อรรถกถาเล่มที่ ๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๒)

หน้าที่ ๑๓๐.
    [๓๐๒] จตฺตาโร กรณฺเฑ ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ปิธานํ ปสฺเส
ฐเปตฺวา หตฺถูปคปาทูปคาทิปิลนฺธนทานํ วิย ตีณิ มหาภูตานิ อุปาทารูปญฺจ
ฐเปตฺวา เอกํ ปฐวีธาตุํ วิภชนฺตสฺส พาหิรนฺตาว ปิธานํ วิย ฐเปตฺวา อชฺฌตฺติกาย
ปฐวีธาตุยา นานาสภาวโต วีสติยา อากาเรหิ ทสฺสนตฺถํ "กตมา จาวุโส
อชฺฌตฺติกา ปฐวีธาตู"ติอาทิวจนํ.
    ตสฺส ปน ราชปุตฺตสฺส เตหิ จตูหิ กรณฺเฑหิ จตูหิ สมุคฺเคหิ ตีหิ
จ เปฬาหิ ปจฺฉา อนุปุพฺเพน นีหริตฺวา ปิลนฺธนทานํ วิย เถรสฺสาปิ
อิตเรสญฺจ ติณฺณํ มหาภูตานํ อุปาทารูปานญฺจ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานญฺจ ติณฺณํ
อริยสจฺจานญฺจ ปจฺฉา อนุปุพฺเพน ภาเชตฺวา ทสฺสนํ เวทิตพฺพํ. ยมฺปเนตํ
"กตมา จาวุโส อชฺฌตฺติกา ปฐวีธาตู"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ
อุภยมฺเปตํ นิยกาธิวจนเมว. กกฺขลนฺติ ถทฺธํ. ขริคตนฺติ ผรุสํ. อุปาทินฺนนฺติ น
กมฺมสมุฏฺฐานเมว, อวิเสเสน ปน สรีรฏฺฐกสฺเสตํ อธิวจนํ. ๑- สรีรฏฺฐกญฺหิ
อุปาทินฺนํ วา โหตุ, อนุปาทินฺนํ วา, อาทินฺนคหิตปรามฏฺฐวเสน สพฺพํ
อุปาทินฺนเมว นาม. เสยฺยถีทํ? เกสา โลมา ฯเปฯ อุทริยํ กรีสนฺติ อิทํ
ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส กุลปุตฺตสฺส อชฺฌตฺติกปฐวีธาตุวเสน ตาว กมฺมฏฺฐานํ วิภตฺตํ.
เอตฺถ ปน มนสิการํ อารภิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คเหตุกาเมน
ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตเมว. มตฺถลุงฺคํ ปน น อิธ ปาลึ
อารุฬฺหํ, ตมฺปิ อาหริตฺวา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว วณฺณสณฺฐานาทิวเสน
ววตฺถเปตฺวา "อยมฺปิ อเจตนา อพฺยากตา สุญฺญา ถทฺธา ปฐวีธาตุเอวา"ติ
มนสิกาตพฺพํ. ยํ วา ปนญฺญมฺปีติ อิทํ อิตเรสุ ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ อนุคตาย
ปฐวีธาตุยา คหณตฺถํ วุตฺตํ. ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา ปฐวีธาตูติ ยา จ
อยํ วุตฺตปฺปการา อชฺฌตฺติกา ปฐวีธาตุ. ยา จ พาหิราติ ยา จ วิภงฺเค "อโย
โลหํ ติปุ สีสนฺ"ติอาทินา ๒- นเยน อาคตา พาหิรา ปฐวีธาตุ.
    เอตฺตาวตา เถเรน อชฺฌตฺติกา ปฐวีธาตุ นานาสภาวโต วีสติยา อากาเรหิ
วิตฺถาเรน ทสฺสิตา, พาหิรา สงฺเขเปน. กสฺมา? ยสฺมึ หิ ฐาเน สตฺตานํ อาลโย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คหณํ      ๒ อภิ. วิ. ๓๕/๑๗๓/๙๖ ธาตุวิภงฺค
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๑.
นิกนฺติ ปตฺถนา ปริยุฏฺฐานํ คหณํ ปรามาโส พลวา โหติ. ตตฺถ เตสํ
อาลยาทีนํ อุทฺธรณตฺถํ พุทฺธา วา พุทฺธสาวกา วา วิตฺถารกถํ กเถนฺติ. ยตฺถ
ปน น พลวา, ตตฺถ กตฺตพฺพกิจฺจาภาวโต สงฺเขเปน กเถนฺติ. ยถา หิ กสฺสโก
เขตฺตํ กสมาโน ยตฺถ มูลสนฺตานกานํ พลวตาย นงฺคลํ ลคฺคติ, ตตฺถ โคเณ
ฐเปตฺวา ปํสุํ วิยูหิตฺวา มูลสนฺตานกานิ เฉตฺวา ๑- อุทฺธรนฺโต พหุํ วายามํ กโรติ.
ยตฺถ ตานิ นตฺถิ, ตตฺถ พลวํ ปโยคํ กตฺวา โคเณ ปิฏฺฐิยํ ปหรมาโน กสติเยว,
เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ.
    ปฐวีธาตุเรเวสาติ ทุวิธาเปสา ถทฺธฏฺเฐน กกฺขลฏฺเฐน ผรุสฏฺเฐน
เอกลกฺขณา ปฐวีธาตุเยว อาวุโสติ อชฺฌตฺติกํ พาหิราย สทฺธึ โยเชตฺวา
ทสฺเสติ. ยสฺมา พาหิราย ปฐวีธาตุยา อเจตนาภาโว ปากโฏ, น อชฺฌตฺติกาย,
ตสฺมา สา พาหิราย สทฺธึ เอกสทิสา อเจตนาเยวาติ คณฺหนฺตสฺส สุขปริคฺคโห
โหติ. ยถา กึ? ยถา ทนฺเตน โคเณน สทฺธึ โยเชตฺวา ๒- อทนฺโต กติปาหเมว
วิสูกายติ วิปฺผนฺทติ, อถ น จิรสฺเสว ทมถํ อุเปติ. เอวํ อชฺฌตฺติกาปิ พาหิราย
สทฺธึ เอกสทิสาติ คณฺหนฺตสฺส กติปาหเมว อเจตนาภาโว น อุปฏฺฐาติ, อถ
น จิเรเนวสฺสา อเจตนาภาโว ปากโฏ โหติ. ตํ เนตํ มมาติ ตํ อุภยมฺปิ น
เอตํ มม, น เอโสหมสฺมิ, น เอโส เม อตฺตาติ เอวํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย
ทฏฺฐพฺพํ. ยถาภูตนฺติ ยถาสภาวํ, ตญฺหิ อนิจฺจาทิสภาวํ, ตสฺมา อนิจฺจํ
ทุกฺขมนตฺตาติ เอวํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อตฺโถ.
    โหติ โข โส อาวุโสติ กสฺมา อารภิ? พาหิรอาโปธาตุวเสน พาหิราย
ปฐวีธาตุยา วินาสํ ทสฺเสตฺวา ตโต วิเสสตเรน อุปาทินฺนาย สรีรฏฺฐกปฐวีธาตุยา
วินาสทสฺสนตฺถํ. ปกุปฺปตีติ อาโปสํวฏฺฏวเสน วฑฺฒมานา กุปฺปติ. อนฺตรหิตา
ตสฺมึ สมเย พาหิรา ปฐวีธาตุ โหตีติ ตสฺมึ สมเย โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ
ขาโรทเกน วิลียมานา อุทกานุคตา หุตฺวา สพฺพา ปพฺพตาทิวเสน สณฺฐิตา
ปฐวีธาตุ อนฺตรหิตา โหติ. วิลียิตฺวา อุทกเมว โหติ. ตาว มหลฺลิกายาติ ตาว
มหนฺตาย. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เฉตฺวา เฉตฺวา    ๒ ฉ.ม. โยชิโต       ๓ สี. มหานฺติยา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๒.
              เทฺว จ สตสหสฺสานิ      จตฺตาริ นหุตานิ จ
              เอตฺตกํ พหลตฺเตน       สงฺขาตายํ วสุนฺธราติ
    เอวํ พหลตฺเตเนว มหนฺตาย, วิตฺถารโต ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปฺปมาณาย.
อนิจฺจตาติ หุตฺวา อภาวตา. ขยธมฺมตาติ ขยคมนสภาวตา. วยธมฺมตาติ
วยคมนสภาวตา. วิปริณามธมฺมตาติ ปกติวิชหนสภาวตา, อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ
ปเทหิ อนิจฺจลกฺขณเมว วุตฺตํ. ยมฺปน อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตํ อนตฺตาติ
ตีณิปิ ลกฺขณานิ อาคตาเนว โหนฺติ. มตฺตฏฺฐกสฺสาติ ปริตฺตฏฺฐิติกสฺส, ตตฺถ
ทฺวีหากาเรหิ อิมสฺส กายสฺส ปริตฺตฏฺฐิติตา เวทิตพฺพา ฐิติปริตฺตตาย จ
สรสปริตฺตตาย จ. อยํ หิ อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ, น ชีวิสฺสติ.
อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ, น ชีวิตฺถ. ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ
ชีวติ, น ชีวิตฺถ, น ชีวิสฺสตีติ วุจฺจติ.
              "ชีวิตํ อตฺตภาโว จ        สุขทุกฺขา จ เกวลา
               เอกจิตฺตสมายุตฺตา        ลหุโส วตฺตเต ขโณ"ติ
    อิทํ เอตสฺเสว ปริตฺตฏฺฐิติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอวํ ฐิติปริตฺตตาย
ปริตฺตฏฺฐิติตา เวทิตพฺพา.
    อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธาทิภาเวน ปนสฺส สรสปริตฺตตา เวทิตพฺพา.
สตฺตานญฺหิ อสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ ปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธํ
ชีวิตํ มหาภูตูปนิพทฺธํ ชีวิตํ กวฬิงฺการาหารูปนิพทฺธํ ชีวิตํ วิญฺญาณูปนิพทฺธํ
ชีวิตนฺติ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตํ.
    ตณฺหุปาทินฺนสฺสาติ ตณฺหาย อาทินฺนคหิตปรามฏฺฐสฺส อหนฺติ วา มมนฺติ
วา อสฺมีติ วา. อถขฺวสฺส โนเตเวตฺถ โหตีติ อถโข อสฺส ภิกฺขุโน เอวํ ตีณิ
ลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา ปสฺสนฺตสฺส เอตฺถ อชฺฌตฺติกาย ปฐวีธาตุยา อหนฺติ
วาติอาทิ ติวิโธ ตณฺหามานทิฏฺฐิคาโห โนเตว โหติ, น โหติเยวาติ อตฺโถ.
ยถา จ อาโปธาตุวเสน, เอวํ เตโชธาตุวาโยธาตุวเสนปิ พาหิราย ปฐวีธาตุยา
อนฺตรธานํ โหติ, อิธ ปน เอกํเยว อาคตํ. อิตรานิปิ อตฺถโต เวทิตพฺพานิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๓.
    ตญฺเจ อาวุโสติ อิธ ตสฺส ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส ภิกฺขุโน โสตทฺวาเร
ปริคฺคหํ ปฏฺฐเปนฺโต พลํ ทสฺเสติ. อกฺโกสนฺตีติ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติ.
ปริภาสนฺตีติ ตยา อิทญฺจิทญฺจ กตํ, เอวญฺจ เอวญฺจ ตํ กริสฺสามาติ วาจาย
ปริภาสนฺติ. โรเสนฺตีติ ฆฏฺเฏนฺติ. วิเหเสนฺตีติ ทุกฺขาเปนฺติ, สพฺพํ วาจาย
ฆฏฺฏนเมว วุตฺตํ. โส เอวนฺติ โส ธาตุกมฺมฏฺฐานิโก เอวํ สมฺปชานาติ.
อุปฺปนฺนา โข เม อยนฺติ สมฺปตฺติวตฺตมานุปฺปนฺนภาเวน จ สมุทาจารุปฺปนฺนภาเวน
จ อุปฺปนฺนา. โสตสมฺผสฺสชาติ อุปนิสฺสยวเสน โสตสมฺผสฺสโต ชาตา
โสตทฺวารชวนเวทนา, ผสฺโส อนิจฺโจติ โสตสมฺผสฺโส หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺโจติ
ปสฺสติ. เวทนาทโยปิ โสตสมฺผสฺสสมฺปยุตฺตาว เวทิตพฺพา. ธาตารมฺมณเมวาติ
ธาตุสงฺขาตเมว อารมฺมณํ. ปกฺขนฺทตีติ โอตรติ. ปสีทตีติ ตสฺมึ อารมฺมเณ
ปสีทติ, ภุมฺมวจนเมว วา เอตํ. พฺยญฺชนสนฺธิวเสน "ธาตารมฺมณเมวา"ติ วุตฺตํ,
ธาตารมฺมเณเยวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อธิมุจฺจตีติ ธาตุวเสน เอวนฺติ อธิโมกฺขํ
ลภติ, น รชฺชติ, น ทุสฺสติ. อยํ หิ โสตทฺวารมฺหิ อารมฺมเณ อาปาถคเต
มูลปริญฺญาอาคนฺตุกตาวกาลิกวเสน ปริคฺคหํ กโรติ, ตสฺส วิตฺถารกถา สติปฏฺฐาเน
สติสมฺปชญฺญปพฺเพ วุตฺตา. สา ปน ตตฺถ จกฺขุทฺวารวเสน วุตฺตา. อิธ
โสตทฺวารวเสน เวทิตพฺพา.
    เอวํ กตปริคฺคหสฺส หิ ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส พลววิปสฺสกสฺส สเจปิ
จกฺขุทฺวาราทีสุ อารมฺมเณ อาปาถคเต อโยนิโส อาวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ  ๑- โวฏฺฐพฺพนํ
อุปฺปชฺชติ ๑- โวฏฺฐพฺพนํ ปตฺวา เอกํ เทฺว วาเร อาเสวนํ ลภิตฺวา จิตฺตํ ภวงฺคเมว
โอตรติ, น ราคาทิวเสน อุปฺปชฺชติ, อยํ โกฏิปฺปตฺโต ติกฺขวิปสฺสโก. อปรสฺส
ราคาทิวเสน เอกวารํ ชวนํ ชวติ, ชวนปริโยสาเน ปน ราคาทิวเสน เอวํ
เม ชวนํ ชวิตนฺติ อาวชฺชโต อารมฺมณํ ปริคฺคหิตเมว โหติ, ปุน วารํ ตถา
น ชวติ. อปรสฺส เอกวารํ เอวํ อาวชฺชโต ปุน ทุติยวารํ ราคาทิวเสน ชวนํ
ชวติเยว, ทุติยวาราวสาเน จ ๒- เอวํ เม ชวนํ ชวิตนฺติ อาวชฺชโต อารมฺมณํ
ปริคฺคหิตเมว โหติ, ตติยวาเร ตถา น อุปฺปชฺชติ. เอตฺถ ปน ปฐโม อติติกฺโข,
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ          ๒ ฉ.ม. ปน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๔.
ตติโย อติมนฺโท, ทุติยสฺส ปน วเสน อิมสฺมึ สุตฺเต, ลฏุกิโกปเม, อินฺทฺริยภาวเน
จ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
    เอวํ โสตทฺวาเร ปริคฺคหิตวเสน ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส พลํ ทสฺเสตฺวา
อิทานิ กายทฺวาเร ทีเปนฺโต ตญฺเจ อาวุโสติอาทิมาห. อนิฏฺฐารมฺมณํ หิ ปตฺวา
ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ กิลมติ โสตทฺวาเร จ กายทฺวาเร จ. ตสฺมา ยถา นาม เขตฺตสฺสามี
ปุริโส กุทฺทาลํ คเหตฺวา เขตฺตํ อนุสญฺจรนฺโต ยตฺถ วา ตตฺถ วา มตฺติกปิณฺฑํ
อทตฺวา ทุพฺพลฏฺฐาเนสุเยว กุทฺทาเลน ภูมึ ภินฺทิตฺวา สติณมตฺติกปิณฺฑํ เทติ,
เอวเมว มหาเถโร อนาคเต สิกฺขากามา ปธานกมฺมิกา กุลปุตฺตา อิเมสุ ทฺวาเรสุ
สํวรํ ปฏฺฐเปตฺวา ขิปฺปเมว ชาติชรามรณสฺส อนฺตํ กริสฺสนฺตีติ อิเมสุเยว ทฺวีสุ
ทฺวาเรสุ คาฬฺหํ กตฺวา สํวรํ เทเสนฺโต อิมํ เทสนํ อารภิ.
    ตตฺถ สมุทาจรนฺตีติ อุปกฺกมนฺติ. ปาณิสมฺผสฺเสนาติ ปาณิปฺปหาเรน,
อิตเรสุปิ เอเสว นโย. ตถาภูโตติ ตถาสภาโว. ยถาภูตสฺมินฺติ ยถาสภาเว. กมนฺตีติ
ปวตฺตนฺติ. เอวํ พุทฺธํ อนุสฺสรโตติอาทีสุ อิติปิ โส ภควาติอาทินา นเยน
อนุสฺสรนฺโตปิ พุทฺธํ อนุสฺสรติ, วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตาติ อนุสฺสรนฺโตปิ
อนุสฺสรนฺโตปิ พุทฺธํ อนุสฺสรติ, วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตาติ อนุสฺสรนฺโตปิ
อนุสฺสรติเยว. สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโมติอาทินา นเยน อนุสฺสรนฺโตปิ ธมฺมํ
อนุสฺสรติ, กกจูปโมวาทํ อนุสฺสรนฺโตปิ อนุสฺสรติเยว. สุปฏิปนฺโนติอาทินา
นเยน อนุสฺสรนฺโตปิ สํฆํ อนุสฺสรติ, กกโจกฺกนฺตนํ ๑- อธิวาสยมานสฺส ภิกฺขุโน
คุณํ อนุสฺสรนฺโตปิ ๒- อนุสฺสรติเยว.
    อุเปกฺขา กุสลนิสฺสิตา น สณฺฐาตีติ อิธ วิปสฺสนูเปกฺขา อธิปฺเปตา.
อุเปกฺขา กุสลนิสฺสิตา สณฺฐาตีติ อิธ ฉฬงฺคุเปกฺขา, สา ปเนสา กิญฺจาปิ
ขีณาสวสฺส อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อารมฺมเณสุ อรชฺชนาทิวเสน ปวตฺตติ, อยมฺปน ภิกฺขุ
วิริยพเลน ภาวนาสิทฺธิยา อตฺตโน วิปสฺสนํ ขีณาสวสฺส ฉฬงฺคุเปกฺขาฏฺฐาเน
ฐเปตีติ วิปสฺสนาว ฉฬงฺคุเปกฺขา นาม ชาตา.
    [๓๐๓] อาโปธาตุนิทฺเทเส อาโปคตนฺติ สพฺพอาเปสุ คตํ อลฺลยูสภาวลกฺขณํ.
ปิตฺตํ เสมฺหนฺติอาทีสุ ปน ยํ  วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ สทฺธึ ภาวนานเยน
@เชิงอรรถ: ๑ ม. กกโจกฺกนฺตํ         ๒ ฉ.ม. อนุสฺสรมาโนปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๕.
วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. ปกุปฺปตีติ โอฆวเสน วฏฺฏติ, สมุทฺทโต วา อุทกํ อุตฺตรติ,
อยมสฺส ปากติโก ปโกโป, อาโปสํวฏฺฏกาเล ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ
อุทกปูรเมว โหติ. โอคฺคจฺฉนฺตีติ เหฏฺฐา คจฺฉนฺติ. อุทฺธเน อาโรปิตอุทกํ วิย
ขยวินาสํ ปาปุณนฺติ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
    [๓๐๔] เตโชธาตุนิทฺเทเส เตโชคตนฺติ สพฺพเตเชสุ คตํ อุณฺหตฺตลกฺขณํ.
เตโชเอว วา เตโชภาวํ คตนฺติ เตโชคตํ. ปุริเม อาโปคเตปิ ปจฺฉิเม วาโยคเตปิ
เอเสว นโย. เยน จาติ เยน เตโชคเตน. ตสฺมึ กุปฺปิเต อยํ กาโย สนฺตปฺปติ,
เอกาหิกชราทิภาเวน อุสุมชาโต โหติ. เยน จ ชีริยตีติ เยน อยํ กาโย
ชีรติ, อินฺทฺริยเวกลฺลตฺตํ พลปริกฺขยํ วลิตปลิตาทิภาวญฺจ ๑- ปาปุณาติ. เยน จ
ปริฑยฺหตีติ เยน กุปฺปิเตน อยํ กาโย ฑยฺหติ, โส จ ปุคฺคโล ฑยฺหามิ ฑยฺหามีติ
กนฺทนฺโต สตโธตสปฺปิโคสีสจนฺทนาทิเลปนญฺเจว ตาลวณฺฏวาตญฺจ ปจฺจาสึสติ.
เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตีติ เยเนตํ อสิตํ วา โอทนาทิ,
ปีตํ วา ปานกาทิ, ขายิตํ วา ปิฏฺฐขชฺชาทิ, สายิตํ วา อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ ๒-
สมฺมา ปริปากํ คจฺฉติ, รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. อยเมตฺถ
สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สทฺธึ ภาวนานเยน
วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ.
    หริตนฺตนฺติ หริตเมว อลฺลติณาทึ อาคมฺม นิพฺพายตีติ อตฺโถ. ปนฺถนฺตนฺติ
มหามคฺคเมว. เสลนฺตนฺติ ปพฺพตํ. อุทกนฺตนฺติ อุทกํ. รมณียํ วา ภูมิภาคนฺติ
ติณคุมฺพาทิรหิตํ, วิวิตฺตํ อชฺโฌกาสํ ๓- ภูมิภาคํ. อนาหาราติ นิราหารา ๔-
นิรุปาทานา, อยํปิ ปกติยาว เตโชวิกาโร วุตฺโต, เตโชสํวฏฺฏกาเล ปน
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ ฌาเปตฺวา ฉาริกามตฺตํปิ น ติฏฺฐติ. นฺหารุททฺทุเลนา ๕- ติ
จมฺมนิลฺเลขเนน. อคฺคึ คเวสนฺตีติ เอวรูปํ สุขุมํ อุปาทานํ คเหตฺวา อคฺคึ
ปริเยสนฺติ, ยํ อปฺปมตฺตกมฺปิ อุสุมํ ลภิตฺวา ปชฺชลติ, เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว
เวทิตพฺพํ.
    [๓๐๕] วาโยธาตุนิทฺเทเส อุทฺธงฺคมา วาตาติ อุคฺคารหิกฺการาทิปฺปวตฺตกา
อุทฺธํ อาโรหนวาตา. อโธคมา วาตาติ อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณกา อโธ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วลิปลิตาทิภาวญฺจ   ๒ สี. อปกฺกมธุผาณิตาทิ   ๓ ฉ.ม. อพฺโภกาสํ
@๔ สี. อปฺปจฺจยา  ๕ ปาลิ. นฺหารุททฺทเลน, ก. นหารุททฺทลฺเลน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๖.
โอโรหนวาตา. กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิ นิกฺขมนวาตา. ๑- โกฏฺฐาสยา วาตาติ
อนฺตานํ อนฺโต วาตา. องฺคมงฺคานุสาริโนติ ธมนีชาลานุสาเรน สกลสรีเร
องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมฺมิญฺขนปสารณาทินิพฺพตฺตกวาตา. อสฺสาโสติ
อนฺโตปวิสนนาสิกวาโต. ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกวาโต. อยเมตฺถ สงฺเขโป.
วิตฺถารโต ปน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สทฺธึ ภาวนานเยน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ.
    คามมฺปิ วหตีติ สกลคามมฺปิ จุณฺณวิจุณฺณํ ๒- กุรุมานา อาทาย คจฺฉติ,
นิคมาทีสุปิ เอเสว นโย. อิธ วาโยสํวฏฺฏกาเล โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬวิทฺธํสนวเสน
วาโยธาตุวิกาโร ทสฺสิโต. วิธูปเนนาติ อคฺคิวีชนเกน. โอสฺสวเนติ ฉทนคฺเค,
เตน หิ อุทกํ สวติ, ตสฺมา ตํ "โอสฺสวนนฺ"ติ วุจฺจติ. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว
โยเชตพฺพํ.
    [๓๐๖] เสยฺยถาปิ อาวุโสติ อิธ กึ ทสฺเสติ, เหฏฺฐา กถิตานํ มหาภูตานํ
นิสฺสตฺตภาวํ. กฏฺฐนฺติ ทพฺพสมฺภารํ. วลฺลินฺติ อาพนฺธนวลฺลึ. ติณนฺติ ฉทนติณํ.
มตฺติกนฺติ อนุเลปมตฺติกํ. อากาโส ปริวาริโตติ เอตานิ กฏฺฐาทีนิ อนฺโต จ
พหิ จ ปริวาเรตฺวา ฐิโต อากาโสติ อตฺโถ. อคารํเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตีติ อคารนฺติ
ปณฺณตฺติมตฺตํ โหติ. กฏฺฐาทีสุ ปน วิสุํ วิสุํ ราสิกเตสุ กฏฺฐราสิวลฺลิราสีเตฺวว
วุจฺจติ. เอวเมว โขติ เอวเมว อฏฺฐิอาทีนิ อนฺโต จ พหิ จ ปริวาเรตฺวา
ฐิโต อากาโส, ตาเนว อฏฺฐิอาทีนิ ปฏิจฺจ รูปํเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติ, สรีรนฺติ
โวหารํ คจฺฉติ. ยถา กฏฺฐาทีนิ ปฏิจฺจ เคหนฺติ สงฺขํ คตํ อคารํ ขตฺติยเคหํ
พฺราหฺมณเคหนฺติ วุจฺจติ, เอวมิทํปิ ขตฺติยสรีรํ พฺราหฺมณสรีรนฺติ วุจฺจติ, น
เหตฺถ โกจิ สตฺโต วา ชีโว วา วิชฺชติ.
    อชฺฌตฺติกญฺเจ อาวุโส จกฺขูติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? เหฏฺฐา อุปาทารูปํ
จตฺตาโร จ อรูปิโน ขนฺธา ตีณิ จ อริยสจฺจานิ น กถิตานิ, อิทานิ ตานิ
กเถตุํ อยํ เทสนา อารทฺธาติ. ตตฺถ จกฺขุํ อปริภินฺนนฺติ จกฺขุปสาเท นิรุทฺเธปิ
อุปหเตปิ ปิตฺตเสมฺหโลหิเตหิ ปลิพุทฺเธปิ จกฺขุ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พหิวาตา    ๒ ม. จุณฺณจุณฺณํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๗.
น สกฺโกติ, ปริภินฺนเมว โหติ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปน ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ
อปริภินฺนํ นาม. พาหิรา จ รูปาติ พาหิรา จตุสมุฏฺฐานิกรูปา. ตชฺโช
สมนฺนาหาโรติ ตํ จกฺขุญฺจ รูเป จ ปฏิจฺจ ภวงฺคํ อาวชฺเชตฺวา ๑-
อุปฺปชฺชนมนสิกาโร, ภวงฺคาวชฺชนสมตฺถํ ๒- จกฺขุทฺวาเร กิริยมโนธาตุจิตฺตนฺติ
อตฺโถ. ตํ รูปานํ อนาปาถคตตฺตาปิ อญฺญาวิหิตสฺสปิ น โหติ, ตชฺชสฺสาติ ตทนุรูปสฺส.
วิญฺญาณภาคสฺสาติ วิญฺญาณโกฏฺฐาสสฺส.
    ยํ ตถาภูตสฺสาติอาทีสุ ทฺวาทสวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ เทเสติ. ตตฺถ
ตถาภูตสฺสาติ จกฺขุวิญฺญาเณน สหภูตสฺส, จกฺขุวิญฺญาณสมงฺคิโนติ อตฺโถ. รูปนฺติ
จกฺขุวิญฺญาณสฺส น รูปชนกตฺตา จกฺขุวิญฺญาณกฺขเณ ติสมุฏฺฐานรูปํ, ตทนนฺตรํ
จิตฺตกฺขเณ จตุสมุฏฺฐานมฺปิ ลพฺภติ. สงฺคหํ คจฺฉตีติ คณนํ คจฺฉติ. เวทนาทโย
จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาว. วิญฺญาณํปิ จกฺขุวิญฺญาณเมว. เอตฺถ จ สงฺขาราติ
เจตนาว วุตฺตา. สงฺคโหติ เอกโต สงฺคโห. สนฺนิปาโตติ สมาคโม, สมวาโยติ
ราสิ, โย ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปสฺสตีติ โย ปจฺจเย ปสฺสติ. โส ธมฺมํ ปสฺสตีติ
โส ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเม ปสฺสติ, ฉนฺโทติอาทิ สพฺพํ ตณฺหาเววจนเมว, ตณฺหา
หิ ฉนฺทกรณวเสน ฉนฺโท. อาลยกรณวเสน อาลโย. อนุนยกรณวเสน อนุนโย.
อชฺโฌคาหิตฺวา คิลิตฺวา คหณวเสน อชฺโฌสานนฺติ วุจฺจติ. ฉนฺทราควินโย
ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ นิพฺพานสฺเสว อธิวจนํ, ๓- อิติ ตีณิ สจฺจานิ ปาลิยํ
อาคตาเนว มคฺคสจฺจํ อาหริตฺวา คเหตพฺพํ, ยา อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิ
สงฺกปฺโป วาจา กมฺมนฺโต อาชีโว วายาโม สติ สมาธิ ภาวนาปฏิเวโธ, อยํ
มคฺโคติ. พหุกตํ โหตีติ เอตฺตาวตาปิ พหุํ ภควโต สาสนํ กตํ โหติ, อชฺฌตฺติกํ
เจ ๔- อาวุโส โสตนฺติอาทิวาเรสุปิ เอเสว นโย.
    มโนทฺวาเร ปน อชฺฌตฺติโก มโน นาม ภวงฺคจิตฺตํ, ตํ นิรุทฺธํปิ
อาวชฺชนจิตฺตสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺถํ มนฺทถามคตเมว ปวตฺตมานํปิ ปริภินฺนํ
นาม โหติ. อาวชฺชนสฺส ปน ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ อปริภินฺนํ นาม. พาหิรา จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาวฏฺเฏตฺวา   ๒ ฉ.ม. ภวงฺคาวฏฺฏน....   ๓ ฉ.ม. เววจนํ
@๔ ฉ.ม. อชฺฌตฺติกญฺเจว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๘.
ธมฺมาติ ธมฺมารมฺมณํ. เนว ตาว ตชฺชสฺสาติ อิทํ ภวงฺคสมเยเนว กถิตํ. ทุติยวาโร
ปคุณชฺฌานปจฺจเวกฺขเณน วา ปคุณกมฺมฏฺฐานมนสิกาเรน วา ปคุณพุทฺธวจน-
สชฺฌายกรณาทินา วา อญฺญวิหิตกํ สนฺธาย วุตฺโต. อิมสฺมึ วาเร รูปนฺติ
จตุสมุฏฺฐานํปิ ลพฺภติ. มโนวิญฺญาณํ หิ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, เวทนาทโย
มโนวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา, วิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณเมว. สงฺขารา ปเนตฺถ
ผสฺสเจตนาวเสเนว คหิตา. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิติ มหาเถโร เหฏฺฐา
เอกเทสเมว สมฺมสนฺโต อาคนฺตฺวา อิมสฺมึ ฐาเน ฐตฺวา เหฏฺฐา ปริหีนเทสนํ
สพฺพํ ตํตํทฺวารวเสน ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ยถานุสนฺธินาว สุตฺตนฺตํ นิฏฺฐเปสีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                   มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา  นิฏฺฐิตา.
                        -----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๘ หน้า ๑๓๐-๑๓๘.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=8&A=3325&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=3325&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=340
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=6042
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=7096
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=7096
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12