6- peyyampi naccampi
gītampi vāditampi. Atthetaṃ bhikkhave dhovanaṃ, netaṃ natthīti vadāmī"ti. 7- Ekacce
pana "indajālena aṭṭhidhovanaṃ dhovanan"tipi vadanti.
       Hatthiyuddhādīsu bhikkhuno neva hatthiādīhi saddhiṃ yujjhituṃ, na te
yujjhāpetuṃ, na yujjhante daṭṭhuṃ vaṭṭati. Nibbuddhanti mallayuddhaṃ. Upyojikanti
yattha sampahāro dissati. Balagganti balagaṇaṭṭhānaṃ. Senābyūhanti senāya niveso,
sakaṭabyūhādivasena senāya nivesanaṃ. Anīkadassananti "tayo hatthī pacchimaṃ
hatthānīkan"ti 8- ādinā  nayena vuttassa anīkassa dassanaṃ.
@Footnote: 1 ka. naṭādisamajjaṃ, Sī. naṭasamajjā  2 i. bhāratarāmāyaṇādikaṃ, ka. bhāratarāmayujjhanādikaṃ
@3 cha.Ma.i. sobhanakanti           4 cha.Ma. sobhanakaraṃ, Sī. sobhanagharakaṃ
@5 cha.Ma. kālaṅkate             6 cha.Ma.i. leyyampi
@7 aṅ. dasaka. 24/107 dhovanasutta  8 vinaYu. 2/324/268 uyyodhikasikkhāpada
      [14] Pamādo ettha tiṭṭhatīti pamādaṭṭhānaṃ, jūtañca taṃ pamādaṭṭhānañcāti
jūtappamādaṭṭhānaṃ. Ekekāya pantiyā aṭṭha aṭṭha padāni assāti aṭṭhapadaṃ.
Dasapadepi eseva nayo. Ākāsanti aṭṭhapadadasapadesu viya ākāseyeva
kīḷanaṃ. Parihārapathanti bhūmiyaṃ nānāpathamaṇḍalaṃ katvā tattha tattha pariharitabbaṃ
pathaṃ pariharantānaṃ kīḷanaṃ. Santikanti 1- santikakīḷanaṃ. 2- Ekajjhaṃ ṭhapitā sāriyo vā
sakkharāyo vā acālentā nakheneva apanenti ca upanenti ca, sace tattha kāci
calati, parājayo hoti. Evarūpāya kīḷāyetaṃ adhivacanaṃ. Khalikanti  jūtaphalake
pāsakakīḷanaṃ. Ghaṭikā vuccati dīghadaṇḍakena rassadaṇḍakapaharaṇakīḷā. Salākahatthanti
lākhāya vā mañjiṭṭhikāya 3- vā piṭṭhaudakena vā salākahatthaṃ temetvā "kiṃ hotū"ti
bhūmiyaṃ vā bhittiyaṃ vā taṃ paharitvā hatthiassādirūpadassanakīḷā. 4- Akkhanti
guḷakīḷanaṃ. 5- Paṅgacīraṃ vuccati paṇṇanāḷikā taṃ dhamantā kīḷanti, vaṅkakanti
gāmadārakānaṃ kīḷanakaṃ khuddakanaṅgalaṃ. Mokkhacikanti 6- samparivattakakīḷanaṃ, ākāse vā
daṇḍakaṃ gahetvā bhūmiyaṃ vā sīsaṃ ṭhapetvā heṭṭhupariyabhāvena parivattanakīḷananti vuttaṃ
hoti. Ciṅgulikaṃ vuccati tālapaṇṇādīhi kataṃ vātappahārena paribbhamanacakkaṃ.
Pattāḷhakaṃ vuccati paṇṇanāḷikā, tāya vālukādīni minantā kīḷanti. Rathakanti
khuddakarathaṃ. Dhanukanti khuddakadhanumeva. Akkharikā vuccati ākāse vā piṭṭhiyaṃ vā
akkharajānanakīḷā. Manesikā nāma manasā cintitajānanakīḷā. Yathāvajjaṃ nāma
kāṇakuṇikhujjādīnaṃ yaṃ yaṃ vajjaṃ, taṃ taṃ payojetvā dassanakīḷā.
      [15] Āsandinti pamāṇātikkantāsanaṃ. "anuyuttā viharantī"ti idaṃ
apekkhitvā pana sabbapadesu upayogavacanaṃ kataṃ. Pallaṅkoti pādesu vāḷarūpāni
ṭhapetvā kato. Gonakoti dīghalomako mahākojavo, caturaṅgulādhikāni kira tassa lomāni.
Cittakanti vānavicittaṃ uṇṇāmayattharaṇaṃ. Paṭikāti uṇṇāmayo setapaccattharaṇo. 7-
Paṭalikāti ghanapupphako uṇṇāmayattharaṇo, yo 8- "ālamakapatto"tipi 9- vuccati.
@Footnote: 1 Ma. pantikanti pantikakīḷanaṃ.   2 Sī. santikakīḷākīḷanaṃ   3 Sī. mañjeṭṭhikāya
@4 cha.ma,....kīḷanaṃ           5 cha.Ma. guḷakīḷā       6 cha.Ma. mokkhacikā vuccati
@7 cha.Ma. setattharaṇo         8 i. so
@9 cha.Ma. āmalakapattotipi, Sī. amilātapaṭṭo, i.  āmilākapaṭṭo
Tūlikāti tiṇṇaṃ tūlānaṃ aññatarapuṇṇā tūlikā. Vikatikāti sīhabayagghādirūpavicitro
uṇṇāmayattharaṇo. Uddalomīti ubhayatodasaṃ uṇṇāmayattharaṇaṃ, keci "ekato
uggatapupphan"ti vadanti. Ekantalomīti ekatodasaṃ uṇṇāmayattharaṇaṃ, keci "ubhato
uggatapupphan"tipi vadanti. Kaṭṭhissanti 1- ratanaparisibbitaṃ koseyyakaṭṭhissamayaṃ
paccattharaṇaṃ. Koseyyanti ratanaparisibbitameva kosiyasuttamayaṃ paccattharaṇaṃ.
"suddhakoseyyaṃ pana vaṭṭatī"ti vinaye vuttaṃ. Dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ pana "ṭhapetvā tūlikaṃ
sabbāneva gonakādīni ratanaparisibbitāni na vaṭṭantī"ti vuttaṃ.
     Kuttakanti soḷasannaṃ nāṭakitthīnaṃ ṭhatvā naccayoggaṃ uṇṇāmayattharaṇaṃ.
Hatthattharaṃ assattharanti hatthiassapiṭṭhīsu attharaṇaattharaṇakāyeva. 2- Rathattharepi
eseva nayo. Ajinappaveṇīti ajinacammehi mañcappamāṇena sibbitvā katā paveṇi.
Kadalimigapavarapaccattharaṇanti kadalimigacammaṃ nāma atthi, tena kataṃ pavarapaccattharaṇaṃ,
uttamapaccattharaṇanti  attho. Taṃ kira setavatthassa upari kadalimigacammaṃ pattharitvā
sibbitvā karonti. Sauttaracchadanti saha uttaracchadena, uparibaddhena rattavitānena
saddhinti attho. Setavitānaṃpi heṭṭhā akappiyapaccattharaṇe sati na vaṭṭati, asati
pana vaṭṭati. Ubhatolohitakupadhānanti sīsupadhānañca pādupadhānañcāti mañcassa
ubhatolohitakaṃ upadhānaṃ, etaṃ na kappati. Yaṃ pana ekameva upadhānaṃ ubhosu
passesu rattaṃ vā hoti padumavaṇṇaṃ vā vicitraṃ vā,  sace pamāṇayuttaṃ, vaṭṭati.
Mahāupadhānaṃ pana paṭikkhittaṃ. Alohitakāni dvepi vaṭṭantiyeva. Tato uttariṃ
labhitvā aññesaṃ dātabbāni. Dātuṃ  asakkonto mañce tiriyaṃ attharitvā upari
paccattharaṇaṃ datvā nipajjituṃpi labhati. Āsandiādīsu pana  vuttanayeneva
paṭipajjitabbaṃ. Vuttañcetaṃ "anujānāmi bhikkhave āsandiyā pāde chinditvā
paribhuñjituṃ, pallaṅkassa vāḷe bhinditvā paribhuñjituṃ, tūlikaṃ vijaṭetvā
bimbohanaṃ kātuṃ, avasesaṃ bhūmmattharaṇaṃ kātun"ti. 3-
     [16]  Ucchādanādīsu mātukucchito nikkhantadārakānaṃ sarīragandho
dvādasamattavassapattakāle 4- nassati, 5- tesaṃ sarīraduggandhaharaṇatthāya gandhacuṇṇādīhi
@Footnote: 1 cha.Ma. kaṭṭissanti   2 Sī. attharaṇakaattharakāva   3 vinaYu. 7/320/93 tatiyabhāṇavāra
@4 cha.Ma. dvādasavassapattakāle,  Sī. dvādasavassamattakāle  5 Sī. na nassati
Ucchādenti, evarūpaṃ ucchādanaṃ na vaṭṭati. Puññavante pana dārake ūrūsu
nipajjāpetvā telena  magkhetvā hatthapādaūrunābhiādīnaṃ saṇṭhānasampādanatthaṃ
parimaddanti, evarūpaṃ parimaddanaṃ na vaṭṭati.
      Nahāpananti tesaṃyeva dārakānaṃ gandhādīhi nhāpanaṃ 1- viya. Sambāhananti
mahāmallānaṃ viya hatthapāde muggarādīhi paharitvā bāhuvaḍḍhanaṃ. Ādāsanti yaṃ
kiñci ādāsaṃ pariharituṃ na vaṭṭati. Añjananti alaṅkārañjanameva. Mālāti
baddhamālā vā abaddhamālā vā. Vilepananti yaṃ kiñaci chavirāgakaraṇaṃ. Mukhacuṇṇakaṃ
mukhālepananti mukhe kāḷapiḷakādīnaṃ haraṇatthāya mattikakakkaṃ denti, tena lohite
calite sāsapakakkaṃ denti, tena dose  khādite tilakakkaṃ denti, tena lohite
sannisinne haliddikakkaṃ denti, tena chavivaṇṇe ārūḷhe mukhacuṇṇakena mukhaṃ
cuṇṇenti, taṃ sabbaṃ na vaṭṭati. Hatthabandhādīsu hatthe vicitrasaṅkhakapālādīni 2-
bandhitvā vicaranti, taṃ vā aññaṃ vā sabbampi hatthābharaṇaṃ na vaṭṭati. Apare
sikhaṃ bandhitvā vicaranti, suvaṇṇacirakamuttālatādīhi ca taṃ parikkhipanti, taṃ sabbaṃ
na vaṭṭati. Apare catuhatthaṃ daṇḍaṃ vā aññaṃ vā pana alaṅkatadaṇḍakaṃ gahetvā vicaranti,
tathā itthīpurisarūpādivicittaṃ bhesajjanāḷikaṃ suparikkhittaṃ vāmapasse olaggitaṃ,
apare kaṇṇikaratanaparikkhittakosaṃ atitikhiṇaṃ asiṃpi, 3- pañcavaṇṇasuttasibbitaṃ
makaradantakādivicittaṃ chattaṃ, suvaṇṇarajatādivicitrā morapiñjādiparikkhittā
upāhanā, keci ratanamattāyāmaṃ caturaṅgulavitthataṃ kesantaparicchedaṃ dassetvā meghamukhe
vijjulataṃ viya nalāṭe uṇhīsapattaṃ bandhanti, cūḷāmaṇiṃ dhārenti, cāmaravālavījaniṃ
dhārenti, taṃ sabbaṃ na vaṭṭati.
      [17] Aniyyānikattā saggamokkhamaggānaṃ tiracchānabhūtā kathāti
tiracchānakathā. Tattha rājānaṃ ārabbha "mahāsammato, mandhātā, dhammāsoko
evaṃmahānubhāvo"ti ādinā nayena pavattā kathā rājakathā. Esa nayo corakathādīsu.
Tesu "asuko rājā   abhirūpo dassanīyo"ti ādinā nayena gehasitakathāva
@Footnote: 1 Ma. nhāpanaṃ viya nahāpanaṃ 2 ka. vicitrasaṃkhakapālādīhi   3 cha.Ma. asiṃ
Tiracchānakathā hoti. "sopi nāma evaṃmahānubhāvo khayaṃ gato"ti evaṃ pavattā
pana kammaṭṭhānabhāve tiṭṭhati. Coresupi "mūladevo evaṃmahānubhāvo. Meghamālo
evaṃmahānubhāvo"ti tesaṃ kammaṃ paṭicca "aho sūrā"ti gehasitakathāva tiracchānakathā.
Yuddhepi bhāratayuddhādīsu "asukena asuko evaṃ mārito evaṃ viddho"ti
kāmassādavaseneva kathā tiracchānakathā. "tepi nāma khayaṃ gatā"ti evaṃ pavattā pana
sabbattha kammaṭṭhānameva hoti. Apica annādīsu "evaṃ vaṇṇavantaṃ gandhavantaṃ
rasavantaṃ phassasampannaṃ khādimhā bhuñjimhā"ti kāmassādavasena kathetuṃ na
vaṭṭati. Sātthakaṃ pana katvā "pubbe evaṃ vaṇṇādisampannaṃ annaṃ pānaṃ vatthaṃ
sayanaṃ mālaṃ gandhaṃ sīlavantānaṃ adamhā, cetiye pūjaṃ akarimhā"ti kathetuṃ
vaṭṭati. Ñātikathādīsu pana "amhākaṃ ñātakā sūrā samatthā"ti vā "pubbe mayaṃ
evaṃ vicitrehi yānehi vicarimhā"ti vā assādavasena vattuṃ na vaṭṭati.
Sātthakaṃ pana katvā "tepi no ñātakā khayaṃ gatā"ti vā "pubbe mayaṃ
evarūpā upāhanā saṃghassa adamhā"ti vā kathitabbaṃ. 1- Gāmakathāpi
suniviṭṭhadunniviṭṭhasubhikkhadubbhikkhādivasena vā "asukagāmavāsino sūrā samatthā"ti
vā evaṃ assādavasena na vaṭṭati. Sātthakampana katvā "saddhā pasannā"ti vā "khayavayaṃ
gatā"ti vā vattuṃ vaṭṭati. Nigamanagarajanapadakathāsupi eseva nayo.
      Itthīkathāpi vaṇṇasaṇṭhānādīni paṭicca assādavasena na vaṭṭati,
"saddhā pasannā khayavayaṃ gatā"ti evameva vaṭṭati. Sūrakathāpi "nandamitto 2- nāma
yodho sūro ahosī"ti assādavasena na vaṭṭati. "saddho ahosi khayaṃ gato"ti
evameva vaṭṭati. Visikhākathāpi "asukā visikhā suniviṭṭhā dunniviṭṭhā sūrā
samatthā"ti assādavasena na vaṭṭati. "saddhā pasannā khayavayaṃ gatā"ti   evameva vaṭṭati.
      Kumbhaṭṭhānakathāti udakaṭṭhānakathā, udakatitthakathāti vuccati, kumbhadāsīkathā
vā, sāpi "pāsādikā naccituṃ gāyituṃ chekā"ti  assādavasena na vaṭṭati. "saddhā
pasannā"ti ādinā nayeneva vaṭṭati. Pubbapetakathāti atītañātikathā. Tattha
tattha 3- vattamānañātikathāsadiso ca vinicchayo.
@Footnote: 1 cha.Ma. kathetuṃ vaṭṭati     2 cha.Ma.i. nandimitto     3 cha.Ma.i. tattha
      Nānattakathāti purimapacchimakathāhi vimuttā avasesā nānāsabhāvā
niratthakakathā. Lokakkhāyikāti "ayaṃ loko kena nimmito?  asukena nāma
nimmito. Kāko seto aṭṭhīnaṃ setattā. Balākā 1- rattā lohitassa rattattā"ti
evamādikā lokāyatavitaṇḍasallāpakathā.
      Samuddakkhāyikā nāma "kasmā samuddo sāgaro? sāgaradevena khato,
Tasmā sāgaro. `khato Me'ti hatthamuddhāya sayaṃ niveditattā samuddo"ti evamādikā
niratthakasamuddakkhāyanakathā. 2- Bhavoti vuḍḍhi. Abhavoti hāni. "iti bhavo, iti
abhavo"ti yaṃ vā taṃ vā niratthakakāraṇaṃ  vatvā pavattitakathā 3- itibhavābhavakathā.
      [18] Viggāhikakathāti viggahakathā sārambhakathā. Tattha sahitaṃ meti mayhaṃ
vacanaṃ sahitaṃ siliṭṭhaṃ, atthayuttaṃ kāraṇayuttanti attho. Asahitanteti tuyhaṃ vacanaṃ
asahitaṃ asiliṭṭhaṃ. Adhiciṇṇante vipparāvattanti yaṃ tuyhaṃ dīgharattāciṇṇavasena
suppaguṇaṃ, taṃ mayhaṃ ekavacaneneva vipparāvattaṃ parivattitvā ṭhitaṃ, na kiñci
jānāsīti attho. Āropito te vādoti mayā tava vāde doso 4- āropito.
Cara vādappamokkhāyāti dosamocanatthaṃ cara vicara, tattha tattha gantvā sikkhāti
attho. Nibbeṭhehi vā sace pahosīti atha sayaṃ pahosi, idāniyeva nibbeṭhehīti.
      [19] Dūteyyakathāyaṃ idha gacchāti ito asukaṃ nāma ṭhānaṃ gaccha.
Amutara gacchāti tato asukaṃ nāma ṭhānaṃ gaccha. Idaṃ harāti ito idaṃ nāma
hara. Amutra idaṃ āharāti asukaṭṭhānato idaṃ nāma idha āhara. Saṅkhepato pana
idaṃ dūteyyaṃ nāma ṭhapetvā pañca sahadhammike ratanattayassa upakārapaṭisaṃyuttañca
gihisāsanaṃ aññesaṃ na vaṭṭati.
      [20] Kuhakāti ādīsu tividhena kuhakavatthunā lokaṃ kuhayanti vimhāpayantīti
kuhakā. Lābhasakkāratthikā hutvā lapantīti lapakā. Nimittaṃ sīlametesanti
nemittakā. Nippeso   sīlametesanti nippesikā. Lābhena lābhaṃ nijigiṃsanti magganti
pariyesantīti lābhena lābhaṃ nijigiṃsitāro, kuhanā lapanā nemittakatā nippesikatā
@Footnote: 1 Ma. bakā                   2 cha.Ma.i. niratthakā...
@3 i. pavattitā kathā            4 Sī. tava doso
Lābhena lābhaṃ nijigiṃsanatāti etāhi samannāgatānaṃ puggalānaṃ etaṃ adhivacanaṃ.
Ayamettha saṅkhePo. Vitthārena panetā kuhanādikā visuddhimagge sīlaniddeseyeva
pāliñca aṭṭhakathañca āharitvā pakāsitāti.
                   Ettāvatā majjhimasīlaṃ niṭṭhitaṃ hoti.
                          Mahāsīlavaṇṇanā
      [21] Ito paraṃ mahāsīlaṃ hoti. Aṅganti hatthapādādīsu yena kenaci
evarūpena aṅgena samannāgato dīghāyu yasavā hotīti ādinayappavattaṃ aṅgasatthaṃ.
Nimittanti nimittasatthaṃ. Paṇḍurājā kira tisso muttāyo muṭṭhiyaṃ katvā
nemittakaṃ pucchi "kiṃ me hatthe"ti? so itocito ca vilokesi, tasmiṃ ca samaye
gharagolikāya makkhikā gayhantī muttā, so "muttā"ti āha. Puna "katī"ti puṭṭho
kukkuṭassa tikkhattuṃ vassantassa 1- saddaṃ sutvā "tisso"ti āha. Evaṃ taṃ taṃ
ādisitvā nimittamanuyuttā viharanti.
      Uppātanti asanipātādīnaṃ mahantānaṃ uppātaṃ, 2- taṃ hi disvā "idaṃ
bhavissati, evaṃ bhavissatī"ti ādisanti. Supinanti yo pubbaṇhasamaye supinaṃ passati,
evaṃ vipāko hoti. Yo idaṃ nāma passati, tassa idaṃ nāma hotī"ti ādinā
nayena supinakaṃ anuyuttā viharanti. Lakkhaṇanti "iminā lakkhaṇena samannāgato
rājā hoti, iminā uparājā"ti ādikaṃ. Mūsikacchinnanti undūrakhāyitaṃ. Tenāpi
hi ahate vā vatthe, anahate vā vatthe, ito paṭṭhāya evaṃ chinne idaṃ nāma
hotīti ādisanti. Aggihomanti  evarūpena dārunā evaṃ hute idaṃ nāma hotīti
aggijuhanaṃ. Dabbihomādīnīpi aggihomāneva, evarūpāya dabbiyā edisehi kaṇādīhi
hute idaṃ nāma hotīti evaṃ pavattivasena visuṃ vuttāni.
      Tattha kaṇoti kuṇḍako. Taṇḍulāti sāliādīnaṃ ceva tiṇajātīnañca
taṇḍulā. Sappīti gosappiādikaṃ. Telanti tilatelādikaṃ. Sāsapādīni pana mukhena
gahetvā aggimhi pakkhipanaṃ, vijjaṃ parijappitvā juhanaṃ vā mukhahomaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. ravantassa               2 cha.Ma. uppatitaṃ, Sī. uppādaṃ
Dakkhiṇakkhakajaṇṇulohitādīhi juhanaṃ lohitahomaṃ. Aṅgavijjāti pubbe aṅgameva disvā
byākaraṇavasena aṅgaṃ vuttaṃ, idha aṅgulaṭṭhiṃ 1-  disvā vijjaṃ parijappitvā "ayaṃ
kulaputto dhanavā no vā, sirisampanno vā no vā"ti ādi byākaraṇavasena
aṅgavijjā vuttā. Vatthuvijjāti gharavatthuārāmavatthādīnaṃ guṇadosasallakkhaṇavijjā.
Mattikādivisesaṃ disvāpi hi vijjaṃ parijappitvā heṭṭhā paṭhaviyaṃ tiṃsaratanamatte
ākāse ca asītiratanamatte padese ca guṇadosaṃ passanti. Khattavijjāti
ajjheyyamāsurakkharājasatthādinītisatthaṃ. 2- Sivavijjāti susāne pavisitvā 3-
santikaraṇavijjā, siṅgālarutavijjātipi vadanti. Bhūtavijjāti bhūtavejjamanto.
Bhūrivijjāti bhūmighare 4- vasantena uggahetabbamanto. Ahivijjāti
sappadaṭṭhatikicchanavijjā ceva sappavahānavijjā ca. Visavijjāti yāya  purāṇavisaṃ vā
rakkhanti, navavisaṃ vā rakkhanti, navavisaṃ vā karonti visamantarameva 5- vā.
Vicchikavijjāti vicchikadaṭṭhatikicchanavijjā. Mūsikavijjāyapi eseva nayo.
Sakuṇavijjāti  sapakkhakaapakkhakadvipadacatuppadānaṃ rutagatādivasena sakuṇañāṇaṃ.
Vāyasavijjāti kākarutañāṇaṃ, taṃ visuṃyeva satthaṃ tasmā visuṃ vuttaṃ.
      Pakkajjhānanti paripākagatacintā, idāni "ayaṃ ettakaṃ jīvissati, ayaṃ
ettakan"ti evampavattaṃ ādiṭṭhañāṇanti 6- attho. Saraparittānanti sararakkhaṇaṃ,
yathā attano upari na āgacchati, evaṃ karaṇavijjā. Migacakkanti idaṃ sabbasaṅgāhikaṃ
sabbasakuṇacatuppadānaṃ  rutañāṇavasena vuttaṃ.
      [22] Maṇilakkhaṇādīsu evarūpo "maṇi pasaṭṭho, evarūpo appasaṭṭho,
sāmino ārogyaissariyādīnaṃ hetu hoti, na hotī"ti evaṃ vaṇṇasaṇṭhānādivasena
maṇiādīnaṃ lakkhaṇaṃ anuyuttā viharantīti attho. Tattha āvudhanti ṭhapetvā asiādīni
avasesaṃ āvudhaṃ. Itthīlakkhaṇādīnipi yamhi kule te itthīpurisādayo vasanti, tassa
vuḍḍhihānivaseneva veditabbāni. Ajalakkhaṇādīsu pana "evarūpānaṃ ajādīnaṃ maṃsaṃ
khāditabbaṃ, evarūpānaṃ na khāditabban"ti ayaṃ viseso veditabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. aṅgalaṭṭhiṃ   2 Sī. aṅgeyYu..., cha.Ma. abbheyYu...satthādisatthaṃ
@3 i. parivasitvā    4 cha.Ma.i. bhūrighare   5 cha.Ma. visavantameva, Sī. visatantameva
@6 Sī. ariṭṭhaṃ ñāṇanti
      Apicettha godhālakkhaṇe cittakammapilandhanādīsupi evarūpāya godhāya
sati idaṃ nāma hotīti ayaṃ viseso  veditabbo. Idaṃ cettha vatthu:- ekasmiṃ
kira vihāre cittakammena 1- godhaṃ aggiṃ dhammānaṃ akaṃsu, tato paṭṭhāya bhikkhūnaṃ
mahāvivādo jāto. Eko āgantukabhikkhu taṃ disvā makkhesi, tato paṭṭhāya vivādo
mandībhūto hoti. Kaṇṇikālakkhaṇaṃ pilandhanakaṇṇikāyapi gehakaṇṇikāyapi vasena
veditabbaṃ. Kacchapalakkhaṇaṃ godhālakkhaṇasadisameva. Migalakkhaṇaṃ sabbasaṅgāhikaṃ
sabbacatuppadānaṃ lakkhaṇavasena vuttaṃ.
      [23] Raññaṃ niyyānaṃ bhavissatīti "asukadivasena asukanakkhattena
asukassa nāma rañño niggamanaṃ bhavissatī"ti evaṃ rājūnaṃ pavāsagamanaṃ 2- byākaroti.
Esa nayo sabbattha. Kevalaṃ panettha aniyyānanti vippavutthānaṃ puna āgamanaṃ.
Abbhantarānaṃ raññaṃ upayānaṃ bhavissati, bāhirānaṃ raññaṃ apayānanti "antonagare
amhākaṃ rājā paṭiviruddhaṃ bahirājānaṃ upasaṅkamissati, tato tassa paṭikkamanaṃ
bhavissatī"ti evaṃ rañañaṃ 3- upayānāpayānaṃ byākaroti. Dutiyapadepi eseva nayo.
Jayaparājayā pākaṭāyeva.
      [24] Candaggāhādayo "asukadivase rāhu candaṃ gahessatī"ti
byākaraṇavaseneva veditabbā. Apica nakkhattassa aṅgārakādiggahaṇasamāyogopi
nakkhattaggāhoyeva. Ukkāpātoti ākāsato ukkānaṃ patanaṃ.  disāḍāhoti disākālusiyaṃ
aggisikhadhūmasikhādīhi ākulabhāvo viya. Devadundubhīti sukkhavalāhakagajjanaṃ.
Uggamananti udayaṃ. Oggamanti atthaṅgamanaṃ. Saṃkilesanti avisuddhatā. Vodānanti
visuddhatā. Evaṃ vipākoti lokassa evaṃ vividhasukhadukkhāvaho.
      [25] Suvuṭṭhikāti devassa sammādhārānuppavecchanaṃ. Dubbuṭṭhikāti
avaggāho, vassamandoti 4- vuttaṃ hoti. Muddāti hatthamuddā. Gaṇanā vuccati
acchiddakagaṇanā. Saṅkhānanti saṅkalanapaṭuppādanādivasena 5- piṇḍagaṇanā. Yassa sā
paguṇā hoti, so rukkhaṃpi disvā "ettakāni ettha paṇṇānī"ti jānāti.
@Footnote: 1 cha.Ma., i. cittakamme.  2 Ma. saṅgāmagamanaṃ    3 i. rañño
@4 cha.Ma.i. vassavibandho    5 cha. saṅkalanasaṭuppādanādivasena. Ma....saduppādanādivasena
Kāveyyanti "cattārome bhikkhave kavī. Katame cattāro? cintākavi sutakavi atthakavi
paṭibhāṇakavī"ti 1- imesaṃ catunnaṃ kavīnaṃ attano cintāvasena vā "vessantaro nāma
rājā  ahosī"ti ādīni sutvā sutavasena vā "imassa ayaṃ attho, evantaṃ
yojessāmī"ti evaṃ atthavasena vā kiñcideva disvā "tappaṭibhāgaṃ kattabbaṃ
karissāmī"ti evaṃ ṭhānuppattikapaṭibhāṇavasena vā jīvikatthāya kabyakaraṇaṃ. 2- Lokāyataṃ
vuttameva.
      [26] Āvāhanaṃ nāma imassa dārakassa asukakulato asukanakkhattena
dārikaṃ ānethāti āvāhakaraṇaṃ. Vivāhananti imaṃ dārikaṃ asukassa nāma dārakassa
asukanakkhattena netha, 3- evamassa vuḍḍhi bhavissatīti vivāhakaraṇaṃ. Saṃvadananti
saṃvadanaṃ 4- nāma ajja nakkhattaṃ sundaraṃ, ajjeva samaggā hotha, iti vo viyogo
na bhavissatīti evaṃ samaggakaraṇaṃ. Vivadanaṃ 5- nāma sace viyojitukāmattha, ajjeva
viyujjatha,  iti vo puna saṃyogo na bhavissatīti evaṃ viyogakaraṇaṃ. Saṃkiraṇanti
uddhāraṃ 6- vā iṇaṃ vā dinnaṃ dhanaṃ ajja saṅkaḍḍhatha, ajja saṅkaḍḍhitaṃ hi taṃ
thāvaraṃ hotīti evaṃ dhanapiṇḍāpanaṃ. Vikiraṇanti sace payogauddhārādivasena dhanaṃ
payojitukāmattha, ajja payojitaṃ  diguṇacatuguṇaṃ hotīti evaṃ payojanaṃ payojāpanaṃ.
  Subhagakaraṇanti piyamanāpakaraṇaṃ vā sassirīkakaraṇaṃ vā. Dubbhagakaraṇanti tabbiparītaṃ.
Viruddhagabbhakaraṇanti viruddhassa vilīnassa aṭṭhitassa vinassamānassa 7- gabbhassa karaṇaṃ.
Puna  avināsāya bhesajjadānanti attho. Gabbho hi vātena pāṇakehi kammunā
cāti tīhi kāraṇehi vinassati. Tattha vātena vinassante nibbāpanīyaṃ sītalaṃ bhesajjaṃ
deti,  pāṇakehi nassante pāṇakānaṃ paṭikammaṃ karoti, kammunā nassante pana
buddhāpi paṭibāhituṃ na sakkonti.
      Jivhānibandhananti mantena jivhāya bandhakaraṇaṃ. 8- Hanusaṃhanananti
mukhabandhanamantena yathā hanukaṃ cāletuṃ na  sakkonti,  evaṃ bandhakaraṇaṃ.
Hatthābhijappananti hatthānaṃ parivattanatthaṃ mantajappanaṃ. Tasmiṃ kira mante sattapadantare
@Footnote: 1 aṅ. catukka. 21/231/257 kavisutta  2 i. kabbakaraṇaṃ, ka. kattabbakaraṇaṃ
@3 cha.Ma.i. detha   4 cha.Ma. saṃvaraṇaṃ    5 cha.Ma. vivaraṇaṃ    6 cha.Ma. uṭṭhānaṃ
@7 ka.Ma. matassa    8 Sī.i. thaddhakaraṇaṃ
Ṭhatvā jappite itaro hatthe parivattetvā khipati. Kaṇṇajappananti kaṇṇehi
saddaṃ assavanatthāya vijjāya jappanaṃ. Taṃ kira jappetvā vinicchayaṭṭhāne yaṃ icchati,
taṃ bhaṇati, paccatthiko na taṃ suṇāti, tato paṭivacanaṃ sampādetuṃ na sakkoti.
Ādāsapañhanti ādāse devataṃ otāretvā pañhāpucchanaṃ. 1- Kumārīpañhanti
kumārikāya sarīre devataṃ otāretvā pañhāpucchanaṃ. Devapañhanti dāsiyā 2- sarīre
devataṃ otāretvā pañhāpucchanaṃ. Ādiccupaṭṭhānanti jīvikatthāya ādiccapāricariyā.
Mahatupaṭṭhānanti tatheva mahābrahmapāricariyā. Abbhujjalananti mantena mukhato
aggijālānīharaṇaṃ. Sirivhāyananti "ehi siri, mayhaṃ sire 3- patiṭṭhāhī"ti evaṃ
sirena siriyā avhāyanaṃ.
      [27]  Santikammanti devaṭṭhānaṃ gantvā "sace me idaṃ nāma
samijjhissati, tumhākaṃ iminā ca iminā ca upahāraṃ karissāmī"ti samiddhakāle
kattabbaṃ santipaṭissavakammaṃ. Tasmiṃ pana samiddhe tassa karaṇaṃ paṇidhikammaṃ nāma.
Bhūrikammanti bhūmighare vasitvā gahitamantassa payogakaraṇaṃ. Vassakammaṃ vossakammanti
ettha vassoti puriso, vossoti paṇḍako. Iti vossassa vassakaraṇaṃ vassakammaṃ,
vassassa vossakaraṇaṃ vossakammaṃ, taṃ pana karonto acchindakabhāvamattaṃ pāpeti,
na liṅgaṃ antaradhāpetuṃ  sakkoti. Vatthukammanti akatavatthumhi gehapaṭiṭṭhāpanaṃ.
Vatthuparikaraṇanti "idañcidañca āharathā"ti vatvā vatthubalikammakaraṇaṃ. 4- Ācamananti
udakena mukhasuddhikaraṇaṃ. 5- Nhāpananti aññesaṃ nhāpanaṃ. Juhananti tesaṃ
atthāya aggijuhanaṃ. Vamananti yogaṃ datvā vamanakaraṇaṃ. Virecanepi eseva nayo.
Uddhavirecananti uddhaṃ dosānaṃ nīharaṇaṃ. Adhovirecananti adho dosānaṃ nīharaṇaṃ.
Sīsavirecananti sirovirecanaṃ. Kaṇṇatelanti kaṇṇānaṃ bandhanatthaṃ vā vaṇaharaṇatthaṃ
vā bhesajjatelapacanaṃ. Nettatappananti akkhitappanatelaṃ. Natthukammanti telena
yojetvā natthukaraṇaṃ. Añjananti dve vā tīṇi vā paṭalāni nīharaṇasamatthaṃ khārañjanaṃ.
Paccañjananti nibbāpanīyaṃ sītalabhesajjañjanaṃ. Sālākiyanti salākavejjakammaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma.i. pañhapucchanaṃ         2 i. devadāsiyā   3 ka.sarīre
@4 i. tattha balikammakaraṇaṃ        5 i. mukhasiddhikaraṇaṃ
Sallakattiyanti sallakattavejjakammaṃ. Dārakatikicchā vuccati komārabhaccavejjakammaṃ.
Mūlabhesajjānaṃ anuppadānanti 1- iminā kāyatikicchanaṃ dasseti. Osadhīnaṃ paṭimokkhoti
khārādīni datvā tadanurūpe vaṇe gate tesaṃ apanayanaṃ.
                    Ettāvatā mahāsīlaṃ niṭṭhitaṃ hoti.
                     Pubbantakappikasassatavādavaṇṇanā
      [28] Evaṃ brahmadattena vuttavaṇṇassa anusandhivasena tividhaṃ sīlaṃ
vitthāretvā idāni  bhikkhusaṃghena vuttavaṇṇassa anusandhivasena "atthi bhikkhave
aññeva dhammā gambhīrā duddasā"ti ādinā nayena suññatāppakāsanaṃ ārabhi.
Tattha dhammāti guṇe desanāyaṃ pariyattiyaṃ nissatteti evamādīsu dhammasaddo vattati.
             "nahi dhammo adhammo ca   ubho samavipākino
             adhammo  nirayaṃ neti,    dhammo pāpeti suggatin"ti 2-
      ādīsu hi guṇe dhammasaddo. "dhammaṃ vo bhikkhave desissāmi
ādikalyāṇan"ti 3- ādīsu desanāyaṃ. "idha bhikkhu dhammaṃ pariyāpuṇāti suttaṃ
geyyan"ti 4- ādīsu pariyattiyaṃ. "tasmiṃ  kho pana samaye dhammā honti, khandhā
hontī"ti 5- ādīsu nissatte. Idha pana guṇe vattati. Tasmā "atthi bhikkhave
aññeva tathāgatassa guṇā"ti evamettha attho daṭṭhabbo.
      Gambhīrāti mahāsamuddo viya makasatuṇḍasūciyā aññatra tathāgatā
aññesaṃ ñāṇena alabbhaneyyappatiṭṭhā, gambhīrattāyeva duddasā, duddasattāyeva
duranubodhā. Nibbutasabbapariḷāhattā santā. Santārammaṇesu pavattanatopi santā.
Atittikaraṇaṭṭhena paṇītā sādhurasabhojanaṃ viya. Uttamañāṇavisayattā na takkena
avacaritabbāti atakkāvacaRā. Nipuṇāti saṇhasukhumasabhāvattā. Bālānaṃ avisayattā
paṇḍitehiyeva veditabbāti paṇḍitavedanīyā.
@Footnote: 1 cha.Ma. anuppādananti           2 khu thera. 26/304/318 dhammikattheragāthā
@3 Ma.u. 14/420/360 chachakkasutta  4 aṅ pañcaka. 22/73,74 paṭhama-dutiyadhammavihārīsutta
@5 abhi. saṅ. 34/121 suññatavāra
      Ye  tathāgato sayaṃ abhiñaṇā sacchikatvā pavedetīti ye dhamme
tathāgato anaññaneyyo hutvā sayameva abhivisiṭṭhena ñāṇena paccakkhaṃ katvā
pavedeti dīpeti katheti pakāsetīti attho. Yehīti yehi guṇadhammehi. Yathābhuccanti
yathābhūtaṃ. Vaṇṇaṃ samamā vadamānā vadeyyunti tathāgatassa vaṇṇaṃ vattukāmā
sammā vadeyyuṃ, ahāpetvā vattuṃ sakkuṇeyyunti attho. Katame ca pana te
dhammā bhagavatā evaṃ thomitāti? sabbaññutañāṇaṃ. Yadi evaṃ kasmā
puthuvacananiddeso 1- katoti? puthucittasamāyogato ceva puthuārammaṇato ca. Taṃ hi catūsu
ñāṇasampayuttamahākiriyacittesu labbhati, na  cassa koci dhammo ārammaṇaṃ nāma na hoti.
Yathāha "atītaṃ ... Anāgataṃ ... Paccuppannaṃ. Sabbaṃ jānātīti sabbaññutañāṇaṃ, tattha
āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇan"ti 2- ādi.  iti puthucittasamāyogato, punappunaṃ
uppattivasena puthuārammaṇato ca puthuvacananiddeso katoti.
      "añañevā"ti idaṃ panettha vavatthāpanavacanaṃ, "aññeva, na
pāṇātipātāveramaṇīādayo. Gambhīrāva, na uttānā"ti evaṃ sabbapadehi yojetabbaṃ.
Sāvakapāramīñāṇaṃ hi gambhīraṃ, paccekabodhiñāṇaṃ pana tato gambhīrataranti tattha
vavatthānaṃ natthi, sabbaññutañāṇañca tatopi gambhīrataranti tatthapi vavatthānaṃ natthi,
ito pana  aññaṃ gambhīrataraṃ natthi, tasmā gambhīrāvāti vavatthānaṃ labbhati. Tathā
duddasāva duranubodhāvāti sabbaṃ veditabbaṃ.
      Katame ca te bhikkhaveti ayaṃ pana tesaṃ dhammānaṃ kathetukamyatāpucchā.
Santi bhikkhave eke samaṇabrāhmaṇāti ādīsu pucchāvissajjanaṃ. Kasmā panetaṃ
evamāraddhanti ce? buddhānañhi cattāri ṭhānāni patvā gajjitaṃ mahantaṃ hoti,
ñāṇaṃ anupavisati, buddhañāṇassa mahantatā 3- paññāyati, desanā gambhīrā hoti
tilakkhaṇāhatā suññatāpaṭisaṃyuttā. Katamāni cattāri? vinayapaññattiṃ, bhūmantaraṃ,
paccayākāraṃ, samayantaranti. Tasmā "idaṃ lahukaṃ, idaṃ garukaṃ, idaṃ satekicchaṃ, idaṃ
atekicchaṃ, ayaṃ āpatti, ayaṃ anāpatti, ayaṃ chejjagāminī, ayaṃ vuṭṭhānagāminī,
ayaṃ desanāgāminī, ayaṃ lokavajjā, ayaṃ paṇṇattivajjā, imasmiṃ vatthusmiṃ idaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. bahuvacananiddeso   2 khu. paṭi. 31/286/190 sabbaññutañāṇaniddesa
@3 cha.Ma.i. mahantabhāvo
Paññāpetabban"ti yaṃ evaṃ otiṇṇe vatthusmiṃ sikkhāpadapaññāpanaṃ nāma, tattha
aññesaṃ thāmo vā balaṃ vā natthi, avisayo esa  aññesaṃ, tathāgatasseva visayo.
Iti vinayapaññattiṃ patvā buddhānaṃ gajjitaṃ mahantaṃ hoti, ñāṇaṃ anupavisati .pe.
Suññatāpaṭisaṃyuttāti.
     Tathā "ime cattāro satipaṭṭhānā nāma .pe. Ariyo aṭṭhaṅgiko
maggo nāma, pañcakkhandhā nāma, dvādasāyatanāni nāma, aṭṭhārasa dhātuyo nāma,
cattāri ariyasaccāni nāma bāvīsatindriyāni nāma, navahetū nāma, cattāro
āhārā nāma, satta phassā nāma, satta vedanā nāma, satta saññā nāma,
satta cetanā nāma, satta cittāni nāma, etesu ettakā kāmāvacarā dhammā
nāma, 1- ettakā rūpāvacarā pariyāpannadhammā nāma, ettakā arūpāvacarā
apariyāpannadhammā nāma, 1- ettakā lokiyadhammā nāma, ettakā lokuttaradhammā
nāmā"ti catuvīsatisamantapaṭṭhānaṃ anantanayaṃ abhidhammapiṭakaṃ vibhajitvā kathetuṃ aññesaṃ
thāmo vā balaṃ vā natthi, avisayo esa aññesaṃ, tathāgatasseva visayo. Iti
bhūmantaraparicchedaṃ patvā buddhānaṃ gajjitaṃ mahantaṃ hoti, ñāṇaṃ anupavisati .pe.
Suññatāpaṭisaṃyuttāti.
     Tathā yā ayaṃ 2- avijjā saṅkhārānaṃ navahākārehi paccayo hoti,
uppādo hutvā paccayo hoti, pavattaṃ hutvā. Nimittaṃ. Āyūhanaṃ. Saṃyogo.
Palibodho. Samudayo. Hetu. Paccayo hutvā paccayo hoti. Tathā saṅkhārādayo
viññāṇādīnaṃ. Yathāha "kathaṃ paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ? avijjā
saṅkhārānaṃ uppādaṭṭhiti ca pavattaṭṭhiti ca nimittaṭṭhiti ca āyūhanaṭṭhiti ca
saṃyogaṭṭhiti ca palibodhaṭṭhiti ca samudayaṭṭhiti ca hetuṭṭhiti ca paccayaṭṭhiti ca, imehi
navahākārehi avijjā paccayo, saṅkhārā paṭiccasamuppannā, ubhopete dhammā
paccayasamuppannāti paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ.
Anāgatampi addhānaṃ avijjā saṅkhārānaṃ uppādaṭṭhiti ca .pe. Jāti jarāmaraṇassa
uppādaṭṭhiti ca .pe. Paccayaṭṭhiti ca, imehi navahākārehi jāti paccayo,
@Footnote: 1-1 cha.Ma. ettakā rūpāvacaraarūpāvacarapariyāpannā dhammā nāma,  2 cha.Ma. tattha ayaṃ
Jarāmaraṇaṃ paccayasamuppannaṃ, ubhopete dhammā paccayasamuppannāti paccayapariggahe
paññā dhammaṭṭhitiñāṇan"ti. 1- Evamimaṃ tassa tassa dhammassa tathā tathā paccayabhāvena
pavattaṃ tivaṭṭaṃ tiyaddhaṃ tisandhiṃ catusaṅkhepaṃ vīsatākāraṃ paṭiccasamuppādaṃ vibhajitvā
kathetuṃ aññesaṃ thāmo vā balaṃ vā natthi, avisayo esa aññesaṃ,  tathāgatasseva
visayo. Iti paccayākāraṃ patvā buddhānaṃ gajjitaṃ mahantaṃ hoti, ñāṇaṃ anupavisati
.pe. Suññatāpaṭisaṃyuttāti.
      Tathā cattāro janā sassatavādā nāma, cattāro ekaccasassatavādā,
cattāro antānantikā, cattāro amarāvikkhepikā, dve adhiccasamuppannikā,
soḷasa saññīvādā, aṭṭha asaññīvādā, aṭṭha nevasaññīnāsaññīvādā, satta
ucchedavādā, pañca diṭṭhadhammanibbānavādā nāma, te idaṃ nissāya idaṃ gaṇhantīti
dvāsaṭṭhidiṭṭhigatāni bhinditvā nijjaṭaṃ niggumbaṃ katvā kathetuṃ aññesaṃ thāmo
vā balaṃ vā natthi, avisayo esa aññesaṃ, tathāgatasseva visayo. Iti samayantaraṃ
patvā buddhānaṃ gajjitaṃ mahantaṃ hoti,   ñāṇaṃ anupavisati, buddhañāṇassa mahantatā
paññāyati, desanā gambhīrā hoti  tilakkhaṇāhatā suññatāpaṭisaṃyuttāti.
      Imasmiṃ pana ṭhāne samayantaraṃ labbhati, tasmā sabbaññutañāṇassa
mahantabhāvassa dassanatthaṃ, desanāya ca suññatāpakāsanavibhāvanatthaṃ 2- samayantaraṃ
anupavisanto dhammarājā "santi bhikkhave eke samaṇabrāhmaṇā"ti evaṃ
pucchāvissajjanaṃ ārabhi.
      [29] Tattha santīti atthi saṃvijjanti upalabbhanti. Bhikkhaveti ālapanavacanaṃ.
Eketi ekacce. Samaṇabrāhmaṇāti pabbajjūpagatabhāvena samaṇā, jātiyā brāhmaṇā.
Lokena vā "samaṇā"ti ca "brāhmaṇā"ti ca evaṃ sammatā. Pubbantaṃ kappitvā
vikappetvā gaṇhantīti pubbantakappikā, pubbantakappo vā etesaṃ atthīti
pubbantakappikā. Tattha antoti ayaṃ saddo antaabbhantaramariyādalāmakaparabhāga-
koṭṭhāsesu dissati. "antapūro udarapūro"ti 3- ādīsu hi ante antasaddo.
@Footnote: 1 khu. paṭi. 31/94/72 dhammaṭṭhitiñāṇaniddesa     2 ka. suññatāpakāsanabhāvatthaṃ,
@Sī. suññatāpakāsanatthaṃ     3 khu.su. 25/197/371 vijayasutta
                    Caranti loke parivārachannā,
                    anto asuddhā bahi sobhamānāti 1-
      ādīsu abbhantare. "kāyabandhanassa anto jīrati. 2- Sā haritantaṃ vā
pathantaṃ vā selantaṃ vā udakantaṃ vā"ti 3- ādīsu mariyādāyaṃ. "antamidaṃ bhikkhave
jīvikānaṃ yadidaṃ piṇḍolyan"ti 4- ādīsu lāmake. "esevanto dukkhassā"ti 5-
ādīsu parabhāge. Sabbapaccayasaṅkhayo hi dukkhassa parabhāgo koṭīti vuccati. "sakkāyo kho
āvuso eko anto"ti 6- ādīsu koṭṭhāse. Svāyaṃ idhāpi koṭṭhāse vattati.
      Kappasaddopi "tiṭṭhatu bhante bhagavā kappaṃ. 7- Atthi kappo nipajjituṃ, 8-
kappakatena akappakataṃ saṃsibbitaṃ hotī"ti 9- evaṃ āyukappalesakappavinayakappādīsu
sambahulesu atthesu vattati. Idha taṇhādiṭṭhīsu vattatīti veditabbo. Vuttampi
cetaṃ "kappāti dve kappā taṇhākappo ca diṭṭhikappocā"ti 10- tasmā taṇhā-
diṭṭhivasena atītaṃ khandhakoṭṭhāsaṃ kappetvā kappetvā ṭhitāti pubbantakappikāti
evamettha attho veditabbo. Tesaṃ evaṃ pubbantaṃ kappetvā ṭhitānaṃ
punappunaṃ uppajjanavasena pubbantameva anugatā diṭṭhīti pubbantānudiṭṭhino.
Te evaṃ diṭṭhino taṃ pubbantaṃ ārabbha āgamma paṭicca aññaṃpi janaṃ diṭṭhigatikaṃ
karontā anekavihitāni adhimuttipadāni 11- abhivadanti aṭṭhārasahi vatthūhīti.
      Tattha anekavihitānīti anekavidhāni. Adhimuttipadānīti adhivacanapadāni.
Athavā, bhūtamatthaṃ abhibhavitvā yathāsabhāvato aggahetvā vattanato 12- adhimuttiyoti
diṭṭhiyo vuccanti. Adhimuttīnaṃ padāni adhimuttipadāni, diṭṭhidīpakāni vacanānīti
attho. Aṭṭhārasahi vatthūhīti aṭṭhārasahi kāraṇehi.
      [30] Idāni yehi aṭṭhārasahi vatthūhi abhivadanti tesaṃ kathetukamyatāya
pucchāya "te ca bhonto"ti ādinā nayena pucchitvā tāni vatthūni vibhajitvā
dassetuṃ "santi bhikkhave"ti ādimāha.
@Footnote: 1 saṃ.sagā. 15/122 sattajaṭilasutta     2 vinaYu. 7/278 khuddakavatthūni
@3 Ma.mū. 12/304 mahāhatthipadopamasutta  4 saṃ.khandha. 17/80/75 piṇḍolyasutta
@5 saṃ.ni. 16/51/82 parivīmaṃsanasutta   6 aṅ.chakka. 332/448 majjhesutta   7 dī.mahā.
@10/167 mahāparinibbānasutta        8 aṅ.aṭṭhaka. 23/185/344 kusitārambhavatthusutta
@9 vinaYu. 2/371 dubbaṇṇakaraṇasikkhāpada 10 khu.mahā. 29/136/105 suddhaṭṭhakasuttaniddesa
@11 cha.Sī.i. adhivuttipadāni         12 cha.Ma. pavattanato
      Tattha vadanti etenāti vādo, diṭṭhigatassetaṃ adhivacanaṃ, sassato
vādo etesanti sassatavādā, sassatadiṭṭhinoti attho. Eteneva nayena ito
paresaṃpi evarūpānaṃ padānaṃ attho veditabbo. Sassataṃ attānañca lokañcāti
rūpādīsu aññataraṃ "attā"ti ca "loko"ti ca gahetvā taṃ sassataṃ amaraṃ niccaṃ
dhuvaṃ paññapenti. Yathāha "rūpaṃ attāceva loko ca sassato cāti attānañca
lokañca paññapenti, tathā vedanaṃ. Saññaṃ. Saṅkhāre. Viññāṇaṃ attāceva loko ca
sassato cāti attānañca lokañca paññapentī"ti. 1-
      [31] Ātappamanvāyāti ādīsu vīriyaṃ kilesānaṃ ātappanabhāvena
ātappanti vuttaṃ. Tadeva padahanavasena padhānaṃ. Punapupnaṃ payuttavasena anuyogo.
Iti evaṃ tippabhedaṃpi vīriyaṃ anvāya āgamma paṭiccāti attho. Appamādo vccati
satiyā avippavāso. Sammāmanasikāroti upāyamanasikāro paṭhamamanasikāro, atthato
ñāṇanti vuttaṃ hoti. Yasmiṃ hi manasikāre ṭhitassa pubbenivāsānussatiñāṇaṃ ijjhati,
ayaṃ imasmiṃ ṭhāne "manasikāro"ti adhippeto. Tasmā vīriyañca satiñca ñāṇañca
āgammāti ayamettha saṅkhepattho. Tathārūpanti tathājātikaṃ. Cetosamādhinti cittasamādhiṃ.
Phusatīti vindati paṭilabhati. Yathā samāhite citteti yena samādhinā sammā āhite
suṭṭhu ṭhapite cittamhi. Anekavihitaṃ pubbenivāsanti ādīnaṃ attho visuddhimagge
vutto.
      So evamāhāti so evaṃ jhānānubhāvasampanno hutvā diṭṭhigatiko
evaṃ vadati. Vañjhoti vañjhapasuvañjhatālādayo viya aphalo kassaci ajanakoti.
Etena "attā"ti ca "loko"ti ca gahitānaṃ jhānadīnaṃ rūpādijanakabhāvaṃ paṭikkhipati.
Pabbatakūṭaṃ viya ṭhitoti kūṭaṭṭho. Esikaṭṭhāyiṭṭhitoti esikaṭṭhāyī viya hutvā
ṭhitoti esikaṭṭhāyiṭṭhito. Yathā sunikhāto esikatthambho niccalo tiṭṭhati, evaṃ
ṭhitoti attho. Ubhayenapi lokassa vināsābhāvaṃ dīpeti. Keci pana "īsikaṭṭhāyiṭṭhito"ti
pāliṃ vatvā muñje īsikā viya ṭhito"ti vadanti. Tatrāyaṃ adhippāyo:-
yadidaṃ jāyatīti vuccati, taṃ muñjato īsikā viya vijjamānameva nikkhamati. Yasmā ca
@Footnote: 1 khu. paṭi. 31/140 antaggāhikadiṭṭhiniddese vitthāro daṭṭhabbo
Īsikaṭṭhāyiṭṭhito, tasmā te 1- ca sattā sandhāvanti, ito aññattha gacchantīti
attho.
      Saṃsarantīti aparāparaṃ sañcaranti. Cavantīti evaṃ saṅkhyaṃ gacchanti. Tathā
upapajjantīti. Aṭṭhakathāyaṃ pana pubbe "sassato attā ca loko cā"ti vatvā
idāni "te ca sattā sandhāvantī"ti ādinā vacanena ayaṃ diṭṭhigatiko attanāyeva
attano vādaṃ bhindati, diṭṭhigatikassa dassanaṃ nāma na nibaddhaṃ, thusarāsimhi
nikkhittakhāṇuko viya cañcalaṃ, ummattakapacchiyaṃ pūvakhaṇḍagūthagomayādīni viya cettha
sundaraṃpi asundaraṃpi hotiyevāti vuttaṃ. Atthi tveva sassatisamanti ettha
sassatīti niccaṃ vijjamānatāya mahāpaṭhaviṃva maññati, tathāpi sinerupabbatacandimasuriye,
tato tehi samaṃ attānaṃ maññamānā atthi tveva sassatisamanti vadanti.
      Idāni "sassato attā ca loko cā"ti ādikāya paṭiññāya
sādhanatthaṃ hetuṃ dassento "taṃ kissa hetu? ahañhi ātappamanvāyā"ti ādimāha.
Tattha imināmahaṃ etaṃ jānāmīti iminā visesādhigamena ahaṃ etaṃ paccakkhato
jānāmi, na kevalaṃ saddhāmattakena vadāmīti dasseti, makāro panettha padasandhikaraṇatthaṃ
vutto. Idaṃ bhikkhave paṭhamaṃ ṭhānanti catūhi vatthūhīti vatthusaddena vuttesu catūsu
ṭhānesu, idaṃ paṭhamaṃ ṭhānaṃ, idaṃ jātisatasahassamattānussaraṇaṃ paṭhamaṃ kāraṇanti attho.
      [32-33] Uparivāradvayepi eseva nayo. Kevalaṃ hi ayaṃ vāro
jātisatasahassānussaraṇavasena vutto. Itare dasacattālīsasaṃvaṭṭavivaṭṭakappānussaraṇavasena.
Mandapañño 2- hi titthiyo anekajātisatasahassamattaṃ anussarati, majjhimapañño dasa
saṃvaṭṭavivaṭṭakappāni, tikkhapañño cattālīsaṃ, na tato uddhaṃ.
      [34] Catutthavāre: takkayatīti takkī, takko vā assa atthīti
takkī, takketvā vitakketvā diṭṭhigāhino etaṃ adhivacanaṃ. Vīmaṃsāya samannāgatoti
vīmaṃSī. Vīmaṃsā nāma tulanā ruccanā khamanā. Yathā hi puriso  yaṭṭhiyā udakaṃ
vīmaṃsitvā vīmaṃsitvā otarati, evameva yo tulayitvā ruccitvā khamāpetvā diṭṭhiṃ
@Footnote: 1 cha. teva                    2 i. mandapaññā
Gaṇhāti, so "vīmaṃsī"ti veditabbo. Takkapariyāhatanti takkena pariyāhataṃ, tena
tena pariyāyena takketvāti attho. Vīmaṃsānucaritanti tāya vuttappakārāya vīmaṃsāya
anucaritaṃ. Sayaṃ pāṭibhāṇanti attano paṭibhāṇamattasañjātaṃ. Evamāhāti sassatadiṭṭhiṃ
gahetvā evaṃ vadati.
      Tattha catubbidho takkī anussatiko, jātissaro, lābhī, suddhatakkikoti.
Tattha yo "vessantaro nāma rājā ahosī"ti ādīni sutvā "tenahi yadi
vessantarova bhagavā. Sassato attā"ti takkayanto diṭṭhiṃ gaṇhāti, ayaṃ
anussatiko nāma dve tisso jātiyo saritvā "ahameva pubbe asukasmiṃ nāma
ahosiṃ, tasmā sassato attā"ti takkayanto jātissaratakkiko nāma. Yo pana
lābhitāya "yathā me idāni attā sukhito, 1- atītepi evaṃ ahosi, anāgatepi
bhavissatī"ti takkayitvā diṭṭhiṃ gaṇhāti, ayaṃ lābhitakkiko nāma. "evaṃ sati idaṃ
hotī"ti takkamatteneva gaṇhanto pana suddhatakkiko nāma.
      [35] Etesaṃ vā aññatarenāti etesaṃyeva catunnaṃ vatthūnaṃ aññatarena
ekena vā dvīhi vā tīhi vā. Natthi ito bahiddhāti imehi pana vatthūhi bahi
aññaṃ ekaṃ kāraṇampi sassatapaññattiyā natthīti appaṭivattiyaṃ sīhanādaṃ nadati.
      [36] Tayidaṃ bhikkhave tathāgato pajānātīti bhikkhave taṃ idaṃ catubbidhaṃpi
diṭṭhigataṃ tathāgato nānappakārato jānāti. Tato taṃ pajānanākāraṃ dassento
"ime diṭaṭhiṭṭhānā"ti ādimāha, tattha diṭṭhiyova diṭṭhiṭṭhānā nāma. Apica
diṭṭhīnaṃ kāraṇampi diṭṭhiṭṭhānameva. Yathāha: "katamāni aṭṭha diṭṭhiṭṭhānāni? khandhāpi
diṭṭhiṭṭhānaṃ, avijjāpi. Phassopi. Saññāpi. Vitakkopi. Ayonisomanasikāropi.
Pāpamittopi. Paratoghosopi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Khandhā hetu khandhā paccayo diṭṭhiṭṭhānaṃ
uppādāya samuṭṭhānaṭṭhena, evaṃ khandhāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Avijjā hetu .pe.
Pāpamitto hetu .pe. Paratoghoso hetu paratoghoso paccayo diṭṭhiṭṭhānaṃ uppādāya
samuṭṭhānaṭṭhena, evaṃpi paratoghoso diṭṭhiṭṭhānan"ti 2- evaṃ gahitāti diṭṭhisaṅkhātā
tāva diṭṭhiṭṭhānā "sassato attā ca loko cā"ti evaṃ gahitā ādinnā, pavattitāti
@Footnote: 1 cha.Ma. sukhī hoti               2 khu. paṭi. 31/124 diṭṭhikathā
Attho. Evaṃ parāmaṭaṭhāti nirāsaṅkacittatāya punappunaṃ āmaṭṭhā parāmaṭṭhā,
"idameva saccaṃ, moghamaññan"ti pariniṭṭhāpitā. Kāraṇasaṅkhātā pana diṭṭhiṭṭhānā
yathā gayhamānā diṭṭhiyo samuṭṭhāpenti, evaṃ ārammaṇavasena ca pavattanavasena ca
āsevanavasena ca gahitā anādīnavadassitāya punappunaṃ gahaṇavasena parāmaṭṭhā. Evaṃ
gatikāti evaṃ nirayatiracchānapetavisayagatīnaṃ aññataragatikā. "evaṃ abhisamparāyā"ti
idaṃ purimapadasseva vevacanaṃ, evaṃ idhaparalokāti vuttaṃ hoti.
      Tañca tathāgato pajānātīti na kevalañca tathāgato sakāraṇaṃ sagatikaṃ diṭṭhigatameva
pajānāti, athakho tañca sabbaṃ pajānāti, tato ca uttaritaraṃ sīlañceva
samādhiñca sabbaññutañāṇañca pajānāti. Tañca pajānaṃ na parāmasatīti tañca evaṃvidhaṃ
anuttaraṃ visesaṃ pajānantopi "ahaṃ pajānāmī"ti taṇhādiṭṭhimānaparāmāsavasena
tañca na parāmasati. Aparāmasato cassa paccattañceva nibbuti viditāti evaṃ aparāmasato
cassa aparāmāsapaccayā 1- sayameva attanāyeva tesaṃ parāmāsakilesānaṃ nibbuti
viditā, pākaṭaṃ bhikkhave tathāgatassa nibbānanti dasseti.
      Idāni yathā paṭipannena tathāgatena sā nibbuti adhigatā, taṃ paṭipattiṃ
dassetuṃ yāsu vedanāsu rattā 2- titthiyā "idha sukhino bhavissāma, ettha sukhino
bhavissāmā"ti diṭṭhiggahanaṃ pavisanti, tāsaṃyeva vedanānaṃ vasena kammaṭṭhānaṃ
ācikkhanto "vedanānaṃ samudayañcā"ti ādimāha. Tattha yathābhūtaṃ viditvāti
"avijjāsamudayā vedanāsamudayoti paccayasamudayaṭṭhena vedanākkhandhassa udayaṃ passati,
taṇhāsamudayā. Kammasamudayā. Phassasamudayā. Vedanāsamudayoti paccanasamudayaṭṭhena
vedanākkhandhassa udayaṃ passati. Nibbattilakkhantopi vedanākkhandhassa udayaṃ
passatī"ti. 3- Imesaṃ pañcannaṃ lakkhaṇānaṃ vasena vedanāsamudayaṃ yathābhūtaṃ viditvā,
"avijjānirodhā vedanānirodhoti .pe. Taṇhānirodhā. Kammanirodhā. Phassanirodhā
vedanānirodhoti paccayanirodhaṭṭhena vedanākkhandhassa vayaṃ passati. Vipariṇāmalakkhaṇaṃ
passantopi vedanākkhandhassa vayaṃ passatī"ti 4- imesaṃ pañcannaṃ lakkhaṇānaṃ vasena
vedanānaṃ atthaṅgamaṃ yathābhūtaṃ viditvā "yaṃ vedanaṃ paṭicca uppajjati sukhaṃ somanassaṃ,
@Footnote: 1 Sī. aparappaccayā    2 ka. ratā    3-4 khu. paṭi 31/50 ñāṇakathā
Ayaṃ vedanāya assādo"ti evaṃ assādaṃ ca yathābhūtaṃ viditvā, "yaṃ vedanā
aniccā dukkhā vipariṇāmadhammā, ayaṃ vedanāya ādīnavo"ti evaṃ ādīnavaṃ yathābhūtaṃ
viditvā "yo vedanāya chandarāgavinayo chandarāgappahānaṃ, idaṃ vedanāya nissaraṇan"ti
evaṃ nissaraṇañca yathābhūtaṃ viditvā, vigatacchandarāgatāya anupādāno anupādāvimutto
bhikkhave tathāgato yasmiṃ upādāne sati kiñci upādiyeyya, upādinnattā
ca khandho bhaveyya tassa abhāvā kiñci dhammaṃ anupādiyitvāva vimutto bhikkhave
tathāgatoti.
      [37] Ime kho te bhikkhaveti ye vo ahaṃ "katame ca te  bhikkhave
dhammā gambhīrā"ti apucchiṃ, ime  kho te bhikkhave "tañca tathāgato pajānāti,
tato ca uttaritaraṃ pajānātī"ti evaṃ niddiṭṭhā sabbaññutañāṇadhammā gambhīrā
duddasā .pe. Paṇḍitavedanīyāti veditabbā. Yehi tathāgatassa neva puthujjano,
na sotāpannādīsu aññataro vaṇṇaṃ yathābhūtaṃ vattuṃ sakkoti, athakho tathāgatova
yathābhuccaṃ 1- vaṇṇaṃ sammā vadamāno vadeyyāti evaṃ puccamānenāpi 2-
sabbaññutañāṇameva puṭṭhaṃ, niyyādentenāpi tadeva niyyāditaṃ, antarā pana diṭṭhiyo
vibhattāti.
                      Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
                         --------------
                       Ekaccasassatavādavaṇṇanā
      [38] Tattha 3- ekaccasassatikāti ekaccasassatavādā, te duvidhā
honti: sattekaccasassatikā, saṅkhārekaccasassatikāti. Duvidhāpi idha gahitāyeva.
      [39] Yanti nipātamattaṃ. Kadācīti kismiñci kāle. Karahacīti tasseva
vevacanaṃ. Dīghassa addhunoti dīghassa kālassa. Accayenāti atikkamena. Saṃvaṭṭatīti
vinassati. Yebhuyyenāti ye upari brahmalokesu vā arūpesu vā nibbattanti,
tadavasese sandhāya vuttaṃ. Jhānamanena nibbattattā manomayā. Pīti tesaṃ bhakkho
@Footnote: 1 cha.Ma. yathābhūtaṃ.              2 ka. vuccamānenāpi
@3 cha.Ma., i. ayaṃ pāṭho na dissati. visuddhi 2/51 piṭṭhe.
Āhāroti pītibhakkhā. Attanova tesaṃ pabhāti sayampabhā. Antalikkhe carantīti
antalikkhacaRā. Subhesu uyyānavimānakapparukkhādīsu tiṭṭhantīti subhaṭṭhāyino. Subhā
vā manorammavatthābharaṇā hutvā tiṭṭhantīti subhaṭṭhāyino. Ciraṃ dīghamaddhānanti
ukkaṃsena aṭṭha kappe.
      [40] Vivaṭṭatīti saṇṭhāti. Saññaṃ brahmavimānanti pakatiyā nibbattasattānaṃ
natthitāya suññaṃ, brahmakāyikā bhūmi nibbattatīti attho. Tassa kattā vā
kāretā vā natthi, visuddhimagge vuttanayena pana kammapaccayā utusamuṭṭhānā
ratanabhūmi nibbattati. Pakatinibbattaṭṭhāneyeva 1-   cettha uyyānakapparukkhādayo
nibbattanti.  atha sattānaṃ pakatiyā visitaṭṭhāne nikanti uppajjati. Te paṭhamajjhānaṃ
bhāvetvā tato otaranti, tasmā "athakho aññataro satto"ti ādimāha.
Āyukkhayā vā puññakkhayā vāti ye oḷāraṃ puññakammaṃ katvā yattha katthaci
appāyuke devaloke nibbattanti, te attano puññabalena ṭhātuṃ na sakkonti,
tassa pana devalokassa āyuppamāṇeneva cavantīti āyukkhayā vā cavantīti vuccanti.
Ye pana parittaṃ puññakammaṃ katvā dīghāyuke devaloke nibbattanti, te yāvatāyukaṃ
ṭhātuṃ na sakkonti, antarāva cavantīti puññakkhayā vā cavantīti vuccanti.
Dīghamaddhānaṃ tiṭṭhatīti kappaṃ vā upaḍḍhakappaṃ vā.
      [41] Anabhiratīti aparassāpi sattassa   āgamanapatthanā. Yā pana
paṭighasampayuttā ukkaṇṭhitā, sā brahmaloke natthi. Paritassanāti ubbijjanā
phandanā, sā panesā tāsatassanā taṇhātassanā diṭṭhitassanā ñāṇatassanāti
catubbidhā hoti. Tattha "jātiṃ paṭicca bhayaṃ bhayānakaṃ chambhitattaṃ lomahaṃso cetaso
utrāso. Jaraṃ. Maraṇaṃ paṭicca .pe. Utrāso"ti 2- ayaṃ tāsatassanā nāma.
"aho vata aññepi sattā itthattaṃ āgaccheyyun"ti 3- ayaṃ taṇhātassanā nāma.
"paritassitaṃ vipphanditamevā"tī 4- ayaṃ diṭṭhitassanā nāma. "tepi tathāgatassa
dhammadesanaṃ sutvā yebhuyyena bhayaṃ saṃvegaṃ santāsaṃ āpajjantī"ti 5- ayaṃ ñāṇatassanā
@Footnote: 1 cha.Ma., i. pakatinibbattiṭṭhānesuyeva      2 abhi.vi. 35/921 tikanidesa
@3 dī. pā. 11/38 pāṭikasutta            4 dī.Sī. 9/105-117 brahmajālasutta
@5 saṃ. khandha. 17/78 sīhasutta, aṅ. catukka.  21/33 sīhasutta
Nāma. Idha pana taṇhātassanāpi diṭṭhitassanāpi vaṭṭati. Brahmavimānanti idha pana
paṭhamābhinibbattassa atthitāya suññanti na vuttaṃ. Upapajjantīti uppattivasena
upagacchanti. Sahabyatanti sahabhāvaṃ.
      [42] Abhibhūti abhibhavitvā ṭhito "jeṭṭhakohamasmī"ti. Anabhibhūtoti
aññehi anabhibhūto. Aññadatthunti ekaṃsavacane nipāto. Dassanavasena daso,
sabbaṃ passāmīti attho. Vasavattīti sabbaṃ janaṃ vase vattemi. Issaro
kattā nimmātāti ahaṃ loke issaro, ahaṃ lokassa kattā ca nimmātā ca,
paṭhavīhimavantasinerucakkavāḷamahāsamuddacandimasuriyā mayā nimmitāti. Seṭṭho sajjitāti
ahaṃ lokassa uttamo ca sajjitā ca "tavaṃ khattiyo nāma hohi, tvaṃ brāhmaṇo,
vesso, suddo, gahaṭṭho, pabbajito nāma. Antamaso tvaṃ oṭṭho hohi, goṇo
hohī"ti evaṃ "sattānaṃ saṃvibhajitā 1- ahan"ti maññati. Vasī pitā bhūtabhabyānanti
"ahamasmi ciṇṇavasitāya vasī, ahampitā bhūtānañca bhabyānañcā"ti maññati. Tattha
aṇḍajajalābujā sattā antoaṇḍakoseceva antovatthimhi ca bhabyā nāma, bahi
nikkhantakālato  paṭṭhāya bhūtā nāma. Saṃsedajā paṭhamacittakkhaṇe  bhabyā, dutiyato
paṭṭhāya bhūtā. Opapātikā paṭhamairiyāpathe bhabyā, dutiyato paṭṭhāya bhūtāti
veditabbā. Te sabbepi mayhaṃ puttāti saññāya "ahampitā bhūtabhabyānan"ti maññati.
      Idāni kāraṇato sādhetukāmo "mayā ime sattā nimmitā"ti paṭiññaṃ
katvā "taṃ kissa hetū"ti ādimāha. Itthattanti itthabhāvaṃ, brahmabhāvanti
attho. Iminā mayanti attano kammavasena cutāpi upapannāpi ca kevalaṃ
maññanāmatteneva "iminā nimmitatā"ti maññamānā vaṅkacchiddena  2-  vaṅkaāṇi viya
onamitvā tasseva pādamūlaṃ gacchanti.
      [43] Vaṇṇavantataro cāti vaṇṇavantataro ca abhirūpo pāsādikoti
attho. Mahesakkhataroti issariyaparivāravasena mahāyasataro.
      [44] Ṭhānaṃ kho panetanti kāraṇaṃ kho panetaṃ. So tato cavitvā aññatra
na gacchati, idheva āgacchati, taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Agārasmāti gehā. Anagāriyanti
@Footnote: 1 cha.ma, saṃvisajetā               2 i. vaṅkacchidde
Pabbajjaṃ. Pabbajjā hi yasmā agārasusa hitaṃ kasigorakkhādikammaṃ tattha natthi,
tasmā anagāriyanti vuccati. Pabbajatīti upagacchati. Tato paraṃ nānussaratīti tato
pubbenivāsā paraṃ na sarati, sarituṃ asakkonto tattha ṭhatvā diṭṭhiṃ gaṇhāti.
      Niccoti ādīsu tassa upapattiṃ apassanto "nicco"ti vadati, maraṇaṃ
apassanto "dhuvo"ti, sadābhāvato  "sassato"ti, jarāvasenāpi vipariṇāmassa
abhāvato "avipariṇāmadhammo"ti. Sesamettha vāre uttānamevāti.
      [45-46] Dutiyavāre:  khiḍḍāya padussanti vinassantīti khiḍḍāpadosikā,
"padūsikā"tipi pāliṃ likhanti, sā aṭṭhakathāyaṃ natthi. Ativelanti atikālaṃ, aticiranti
attho. Hassakhiḍḍāratidhammasamāpannāti hassaratidhammañceva khiḍḍāratidhammañca
samāpannā anuyuttā, keḷihassasukhañceva kāyikavācasikakīḷāsukhañca anuyuttā,
vuttappakāraratidhammasamaṅgino hutvā viharantīti attho.
      Sati pamussatīti khādanīyabhojanīyesu sati pamussati. Te kira puññavisesādhigatena
mahantena attano sirivibhavena nakkhattaṃ kīḷantā tāya sampattimahantatāya 1- "āhāraṃ
paribhuñjimhā, na paribhuñjimhā"tipi na jānanti. Atha ekāhārātikkamanato
paṭṭhāya nirantaraṃ khādantāpi pivantāpi cavantiyeva, na tiṭṭhanti. Kasmā?
kammajatejassa balavatāya karajakāyassa mandatāya. Manussānaṃ hi kammajatejo mando,
karajakāyo balavā. Tesaṃ kammajatejassa mandatāya karajakāyassa balavatāya sattāhampi
atikkamitvā uṇhodakaacchayāguādīhi sakkā vatthuṃ upatthambhetuṃ. Devānaṃ pana
tejo balavā hoti, karajaṃ mandaṃ. Te ekaṃ āhāravelaṃ atikkamitvāva saṇṭhātuṃ na
sakkonti. Yathā nāma gimhānaṃ majjhanhike tattapāsāṇe ṭhapitaṃ padumaṃ vā
uppalaṃ vā sāyaṇhasamaye ghaṭasatenāpi siñciyamānaṃ pākatikaṃ na hoti, vinassatiyeva.
Evameva pacchā nirantaraṃ khādantāpi pivantāpi cavantiyeva, na tiṭṭhanti. Tenāha
"satiyā sammosā te devā tamhā kāyā cavantī"ti. Katame pana te devāti?
"ime devā"ti 2- aṭṭhakathāyaṃ vicāraṇā natthi, "devānaṃ kammajatejo balavā hoti,
karajaṃ mandan"ti avisesena vuttattā pana ye keci kavaḷiṅkārāhārūpajīvino devā
@Footnote: 1 Ma. sampattiyā mahantatāYu.      2 ka.Sī. nāmāti
Evaṃ karonti, teyeva cavantīti veditabbā. Keci panāhu
"nimmānaratiparanimmitavasavattino te devā"ti. Khiḍḍāpadussanamatteneva hete
"khiḍḍāpadosikā"ti vuttā. Sesamettha purimanayeneva veditabbaṃ.
      [47-48] Tatiyavāre: manena padussanti nassanti vinassantīti
manopadosikā, ete cātummahārājikā. Tesu kira eko devaputto "nakkhattaṃ
kīḷissāmī"ti saparivāro rathena vīthiṃ paṭipajjati, athañño nikkhamanto taṃ purato
gacchantaṃ disvā "kiṃ 1- bho ayaṃ kapaṇo adiṭṭhapubbaṃ viya ekaṃ disvā pītiyā
uddhumāto viya bhijjamāno viya ca gacchatī"ti kujjhati. Purato gacchantopi
nivattitvā taṃ kuddhaṃ disvā kuddhā nāma suvijjānā 2- honti kuddhabhāvamassa
ñatvā "tvaṃ kuddho mayhaṃ kiṃ karissasi, ayaṃ sampatti mayā dānasīlādīnaṃ vasena
laddhā,  na tuyhaṃ vasenā"ti paṭikujjhati. Ekasmiṃ hi kuddhe itaro akuddho
rakkhati, ubhosu pana kuddhesu ekassa kodho itarassa paccayo hoti, tassapi
kodho itarassa paccayo hotīti ubho kandantānaṃyeva orodhānaṃ cavanti ayamettha
dhammatā. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.
      [49-52] Takkīvāre 3-: ayaṃ cakkhvādīnaṃ bhedaṃ passati, citatampana
yasmā purimaṃ purimaṃ pacchimassa pacchimassa paccayaṃ datvāva nirujjhati, tasmā
cakkhvādīnaṃ bhedato balavatarampi cittassa bhedaṃ na passati. So taṃ apassanto
yathā nāma sakuṇo ekaṃ rukkhaṃ jahitvā aññasmiṃ 4- nilīyati, evameva imasmiṃ
attabhāve bhinne cittaṃ aññatra gacchatīti gahetvā evamāha. Sesamettha vuttanayeneva
veditabbaṃ.
                        Antānantavādavaṇṇanā
      [53] Antānantikāti antānantavādā, antaṃ vā anantaṃ vā
antānantaṃ vā nevantānānantaṃ vā ārabbha pavattavādāti attho.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃsaddo na dissati.         2 cha.Sī.i. suviditā.
@3 Ma.i. takkīvāde.              4 Ma. ekasmiṃ.
      [54-60] Antasaññī lokasmiṃ viharatīti paṭibhāganimittaṃ cakkavāḷapariyantaṃ
avaḍḍhetvā taṃ "loko"ti gahetvā antasaññī lokasmiṃ viharati,
cakkavāḷapariyantaṃ katvā vaḍḍhitakasiṇo 1- pana anantasaññī hoti, uddhamadho
avaḍḍhetvā pana tiriyaṃ vaḍḍhetvā uddhamadho antasaññī tiriyaṃ anantasaññī.
Takkīvādo vuttanayeneva veditabbo. Ime cattāropi attanā diṭṭhapubbānusāreneva
diṭṭhiyā gahitattā pubbantakappikesu paviṭṭhā.
                        Amarāvikkhepavādavaṇṇanā
      [61] Na maratīti amaRā. Kā sā? "evantipi me no"ti ādinā
nayena pariyantarahitā diṭṭhigatikassa diṭṭhi ceva vādā 2- ca. Vividho khepoti
vikkhepo, amarāya diṭṭhiyā vācāya ca vikkhepoti amarāvikkhepo, so etesaṃ
atthīti amarāvikkhepikā. Aparo nayo, amarā nāma ekā macchajāti, sā
ummujjananimujjanādivasena udake sandhāvamānā gahetuṃ na sakkā, 3- evameva ayaṃ
pi vādo itocito ca sandhāvati, gāhaṃ na upagacchatīti amarāvikkhepoti vuccati,
so etesaṃ atthīti amarāvikkhepikā.
      [62] "idaṃ kusalan"ti yathābhūtaṃ nappajānātīti dasa kusalakammapathe
yathābhūtaṃ nappajānātīti attho. Akusalepi dasa akusalakammapathāva adhippetā. So
mamassa vighātoti "musā mayā bhaṇitan"ti vippaṭisāruppattiyā mama vighāto assa,
dukkhaṃ bhaveyyāti attho. So mamassa antarāyoti so mama saggassa ceva
maggassa ca antarāyo assa. Musāvādabhayā musāvādaparijegucchāti musāvāde
ottappena ceva hiriyā ca. Vācāvikkhepaṃ āpajjatīti vācāya vikkhepaṃ āpajjati.
Kīdisaṃ? amarāvikkhepaṃ, apariyantavikkhepanti attho.
      Evantipi me noti ādīsu "evantipi me no"ti aniyamitavikkhePo.
Tathātipi me noti "sassato attā ca loko cā"ti vuttaṃ sassatavādaṃ paṭikkhipati.
Aññathātipi me noti sassatato aññathā 4- vuttaṃ ekaccasassataṃ ekaccaasassataṃ 5-
@Footnote: 1 ka.Ma. vaḍḍhitakasiṇe    2 cha.Ma., i. vācā.    3 cha.Ma. sakkāti
@4 Ma. aññathāpīti       5 cha.Ma., i. ayaṃ pāṭho na dissati.
Paṭikkhipati. Notipi me noti "na hoti tathāgato paraṃ maraṇā"ti vuttaṃ ucchedaṃ
paṭikkhipati. No  notipi me noti "neva hoti na na hotī"ti vuttaṃ takkīvādaṃ
paṭikkhipati. Ayaṃ pana "idaṃ kusalan"ti vā "akusalan"ti vā puṭṭho na kiñaci
byākaroti. "idaṃ kusalan"ti vā 1- puṭṭho "evantipi me no"ti vadati. Tato
"kiṃ akusalan"ti vutte "tathātipi me no"ti vadati. "kiṃ  ubhayato aññathā"ti
vutte "aññathātipi me no"ti vadati. Tato "tividhenāpi na hoti, kinte laddhī"ti
vutte "notipi me no"ti vadati. Tato "no noti kinte 2- laddhī"ti vutte
"no notipi me no"ti evaṃ vikkhepamevāpajjati, ekasmimpi pakkhe na tiṭṭhati.
      [63] Chando vā rāgo vāti appaṭijānantopi 3- sahasā kusalameva
"kusalan"ti vatvā akusalameva "akusalan"ti vatvā "mayā asukassa nāma evaṃ
byākataṃ, kintaṃ subyākatan"ti aññe paṇḍite pucchitvā tehi "subyākataṃ
bhadramukha, `kusalameva tayā kusalaṃ akusalameva akusalan'ti byākatan"ti vutte "natthi
mayā sadiso paṇḍito"ti evaṃ me tattha chando vā rāgo vā assāti attho.
Ettha ca chando dubbalarāgo, rāgo balavarāgoti. 4- Doso vā paṭigho vāti
kusalaṃ 5- pana "akusalan"ti, akusalaṃ vā "kusalan"ti vatvā aññe paṇḍite
pucchitvā tehi "dubyākataṃ tayā"ti vutte "ettakampi nāma na jānāmī"ti tattha
me assa doso vā paṭigho vāti attho. Idhāpi doso dubbalakodho, paṭigho
balavakodho.
      Taṃ mamassa upādānaṃ, so mamassa vighātoti taṃ chandarāgadvayaṃ mama
upādānaṃ assa, dosapaṭighadvayaṃ vighāto. Ubhayampi vā daḷhaggahaṇavasena upādānaṃ,
vihananavasena vighāto. Rāgo hi amuñcitukāmatāya ārammaṇaṃ gaṇhāti jalūkā viya.
Doso vināsetukāmatāya āsīviso viya. Ubhopi cete santāpakaṭṭhena vihanantiyevāti
"upādānan"ti ca "vighāto"ti ca vuttā. Sesaṃ paṭhamavārasadisameva.
@Footnote: 1 cha.Ma. vāsaddo na dissati.           2 cha.Ma. kiṃ no noti te.
@3 cha.Ma., i. ajānantopi              4 cha.Ma., i. balavarāgo.    5 ka. kusalampi
      [64] Paṇḍitāti paṇḍiccena samannāgatā. Nipuṇāti saṇhasukhumavuḍḍhino
saṇhasukhumaṃ atthantaraṃ 1- paṭivijjhanasamatthā. Kataparappavādāti viññātaparappavādā
ceva parehi saddhiṃ katavādapariccayā ca. Vālavedhirūpāti vālavedhidhanuggahasadisā.
Vo 2-  bhindantā maññeti vālavedhi viya vālaṃ sukhumānipi paresaṃ diṭṭhigatāni
attano paññābalena 3- bhindantā viya carantīti attho. Te maṃ tatthāti te
samaṇabrāhmaṇā maṃ tesu kusalākusalesu. Samanuyuñjeyyunti "kiṃ kusalaṃ, kiṃ akusalanti
attano laddhiṃ vadā"ti laddhiṃ puccheyyuṃ. Samanuggāheyyunti "idaṃ nāmā"ti vutte
"kena kāraṇena etamatthaṃ gāhayā"ti 4- kāraṇaṃ puccheyyuṃ. Samanubhāseyyunti "iminā
nāma kāraṇenā"ti vutte kāraṇe dosaṃ dassetvā "na tvaṃ idaṃ jānāsi,
idampana gaṇha, idaṃ vissajjehī"ti evaṃ samanuyuñjeyyuṃ. Na sampāyeyyanti na
sampādeyyaṃ, sampādetvā kathetuṃ na sakkuṇeyyanti attho. So mamassa
vighātoti yantaṃ punappunaṃ vatvāpi asampāyanaṃ nāma, so mama vighāto assa,
oṭṭhatālujivhāgalasosanadukkhameva assāti attho. Sesametthāpi paṭhamavārasadisameva.
      [65-66] Mandoti mandapañño, apaññassevetaṃ nāmaṃ. Momūhoti
atisammuḷho. Hoti tathāgatoti ādīsu satto "tathāgato"ti  adhippeto. Sesamettha
uttānameva. Imepi cattāro pubbe pavattadhammānusāreneva diṭṭhiyā gahitattā
pubbantakappikesu paviṭṭhā.
                       Adhiccasamuppannavādavaṇṇanā
      [67] "adhiccasamuppanno attā ca loko cā"ti dassanaṃ adhiccasamuppannaṃ,
taṃ etesaṃ atthīti adhiccasamuppannikā. Adhiccasamuppannanti akāraṇasamuppannaṃ.
      [68-73] Asaññasattāti desanāsīsametaṃ, acittuppādā rūpamattakaattabhāvāti 5-
attho. Tesaṃ evaṃ uppatti veditabbā:- ekacco hi titthāyatane pabbajitvā
vāyokasiṇe parikammaṃ katvā catutthajjhānaṃ nibbattetvā jhānā vuṭṭhāya
@Footnote: 1 Sī.Ma. sukhumaatthantaraṃ, i. sukhumaatthantare.    2 ka.Ma. te
@3 cha.Ma., i. paññāgatena                 4 cha.Ma. gāhayenti.
@5 Sī. acittuppādarūpamattakadattebhāvāti.
"citte dosaṃ passati, citte sati hatthacchedādidukkhañceva sabbabhayāni ca honti,
alaṃ iminā cittena, acittakabhāvova santo"ti evaṃ citte dosaṃ passitvā
aparihīnajjhāno kālaṃ katvā asaññasattesu nibbattati, cittamassa cuticittanirodhena
idheva nivattati, rūpakkhandhamattameva tattha pātubhavati. Te tattha yathā nāma
jiyāvegukkhitto saro yattako jiyāvego, tattakamevākāse gacchati, evameva
jhānavegukkhittā upapajjitvā yattako jhānavego, tattakameva kālaṃ tiṭṭhanti,
jhānavege pana parihīne tattha rūpakkhandho antaradhāyati, idha pana paṭisandhisaññā
uppajjati. Yasmā pana tāya idha uppannasaññāya tesaṃ tattha cuti paññāyati,
tasmā "saññuppādā ca pana te devā tamhā kāyā cavantī"ti vuttaṃ. Santatāyāti
santabhāvāya. Sesamettha uttānameva. Takkīvādopi vuttanayeneva veditabboti.
                       Aparantakappikavādavaṇṇanā
      [74] Evaṃ aṭṭhārasa pubbantakappike dassetvā idāni catucattālīsa
aparantakappike dassetuṃ "santi bhikkhave"ti ādimāha. Tattha anāgatakoṭṭhāsasaṅkhātaṃ
aparantaṃ kappetvā gaṇhantīti aparantakappikā, aparantakappo vā etesaṃ atthīti
aparantakappikā. Evaṃ sesampi pubbe vuttanayeneva 1- veditabbaṃ
                          saññīvādavaṇṇanā
      [75] Uddhamāghatanikāti 2- āghātanaṃ vuccati maraṇaṃ, uddhamāghātanā
attānaṃ vadantīti uddhamāghātanikā. "saññī"ti pavatto vādo saññīvādo, so
tesaṃ 3- atthīti saññīvādā.
      [76-77] Rūpī attāti ādīsu kasiṇarūpaṃ "attā"ti, tattha pavattasaññañcassa
"saññā"ti gahetvā vā ājīvakādayo viya takkamatteneva vā "rūpī
attā hoti, arogo paraṃ maraṇā saññī"ti naṃ paññapenti. Tattha arogoti nicco.
Arūpasamāpattinimittaṃ pana "attā"ti samāpattisaññañcassa "saññā"ti gahetvā vā
nigaṇṭhādayo viya takkamatteneva vā "arūpī attā hoti, arogo paraṃ maraṇā saññī"ti
@Footnote: 1 cha.Ma. vuttappakāranayeneva     2 cha.Ma. uddhamāghātanikāti   3 cha.Ma. etesaṃ
Naṃ paññapenti. Tatiyā pana missakagāhavasena pavattā diṭṭhi. Catutthā takkagāheneva.
Dutiyacatukkaṃ antānantikavāde vuttanayeneva veditabbaṃ. Tatiyacatukke samāpannakavasena
ekattasaññī, asamāpannakavasena nānattasaññī, parittakasiṇavasena parittasaññī,
vipulakasiṇavasena appamāṇasaññīti veditabbo. 1- Catutthacatukke pana dibbena
cakkhunā tikacatukkajjhānabhūmiyaṃ  nibbattamānaṃ disvā "ekantasukhī"ti gaṇhāti,
niraye nibbattamānaṃ disvā "ekantadukkhī"ti, manussesu nibbattamānaṃ disvā
"sukhadukkhī"ti, vehapphaladevesu nibbattamānaṃ disvā "adukkhamasukhī"ti gaṇhāti.
Visesato hi pubbenivāsānussatiñāṇalābhino pubbantakappikā honti, dibbacakkhukā
aparantakappikāti.
                    Asaññīnevasaññīnāsaññīvādavaṇṇanā
      [78-83]  Asaññīvādo saññīvāde ādimhi vuttānaṃ dvinnaṃ
catukkānaṃ vasena veditabbo. Tathā nevasaññīnāsaññīvādo. Kevalañhi tattha "saññī
attā"ti gaṇhantānaṃ tā diṭṭhiyo, idha "asaññī"ti ca "nevasaññīnāsaññī"ti
ca. Tattha na ekantena kāraṇaṃ pariyesitabbaṃ. Diṭṭhigatikassapi gāho
ummattakapacchisadisoti vuttametaṃ.
                        Ucchedavādavaṇṇanā
      [84] Ucchedavāde: satoti vijjamānassa. Ucchedanti upacchedaṃ.
Vināsanti adassanaṃ. Vibhavanti bhāvavigamaṃ. Sabbānetāni aññamaññavevacanāneva.
Tattha dve janā ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhanti lābhī ca alābhī ca. Lābhī arahato 2-
dibbena cakkhunā cutiṃ disvā upapattiṃ apassanto. Yo vā cutimattameva daṭṭhuṃ
sakkoti na upapattiṃ, 3- so ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Alābhī ca "ko paralokaṃ
jānātī"ti 4- kāmasukhagiddhitāya vā "yathā rukkhato paṇṇāni patitāni puna na
virūhanti, evameva sattā"ti ādinā takkena vā ucchedaṃ gaṇhāti. Idha pana
@Footnote: 1 cha.Ma. veditabbā            2 ka.Ma. anussaranto
@3 cha.Ma. upapātaṃ.            4 cha.Ma. na jānātīti
Taṇhādiṭṭhīnaṃ vasena vā tathā ca aññathā ca vikappetvā vā imā satta
diṭṭhiyo uppannāti veditabbā.
      [85] Tattha rūpīti rūpavā. Cātummahābhūtikoti catumahābhūtamayo.
Mātāpitūnaṃ etanti mātāpettikaṃ. Kintaṃ? sukkasoṇitaṃ, mātāpettike sambhūto
Jātoti mātāpettikasambhavo. Iti rūpakāyasīsena manussattabhāvaṃ "attā"ti vadati.
Ittheketi itthaṃ eke, evameketi attho.
      [86] Dutiyo taṃ paṭikkhipitvā dibbattabhāvaṃ vadati. Dibboti devaloke
sambhūto. Kāmāvacaroti chakāmāvacaradevapariyāpanno. Kavaḷiṅkārāhāraṃ 1- bhakkhayatīti
kavaḷiṅkārāhārabhakkho.
      [87] Manomayoti jhānamanena nibbatto. Sabbaṅgapaccaṅgīti sabbaaṅgapaccaṅgayutto.
Ahīnindariyoti paripuṇṇindriyo. Yāni brahmaloke atthi, tesaṃ vasena, itaresañca
saṇṭhānavasenetaṃ vuttaṃ.
      [88-92] Sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamāti ādīnaṃ attho
visudadhimagge vutto. Ākāsānañcāyatanupagoti ādīsu pana ākāsānañcāyatanabhavaṃ
upagatoti evamattho veditabbo. Sesamettha uttānamevāti.
                       Diṭṭhadhammanibbānavādavaṇṇanā
      [93] Diṭṭhadhammanibbānavāde "diṭṭhadhammo"ti paccakkhadhammo vuccati,
tattha tattha paṭiladdhattabhāvassetaṃ adhivacanaṃ, diṭṭhadhamme nibbānaṃ diṭṭhadhammanibbānaṃ,
imasmiṃyeva attabhāve dukkhavūpasamoti 2- attho, taṃ vadantīti diṭṭhadhammanibbānavādā,
paramadiṭṭhadhammanibbānanti paramaṃ diṭṭhadhammanibbānaṃ, uttamanti attho.
      [94] Pañcahi kāmaguṇehīti manāpapiyarūpādīhi pañcahi kāmakoṭṭhāsehi,
bandhanehi vā. Samappitoti suṭṭhu appito allīno hutvā. Samaṅgībhūtoti samannāgato.
Paricāretīti tesu kāmaguṇesu yathāsukhaṃ indriyāni cāreti sañcāreti itocitoca
upaneti. Athavā: paladdhati ramati kīḷati. Ettha ca duvidhā kāmaguṇā mānusakā 3-
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. kavaḷīkāraṃ.   2 cha.Ma.,i. dukkhavūpasamananti.   3 ka.Ma. mānusikā.
Ceva dibbā ca. Mānusikā mandhātukāmaguṇasadisā daṭṭhabbā, dibbā ca
paranimmitavasavattidevarājassa kāmaguṇasadisāti. Evarūpe kāme upagatānaṃ hi te
diṭṭhadhammanibbānappattiṃ paññapenti.
      [95] Dutiyavāre hutvā abhāvaṭṭhena aniccā, paṭipīḷanaṭṭhena dukkhā,
pakatijahanaṭṭhena vipariṇāmadhammāti veditabbā. Tesaṃ vipariṇāmaññathābhāvāti tesaṃ
kāmānaṃ vipariṇāmasaṅkhātā aññathābhāvā, yaṃpi me ahosi, taṃpi me natthīti
vuttanayena uppajjanti sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā. Tattha anto
nijjhāyanalakkhaṇo soko, tannissitalālappanalakkhaṇo paridevo, kāyapaṭipīḷanalakkhaṇaṃ
dukkhaṃ, manovighātalakkhaṇaṃ domanassaṃ, visādalakkhaṇo upāyāso, vivicceva kāmehīti
ādīnamattho visuddhimagge vutto.
      [96] Vitakkitanti abhiniropanavasena pavatto vitakko. Vicāritanti
anumajjanavasena pavatto vicāro. Etenetanti etena vitakkitena ca vicāritena
ca etaṃ paṭhamajjhānaṃ oḷārikaṃ sakaṇṭakaṃ viya khāyati.
      [97-98] Pītigatanti pītiyeva. Cetaso ubbillāvitattanti 1- cittassa
ubbillāvibhāvakaraṇaṃ, cetaso ābhogoti jhānā vuṭṭhāya tasmiṃ sukhe punappunaṃ
cittassa ābhogo manasikāro samannāhāroti. Sesamettha diṭṭhadhammanibbānavāde
uttānameva.
      Ettāvatā sabbāpi dvāsaṭṭhidiṭṭhiyo kathitā honti. Yāsaṃ satteva
ucchedadiṭṭhiyo, sesā sassatadiṭṭhiyo.
      [100-104] Idāni "imehi kho te bhikkhave"ti  iminā vārena
sabbepi te aparantakappike ekajjhaṃ niyyādetvā sabbaññutañāṇaṃ vissajjesi. 2-
Puna "imehi kho te bhikkhave"ti ādinā vārena sabbepi te aparantakappike
pubbantāparantakappike 3- ca 3- ekajjhaṃ niyyādetvā tadeva ñāṇaṃ vissajjesi. Iti
"katame ca te bhikkhave dhammā"ti ādimhi pucchamānopi sabbaññutañāṇameva
@Footnote: 1 Ma. uppilāvitattaṃ            2 cha.Ma. vissajjeti
@3-3 cha.i, pubbantāparantakappike
Pucchitvā vissajjamānopi sattānaṃ ajjhāsayaṃ tulāya tulāyanto viya, sinerupādato
vālukaṃ uddharanto viya dvāsaṭṭhidiṭṭhigatāni uddharitvā sabbaññutañāṇameva
vissajjesi. Evaṃ ayaṃ yathānusandhivasena desanā āgatā.
      Tayo hi suttassa anusandhī:- pucchānusandhi, ajjhāsayānusandhi,
yathānusandhīti. Tattha "evaṃ vutte aññataro bhikkhu bhagavantaṃ etadavoca `kinnu kho
bhante orimaṃ tīraṃ, kiṃ pārimaṃ tīraṃ, ko majjhe saṃsīdo, ko thale ussādo, 1-
ko manussaggāho, ko amanussaggāho, ko āvaṭṭaggāho, ko antopūtibhāvo'ti 2-
evaṃ pucchantānaṃ bhagavatā vissajjitasuttavasena pucchānusandhi veditabbā. 3-
      "atha kho aññatarassa bhikkhuno evaṃ cetaso parivitakko udapādi
`iti kira bho rūpaṃ anattā, vedanā, saññā, saṅkhārā, viñañāṇaṃ anattā,
anattakatāni kira kammāni kammattānaṃ phusissantī'ti. 4- Atha kho bhagavā tassa
bhikkhuno cetasā cetoparivitakkamaññāya bhikkhū āmantesi:- ṭhānaṃ kho panetaṃ
bhikkhave vijjati, yaṃ idhekacco moghapuriso avijjāgato taṇhādhipateyyena cetasā
satthu sāsanaṃ atidhāvitabbaṃ maññeyya `iti kira bho rūpaṃ anattā .pe. Phusissan'ti.
Taṃ kiṃ maññatha bhikkhave rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā"ti 5- evaṃ paresaṃ ajjhāsayaṃ
viditvā bhagavatā vuttasuttavasena ajjhāsayānusandhi veditabbā.
      Yena pana dhammena ādimhi desanā uṭṭhitā, tassa dhammassa
anurūpadhammavasena vā paṭipakkhavasena vā yesu suttesu upari desanā āgacchati,
tesaṃ vasena yathānusandhi veditabbā. Seyyathīdaṃ? ākaṅkheyyasutte 6- heṭṭhā sīlena
desanā uṭṭhitā, upari cha abhiññā āgatā. Vatthasutte 7- heṭṭhā kilesavasena
desanā uṭṭhitā, upari brahmavihārā āgatā. Kosambiyasutte 8- haṭṭhā
bhaṇḍanena uṭṭhitā, upari sāraṇīyadhammā āgatā. Kakacūpame 9- heṭṭhā akkhantiyā
@Footnote: 1 Ma. ussāro                       2 saṃ. saḷā. 18/241 paṭhamadārukkhandhopamasutta
@3 cha.Ma. veditabbo                    4 Ma. upari. 14/90/70
@5 Ma. upari. 14/90/71 mahāpuṇṇamasutta     6 Ma.mū. 12/64/43
@7 Ma.mū. 12/70/48                   8 Ma.mū. 12/491/435
@9 Ma.mū. 12/222/187 kakacūpamasutta
Uṭṭhitā, upari kakacūpamā āgatā. Imasmiṃpi brahmajāle heṭṭhā diṭṭhivasena desanā
uṭṭhitā, upari suññatāpakāsanaṃ āgataṃ. Tena  vuttaṃ "evamayaṃ yathānusandhivasena
desanā āgatā"ti.
                      Paritassitavipphanditavāravaṇṇanā
      [105-117] Idāni mariyādāvibhāgadassanatthaṃ tatra "bhikkhave"ti
ādikā desanā āraddhā. Tadapi tesaṃ bhavataṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ ajānataṃ apassataṃ
vedayitaṃ taṇhāgatānaṃ paritassitaṃ vipphanditamevāti yena diṭṭhiassādena diṭṭhisukhena
diṭṭhivedayitena te somanassajātā sassataṃ attānañca lokañca paññapenti catūhi
vatthūhi, tadapi tesaṃ bhavantānaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ yathābhūtaṃ dhammānaṃ sabhāvaṃ
ajānantānaṃ apassantānaṃ vedayitaṃ taṇhāgatānaṃ kevalaṃ taṇhāgatānaṃyeva taṃ vedayitaṃ,
tañca kho panetaṃ paritassitaṃ vipphanditameva. Diṭṭhisaṅkhātena ceva taṇhāsaṅkhātena
ca paritassitena vipphanditameva calitameva kappitameva. Thusarāsimhi nikhātakhāṇusadisaṃ 1- na
sotāpannassa dassanamiva niccalanti dasseti. Eseva 2- nayo ekaccasassatavādādīsupi.
                         Phassapaccayavāravaṇṇanā
      [118-130]  Puna "tatra bhikkhave ye te samaṇabrāhmaṇā
sassatavādā"ti ādi paramparapaccayadassanatthaṃ āraddhaṃ. Tattha tadapi phassapaccayāti
yena diṭṭhiassādena diṭṭhisukhena diṭṭhivedayitena te somanassajātā sassataṃ
attānañca lokañca paññapenti catūhi vatthūhi, tadapi taṇhādiṭṭhiparipphanditaṃ
vedayitaṃ phassapaccayāti dasseti. Esa nayo sabbattha.
      [131-143] Idāni tassa paccayassa diṭṭhivedayite balavabhāvadassanatthaṃ
puna "tatra bhikkhave ye te samaṇabrāhmaṇā sassatavādā"ti ādimāha. Tattha
te vata aññatra phassāti te vata samaṇabrāhmaṇā taṃ vedayitaṃ vinā phassena
paṭisaṃvedissantīti kāraṇametaṃ natthīti. Yathā hi patato gehassa upatthambhanatthāya
thūṇā nāma balavapaccayo hoti, na taṃ thūṇāya anupatthambhitaṃ ṭhātuṃ sakkoti,
@Footnote: 1 ka. nikkhittakhāṇusadisaṃ          2 cha.Ma.i. esa
Evameva  phassopi vedanāya balavapaccayo, taṃ vinā idaṃ diṭṭhivedayitaṃ natthīti dasseti.
Esa nayo sabbattha.
                    Diṭṭhigatikādhiṭṭhānavaṭṭakathāvaṇṇanā
      [144] Idāni "tatra bhikkhave ye te samaṇabrāhmaṇā sassatavādā
sassataṃ attānañca lokañca paññapenti catūhi vatthūhi, yepi te samaṇabrāhmaṇā
ekaccasassatikā"ti ādinā nayena sabbadiṭṭhivedayitāni sampiṇḍeti. Kasmā?
upari phasse pakkhipanatthāya. Kathaṃ? sabbe te chahi phassāyatanehi phussa phussa
paṭisaṃvedenti. Tattha cha phassāyatanāni nāma cakkhuphassāyatanaṃ, sota, ghāna, jivhā,
kāya, manophassāyatananti imāni cha. Sañjātisamosaraṇakāraṇapaṇṇattimattesu hi
ayamāyatanasaddo vattati. 1- Tattha "kambojo assānaṃ āyatanaṃ, gunnaṃ dakkhiṇāpatho"ti
sañjātiyaṃ vattati, 1- sañjā tiṭṭhāneti attho. "manorame āyatane, sevanti naṃ
vihaṅgamā"ti 2- samosaraṇe. "sati satiāyatane"ti 3- kāraṇe. "araññāyatane paṇṇakuṭīsu
sammantī"ti 4- paṇṇattimatte. Svāyamidha sañjātiādiatthattayepi yujjati.
Cakkhvādīsu hi phassapañcamakā dhammā sañjāyanti samosaranti, tāni ca nesaṃ kāraṇanti
āyatanāni. Idha pana "cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ
saṅgati phasso"ti 5- iminā nayena phassasīseneva desanaṃ āropetvā phassaṃ ādiṃ
katvā paccayaparamparaṃ dassetuṃ cha phassāyatanādīni vuttāni.
      Phussa phussa paṭisaṃvedentīti phusitvā phusitvā  paṭisaṃvedenti. Ettha
ca  kiñcāpi āyatanānaṃ phusanakiccaṃ viya vuttaṃ, tathāpi na tesaṃ phusanakiccatā
veditabbā. Na hi āyatanāni phusanti, phassova taṃ taṃ ārammaṇaṃ phusati, āyatanāni
pana phasse upanikkhipetvā dassitāni, tasmā sabbe te chaphassāyatanasambhavena
phassena rūpādīni ārammaṇāni phusitvā taṃ diṭṭhivedanaṃ paṭisaṃvedissantīti evamettha
attho veditabbo.
@Footnote: 1-1 cha.Ma. pavattati             2 aṅ. pañcaka. 22/38 saddhasutta
@3 aṅ. tika. 20/102/250 paṃsudhovakasutta   4 saṃ. sa. 15/255/271 āraññakasutta
@5 saṃ.ni. 16/43/69 dukkhasutta
      Tesaṃ vedanāpaccayā taṇhāti ādīsu vedanāti chaphassāyatanasambhavā
vedanā. Sā rūpataṇhādibhedāya taṇhāya upanissayakoṭiyā paccayo hoti. Tena
vuttaṃ "tesaṃ vedanāpaccayā taṇhā"ti. Sā pana catubbidhassa upādānassa
upanissayakoṭiyā ceva sahajātakoṭiyā ca paccayo hoti. Tathā upādānaṃ bhavassa,
bhavo jātiyā upanissayakoṭiyā paccayo hoti.
      Jātīti  cettha 1- savikārā pañcakkhandhā daṭṭhabbā. Jātijarāmaraṇassa ceva
sokādīnañca upanissayakoṭiyā paccayo hoti. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato pana
paṭiccasamuppādakathā visuddhimagge vuttā, idha panassa paynomattameva veditabbaṃ.
      Bhagavā hi vaṭṭakathaṃ kathento "purimā bhikkhave koṭi na paññāyati
avijjāya, `ito pubbe avijjā nāhosi, atha pacchā sambhavī'ti evañcetaṃ 2-
bhikkhave vuccati, atha ca pana paññāyati `idappaccayā avijjā"ti 3- evaṃ avijjāsīsena
vā  "purimā bhikkhave koṭi na paññāyati bhavataṇhāya .pe. `idappacyā
Bhavataṇhā"ti 4- evaṃ taṇhāsīsena vā "purimā bhikkhave koṭi na paññāyati
bhavadiṭṭhiyā .pe. `idappaccayā Bhavadiṭṭhī"ti evaṃ diṭṭhisīsena vā kathesi. Idha
pana diṭṭhisīsena kathento vedanārāgena uppajjamānā diṭṭhiyo kathetvā
vedanāmūlakaṃ paṭiccasamuppādaṃ kathesi, tena idaṃ dasseti "evamete diṭṭhigatikā idaṃ
dassanaṃ gahetvā tīsu bhavesu catūsu yonīsu pañcasu gatīsu sattasu viññāṇaṭṭhitīsu
navasu sattāvāsesu ito ettha ito  idhāti sandhāvantā saṃsarantā yante
yuttagoṇo viya, thambhe upanibaddhakukkuro viya, vātena vippannaṭṭhanāvā viya ca
vaṭṭadukkhameva anuparivattanti, vaṭṭadukkhato sīsaṃ ukkhipituṃ na sakkontī"ti.
                          Vivaṭṭakathādivaṇṇanā
      [145] Evaṃ diṭṭhigatikādhiṭṭhānaṃ vaṭṭaṃ kathetvā idāni
yuttayogabhikkhuadhiṭṭhānaṃ katvā vivaṭṭaṃ dassento "yato kho bhikkhave bhikkhū"ti
ādimāha. Tattha yatoti yadā. Channaṃ phassāyatanānanti yehi chahi phassāyatanehi phusitvā
@Footnote: 1 cha.Ma. panetka                 2 ka. Sī.i.  evañcidaṃ
@3 aṅ. ekādasaka, 24/61/90 avijjāsutta  4 aṅ.  ekādasaka. 24/62/92 taṇhāsutta
Paṭisaṃvedayamānānaṃ 1- diṭṭhigatikānaṃ vaṭṭaṃ vaṭṭati, tesaṃyeva channaṃ phassāyatanānaṃ.
Samudayantiādīsu "avijjāsamudayā cakkhusamudayo"ti ādinā vedanākammaṭṭhāne
vuttanayena phassāyatanānaṃ samudayo veditabbo. 2- Yathā pana tattha "phassasamudayā,
phassanirodhā"ti vuttaṃ, evamidha taṃ cakkhvādīsu "āhārasamudayā, āhāranirodhā"ti
veditabbaṃ, manāyatane "nāmarūpasamudayā, nāmarūpanirodhā"ti
      uttaritaraṃ pajānātīti diṭṭhigatiko diṭṭhimeva pajānāti. 3- Ayaṃ pana
diṭṭhiñca diṭṭhito ca uttaritaraṃ sīlasamādhipaññāvimuttinti yāva arahattā jānāti.
(ko evaṃ jānātīti?) khīṇāsavo jānāti, anāgāmī, sakadāgāmī, sotāpanno,
Bahussuto, ganthadhuro bhikkhu jānāti, āraddhavipassako  jānāti, desanā pana
arahattakūṭeneva niṭṭhāpitāti.
      [146] Evaṃ vivaṭṭaṃ kathetvā idāni "desanājālavimutto diṭṭhigatiko
nāma natthī"ti dassanatthaṃ puna "ye hi keci bhikkhave"ti ārabhi. Tattha
antojālīkatāti imassa mayhaṃ desanājālassa antoyeva katā. Ettha sitāvāti
etasmiṃ  mama desanājāle sitā nissitā avassitāva. Ummujjamānā ummujjantīti
kiṃ vuttaṃ  hoti? te  adho osīdantāpi uddhaṃ uggacchantāpi mama desanājāle
sitāva hutvā osīdanti ca uggacchanti ca. Ettha pariyāpannāti ettha mayhaṃ
desanājāle  pariyāpannā, etena ābaddhā antojālīkatā ca hutvā ummujjamānā
ummujjanti, na hettha asaṅgahito diṭṭhigatiko nāma atthīti.
      Sukhumacchikenāti saṇhacchikena,  sukhumacchiddenāti attho. Kevaṭṭo viya
hi  bhagavā, jālaṃ viya desanā, parittaṃ udakaṃ viya dasasahassīlokadhātu, oḷārikā
pāṇā viya dvāsaṭṭhidiṭṭhigatikā, tassa tīre ṭhatvā olokentassa oḷārikānaṃ
pāṇānaṃ antojālīkatabhāvadassanaṃ viya bhagavato sabbesaṃ diṭṭhigatikānaṃ desanājālassa
antokatabhāvadassananti 4- evamettha opammasaṃsandanaṃ veditabbaṃ.
      [147] Evaṃ imāhi dvāsaṭṭhiyā diṭṭhīhi sabbadiṭṭhīnaṃ saṅgahitattā
sabbesaṃ diṭṭhigatikānaṃ etasmiṃ desanājāle pariyāpannabhāvaṃ dassetvā idāni
@Footnote: 1 Sī. paṭisaṃvediyamānānaṃ        2 cha.Ma.i. samudayādayo veditabbā
@3 cha.Ma. jānāti             4 Ma. antogadhabhāvadassananti
Attano katthaci pariyāpannabhāvaṃ dassento "ucchinnabhavanettiko bhikkhave
tathāgatassa kāyo"ti ādimāha. Tattha nayanti etāyāti netti. Nayantīti gīvāyaṃ
bandhitvā ākaḍḍhanti, rajjuyā etaṃ nāmaṃ. Idha pana nettisadisatāya bhavataṇhā
nettīti adhippetā. Sā hi mahājanaṃ gīvāyaṃ bandhitvā taṃ taṃ bhavaṃ neti upanetīti
bhavanetti, arahattamaggasatthena ucchinnā bhavanetti assāti ucchinnabhavanettiko.
      Kāyassa bhedā uddhanti kāyassa bhedato uddhaṃ. Jīvitapariyādānāti
jīvitassa sabbaso pariyādinnattā parikkhīṇattā, puna appaṭisandhakabhāvāti,
attho. Na naṃ 1- dakkhantīti taṃ tathāgataṃ devā vā manussā vā na dakkhissanti,
apaṇṇattikabhāvaṃ gamissatīti attho.
      Seyyathāpi bhikkhaveti upamāyampana idaṃ saṃsandanaṃ:- ambarukkho viya
hi tathāgatassa kāyo, rukkhe jātamahāvaṇṭo viya taṃ nissāya pubbe pavattataṇhā.
Tasmiṃ vaṇṭe upanibaddhā pañcapakkadvādasapakkaaṭṭhārasapakkaparimāṇā ambapiṇḍi
viya taṇhāya sati taṇhāupanibandhanā hutvā āyatiṃ nibbattanakā pañcakkhandhā
dvādasāyatanāni aṭṭhārasa dhātuyo. Yathā pana tasmiṃ  vaṇṭe chinne sabbāni tāni
ambāni tadanvayāni honti, taṃyeva vaṇṭaṃ  anugatāni vaṇṭacchedā chinnāni
yevāti attho, evameva bhavanetti vaṇṭassa anupacchinnattā āyatiṃ uppajjeyyuṃ
pañcakkhandhā dvādasāyatanāni aṭṭhārasa dhātuyo, sabbe te dhammā tadanvayā
honti, bhavanettiṃ anugatā, tāya chinnāya chinnāyevāti attho. Yathā pana
tasmimpi rukkhe maṇḍakakaṇṭakavisasamphassaṃ āgamma anupubbena sussitvā mate
"imasmiṃ ṭhāne evarūpo nāma rukkho ahosī"ti vohāramattameva hoti, na taṃ
rukkhaṃ koci passati, evaṃ ariyamaggasamphassaṃ āgamma taṇhāsinehassa pariyādinnattā
anupubbena sussitvā viya bhinne imasmiṃ kāye kāyassa bhedā uddhaṃ
jīvitapariyādānā na taṃ dakkhanti, tathāgatampi devamanussā na dakkhissanti, "evarūpassa
nāma kira satthuno idaṃ sāsanan"ti vohāramattameva bhavissatīti anupādisesa-
nibbānadhātuṃ pāpetvā desanaṃ ṭhapesi.
@Footnote: 1 ka. na taṃ
      [148] Evaṃ vutte āyasmā ānandoti evaṃ bhagavatā imasmiṃ
sutte vutte thero ādito paṭṭhāya sabbaṃ suttaṃ samannāharitvā evaṃ buddhabalaṃ
dīpetvā kathitasuttassa bhagavatā nāmaṃ na gahitaṃ, 1- handassa nāmaṃ gaṇhāpessāmīti
cintetvā bhagavantaṃ etadavoca.
       Tasmātiha tvanti ādīsu ayaṃ atthayojanā:- ānanda yasmā imasmiṃ
dhammapariyāye idhatthopi paratthopi vibhatto, tasmātiha tvaṃ imaṃ dhammapariyāyaṃ
"atthajālan"tipi naṃ dhārehi, yasmā panettha bahū tantidhammā kathitā, tasmā
"dhammajālan"tipi naṃ dhārehi, yasmā ca ettha seṭṭhaṭṭhena brahmaṃ sabbaññutañāṇaṃ
vibhattaṃ, tasmā "brahmajālan"tipi naṃ dhārehi, yasmā ettha dvāsaṭṭhidiṭṭhiyo
vibhattā, tasmā "diṭṭhijālan"tipi naṃ dhārehi, yasmā pana imaṃ dhammapariyāyaṃ sutvā
devaputtamārampi khandhamārampi maccumārampi kilesamārampi sakkā maddituṃ, tasmā
"anuttaro saṅgāmavijayo"tipi naṃ dhārehīti.
      Idamavoca bhagavāti idaṃ nidānāvasānato pabhūti yāva "anuttaro
saṅgāmavijayotipi naṃ dhārehī"ti sakalaṃ suttantaṃ bhagavā paresaṃ paññāya
alabbhaneyyappatiṭṭhaṃ paramagambhīraṃ sabbaññutañāṇaṃ pakāsento suriyo viya andhakāraṃ
diṭṭhigatamahandhakāraṃ vidhamento avoca.
      [149] Attamanā te bhikkhūti te bhikkhū attamanā sakamanā, buddhagatāya
pītiyā uddaggacittā hutvāti vuttaṃ hoti. Bhagavato bhāsitantī evaṃ
vicitranayadesanāvilāsayuttaṃ idaṃ suttaṃ karavikarutamañjunā kaṇṇasukhena
paṇḍitajanahadayānaṃ amatābhisekasadisena brahmasarena bhāsamānassa bhagavato vacanaṃ. Abhinandunti
anumodiṃsu ceva sampaṭicchiṃsu ca. Ayaṃ hi abhinandasaddo "abhinandati abhivadatī"ti 2-
ādīsu taṇhāyapi āgato.
              "annamevābhinandanti     ubhaye devamānusā"ti 3-
ādīsu upagamane.
@Footnote: 1 cha.Ma.i. na bhagavatā nāmaṃ gahitaṃ.          2 saṃ. khandha. 17/5/12 samādhisutta
@3 saṃ.sa. 15/43/36 annasutta
              "cirappavāsiṃ purisaṃ       dūrato sotthimāgataṃ
              ñātimittā suhajjā ca    abhinandanti āgatan"ti 1-
ādīsu sampaṭicchanepi. "abhinanditvā anumoditvā"ti 2- ādīsu anumodanepi.
Svāyamidha anumodanasampaṭicchanesu yujjati. Tena vuttaṃ "abhinandunti anumodiṃsu
ceva sampaṭicchiṃsu cā"ti.
              Subhāsitaṃ sulapitaṃ         sādhu sādhūti tādino
              anumodanā sirasā       sampaṭicchiṃsu bhikkhavoti.
      Imasmiñca pana veyyākaraṇasminati imasmiṃ niggāthakasutte. Niggāthakattā
hi idaṃ "veyyākaraṇan"ti vuttaṃ.
      Dasasahassīlokadhātūti dasasahassacakkavāḷaparimāṇā lokadhātu. Akampitthāti
na suttapariyosāneyeva akampitthāti veditabbā. "bhaññamāne"ti hi vuttaṃ.
Tasmā dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatesu viniveṭhetvā desiyamānesu tassa tassa diṭṭhigatassa
pariyosāne pariyosāneti dvāsaṭṭhiyā ṭhānesu akampitthāti veditabbā.
      Tattha aṭṭhahi kāraṇehi paṭhavīkampo veditabbo:- dhātukkhobhena,
iddhimato ānubhāvena, bodhisattassa gabbhokkantiyā, mātukucchito nikkhamanena,
sambodhipattiyā, dhammacakkappavattanena, āyusaṅkhāravossajjanena 3- parinibbānenāti.
Tesaṃ vinicchayaṃ "aṭṭha kho ime ānanda hetū, aṭṭha paccayā mahato bhūmicālassa
pātubhāvāyā"ti 4- evaṃ mahāparinibbāne āgatāya tantiyā vaṇṇanākāleyeva vakkhāma
ayaṃ pana mahāpaṭhavī aparesupi aṭṭhasu ṭhānesu akampittha: mahābhinikkhamane,
bodhimaṇḍūpasaṅkamane, paṃsukūlaggahaṇe, paṃsukūladhovane, kāḷakārāmasutte, gotamakasutte,
vessantarajātake, imasmiṃ brahmajāleti. Tattha mahābhinikkhamanabodhimaṇḍūpasaṅkamanesu
vīriyabalena akampittha. Paṃsukūlaggahaṇe dvisahassadīpaparivāre cattāro mahādīpe
pahāya pabbajitvā susānaṃ gantvā paṃsukūlaṃ gaṇhantena "dukkaraṃ bhagavatā katan"ti
acchariyavegābhihatā akampittha. Paṃsukūladhovanavessantarajātakesu akālakampanena
@Footnote: 1 khu. dha. 25/219/55 nandiyavatthu      2 Ma. mū, 12/205/174 madhupiṇḍikasutta
@3 i. cha.Ma. āyusaṅkhārossajjanena       4 dī. mahā. 10/171/96 mahāparinibbānasutta
Akampittha. Kāḷakārāmagotamakasuttesu "ahaṃ sakkhī bhagavā"ti sakkhibhāvena akampittha.
Imasmimpana brahmajāle dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatesu vijaṭetvā niggumbaṃ katvā
desiyamānesu sādhukāradānavasena akampitthāti veditabbā.
      Na kevalañca etesu ṭhānesuyeva paṭhavī akampittha, atha kho tīsu
saṅgahesupi mahāmahindattherassa imaṃ dīpaṃ āgantvā jotivane 1- nisīditvā dhammaṃ
desitadivasepi akampittha. Kalyāṇiyavihāre ca piṇaḍapātiyattherassa cetiyaṅgaṇaṃ
sammajjitvā tattheva nisīditvā buddhārammaṇaṃ pītiṃ gahetvā imaṃ suttantaṃ
āraddhassa suttapariyosāne udakapariyantaṃ katvā akampittha. Lohapāsādassa
pācīnaambalaṭṭhikaṭṭhānaṃ 2- nāma ahosi. Tattha nisīditvā dīghabhāṇakattherā brahma-
jālasuttaṃ ārabhiṃsu, tesaṃ sajjhāyapariyosānepi udakapariyantameva katvā paṭhavī
akampitthāti.
              Evaṃ yassānubhāvena        akampittha anekaso
              medanī suttaseṭṭhassa        desitassa sayambhunā.
              Brahmajālassa tassīdha        dhammaṃ atthañca paṇḍitā
              sakkaccaṃ uggahetvāna,      paṭipajjantu yonisoti.
                 Iti sumaṅgalavilāsiniyā    dīghanikāyaṭṭhakathāyaṃ
                   brahmajālasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.


             The Pali Atthakatha in Roman Book 4 page 78-121.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=4&A=2050
             อรรถกถาบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=4&A=2050
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=9&i=1
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=9&A=1
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=9&A=1
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=9&A=1
             Contents of The Tipitaka Volume 9
http://84000.org/tipitaka/read/?index_9