อรรถกถาเล่มที่ ๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๒)

หน้าที่ ๑๑๖.
สํวรวินยปหานวินยสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ วินยวาที. นิธานํ วุจฺจติ ฐปโนกาโส,
นิธานมสฺสา อตฺถีติ นิธานวตี, หทเย นิธาตพฺพยุตฺตวาจํ ภาสิตาติ อตฺโถ.
กาเลนาติ เอวรูปึ ภาสมาโนปิ จ "อหํ นิธานวตึ วาจํ ภาสิสฺสามี"ติ น
อกาเลน ภาสติ, ยุตฺตกาลมฺปน อเวกฺขิตฺวา ภาสตีติ อตฺโถ. สาปเทสนฺติ สอุปมํ,
สการณนฺติ อตฺโถ. ปริยนฺตวตินฺติ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา ยถาสฺสา ปริจฺเฉโท
ปญฺญายติ, เอวํ ภาสตีติ อตฺโถ อตฺถสญฺหิตนฺติ อเนเกหิปิ นเยหิ วิภชนฺเตน
ปริยาทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อตฺถสมฺปนฺนํ, ยํ วา โส อตฺถวาที อตฺถํ วทติ,
เตนตฺเถน สญฺหิตตฺตา อตฺถสญฺหิตวาจํ ภาสติ, น อญฺญํ นิกฺขิปิตฺวา อญฺญํ
ภาสตีติ วุตฺตํ โหติ.
    [๒๙๓] พีชคามภูตคามสมารมฺภาติ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผลุพีชํ ๑- อคฺคพีชํ
พีชพีชนฺติ ปญฺจวิธสฺส พีชคามสฺส เจว ยสฺส กสฺสจิ นีลติณรุกฺขาทิกสฺส
ภูตคามสฺส จ สมารมฺภา, เฉทนเภทนปจนาทิภาเวน วิโกปนา ปฏิวิรโตติ อตฺโถ.
เอกภตฺติโกติ ปาตราสภตฺตํ สายมาสภตฺตนฺติ เทฺว ภตฺตานิ. เตสุ ปาตราสภตฺตํ
อนฺโตมชฺฌนฺติเกน ปริจฺฉินฺนํ, อิตรํ มชฺฌนฺติกโต อุทฺธํ อนฺโตอรุเณน. ตสฺมา
อนฺโตมชฺฌนฺติเก ทสกฺขตฺตุํ ภุญฺชมาโนปิ เอกภตฺติโก โหติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ
"เอกภตฺติโก"ติ. รตฺติยา โภชนํ รตฺติ, ตโต อุปรโตติ รตฺตูปรโต. อติกฺกนฺเต
มชฺฌนฺติเก ยาว สุริยตฺถงฺคมนา โภชนํ วิกาลโภชนํ นาม. ตโต วิรตตฺตา
วิรโต วิกาลโภชนา. สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา วิสูกํ ปฏาณีภูตํ ทสฺสนนฺติ
วิสูกทสฺสนํ. อตฺตนา นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสน นจฺจา จ คีตา จ วาทิตา จ อนฺตมโส
มยูรนจฺจนาทิวเสนาปิ ปวตฺตานํ นจฺจาทีนํ วิสูกภูตา ทสฺสนา จาติ
นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา. นจฺจาทีนิ หิ อตฺตนา ปโยเชตุํ วา ปเรหิ ปโยชาเปตุํ วา
ปยุตฺตานิ ปสฺสิตุํ วา เนว ภิกฺขูนํ น ภิกฺขุนีนํ วฏฺฏนฺติ. มาลาทีสุ มาลาติ
ยงฺกิญฺจิ ปุปฺผํ. คนฺธนฺติ ยงฺกิญฺจิ คนฺธชาตํ. วิเลปนนฺติ ฉวิราคกรณํ. ตตฺถ
ปิลนฺธนฺโต ธาเรติ นาม. อูนฏฺฐานํ ปูเรนฺโต มณฺเฑติ นาม. คนฺธวเสน
ฉวิราควเสน จ สาทิยนฺโต วิภูเสติ นาม. ฐานํ วุจฺจติ การณํ. ตสฺมา ยาย
ทุสฺสีลฺยเจตนาย ตานิ มาลาธารณาทีนิ มหาชโน กโรติ, ตโต ปฏิวิรโตติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ผฬุพีชํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๗.
    อุจฺจาสยนํ วุจฺจติ ปมาณาติกฺกนฺตํ. มหาสยนํ นาม อกปฺปิยตฺถรณํ.
ตโต ปฏิวิรโตติ อตฺโถ. ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. รชตนฺติ กหาปโณ โลหมาสโก
ชตุมาสโก ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺติ, ตสฺส อุภยสฺสาปิ ปฏิคฺคหณา
ปฏิวิรโต, เนว นํ อุคฺคณฺหาติ, น อุคฺคณฺหาเปติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยตีติ
อตฺโถ. อามกธญฺญปฏิคฺคหณาติ สาลิวีหิยวโคธูมกงฺคุวรกกุทฺรูสกสงฺขาตสฺส
สตฺตวิธสฺสาปิ อามกธญฺญสฺส ปฏิคฺคหณา. น เกวลญฺจ เอเตสํ ปฏิคฺคหณเมว,
อามสนมฺปิ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติเยว. อามกมํสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อญฺญตฺร อุทฺทิสฺส ๑-
อนุญฺญาตา อามกมํสมจฺฉานํ ปฏิคฺคหณเมว ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ, โน อามสนํ.
    อิตฺถีกุมาริกปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อิตฺถีติ ปุริสนฺตรคตา, อิตรา กุมาริกา
นาม. ตาสํ ปฏิคฺคหณมฺปิ อามสนมฺปิ อกปฺปิยเมว. ทาสีทาสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ
ทาสีทาสวเสเนว เตสํ ปฏิคฺคหณํ น วฏฺฏติ, "กปฺปิยการกํ ทมฺมิ, อารามิกํ
ทมฺมี"ติ เอวํ วุตฺเต ปน วฏฺฏติ. อเชฬกาทีสุปิ เขตฺตวตฺถุปริโยสาเนสุ
กปฺปิยากปฺปิยนโย วินยวเสน อุปปริกฺขิตพฺโพ. ตตฺถ เขตฺตํ นาม ยสฺมึ ปุพฺพณฺณํ
รุหติ. วตฺถุ นาม ยสฺมึ อปรณฺณํ รุหติ. ยตฺถ วา อุภยมฺปิ รุหติ, ตํ เขตฺตํ.
ตทตฺถาย อกตภูมิภาโค วตฺถุ. เขตฺตวตฺถุสีเสน เจตฺถ วาปิตฬากาทีนิปิ สงฺคหิตาเนว.
ทูเตยฺยํ วุจฺจติ ทูตกมฺมํ, คิหีนํ ปณฺณํ วา สาสนํ วา คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ
คมนํ. ปหิณคมนํ วุจฺจติ ฆรา ฆรํ เปสิตสฺส ขุทฺทกคมนํ. อนุโยโค นาม
ตทุภยกรณํ, ตสฺมา ทูเตยฺยปหิณคมนานํ อนุโยโคติ ๒- เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ๓-
    กยวิกฺกยาติ กยา จ วิกฺกยา จ. ตุลากูฏาทีสุ กูฏนฺติ วญฺจนํ. ตตฺถ
ตุลากูฏนฺตาว รูปกูฏํ องฺคกูฏํ คหณกูฏํ ปฏิจฺฉนฺนกูฏนฺติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ
รูปกูฏํ นาม เทฺว ตุลา สมรูปา ๔- กตฺวา คณฺหนฺโต มหติยา คณฺหติ, ททนฺโต
ขุทฺทิกาย เทติ. องฺคกูฏํ นาม คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ,
ททนฺโต ปุพฺพภาเค. คหณกูฏํ นาม คณฺหนฺโต มูเล รชฺชุํ คณฺหาติ, ททนฺโต
อคฺเค. ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ นาม ตุลํ สุสิรํ กตฺวา อนฺโต อยจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โอทิสฺส   ๒ ฉ.ม. อนุโยคาติ        ๓ ฉ.ม. เวทิตพฺโพ  ๔ ฉ.ม. สรูปา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๘.
คณฺหนฺโต ตํ ปจฺฉาภาเค กโรติ, ททนฺโต อคฺคภาเค. กํโส วุจฺจติ สุวณฺณปาติ,
ตาย วญฺจนํ กํสกูฏํ. กถํ? เอกํ สุวณฺณปาตึ กตฺวา อญฺญา เทฺว ติสฺโส
โลหปาติโย สุวณฺณวณฺณา กโรติ, ตโต ชนปทํ คนฺตฺวา กิญฺจิเทว อฑฺฒกุลํ
ปวิสิตฺวา "สุวณฺณภาชนานิ กีณถา"ติ วตฺวา อคฺเฆ ปุจฺฉิเต สมคฺฆตรํ
ทาตุกามา โหนฺติ. ตโต เตหิ "กถํ อิเมสํ สุวณฺณภาโว ชานิตพฺโพ"ติ วุตฺเต
"วีมํสิตฺวา คณฺหถา"ติ สุวณฺณปาตึ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา สพฺพา ปาติโย ทตฺวา
คจฺฉติ.
    มานกูฏํ นาม หทยเภทสิขาเภทรชฺชุเภทวเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ หทยเภโท
สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺฐา ฉิทฺเทน มาเนน
"สนิกํ อาสิญฺจา"ติ วตฺวา อนฺโตภาชเน พหุํ ปคฺฆราเปตฺวา คณฺหติ, ททนฺโต
ฉิทฺทํ ปิธาย สีฆํ ปูเรตฺวา เทติ. สิขาเภโท ติลตณฺฑุลาทิมินนกาเล ลพฺภติ.
ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺฐา ๑- สณิกํ สิขํ อุสฺสาเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต เวเคน
ปูเรตฺวา สิขํ ฉินฺทนฺโต เทติ. รชฺชุเภโท เขตฺตวตฺถุมินนกาเล ลพฺภติ. ลญฺจํ ๒-
อลภนฺตา หิ เขตฺตํ อมหนฺตํปิ มหนฺตํ กตฺวา มินนฺติ.
    อุกฺโกฏนาทีสุ อุกฺโกฏนนฺติ สามิเก อสฺสามิเก กาตุํ ลญฺจคฺคหณํ.
วญฺจนนฺติ เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปเรสํ วญฺจนํ. ตตฺรีทเมกํ วตฺถุ:- เอโก กิร
ลุทฺทโก มิคญฺจ มิคโปตกญฺจ คเหตฺวา อาคจฺฉติ. ตเมโก ธุตฺโต "กึ มิโค
อคฺฆติ, กึ มิคโปตโก"ติ อาห. "มิโค เทฺว กหาปเณ มิคโปตโก เอกนฺ"ติ จ
วุตฺเต กหาปณํ ทตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺโต "น เม โภ
มิคโปตเกน อตฺโถ, มิคํ เม เทหี"ติ อาห. เตน หิ "เทฺว กหาปเณ เทหี"ติ.
โส อาห "นนุ เต โภ มยา ปฐมํ เอโก กหาปโณ ทินฺโน"ติ. อาม
ทินฺโนติ. "อิมํปิ มิคโปตกํ คณฺห, เอวํ โส จ กหาปโณ อยํ จ กหาปณคฺฆนโก
มิคโปตโกติ เทฺว กหาปณา ภวิสฺสนฺตี"ติ. โส การณํ วทตีติ สลฺลกฺเขตฺวา
มิคโปตกํ คเหตฺวา มิคํ อทาสีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ       ๒ ฉ.ม. ลญฺชํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๙.
    นิกตีติ โยควเสน วา มายาวเสน วา อปามงฺคํ ปามงฺคนฺติ, อมณึ
มณินฺติ, อสุวณฺณํ สุวณฺณนฺติ กตฺวา ปฏิรูปเกน วญฺจนํ. สาจิโยโคติ
กุฏิลโยโค, เอเตสํเยว อุกฺโกฏนาทีนเมตํ นามํ, ตสฺมา อุกฺโกฏนสาจิโยโค
วญฺจนสาจิโยโต นิกติสาจิโยโคติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. เกจิ อญฺญํ ทสฺเสตฺวา
อญฺญสฺส ปริวตฺตนํ สาจิโยโคติ วทนฺติ. ตมฺปน วญฺจเนเนว สงฺคหิตํ. เฉทนาทีสุ
เฉทนนฺติ หตฺถจฺเฉทนาทิ. วโธติ มารณํ. พนฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีหิ พนฺธนํ.
วิปราโมโสติ หิมวิปราโมโส คุมฺพวิปราโมโสติ ทุวิโธ. ยํ หิมปาตสมเย หิเมน
ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา มคฺคปฏิปนฺนํ ชนํ มุสนฺติ, อยํ หิมวิปราโมโส. ยํ คุมฺพาทีหิ
ปฏิจฺฉนฺนา มุสนฺติ, อยํ คุมฺพวิปราโมโส. อาโลโป วุจฺจติ คามนิคมาทีนํ วิโลปกรณํ.
สหสากาโรติ สาหสิกกิริยา, เคหํ ปวิสิตฺวา มนุสฺสานํ อุเร สตฺถํ ฐเปตฺวา
อิจฺฉิตภณฺฑคฺคหณํ, เอวเมตสฺมา เฉทน ฯเปฯ สหสาการา ปฏิวิรโต โหติ.
    [๒๙๔] โส สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ สฺวายํ ภิกฺขุ เหฏฺฐา วุตฺเตน จตูสุ
ปจฺจเยสุ ทฺวาทสวิเธน อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต โหติ. อิมินา ปน
ทฺวาทสวิเธน อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน อฏฺฐปริกฺขารา
วฏฺฏนฺติ ตีณิ จีวรานิ ปตฺโต ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนวาสิ เอกา สูจิ กายพนฺธนํ
ปริสฺสาวนนฺติ. วุตฺตํปิ เจตํ:-
              "ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ      วาสิ สูจิ จ พนฺธนํ
               ปริสฺสาวเนน อฏฺเฐเต   ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน"ติ.
    เต สพฺเพ กายปริหาริยาปิ ๑- โหนฺติ กุจฺฉิปริหาริยาปิ. ๑- กถํ? ติจีวรํ ตาว
นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ วิจรณกาเล กายํ ปริหรติ โปเสตีติ กายปริหาริยํ ๑-
โหติ, จีวรกณฺเณน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวนกาเล ขาทิตพฺพผลาผลคฺคหณกาเล
จ กุจฺฉึ ปริหรติ โปเสตีติ กุจฺฉิปริหาริยํ โหติ. ปตฺโตปิ เตน อุทกํ อุทฺธริตฺวา
นฺหานกาเล กุฏิปริภณฺฑกรณกาเล จ กายปริหาริโย โหติ. อาหารํ คเหตฺวา
ภุญฺชนกาเล ๒- กุจฺฉิปริหาริโย ๓- โหติ. วาสิปิ ตาย ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนกาเล
มญฺจปีฐานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กายปริหาริกาปิ,...หาริกํ, เอวมุปริปิ,  ๒ สี.ม. วฬญฺชนกาเล
@๓ ฉ.ม. กุจฺฉิปริหาริโก
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๐.
องฺคปาทจีวรกุฏิทณฺฑกจฺเฉทนกาเล ๑- จ กายปริหาริยา โหติ, อุจฺฉุจฺเฉทน-
นาฬิเกราทิตจฺฉนกาเล กุจฺฉิปริหาริยา. สูจิปิ จีวรสิพฺพนกาเล กายปริหาริยา โหติ,
ปูวํ วา ผลํ วา วิชฺฌิตฺวา ขาทนกาเล กุจฺฉิปริหาริยา. กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา
วิจรณกาเล กายปริหาริยํ, อุจฺฉุอาทีนิ พนฺธิตฺวา คหณกาเล กุจฺฉิปริหาริยํ.
ปริสฺสาวนํ เตน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา นฺหานกาเล เสนาสนปริภณฺฑกรณกาเล
จ กายปริหาริยํ, ปานียปริสฺสาวนกาเล ๒- เตเนว ติลตณฺฑุลปุถุกาทีนิ คเหตฺวา
ขาทนกาเล จ กุจฺฉิปริหาริยํ. อยนฺตาว อฏฺฐปริกฺขาริกสฺส ปริกฺขารมตฺตา.
    นวปริกฺขาริกสฺส ปน เสยฺยํ ปวิสนฺตสฺส ตตฺรฏฺฐกํ ปจฺจตฺถรณํ วา
กุญฺจิกา วา วฏฺฏติ. ทสปริกฺขาริกสฺส นิสีทนํ วา จมฺมกฺขณฺฑํ วฏฏติ.
เอกาทสปริกฺขาริกสฺส กตฺตรยฏฺฐิ วา เตลนาฬิกา วา วฏฺฏติ. ทฺวาทสปริกฺขาริกสฺส
ฉตฺตํ วา อุปาหนา วา วฏฺฏติ. เอเตสุ ปน อฏฺฐปริกฺขาริโกว สนฺตุฏฺโฐ,
อิตเร อสนฺตุฏฺฐา, มหิจฺฉา มหาราคาติ ๓- น วตฺตพฺพา. เอเตปิ หิ อปฺปิจฺฉาว
สนฺตุฏฺฐาว สุภราว สลฺลหุกวุตฺติโนว. ภควา ปน นยิมํ สุตฺตํ เตสํ วเสน
กเถสิ, อฏฺฐปริกฺขาริกสฺส วเสน กเถสิ. โส หิ ขุทฺทกวาสิญฺจ สูจิญฺจ ปริสฺสาวเน
ปกฺขิปิตฺวา ปตฺตสฺส อนฺโต ฐเปตฺวา ปตฺตํ อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา ติจีวรํ กายปฏิพทฺธํ
กตฺวา เยนิจฺฉกํ สุขํ ปกฺกมติ. ปฏินิวตฺเตตฺวา คเหตพฺพํ นามสฺส น โหติ,
อิติ อิมสฺส ภิกฺขุโน สลฺลหุกวุตฺติตํ ทสฺเสนฺโต ภควา สนฺตุฏฺโฐ โหติ
กายปริหาริเยน ๔- จีวเรนาติอาทิมาห.
    ตตฺถ กายปริหาริเยนาติ ๔- กายปริหรณมตฺตเกน. กุจฺฉิปริหาริเยนาติ ๔-
กุจฺฉิปริหรณมตฺตเกน. สมาทาเยว ปกฺกมตีติ ตํ อฏฺฐปริกฺขารมตฺตกํ สพฺพํ
คเหตฺวา กายปฏิพทฺธํ กตฺวาว คจฺฉติ, "มม วิหาโร ปริเวณํ อุปฏฺฐาโก"ติสฺส
สงฺโค วา พนฺโธ วา น โหติ, โส ชิยามุตฺโต สโร วิย, ยูถา อปกฺกนฺโต
มตฺตหตฺถี วิย, อิจฺฉิติจฺฉิตํ เสนาสนํ วนสณฺฑํ รุกฺขมูลํ วนปพฺภารํ ๕-
ปริภุญฺชนฺโต เอโกว ติฏฺฐติ, เอโกว นิสีทติ, สพฺพิริยาปเถสุ เอโกว อทุติโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. องฺค...สชฺชนกาเล  ๒ สี. ปานียปานกปริสฺสาวนกาเล
@๓ ฉ.ม.มหาภาราติ, สี, มหาเอชาติ  ๔ ฉ.ม. กาย...ริเกน,...กุจฺฉิ...ริเกน,
@เอวมุปริปิ    ๕ สี.วนํ ปพฺภารํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๑.
                   "จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ
                    สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน
                    ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี
                    เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ๑-
    เอวํ วณฺณิตํ ขคฺควิสาณกปฺปตํ อาปชฺชติ.
    อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาห. ตตฺถ ปกฺขี
สกุโณติ ปกฺขยุตฺโต สกุโณ. เฑตีติ อุปฺปตติ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ:- สกุณา
นาม "อสุกสฺมึ ปเทเส รุกฺโข ปริปกฺกผโล"ติ ญตฺวา นานาทิสาหิ อาคนฺตฺวา
นขปกฺขตุณฺฑาทีหิ ตสฺส ผลานิ วิชฺฌนฺตา วิธุนนฺตา ขาทนฺติ, "อิทํ อชฺชตนาย
อิทํ สฺวาตนาย ภวิสฺสตี"ติ เตสํ น โหติ. ผเล ปน ปริกฺขีเณ ๒- เนว รุกฺขสฺส
อารกฺขํ ฐเปนฺติ, น ตตฺถ ปตฺตํ วา นขํ วา ตุณฺฑํ วา ฐเปนฺติ, อถโข
ตสฺมึ รุกฺเข อนเปกฺโข หุตฺวา โย ยํ ทิสาภาคํ อิจฺฉติ, โส เตน สปตฺตภาโรว
อุปฺปติตฺวา คจฺฉติ, เอวเมว อยํ ภิกฺขุ นิสฺสงฺโค นิรเปกฺโขเยว ปกฺกมติ. เตน
วุตฺตํ "สมาทาเยว ปกฺกมตี"ติ. อริเยนาติ นิทฺโทเสน. อชฺฌตฺตนฺติ สเก
อตฺตภาเว. อนวชฺชสุขนฺติ นิทฺโทสสุขํ.
    [๒๙๕] โส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน
สมนฺนาคโต ภิกฺขุ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ปสฺสิตฺวาติ อตฺโถ. เสสปเทสุ ยํ วตฺตพฺพํ
สิยา, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. อพฺยาเสกสุขนฺติ กิเลเสหิ อนวสิตฺตสุขํ,
อวิกิณฺณสุขนฺติปิ วุตฺตํ. อินฺทฺริยสํวรสุขญฺหิ ทิฏฺฐาทีสุ ทิฏฺฐมตฺตาทิวเสน
ปวตฺตตาย อวิกิณฺณํ โหติ. โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ โส มนจฺฉฏฺฐานํ
อินฺทฺริยานํ สํวเรน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อิเมสุ อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ สตฺตสุ
ฐาเนสุ สติสมฺปชญฺญวเสน สมฺปชานการี โหติ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สติปฏฺฐาเน
วุตฺตเมว.
    [๒๙๖] โส อิมินา จาติอาทินา กึ ทสฺเสติ? อรญฺญวาสสฺส ปจฺจยสมฺปตฺตึ
ทสฺเสติ. ยสฺส หิ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา นตฺถิ, ตสฺส อรญฺญวาโส น อิจฺฉติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. สุตฺต. ๒๕/๔๒/๓๔๓ ขคฺควิลาณสุตฺต         ๒ ฉ.ม. ขีเณ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๒.
ติรจฺฉานคเตหิ วา วนจรเกหิ วา สทฺธึ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, อรญฺเญ อธิวตฺถา
เทวตา "กึ เอวรูปสฺส ปาปภิกฺขุโน อรญฺญวาเสนา"ติ เภรวสทฺทํ สาเวนฺติ,
หตฺเถน ๑- สีสํ ปหริตฺวา ปลายนาการํ กโรนฺติ, "อสุโก ภิกฺขุ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา
อิทญฺจิทญฺจ ปาปกมฺมํ อกาสี"ติ อยโส ปตฺถรติ. ยสฺส ปเนเต จตฺตาโร
ปจฺจยา อตฺถิ, ตสฺส อรญฺญวาโส อิชฺฌติ, โส หิ อตฺตโน สีลํ ปจฺจเวกฺขนฺโต
กิญฺจิ กาฬกํ วา ติลกํ วา อปสฺสนฺโต ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ขยโต วยโต
สมฺมสนฺโต อริยภูมึ โอกฺกมติ, อรญฺเญ อธิวตฺถา เทวตา อตฺตมนา วณฺณํ
ภาสนฺติ, อิติสฺส อุทเก ปกฺขิตฺตติลเตลพินฺทุ วิย ยโส วิตฺถาริโก โหติ.
    ตตฺถ วิวิตฺตนฺติ สุญฺญํ อปฺปสทฺทํ, อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ. เอตเทว
หิ สนฺธาย วิภงฺเค "วิวิตฺตนฺติ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ
อนากิณฺณํ คหฏฺเฐหิ ปพฺพชิเตหิ, เตน ตํ วิวิตฺตนฺ"ติ ๒- วุตฺตํ. เสติ เจว
อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํ, มญฺจปีฐาทีนเมตํ อธิวจนํ, เตนาห "เสนาสนนฺติ
มญฺโจปิ เสนาสนํ, ปีฐมฺปิ, ภิสิปิ, พิมฺโพหนมฺปิ, ๓- วิหาโรปิ, อฑฺฒโยโคปิ,
ปาสาโทปิ, หมฺมิยมฺปิ, คุหาปิ, อฏฺโฏปิ, มาโฬปิ, เลณมฺปิ, เวฬุคุมฺโพปิ,
รุกฺขมูลมฺปิ, มณฺฑโปปิ เสนาสนํ, ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ, สพฺพเมตํ
เสนาสนนฺ"ติ. อปิจ "วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหา"ติ อิทํ
วิหารเสนาสนํ นาม. "มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ พิมฺโพหนนฺ"ติ อิทํ มญฺจปีฐเสนาสนํ
นาม. "จิมิลิกา จมฺมกฺขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร"ติ อิทํ สนฺถตเสนาสนํ
นาม, "ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตี"ติ อิทํ โอกาสเสนาสนํ นามาติ เอวํ
จตุพฺพิธํ เสนาสนํ โหติ, ตํ สพฺพํปิ เสนาสนคฺคหเณน คหิตเมว. อิมสฺส
ปน สกุณสทิสสฺส จาตุทฺทิสิกสฺส ๔- ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกํ ทสฺเสนฺโต อรญฺญํ
รุกฺขมูลนฺติอาทิมาห.
    ตตฺถ อรญฺญนฺติ "นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา, สพฺพเมตํ อรญฺญนฺ"ติ
อิทํ ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคตํ อรญฺญํ. "อารญฺญกํ นาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หตฺเถหิ   ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๕๒๖/๓๐๒  ๓ ม. นิพฺโพหนมฺปิ   ๔ ฉ.ม. จาตุทฺทิสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๓.
ปจฺฉิมนฺ"ติ ๑- อิทํ ปน อิมสฺส ภิกฺขุโน อนุรูปํ, ตสฺส ลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค
ธุตงฺคนิทฺเทเส วุตฺตํ. รุกฺขมูลนฺติ ยงฺกิญฺจิ สนฺตจฺฉายํ ๒- วิวิตฺตํ
รุกฺขมูลํ. ปพฺพตนฺติ เสลํ. ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ อุทกกิจฺจํ กตฺวา สีตาย
รุกฺขจฺฉายาย นิสินฺนสฺส นานาทิสาสุ ขายมานาสุ สีเตน วาเตน วีชิยมานสฺส จิตฺตํ
เอกคฺคํ โหติ. กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริตํ, อุทเกน ภินฺนํ
ปพฺพตปฺปเทสํ, ยํ นทีตุมฺพนฺติปิ นทีกุญฺชนฺติปิ วทนฺติ. ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสา
วาลิกา โหนฺติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ, มณิกฺขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติ.
เอวรูปํ กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ สีตานิ กตฺวา วาลิกํ
อุสฺสาเปตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปญฺญาเปตฺวา นิสินฺนสฺส สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ
เอกคฺคํ โหติ. คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตรา, ๓- เอกสฺมึเยว วา
อุมงฺคสทิสํ มหาวิวรํ. สุสานลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. วนปตฺถนฺติ
อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อุปจารฏฺฐานํ, ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติ. เตเนวาห
"วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนนฺ"ติอาทิ. ๔- อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํ,
อากงฺขมาโน ปเนตฺถ จีวรกุฏึ กตฺวา วสติ. ปลาลปุญฺชนฺติ ปลาลราสึ.
มหาปลาลปุญฺชโต หิ ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย กโรนฺติ,
คจฺฉคุมฺพาทีนํปิ อุปริ ปลาลํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา นิสินฺนา สมณธมฺมํ กโรนฺติ, ตํ
สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
    ปจฺฉาภตฺตนฺติ ภตฺตสฺส ปจฺฉโต. ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตปริเยสนโต
ปฏิกฺกนฺโต ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ. อาภุชิตฺวาติ พนฺธิตฺวา.
อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏเก
โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาเทตฺวา. เอวํ หิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนหารูนิ น ปณมนฺติ.
อถสฺส ยา เตสํ ปณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา น
อุปฺปชฺชนฺติ, ตาสุ อนุปฺปชฺชมานาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ. กมฺมฏฺฐานํ น ปริปตติ,
วุฑฺฒึ ผาตึ อุปคจฺฉติ. ปริมุขํ สตึ อุปฏฺฐเปตฺวาติ กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สตึ
ฐปยิตฺวา, มุขสมีเป วา กตฺวาติ อตฺโถ. เตเนว วิภงฺเค วุตฺตํ "อยํ
สติ อุปฏฺฐิตา โหติ
@เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหาวิ. ๒/๖๕๔/๙๗ สาสงฺกสิกฺขาปท      ๒ ฉ.ม. สนฺทจฺฉายํ
@๓ ม. อนฺตรํ               ๔ อภิ.วิ. ๓๕/๕๓๑/๓๐๓
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๔.
สุปฏฺฐิตา โหติ นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา, เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สตึ
อุปฏฺฐเปตฺวา"ติ. ๑- อถวา "ปรีติ ปริคฺคหตฺโถ, มุขนฺติ นิยฺยานตฺโถ, สตีติ
อุปฏฺฐานตฺโถ, เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สตินฺ"ติ ๒- เอวํ ปฏิสมฺภิทายํ
วุตฺตนเยเนเวตฺถ ๓- อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ตตฺรายํ สงฺเขโป:- "ปริคฺคหิตนิยฺยานํ
สตึ กตฺวา"ติ.
    อภิชฺฌํ โลเกติ เอตฺถ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโก,
ตสฺมา ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ราคํ ปหาย กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ
อยเมตฺถ อตฺโถ. วิคตาภิชฺเฌนาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนตฺตา วิคตาภิชฺเฌเนว,
น จกฺขุวิญฺญาณสทิเสนาติ อตฺโถ. อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตีติ อภิชฺฌาโต
จิตฺตํ ปริโมเจติ. ยถา ตํ สา มุญฺจติ เจว, มุญฺจิตฺวา จ น ปุน คณฺหาติ,
เอวํ กโรตีติ อตฺโถ. พฺยาปาทปโทสํ ปหายาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. พฺยาปชฺชติ
อิมินา จิตฺตํ ปูติกุมฺมาสาทโย วิย ปุริมปกตึ ปชหตีติ พฺยาปาโท. วิการาปตฺติยา
ปทุสฺสติ, ปรํ วา ปทูเสติ วินาเสตีติ ปโทโส. อุภยเมตํ โกธสฺเสวาธิวจนํ. ถีนํ
จิตฺตเคลญฺญํ. มิทฺธํ เจตสิกเคลญฺญํ. ถีนญฺจ มิทฺธญฺจ ถีนมิทฺธํ. อาโลกสญฺญีติ
รตฺตึปิ ทิวาปิ ทิฏฺฐาโลกสญฺชานนสมตฺถตาย วิคตนีวรณาย ปริสุทฺธาย สญฺญาย
สมนฺนาคโต. สโต สมฺปชาโนติ สติยา จ ญาเณน จ สมนฺนาคโต, อิทํ อุภยํ
อาโลกสญฺญาย อุปการกตฺตา วุตฺตํ. อุทฺธจฺจญฺจ กุกฺกุจฺจญฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ.
ติณฺณวิจิกิจฺโฉติ วิจิกิจฺฉํ ตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา ฐิโต. "กถมิทํ กถมิทนฺ"ติ
เอวํ นปฺปวตฺตตีติ อกถํกถี. กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อนวชฺเชสุ ธมฺเมสุ. "อิเม นุ โข
กุสลา, กถมิเม กุสลา"ติ เอวํ น วิจิกิจฺฉติ น กงฺขตีติ อตฺโถ. อยเมตฺถ
สงฺเขโป, อิเมสุ ปน นีวรเณสุ วจนตฺถลกฺขณาทิเภทโต ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ
สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ.
    [๒๙๗] ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณติ อิเม ปญฺจ นีวรณา อุปฺปชฺชมานา
อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนาปิ
อฏฺฐสมาปตฺติโย ปญฺจ วา อภิญฺญา อุจฺฉินฺทิตฺวา ๔- ปาเตนฺติ, ตสฺมา "ปญฺญาย
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๕๓๗/๓๐๔           ๒ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๓๘๘/๒๖๔ (สฺยา)
@๓ ฉ.ม. วุตฺตนเยนเปตฺถ       ๔ ม. อุปจฺฉินฺทิตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๕.
ทุพฺพลีกรณา"ติ วุจฺจนฺติ. ตถาคตปทํ อิติปีติ อิทํปิ ตถาคตสฺส ญาณปทํ
ญาณวลญฺชํ ญาเณน อกฺกนฺตฏฺฐานนฺติ วุจฺจติ. ตถาคตนิเสวิตนฺติ ตถาคตสฺส
ญาณผาสุกาย นิฆํสิตฏฺฐานํ. ตถาคตารญฺชิตนฺติ ตถาคตสฺส ญาณทาฐาย
อารญฺชิตฏฺฐานํ.
    [๒๙๙] ยถาภูตํ ปชานาตีติ ยถาสภาวํ ปชานาติ. น เตฺวว ตาว อริยสาวโก
นิฏฺฐํ คโต โหตีติ อิมา ฌานาภิญฺญา พาหิรเกหิปิ สาธารณาติ น ตาว นิฏฺฐํ
คโต โหติ. มคฺคกฺขเณปิ อปริโยสิตกิจฺจตาย น ตาว นิฏฺฐาคโต โหติ. อปิจ โข
นิฏฺฐํ คจฺฉตีติ อปิจ โข ปน มคฺคกฺขเณ มหาหตฺถึ ปสฺสนฺโต นาควนิโก วิย
สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควาติ อิมินา อากาเรน ตีสุ รตเนสุ นิฏฺฐํ คจฺฉติ. นิฏฺฐํ
คโต โหตีติ เอวํ มคฺคกฺขเณ นิฏฺฐํ คจฺฉนฺโต อรหตฺตผลกฺขเณ
ปริโยสิตสพฺพกิจฺจตาย สพฺพากาเรน ตีสุ รตเนสุ นิฏฺฐํ คโต โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ ๑-
อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                    จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๘ หน้า ๑๑๖-๑๒๕.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=8&A=2960&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=2960&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=329
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=5763
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=6830
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=6830
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12