บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๘

หน้าที่ ๒๕๐.

อิติ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ อคฺเค ปิโต มหาโกฏฺิตตฺเถโร โลกิยธมฺมํ ปุจฺฉนฺโต จิตฺตํ เชฏฺกํ จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ปุจฺฉิ, โลกุตฺตรธมฺมํ ปุจฺฉนฺโต ปญฺ เชฏฺกํ ปญฺ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ปุจฺฉิ, ธมฺมเสนาปติ- สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ตเถว วิสฺสชฺเชสีติ. ยญฺจาวุโส ^๑- ปชานาตีติ ยํ จตุสจฺจธมฺมํ อิทํ ทุกฺขนฺติอาทินา นเยน มคฺคปญฺา ปชานาติ. ตํ วิชานาตีติ มคฺควิญฺาณํปิ ตเถว ตํ วิชานาติ. ยํ วิชานาตีติ ยํ สงฺขารคตํ อนิจฺจนฺติอาทินา นเยน วิปสฺสนาวิญฺาณํ วิชานาติ. ตํ ปชานาตีติ วิปสฺสนาปญฺาปิ ตเถว ตํ ปชานาติ. ตสฺมา อิเม ธมฺมาติ เตน การเณน อิเม ธมฺมา. สํสฏฺาติ เอกุปฺปาทเอกนิโรธเอกวตฺถุกเอการมฺมณตาย สํสฏฺา. ปญฺา ภาเวตพฺพาติ อิทํ มคฺคปญฺ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตํ ปน วิญฺาณํ ตาย สทฺธึ ภาเวตพฺพเมว โหติ. วิญฺาณํ ปริญฺเยฺยนฺติ อิทํ วิปสฺสนาวิญฺาณํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตา ปน ปญฺา เตน สทฺธึ ปริชานิตพฺพาว โหติ. [๔๕๐] เวทนา เวทนาติ อิทํ กสฺมา ปุจฺฉติ? เวทนาลกฺขณํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. เอวํ สนฺเตปิ เตภูมิกสมฺมสนวิจารเวทนาว ^๒- อธิปฺเปตาติ สลฺลกฺเขตพฺพา. สุขมฺปิ เวเทตีติ สุขํ อารมฺมณํ เวเทติ อนุภวติ. ปรโต ปททฺวเยปิ เอเสว นโย. "รูปญฺจ หิทํ มหาลิ เอกนฺตทุกฺขํ อภวิสฺส, ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ สุเขน, นยิทํ สตฺตา รูปสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ. ยสฺมา จ โข มหาลิ รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน, ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมึ สารชฺชนฺติ, สาราคา สํยุชฺชนฺติ, สํโยคา สงฺกิลิสฺสนฺติ. เวทนา จ หิทํ, ฯเปฯ สญฺา ฯเปฯ สงฺขารา ฯเปฯ วิญฺาณญฺจ หิทํ มหาลิ เอกนฺตทุกฺขํ อภวิสฺส ฯเปฯ สงฺกิลิสฺสนฺตี"ติ ^๓- อิมินา หิ ^๔- มหาลิสุตฺตปริยาเยน อิธ อารมฺมณํ สุขํ ทุกฺขมทุกฺขมสุขนฺติ กถิตํ. อปิจ ปุริมสุขํ เวทนํ อารมฺมณํ กตฺวา อปรา สุขา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ยํ หาวุโส ^๒ สี. เตภูมกสมฺมสนวาเร เวทนา @^๓ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๑๐/๕๗ มหาลิสุตฺต ^๔ สี.,อิ. อิมินาปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๑.

เวทนา เวเทติ, ปุริมํ ทุกฺขํ เวทนํ อารมฺมณํ กตฺวา อปรา ทุกฺขา เวทนา เวเทติ, ปุริมํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ อารมฺมณํ กตฺวา อปรา อทุกฺขมสุขา เวทนา เวเทตีติ เอวํ เจตฺถ ^๑- อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เวทนาเยว หิ เวเทติ, น อญฺโ โกจิ เวทิตา นาม อตฺถีติ วุตฺตเมตํ. สญฺา สญฺาติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? สญฺาย ^๒- ลกฺขณํ. กึ สพฺพตฺถกสญฺายาติ? สญฺาย ^๒- ลกฺขณนฺติปิ สพฺพตฺถกสญฺาย ลกฺขณนฺติปิ เอกเมเวตํ, เอวํ สนฺเตปิ เตภูมิกสมฺมสนวิจารสญฺาว ^๓- อธิปฺเปตาติ สลฺลกฺเขตพฺพา. นีลกมฺปิ สญฺชานาตีติ นีลปุปฺเผ วา วตฺเถ วา ปริกฺมมํ กตฺวา อุปจารํ วา อปฺปนํ วา ปาเปนฺโต ปชานาติ. ^๔- อิมสฺมึ หิ อตฺเถ ปริกมฺมสญฺาปิ อุปจารสญฺาปิ อปฺปนาสญฺาปิ วฏฺฏติ, นีเล นีลนฺติ อุปฺปชฺชนสญฺาปิ วฏฺฏติเยว. ปีตกาทีสุปิ เอเสว นโย. ยา จาวุโส เวทนาติ เอตฺถ เวทนา สญฺา วิญฺาณนฺติ อิมานิ ตีณิ คเหตฺวา ปญฺา กสฺมา น คหิตาติ? อสพฺพสงฺคาหิกตฺตา. ปญฺาย หิ คหิตาย ปญฺาสมฺปยุตฺตเวทนาทโย ^๕- ลพฺภนฺติ, โน วิปฺปยุตฺตา. ตํ ปน อคเหตฺวา อิเมสุ คหิเตสุ ปญฺาสมฺปยุตฺตา จ วิปฺปยุตฺตา จ อนฺตมโส เทฺว ปญฺจวิญฺาณ- ธมฺมาปิ ลพฺภนฺติ. ยถา หิ ตโย ปุริสา สุตฺตํ สุตฺตนฺติ วเทยฺยุํ, จตุตฺโถ รตนาวุตสุตฺตนฺติ. เตสุ ปุริมา ตโย ตกฺกคตํปิ ปริตกฺกาทิคตํปิ ^๖- ยงฺกิญฺจิ พหุสุตฺตํ ลภนฺติ อนฺตมโส มกฺกฏสุตฺตํปิ. รตนาวุตสุตฺตํปิ ปริเยสนฺโต มนฺทํ ลภติ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. เหฏฺโต วา ปญฺา วิญฺาเณน สทฺธึ สมฺปโยคํ ^๗- ลภิตฺวา วิสฏฺาติ วิสฏฺตฺตา จ ^๗- อิธ น คหิตาติ วทนฺติ. ยญฺจาวุโส ^๘- เวเทตีติ ยํ อารมฺมณํ เวทนา เวเทติ, สญฺาปิ ตเทว สญฺชานาติ. ยํ สญฺชานาตีติ ยํ อารมฺมณํ สญฺา สญฺชานาติ, วิญฺาณํปิ ตเทว วิชานาตีติ อตฺโถ. อิทานิ สญฺชานาติ วิชานาติ ปชานาตีติ เอตฺถ วิเสสาวิเสโส ^๙- เวทิตพฺโพ. ตตฺถ อุปสคฺคมตฺตเมว วิเสโส, ชานาตีติ ปทํ ปน อวิเสโส. ตสฺสาปิ ชานนตฺเถ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เอวเมตฺถ ^๒ ฉ.ม. สพฺพสญฺาย ^๓ ฉ.ม....จารสญฺาว @^๔ ฉ.ม. สญฺชานาติ ^๕ ฉ.ม. ปญฺาย สมฺปยุตฺตาว เวทนาโย ^๖ ฉ.ม. ปฏิวฏฺฏกาทิคตมฺปิ @^๗-๗ ฉ.ม. ลภาปิตา วิสฏฺตฺตาว ^๘ ฉ.ม. ยํ หาวุโส ^๙ ฉ.ม. วิเสโส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๒.

วิเสโส เวทิตพฺโพ. สญฺา หิ นีลาทิวเสน อารมฺมณํ สญฺชานนมตฺตเมว, อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ. วิญฺาณํ นีลาทิวเสน อารมฺมณํ เจว วิชานาติ, ^๑- อนิจฺจาทิลกฺขณปฏิเวธญฺจ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา ปน มคฺคปาตุภาวํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ. ปญฺา นีลาทิวเสน อารมฺมณํปิ สญฺชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธํปิ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวํ ปาเปตุํปิ สกฺโกติ. ยถา หิ เหรญฺิกผลเก กหาปณราสิมฺหิ กเต อชาตพุทฺธิทารโก คามิกปุริโส มหาเหรญฺิโกติ ตีสุ ชเนสุ โอโลเกตฺวา ิเตสุ อชาตพุทฺธิทารโก กหาปณานํ จิตฺตวิจิตฺตจตุรสฺสมณฺฑลเภทเมว ^๒- ชานาติ, อิทํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ รตนสมฺมตนฺติ น ชานาติ. คามิกปุริโส วิจิตฺตาทิภาวํ จ ^๓- ชานาติ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภครตนสมฺมตภาวํ จ. "อยํ กูโฏ ^๔- อยํ อจฺเฉโก อยํ ผรุโส ^๔- อยํ สโณฺห"ติ ปน น ชานาติ. มหาเหรญฺิโก จิตฺตาทิภาวํปิ รตนสมฺมตภาวํปิ กูฏาทิภาวํปิ ชานาติ, ชานนฺโต จ ปน นํ รูปํ ทิสฺวาปิ ชานาติ, อาโกฏิตสฺส สทฺทํ สุตฺวาปิ, คนฺธํ ฆายิตฺวาปิ, รสํ สายิตฺวาปิ, หตฺเถน ครุลหุภาวํ อุปธาเรตฺวาปิ อสุกคาเม กโตติปิ ชานาติ, อสุกนิคเม อสุกนคเร อสุกชาตสฺสเร ^๕- อสุกปพฺพตจฺฉายาย อสุกนทีตีเร กโตติปิ, อสุกาจริเยน กโตติปิ ชานาติ. เอวเมว สญฺา อชาตพุทฺธิทารกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย นีลาทิวเสน อารมฺมณมตฺตเมว สญฺชานาติ. วิญฺาณํ คามิกปุริสสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย นีลาทิวเสน อารมฺมณํปิ สญฺชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธํปิ ปาเปติ. ปญฺา มหาเหรญฺิกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย นีลาทิวเสน อารมฺมณํปิ สญฺชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธํปิ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวํปิ ปาเปติ, โส ปน เนสํ วิเสโส ทุปฺปฏิวิชฺโฌ. เตนาห อายสฺมา นาคเสโน "ทุกฺกรํ มหาราช ภควตา กตนฺติ, กึ ภนฺเต นาคเสน ภควตา ทุกฺกรํ กตนฺติ. ทุกฺกรํ มหาราช ภควตา กตํ. อิเมสํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สญฺชานาติ ^๒ ฉ.ม....มณฺฑลภาวเมว ^๓ ฉ.ม. จิตฺตาทิภาวํ เจว @^๔-๔ ฉ.ม. อยํ เฉโก อยํ กรโต ^๕ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๓.

อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ ปวตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาตํ, อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺา, อยํ เจตนา, อิทํ จิตฺตนฺ"ติ. ^๑- ยถา หิ ติลเตลํ, สาสปเตลํ, มธุกเตลํ, เอรณฺฑกเตลํ, วสาเตลนฺติ อิมานิ ปญฺจ เตลานิ เอกจาฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา ทิวสํ ยมกมนฺเถหิ มนฺเถตฺวา ตโต อิทํ ติลเตลํ, อิทํ สาสปเตลนฺติ เอเกกสฺส ปาฏิเยกฺกํ อุทฺธรณํ นาม ทุกฺกรํ, อิทํ ตโต ทุกฺกรตรํ. ภควา ปน สพฺพญฺุตาณสฺส สุปฏิวิทฺธตฺตา ธมฺมิสฺสโร ธมฺมราชา อิเมสํ อรูปีนํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาสิ. ปญฺจนฺนํ มหานทีนํ สมุทฺทํ ปวิฏฺฏฺาเน "อิทํ คงฺคาย อุทกํ อิทํ ยมุนายา"ติ เอวํ ปาฏิเยกฺกํ อุทกอุทฺธรเณนาปิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. [๔๕๑] นิสฺสฏฺเนาติ นิสฺสเฏน ปริจฺจตฺเตน วา. ตตฺถ นิสฺสเฏนาติ อตฺเถ สติ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหีติ นิสฺสกฺกวจนํ. ปริจฺจตฺเตนาติ อตฺเถ สติ กรณวจนํ เวทิตพฺพํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ นิสฺสริตฺวา มโนทฺวาเร ปวตฺเตน ปญฺจหิ วา อินฺทฺริเยหิ ตสฺส วตฺถุภาวํ อนุปคมนตาย ปริจฺจตฺเตนาติ. ปริสุทฺเธนาติ นิรุปกฺกิเลเสน. มโนวิญฺาเณนาติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานจิตฺเตน. กึ เนยฺยนฺติ กึ ชานิตพฺพํ, "ยงฺกิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ธมฺมนฺ"ติอาทีสุ ^๒- หิ ชานิตพฺพํ เนยฺยนฺติ วุตฺตํ. อากาสานญฺจายตนํ เนยฺยนฺติ กถํ รูปาวจร- จตุตฺถชฺฌานจิตฺเตน อรูปาวจรสมาปตฺติ เนยฺยาติ? รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน ิเตน อรูปาวจรสมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺกา โหติ. เอตฺถ ิตสฺส หิ สา อิชฺฌติ, ตสฺมา "อากาสานญฺจายตนํ เนยฺยนฺ"ติอาทิมาห. อถ เนวสญฺานาสญฺายตนํ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? ปาฏิเยกฺกํ อภินิเวสาภาวโต. ตตฺถ หิ กลาปโต นยโต สมฺมสนํ ลภติ, ^๓- ธมฺมเสนาปติสทิสสฺสาปิ หิ ภิกฺขุโน ปาฏิเอกฺกํ ^๔- อภินิเวโส น ชายติ, ตสฺมา เถโรปิ "เอวํ กิรีเม ^๕- ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี"ติ ^๖- กลาปโต นยโต สมฺมสิตฺวา วิสฺสชฺเชสีติ. ภควา ปน สพฺพญฺุตาณสฺส หตฺถคตตฺตา เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติยํปิ ปโรปณฺณาสธมฺเม @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ. มิลินฺท. ๑๖/๙๔ (พม่า) ^๒ ขุ. มหา. ๒๙/๓๒๐/๒๑๗ (สฺยา) ^๓ ฉ.ม. ลพฺภติ @^๔ ฉ.ม. ปาฏิเยกฺกํ ^๕ ฉ.ม. กิรเม ^๖ ม. อุปริ. ๑๔/๙๔/๔๘ อนุปทสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๔.

ปาฏิเอกฺกํ องฺคุทฺธาเรเนว อุทฺธริตฺวา "ยาวตา สญฺาสมาปตฺติโย, ตาวตา อญฺาปฏิเวโธ"ติ อาห. ปญฺาจกฺขุนา ปชานาตีติ ทสฺสนปรินายกฏฺเน จกฺขุภูตาย ปญฺาย ปชานาติ. ตตฺถ เทฺว ปญฺา สมาธิปญฺา วิปสฺสนาปญฺา จ. สมาธิปญฺาย กิจฺจโต อสมฺโมหโต จ ปชานาติ. วิปสฺสนาปญฺาย ลกฺขณปฏิเวเธน อารมฺมณโต ชานนํ กถิตํ. กิมตฺถิยาติ โก เอติสฺสา อตฺโถ. อภิญฺตฺถาติอาทีสุ อภิญฺเยฺยธมฺเม อภิชานาตีติ อภิญฺตฺถา. ปริญฺเยฺเย ธมฺเม ปริชานาตีติ ปริญฺตฺถา. ปหาตพฺเพ ธมฺเม ปชหตีติ ปหานตฺถา. สา ปเนสา โลกิยาปิ อภิญฺตฺถา จ ปริญฺตฺถา จ วิกฺขมฺภนโต ปหานตฺถา. โลกุตฺตราปิ อภิญฺตฺถา จ ปริญฺตฺถา จ สมุจฺเฉทโต ปหานตฺถา. ตตฺถ โลกิยา กิจฺจโต จ อสมฺโมหโต จ ปชานาติ, โลกุตฺตรา อสมฺโมหโต. [๔๕๒] สมฺมาทิฏฺิยา อุปาทายาติ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺิยา จ มคฺคสมฺมาทิฏฺิยา จ. ปรโต จ โฆโสติ สปฺปายธมฺมสฺสวนํ. โยนิโส จ มนสิกาโรติ อตฺตโน อุปายมนสิกาโร ตตฺถ สาวเกสุปิ ธมฺมเสนาปติโน เทฺว ปจฺจยา ลทฺธุํ วฏฺฏนฺติเยว. เถโร หิ กปฺปสตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺเขยฺยํ ปารมิโย ปูเรตฺวาปิ อตฺตโน ธมฺมตาย อณุมตฺตมฺปิ กิเลสํ ปชหิตุํ นาสกฺขิ. "เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา"ติ ^๑- อสฺสชิตฺเถรโต อิมํ คาถํ สุตฺวาวสฺส ปฏิเวโธ ชาโต. ปจฺเจกพุทฺธานมฺปน สพฺพญฺูพุทฺธานญฺจ ปรโตโฆสกมฺมํ นตฺถิ, โยนิโสมนสิการสฺมึเยว ตฺวา ปจฺเจกโพธิญฺจ สพฺพญฺุตาณญฺจ นิพฺพตฺเตนฺติ. อนุคฺคหิตาติ ลทฺธูปการา. สมฺมาทิฏีติ อรหตฺตมคฺคสมฺมาทิฏฺิ. ผลกฺขเณ นิพฺพตฺตา เจโตวิมุตฺติผลํ อสฺสาติ เจโตวิมุตฺติผลา. ตเทว เจโตวิมุตฺติสงฺขาตํ ผลํ อานิสํโส อสฺสาติ เจโตวิมุตฺติผลานิสํสา. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ จตุตฺถผลํ ^๒- ปญฺาวิมุตฺติ นาม อวเสสา ธมฺมา เจโตวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพา. สีลานุคฺคหิตาติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปฺปาริสุทฺธิสีลํ. สุตนฺติ สปฺปายธมฺมสฺสวนํ. สากจฺฉาติ กมฺมฏฺาเน ขลนปกฺขลนจฺเฉทกถา. สมโถติ วิปสฺสนาปาทกา อฏฺสมาปตฺติโย. @เชิงอรรถ: ^๑ วินย. มหา. ๔/๖๐/๕๒ ^๒ ฉ.ม. จตุตฺถผลปญฺา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๕.

วิปสฺสนาติ สตฺตวิธา อนุปสฺสนา. จตุปฺปาริสุทฺธิสีลํ หิ ปูเรนฺตสฺส, สปฺปายธมฺมสฺสวนํ สุณนฺตสฺส, กมฺมฏฺาเน ขลนปกฺขลนํ ฉินฺทนฺตสฺส, วิปสฺสนาปาทกาสุ อฏฺสมาปตฺตีสุ กมฺมํ กโรนฺตสฺส, สตฺตวิธํ อนุปสฺสนํ ภาเวนฺตสฺส อรหตฺตมคฺโค อุปฺปชฺชิตฺวา ผลํ เทติ, ยถา หิ มธุรํ อมฺพปกฺกํ ปริภุญฺชิตุกาโม อมฺพโปตกสฺส สมนฺตา อุทกโกฏฺกํ ถิรํ กตฺวา พนฺธติ. ฆฏํ คเหตฺวา กาเลน กาลํ อุทกํ อาสิญฺจติ. อุทกสฺส อนิกฺขมนตฺถํ มริยาทํ ถิรํ กโรติ. ยา โหติ สมีเป วลฺลิ วา สุกฺขทณฺฑโก วา กิปิลฺลิกปุโฏ วา มกฺกฏกชาลํ วา, ตํ อปเนติ. ขณิตฺตึ คเหตฺวา กาเลน กาลํ มูลานิ ปริขนติ. ^๑- เอวมสฺส อปฺปมตฺตสฺส อิมานิ ปญฺจ การณานิ กโรโต โส อมฺโพ วฑฺฒิตฺวา ผลํ เทติ. เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. รุกฺขสฺส สมนฺตโต โกฏฺกพนฺธนํ วิย หิ จตุปฺปาริสุทฺธิสีลํ ^๒- ทฏฺพฺพํ, กาเลน กาลํ อุทกสิญฺจนํ วิย ธมฺมสฺสวนํ, มริยาทาย ถิรภาวกรณํ วิย สมโถ, สมีเป วลฺลิอาทินีหรณํ วิย ^๓- กมฺมฏฺาเน ขลนปกฺขลนจฺเฉทนํ, กาเลน กาลํ ขณิตฺตึ คเหตฺวา มูลขนนํ ^๔- วิย สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ ภาวนา, เตหิ ปญฺจหิ การเณหิ อนุคฺคหิตสฺส อมฺพรุกฺขสฺส มธุรผลทานกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน อิเมหิ ปญฺจหิ ธมฺเมหิ อนุคฺคหิตาย สมฺมาทิฏฺิยา อรหตฺตผลทานํ เวทิตพฺพํ. [๔๕๓] กติ ปนาวุโส ภวาติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? มูลเมว คโต อนุสนฺธิ, ทุปฺปญฺโ เยหิ ภเวหิ น อุฏฺาติ, เต ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. ตตฺถ กามภโวติ กามภวูปคํ กมฺมํปิ กมฺมาภินิพฺพตฺตา อุปาทินฺนกฺขนฺธาปีติ อุภยเมกโต กตฺวา กามภโวติ อาห. รูปารูปภเวสุปิ เอเสว นโย. อายตินฺติ อนาคเต. ปุนพฺภวาย ^๕- อภินิพฺพตฺตีติ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. อิธ วฏฺฏํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. ตตฺร ตตฺราภินนฺทนาติ สทฺทาภินนฺทนาติ เอวํ ตหึ ตหึ อภินนฺทนา, กรณวจเน เจตํ ปจฺจตฺตํ. ตตฺร ตตฺราภินนฺทนาย ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหตีติ อตฺโถ. เอตฺตาวตา หิ คมนํ โหติ, อาคมนํ โหติ, คมนาคมนํ โหติ, วฏฺฏํ วตฺตตีติ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปริขณติ ^๒ ฉ.ม. สีลํ ^๓ ฉ.ม. วลฺลิอาทีนํ หรณํ วิย @^๔ ฉ.ม. มูลขณนํ ^๕ ฉ.ม. ปุนพฺภวสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๖.

วฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสสิ. อิทานิ วิวฏฺฏํ ปุจฺฉนฺโต "กถํ ปนาวุโส"ติอาทิมาห. ตสฺส วิสฺสชฺชเน อวิชฺชาวิราคาติ อวิชฺชาย ขยนิโรเธน. วิชฺชุปฺปาทาติ อรหตฺตมคฺควิชฺชาย อุปฺปาเทน. กึ อวิชฺชา ปุพฺเพ นิรุทฺธา, อถ วิชฺชา ปุพฺเพ อุปฺปนฺนาติ? อุภยเมตํ น วตฺตพฺพํ. ทีปุชฺชลเนน อนฺธการวิคโม วิย วิชฺชุปฺปาเทน อวิชฺชา นิรุทฺธาว โหติ. ตณฺหานิโรธาติ ตณฺหาย ขยนิโรเธน. ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ น โหตีติ เอวํ อายตึ ปุนพฺภวสฺส อภินิพฺพตฺติ น โหติ, คมนํ อาคมนํ คมนาคมนํ น โหติ, ^๑- วฏฺฏํ น วตฺตตีติ วิวฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสสิ. [๔๕๔] กตมํ ปนาวุโสติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? อุภโตภาควิมุตฺโต ภิกฺขุ กาเลน กาลํ นิโรธํ สมาปชฺชติ, ตสฺส นิโรธปาทกํ ปมชฺฌานํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. ปมํ ฌานนฺติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? นิโรธสมาปชฺชนเกน ภิกฺขุนา องฺคววตฺถานํ โกฏฺาสปริจฺเฉโท นาม ชานิตพฺโพ, อิทํ ฌานํ ปญฺจงฺคิกํ จตุรงฺคิกํ ติวงฺคิกํ ทุวงฺคิกนฺติ องฺคววตฺถานํ โกฏฺาสปริจฺเฉทํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. วิตกฺโกติอาทีสุ ปน อภินิโรปนลกฺขโณ วิตกฺโก, อนุมชฺชนลกฺขโณ วิจาโร, ผรณลกฺขณา ปีติ, สาตลกฺขณํ สุขํ, อวิกฺเขปลกฺขณา จิตฺเตกคฺคตาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา วตฺตนฺติ. กตงฺควิปฺปหีนนฺติ อิธ ปน กึ ปุจฺฉติ? นิโรธสมาปชฺชนเกน ภิกฺขุนา อุปการานุปการานิ องฺคานิ ชานิตพฺพานิ, ตานิ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ, วิสฺสชฺชนํ ปเนตฺถ ปากฏเมว. อิติ เหฏฺา นิโรธปาทกํ ปมชฺฌานํ คหิตํ, อุปริ ตสฺส อนนฺตรปจฺจยํ เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺตึ ปุจฺฉิสฺสติ, ตสฺส ^๒- อนฺตรา ปน ฉ สมาปตฺติโย สงฺขิตฺตา, นยํ วา ทสฺเสตฺวา วิสฺสฏฺาติ เวทิตพฺพา. [๔๕๕] อิทานิ วิญฺาณนิสฺสเย ปญฺจปฺปสาเท ปุจฺฉนฺโต ปญฺจิมานิ อาวุโสติอาทิมาห. ตตฺถ โคจรวิสยนฺติ โคจรภูตํ วิสยํ. อญฺมญฺสฺสาติ จกฺขุโสตสฺส โสตํ วา จกฺขุสฺสาติ เอวํ เอเกกสฺส โคจรวิสยํ น ปจฺจนุโภติ. สเจ หิ นีลาทิเภทํ รูปารมฺมณํ สโมธาเนตฺวา โสตินฺทฺริยสฺส อุปเนยฺย "อิงฺฆ ตาว นํ ววตฺถเปหิ วิภาเวหิ, กึ นาเมตํ อารมฺมณนฺ"ติ. จกฺขุวิญฺาณมฺปิ ^๓- วินา มุเขน อตฺตโน @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อุปจฺฉิชฺชติ ^๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๓ ฉ.ม. จกฺขุวิญฺาณํ หิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๗.

ธมฺมตาย เอวํ วเทยฺย "อเร อนฺธพาล วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ ปริธาวมาโน อญฺตฺร มยา กุหึ เอตสฺส ชานนกํ ลภิสฺสสิ, อาหร นํ จกฺขุปฺปสาเท อุปเนหิ, อหเมตํ อารมฺมณํ ชานิสฺสามิ ยทิ วา นีลํ ยทิ วา ปีตกํ, น หิ เอโส อญฺสฺส วิสโย, มยฺหเมเวโส วิสโย"ติ. เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโย. เอวเมตานิ อญฺมญฺสฺส โคจรวิสยํ น ปจฺจนุโภนฺติ นาม. กึ ปฏิสรณนฺติ เอเตสํ กึ ปฏิสรณํ, กึ เอตานิ ปฏิสรนฺตีติ ปุจฺฉติ. มโนปฏิสรณนฺติ ชวนมโนปฏิสรณํ. มโน จ เนสนฺติ มโนทฺวาริกชวนมโน วา ปญฺจทฺวาริกชวนมโน วา เอเตสํ โคจรวิสยํ รชฺชนาทิวเสน อนุโภติ, จกฺขุวิญฺาณํ หิ รูปทสฺสนมตฺตเมว, เอตฺถ โคจรวิสยํ รชฺชนาทิวเสน อนุโภติ, จกฺขุวิญฺาณํ หิ รูปทสฺสนมตฺตเมว, เอตฺถ รชฺชนํ วา ทุสฺสนํ วา มุยฺหนํ วา นตฺถิ, เอตสฺมึ ปน ทฺวาเร ชวนํ รชฺชติ วา ทุสฺสติ วา มุยฺหติ วา. โสตวิญฺาณาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺรายํ อุปมา:- ปญฺจ กิร ทุพฺพลโภชกา ราชานํ เสวิตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน เอกสฺมึ ปญฺจกุลิเก คาเม ปริตฺตกํ อายํ ลภึสุ, เตสํ ตตฺถ มจฺฉภาโค มํสภาโค ^๑- โยตฺตกหาปโณ อนฺทุกหาปโณ มาสกกหาปโณ ^๑- อฏฺกหาปโณ วา โสฬสกหาปโณ วา ทฺวตฺตึสกหาปโณ วา จตุสฏฺิกหาปโณ วา ทณฺโฑติ เอตฺตกมตฺตเมว ปาปุณาติ, สตฺตวตฺถุกํ ปญฺจสตวตฺถุกํ สหสฺสวตฺถุกํ มหาพลึ ราชาว คณฺหาติ. ตตฺถ ปญฺจกุลิกคาโม วิย ปญฺจ ปสาทา ทฏฺพฺพา, ปญฺจ ทุพฺพลโภชกา วิย ปญฺจ วิญฺาณานิ, ราชา วิย ชวนํ, ทุพฺพลโภชกานํ ปริตฺตกํ อายปาปุณนํ วิย ^๒- จกฺขุวิญฺาณาทีนํ รูปทสฺสนาทิมตฺตํ, รชฺชนาทีนิ ปน เอเตสุ นตฺถิ, รญฺโ มหาพลิคฺคหณํ วิย เตสุ ทฺวาเรสุ ชวนสฺส รชฺชานาทีนิ เวทิตพฺพานิ. [๔๕๖] ปญฺจิมานิ อาวุโสติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? อนฺโตนิโรธสฺมึ ปญฺจปฺปสาเท. กิริยมยปฺปวตฺตสฺมึ หิ วตฺตมาเน อรูปธมฺมา ปสาทานํ พลวปจฺจยา โหนฺติ. โย ปน ตํ ปวตฺตํ นิโรเธตฺวา นิโรธสมาปตฺตึ สมาปนฺโน. ตสฺส อนฺโตนิโรเธ ปญฺจปฺปสาทา กึ ปฏิจฺจ ติฏฺนฺตีติ อิทํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. อายุํ ปฏิจฺจาติ ชีวิตินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ติฏฺนฺติ. อุสฺมํ ปฏิจฺจาติ ชีวิตินฺทฺริยํ กมฺมชเตชํ ปฏิจฺจ @เชิงอรรถ: ^๑-๑ ฉ.ม. ยุตฺติกหาปโณ วา พนฺธกหาปโณ วา มาปหารกหาปโณ วา ^๒ ม. อายคฺคหณํ วิย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๘.

ติฏฺติ. ยสฺมา ปน กมฺมชเตโชปิ ชีวิตินฺทฺริเยน วินา น ติฏฺติ, ตสฺมา "อุสฺมา อายุํ ปฏิจฺจ ติฏฺตี"ติ อาห. ฌายโตติ ชลโต. อจฺจึ ปฏิจฺจาติ ชาลสิขํ ปฏิจฺจ. อาภา ปญฺายตีติ อาโลโก นาม ปญฺายติ. อาภํ ปฏิจฺจ อจฺจีติ ตํ อาโลกํ ปฏิจฺจ ชาลสิขา ปญฺายติ. เอวเมว โข อาวุโส อายุ อุสฺมํ ปฏิจฺจ ติฏฺตีติ เอตฺถ ชาลสิขา วิย กมฺมชเตโช, อาโลโก วิย ชีวิตินฺทฺริยํ ชาลสิขา หิ อุปฺปชฺชมานา อาโลกํ คเหตฺวาว อุปฺปชฺชติ, สา เตน อตฺตนา ชนิตอาโลเกเนว สยมฺปิ อณุํถูลา ทีฆรสฺสาติ ปากฏา โหติ, ตตฺถ ชาลปฺปวตฺติยา ชนิตอาโลเกน ตสฺสาเยว ชาลปฺปวตฺติยา ปากฏภาโว วิย อุสฺมํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺเตน กมฺมชมหาภูตสมฺภเวน ชีวิตินฺทฺริเยน อุสฺมาย อนุปาลนํ. ชีวิตินฺทฺริยญฺหิ ทสปิ วสฺสานิ วีสติปิ วสฺสานิ ฯเปฯ วสฺสสตมฺปิ กมฺมชเตชปฺปวตฺตํ ปาเลติ, อิติ มหาภูตานิ อุปาทารูปานํ นิสฺสยปจฺจยาทิวเสน ปจฺจยา ^๑- โหนฺตีติ อายุ อุสฺมํ ปฏิจฺจ ติฏฺติ, ชีวิตินฺทฺริยํ มหาภูตานิ ปาเลตีติ อุสฺมา อายุํ ปฏิจฺจ ติฏฺตีติ เวทิตพฺพา. [๔๕๗] อายุสงฺขาราติ อายุเมว. เวทนิยา ธมฺมาติ เวทนาธมฺมาว. วุฏฺานํ ปญฺายตีติ สมาปตฺติโต วุฏฺานํ ปญฺายติ. โย หิ ภิกฺขุ อรูปปฺปวตฺเต อุกฺกณฺิตฺวา สญฺญฺจ เวทนญฺจ นิโรเธตฺวา นิโรธํ สมาปนฺโน, ตสฺส ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจยา อรูปธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ ปน รูปารูปปฺปวตฺตํ ปวตฺตติ. ยถา กึ? ยถา เอโก ปุริโส ชาลาปวตฺเต อุกฺกณฺิโต อุทเกน ปหริตฺวา ชาลํ อปฺปวตฺตํ กตฺวา ฉาริกาย องฺคาเร ปิธาย ตุณฺหี นิสีทติ, ยทา ปนสฺส ปุน ชาลาย อตฺโถ โหติ, ฉาริกํ อปเนตฺวา องฺคาเร ปริวตฺเตตฺวา อุปาทานํ ทตฺวา มุขวาตํ วา ตาลวณฺฏวาตํ วา ททาติ, อถ ชาลาปวตฺตํ ปุน ปวตฺตติ, เอวเมว ชาลาปวตฺตํ วิย อรูปธมฺมา, ปุริสสฺส ชาลาปวตฺเต อุกฺกณฺิตฺวา อุทกปฺปหาเรน ชาลํ อปฺปวตฺตํ กตฺวา ฉาริกาย องฺคาเร ปิธาย ตุณฺหีภูตสฺส นิสชฺชา วิย ภิกฺขุโน อรูปปฺปวตฺเต อุกฺกณฺิตฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปจฺจยานิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๙.

สญฺญฺจ เวทนญฺจ นิโรเธตฺวา นิโรธสมาปชฺชนํ, ฉาริกาย ปิหิตองฺคารา วิย ^๑- รูปชีวิตินฺทฺริยํ กมฺมชเตโชธาตุ วตฺตติ, ^๑- ปุริสสฺส ปุน ชาลาย อตฺเถ สติ ฉาริกาปนยนาทีนิ วิย ภิกฺขุโน ยถาปริจฺฉินฺนกาลาคมนํ, อคฺคิชาลาย ปวตฺติ วิย ปุน อรูปธมฺเมสุ อุปฺปนฺเนสุ รูปารูปปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา. อายุ อุสฺมา จ วิญฺาณนฺติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, กมฺมชเตโชธาตุ, จิตฺตนฺติ อิเม ตโย ธมฺมา ยทา อิมํ รูปกายํ ชหนฺติ, อถายํ อเจตนํ กฏฺ วิย ปวิยํ ฉฑฺฑิโต เสตีติ อตฺโถ. วุตฺตํ เจตํ:- "อายุ อุสฺมา จ วิญฺาณํ ยทา กายํ ชหนฺติมํ อปวิทฺโธ ตทา เสติ ปรภตฺตํ อเจตนนฺ"ติ. ^๒- กายสงฺขาราติ อสฺสาสปสฺสาสา. วจีสงฺขาราติ วิตกฺกวิจารา. จิตฺตสงฺขาราติ สญฺาเวทนา. อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ. ปริภินฺนานีติ อุปหตานิ, วินฏฺานีติ อตฺโถ. ตตฺถ เกจิ "นิโรธสมาปนฺนสฺส จิตฺตสงฺขาราว นิรุทฺธา"ติ วจนโต จิตฺตํ อนิรุทฺธํ โหติ, ตสฺมา สจิตฺตกา อยํ สมาปตฺตีติ วทนฺติ. เต วตฺตพฺพา วจีสงฺขาราปิสฺส นิรุทฺธาติ วจนโต วาจา อนิรุทฺธา โหติ, ตสฺมา นิโรธสมาปนฺเนน ธมฺมํปิ กเถนฺเตน สชฺฌายํปิ กโรนฺเตน นิสีทิตพฺพํ สิยา. "โย จายํ มโต กาลกโตปิ, ^๓- ตสฺสาปิ จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา"ติ วจนโต จิตฺตํ อนิรุทฺธํ ภเวยฺย, ตสฺมา กาลกเต มาตาปิตโร วา อรหนฺเต วา ฌาปยนฺเตน อนนฺตริยกมฺมํ กตํ ภเวยฺย. อิติ พฺยญฺชเน อภินิเวสํ อกตฺวา อาจริยานํ นเย ตฺวา อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพ. อตฺโถ หิ ปฏิสรณํ, น พฺยญฺชนํ. อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานีติ กิริยมยปฺปวตฺตสฺมึ หิ วตฺตมาเน พหิทฺธา อารมฺมเณสุ ปสาเท ฆเฏนฺเตสุ อินฺทฺริยานิ กิลมนฺตานิ อุปหตานิ มกฺขิตานิ วิย โหนฺติ วาตาทีหิ อุฏฺิเตน รเชน จตุมหาปเถ ปิตอาทาโส วิย. ยถา ปน ถวิกายํ ปกฺขิปิตฺวา มญฺชูสาทีสุ ปิโต อาทาโส อนฺโตเยว วิโรจติ, เอวํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ ม. รูปชีวิตินฺทฺริยํ กมฺมชเตโชธาตุ จาติ @^๒ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๙๕/๑๑๓ เผณปิณฺฑูปมสุตฺต ^๓ ฉ.ม. กาลงฺกโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๐.

นิโรธสมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อนฺโตนิโรเธ ปญฺจ ปสาทา อติวิย วิโรจนฺติ. เตน วุตฺตํ "อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานี"ติ. [๔๕๘] กติ ปนาวุโส ปจฺจยาติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยํ เนวสญฺานาสญฺายตนํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. วิสฺสชฺชเน ปนสฺส สุขสฺส จ ปหานาติ จตฺตาโร อปคมนปจฺจยา กถิตา. อนิมิตฺตายาติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? นิโรธโต วุฏฺานกผลสมาปตฺตึ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. อวเสสสมาปตฺติวุฏฺานํ หิ ภวงฺเคน โหติ, นิโรธวุฏฺานํ ปน วิปสฺสนานิสฺสนฺทาย ผลสมาปตฺติยาติ ตเมว ปุจฺฉติ. สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปาทีนํ สพฺพารมฺมณานํ. อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา มนสิกาโรติ สพฺพนิมิตฺตาปคตาย นิพฺพานธาตุยา มนสิกาโร, ผลสมาปตฺติ- สหชาตมนสิการํ สนฺธายาห. อิติ เหฏฺา นิโรธปาทกํ ปมชฺฌานํ คหิตํ, นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยํ เนวสญฺานาสญฺายตนํ คหิตํ, อิธ นิโรธโต วุฏฺานกผลสมาปตฺติ คหิตาติ. อิมสฺมึ าเน นิโรธกถา กเถตพฺพา โหติ. สา "ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ าณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสีภาวตาปญฺา นิโรธสมาปตฺติยา าณนฺ"ติ เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ^๑- อาคตา. วิสุทฺธิมคฺเค ปนสฺสา สพฺพากาเรน วินิจฺฉยกถา กถิตา. อิทานิ วลญฺชนสมาปตฺตึ ปุจฺฉนฺโต กติ ปนาวุโส ปจฺจยาติอาทิมาห. นิโรธโต หิ วุฏฺานกผลสมาปตฺติิติ นาม น โหติ, เอกเทฺวจิตฺตวารเมว ^๒- ปวตฺติตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. อยญฺหิ ภิกฺขุ สตฺตทิวเส อรูปปฺปวตฺตํ นิโรเธตฺวา นิสินฺโน นิโรธา วุฏฺานกผลสมาปตฺติยํ น จิรํ ติฏฺติ. วลญฺชนสมาปตฺติยํ ปน อทฺธานปริจฺเฉโทว ปมาณํ. ตสฺมา สา ิตา นาม โหติ. เตนาห "อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ิติยา"ติ. ตสฺสา จิรฏฺิตตฺถํ กติ ปจฺจยาติ อตฺโถ. วิสฺสชฺชเน ปนสฺสา ปุพฺเพ จ อภิสงฺขาโรติ อทฺธานปริจฺเฉโท วุตฺโต. วุฏฺานายาติ อิธ ภวงฺควุฏฺานํ ปุจฺฉติ. วิสฺสชฺชเนปิสฺสา สพฺพนิมิตฺตานญฺจ มนสิกาโรติ รูปาทินิมิตฺตวเสน ภวงฺคสหชาตมนสิกาโร วุตฺโต. @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๑๗/๑๔๓ าณกถา (สฺยา) ^๒ ฉ.ม. เอกํ เทฺว จิตฺตวารเมว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๑.

[๔๕๙] ยา จายํ อาวุโสติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? อิธ อญฺ อภินวํ นาม นตฺถิ. เหฏฺา กถิตธมฺเมเยว เอกโต สโมธาเนตฺวา ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ. กตฺถ ปเนเต กถิตา "นีลํปิ สญฺชานาติ ปีตกํปิ, โลหิตกํปิ, โอทาตํปิ สญฺชานาตี"ติ ^๑- เอตสฺมึ หิ าเน อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ กถิตา. "นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺายตนํ เนยฺยนฺ"ติ ^๒- เอตฺถ อากิญฺจญฺ. "ปญฺาจกฺขุนา ปชานาตี"ติ ^๒- เอตฺถ สุญฺตา กถิตา. "กติ ปนาวุโส ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ิติยา วุฏฺานายา"ติ เอตฺถ อนิมิตฺตา. เอวํ เหฏฺา กถิตาว อิมสฺมึ าเน เอกโต สโมธาเนตฺวา ปุจฺฉติ. ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา เอตา ตสฺมึ ตสฺมึ าเน นิทฺทิฏฺา วาติ วตฺวา อญฺเ จตฺตาโร ธมฺมา เอกนามกา อตฺถิ, เอโก ธมฺโม จตุนามโก อตฺถิ, เอกํ ^๓- ปากฏํ กตฺวา กถาเปตุํ อิธ ปุจฺฉตีติ อฏฺกถายํ สนฺนิฏฺานํ กตํ. ตสฺส ^๔- วิสฺสชฺชเน อยํ วุจฺจตาวุโส อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺตีติ อยํ ผรณอปฺปมาณตาย อปฺปมาณา นาม, อยญฺหิ อปฺปมาเณ วา สตฺเต ผรติ, เอกสฺมึปิ วา สตฺเต อเสเสตฺวา ผรติ. อยํ วุจฺจตาวุโส อากิญฺจญฺาติ อารมฺมณกิญฺจนสฺส อภาวโต อากิญฺจญฺา. อตฺเตน วาติ อตฺตภาวโปสปุคฺคลาทิสงฺขาเตน อตฺตนิยาเมน ^๕- สุญฺ. อตฺตนิเยน วาติ จีวราทิปริกฺขารสงฺขาเตน อตฺตนิเยน สุญฺ, อนิมิตฺตาติ ราคนิมิตฺตาทีนํ อภาเวเนว อนิมิตฺตา, อรหตฺตผลสมาปตฺตึ สนฺธายาห. นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จาติ พฺยญฺชนํปิ เนสํ นานา อตฺโถปิ. ตตฺถ พฺยญฺชนสฺส นานตา ปากฏาว. อตฺโถ ปน อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ ภุมฺมนฺตรโต ^๖- มหคฺคตาเอว โหติ, รูปาวจรา, อารมฺมณโต สตฺตปณฺณตฺติอารมฺมณา. อากิญฺจญฺา ภุมฺมนฺตรโต มหคฺคตา อรูปาวจรา, อารมฺมณโต น วตฺตพฺพารมฺมณา. สุญฺตา ภุมฺมนฺตรโต กามาวจรา, อารมฺมณโต สงฺขารารมฺมณา. วิปสฺสนา หิ เอตฺถ สุญฺตาติ อธิปฺเปตา. อนิมิตฺตา ภุมฺมนฺตรโต โลกุตฺตรา, อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณา. @เชิงอรรถ: ^๑ ม.มู. ๑๒/๔๕๐/๔๐๒ ^๒ ม.มู. ๑๒/๔๕๑/๔๐๓ ^๓ ฉ.ม. เอตํ @^๔ ฉ.ม. ตสฺสา ^๕ ฉ.ม. อตฺเตน ^๖ ฉ.ม. ภูมนฺตรโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๒.

ราโค โข อาวุโส ปมาณกรโณติอาทีสุ ยถา ปพฺพตปาเท ปูติปณฺณรสอุทกํ นาม โหติ กาฬวณฺณํ, โอโลเกนฺตานํ พฺยามสตคมฺภีรํ วิย ขายติ, ยฏฺึ วา รชฺชุํ วา คเหตฺวา มินนฺตสฺส ปิฏฺิปาโทตฺถรณมตฺตํปิ น โหติ, เอวเมว ยาว ราคาทโย นุปฺปชฺชนฺติ, ตาว ปุคฺคลํ สญฺชานิตุํ น สกฺกา โหติ, ^๑- โสตาปนฺโน วิย สกทาคามี วิย อนาคามี วิย จ ขายติ. ยทา ปนสฺส ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตทา รตฺโต ทุฏฺโ มุโฬฺหติ ปญฺายติ. อิติ เอเต "เอตฺตโก อยนฺ"ติ ปุคฺคลสฺส ปมาณํ ทสฺเสนฺโต วิย อุปฺปชฺชนฺตีติ ปมาณกรณา นาม วุตฺตา. ยาวตา โข อาวุโส อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติโยติ ยตฺตกา อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติโย. กิตฺตกา ปน ตา? จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ จ ผลานีติ ทฺวาทส. ตตฺถ พฺรหฺมวิหารา ผรณอปฺปมาณตาย อปฺปมาณา. เสสา ปมาณกรณกิเลสานํ อภาเวน อปฺปมาณา, นิพฺพานํปิ อปฺปมาณเมว, เจโตวิมุตฺติ ปน น โหติ, ตสฺมา น คหิตํ. อกุปฺปาติ อรหตฺตผลเจโตวิมุตฺติ, สา หิ ตาสํ สพฺพเชฏฺกา, ^๒- ตสฺมา อคฺคมกฺขายตีติ วุตฺตา, ราโค โข อาวุโส กิญฺจโนติ ราโค อุปฺปชฺชิตฺวาปิ ปุคฺคลํ กิญฺจติ มทฺทติ ปลิพุทฺธติ. ^๓- ตสฺมา กิญฺจโนติ วุตฺโต. มนุสฺสา กิร โคเณหิ ขลํ มทฺทาเปนฺตา กิญฺเจหิ กปิลกิญฺเจหิ กาฬกาติ วทนฺติ, เอวํ มทฺทนตฺโถ กิญฺจนตฺโถติ เวทิตพฺโพ. โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย. อากิญฺจญฺา เจโตวิมุตฺติโย นาม นว ธมฺมา อากิญฺจญฺายตนญฺจ มคฺคผลานิ จ. ตตฺถ อากิญฺจญฺายตนํ กิญฺจนํ อารมฺมณํ อสฺส นตฺถีติ อากิญฺจญฺ, มคฺคผลานิ กิญฺจนานํ มทฺทนปลิพุทฺธนกิเลสานํ นตฺถิตาย อากิญฺจญฺานิ, นิพฺพานํปิ อากิญฺจญฺ, เจโตวิมุตฺติ ปน น โหติ, ตสฺมา น คหิตํ. ราโค โข อาวุโส นิมิตฺตกรโณติอาทีสุ ยถา นาม ทฺวินฺนํ กุลานํ สทิสา เทฺว วจฺฉกา โหนฺติ. ยาว เตสํ ลกฺขณํ น กตํ โหติ, ตาว "อยํ อสุกกุลสฺส วจฺฉโก, อยํ อสุกกุลสฺสา"ติ น สกฺกา โหนฺติ ชานิตุํ. ยทา ปน เตสํ สตฺติสูลาทีสุ อญฺตรํ ลกฺขณํ กตํ โหติ, ตทา สกฺกา โหนฺติ ชานิตุํ. เอวเมว ยาว ปุคฺคลสฺส ราโค นุปฺปชฺชติ, ตาว น สกฺกา โหติ ชานิตุํ อริโย @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. โหนฺติ ^๒ ฉ.ม. สพฺพเชฏฺิกา ^๓ ฉ.ม. ปลิพุนฺธติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๓.

วา ปุถุชฺชโน วาติ. ราโค ปนสฺส อุปฺปชฺชมาโนว สราโค นาม อยํ ปุคฺคโลติ สญฺชานนนิมิตฺตํ กโรนฺโต วิย อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา "นิมิตฺตกรโณ"ติ วุตฺโต. โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย. อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺติโย นาม เตรส ธมฺมา วิปสฺสนา, จตฺตาโร อารุปฺปา, จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ จ ผลานีติ. ตตฺถ วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตํ สุขนิมิตฺตํ อตฺตนิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏตีติ อนิมิตฺตา นาม. จตฺตาโร อารุปฺปา รูปนิมิตฺตสฺส อภาเวน อนิมิตฺตา นาม. มคฺคผลานิ นิมิตฺตกรณานํ กิเลสานํ อภาเวน อนิมิตฺตานิ. นิพฺพานํปิ อนิมิตฺตเมว, ตํ ปน เจโตวิมุตฺติ น โหติ, ตสฺมา น คหิตํ. อถ กสฺมา สุญฺตา เจโตวิมุตฺติ น คหิตาติ สา "สุญฺา ราเคนา"ติอาทิวจนโต สพฺพตฺถ อนุปวิฏฺาว, ตสฺมา วิสุํ น คหิตา. เอกตฺถาติ อารมฺมณวเสน เอกตฺถา, อปฺปมาณํ อากิญฺจญฺ สุญฺตํ อนิมิตฺตนฺติ หิ สพฺพาเนตานิ นิพฺพานสฺเสว นามานิ, อิติ อิมินา ปริยาเยน เอกตฺถา. อญฺสฺมึ ปนฏฺาเน อปฺปมาณา โหนฺติ, อญฺสฺมึ อากิญฺจญฺา อญฺสฺมึ สุญฺตา อญฺสฺมึ อนิมิตฺตาติ. อิมินา ปริยาเยน นานาพฺยญฺชนา. อิติ เถโร ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺเปสีติ. ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย มหาเวทลฺลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา. --------------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๘ หน้า ๒๕๐-๒๖๓. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=8&A=6395&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=6395&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=493 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=9220 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=10857 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=10857 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_12