อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

หน้าที่ ๓๐๓.
     อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ ปญฺจนีวรณปริคฺคณฺหเนน อตฺตโน วา ธมฺเมสุ,
ปรสฺส วา ธมฺเมสุ, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี
วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ สุภนิมิตฺตอสุภนิมิตฺตาทีสุ อโยนิโสมนสิการ-
โยนิโสมนสิการวเสน ปญฺจสุ นีวรเณสุ วุตฺตนเยน นีหริตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว.
     เกวลญฺหิ อิธ นีวรณปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา
นีวรณปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                       นีวรณปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
                           ขนฺธปพฺพวณฺณนา
     [๑๑๖] เอวํ ปญฺจนีวรณวเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ
ปญฺจกฺขนฺธวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสูติ
อุปาทานสฺส ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา, อุปาทานสฺส ปจฺจยภูตา ธมฺมปุญฺชา
ธมฺมราสิโยติ อตฺโถ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ขนฺธกถา วิสุทฺธิมคฺเค
วุตฺตา. อิติ รูปนฺติ "อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ปรํ รูปํ อตฺถี"ติ
สภาวโต รูปํ ชานาติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาเรน
ปน รูปาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค ขนฺธกถายเมว วุตฺตานิ. อิติ รูปสฺส สมุทโยติ เอวํ
อวิชฺชาสมุทยาทิวเสน ปญฺจหากาเรหิ รูปสฺส สมุทโย. อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโมติ
เอวํ อวิชฺชานิโรธาทิวเสน ปญฺจหากาเรหิ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, เวทนาทีสุปิ เอเสว
นโย. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค อุทยพฺพยาณกถายํ วุตฺโต,
     อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ ปญฺจกฺขนฺธปริคฺคณฺหเนน อตฺตโน วา ธมฺเมสุ,
ปรสฺส วา ธมฺเมสุ, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส ธมฺเมสุ
ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ "อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย"ติอาทีนํ ๑-
ปญฺจสุ ขนฺเธสุ วุตฺตานํ ปญฺาสาย ลกฺขณานํ วเสน นีหริตพฺพา. อิโต
ปรํ วุตฺตนยเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๐๖/๗๙ อุทยพฺพยาณนิทฺเทส (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๔.
     เกวลญฺหิ อิธ ขนฺธปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา
ขนฺธปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                       ขนฺธปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------
                          อายตนปพฺพวณฺณนา
     [๑๑๗] เอวํ ปญฺจกฺขนฺธวเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ
อายตนวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสูติ
จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย มโนติ อิเมสุ ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ รูปํ สทฺโท
คนฺโธ รโส โผฏฺพฺโพ ธมฺมาติ อิเมสุ ฉสุ พาหิเรสุ. จกฺขุญฺจ ปชานาตีติ
จกฺขุปสาทํ ยาถาวสรสลกฺขณวเสน ปชานาติ. รูเป จ ปชานาตีติ พหิทฺธา
จตุสมุฏฺานิกรูปํ จ ยาถาวสรสลกฺขณวเสน ปชานาติ. ยญฺจ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ
สญฺโชนนฺติ ยญฺจ ตํ จกฺขุญฺเจว รูเป จาติ อุภยํ ปฏิจฺจ กามราคญฺโชนํ
ปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสภวราคอิสฺสามจฺฉริยาวิชฺชาสญฺโชนนฺติ
ทสวิธํ สญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ยาถาวสรสลกฺขณวเสน ปชานาติ.
     กถํ ปเนตํ อุปฺปชฺชตีติ. จกฺขุทฺวาเร ตาว อาปาถคตํ อิฏฺารมฺมณํ
กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยโต อภินนฺทโต กามราคสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ.
อนิฏฺารมฺมเณ กุชฺฌโต ปฏิฆสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ. "เปตฺวา มํ น โกจิ อญฺโ
เอตํ อารมฺมณํ วิภาเวตุํ สมตฺโถ อตฺถี"ติ มญฺโต มานสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ
"เอวํ ๑- รูปารมฺมณํ นิจฺจํ ธุวนฺ"ติ คณฺหโต ทิฏฺิสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ. "เอวํ ๑-
รูปารมฺมณํ สตฺโต นุโข สตฺตสฺส นุโข"ติ วิจิกิจฺฉโต วิจิกิจฺฉาสญฺโชนํ
อุปฺปชฺชติ. "สมฺปตฺติภเว วต โน อิทํ สุลภํ ชาตนฺ"ติ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส
ภวสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ. "อายตึ เอวรูปํ สีลพฺพตํ สมาทิยิตฺวา สกฺกา ลทฺธุนฺ"ติ
สีลพฺพตํ สมาทิยนฺตสฺส สีลพฺพตปรามาสสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ. "อโห วเตตํ
รูปารมฺมณํ อญฺเ น ลเภยฺยุนฺ"ติ อุสูยายโต ๒- อิสฺสาสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. เอตํ            ๒ ฉ.ม. อุสูยโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๕.
อตฺตนา ลทฺธํ รูปารมฺมณํ อญฺสฺส มจฺฉรายโต มจฺฉริยสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ.
สพฺเพเหว สหชาตอญฺาณวเสน อวิชฺชาสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ.
     ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺสาติ เยน การเณน อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺนสฺส
ตสฺส ทสวิธสฺสาปิ สญฺโชนสฺส อุปฺปาโท โหติ, ตญฺจ การณํ ปชานาติ.
ยถา จ อุปฺปนฺนสฺสาติ อปฺปหีนฏฺเน ปน สมุทาจารวเสน วา อุปฺปนฺนสฺส
ตสฺส ทสวิธสฺสาปิ สญฺโชนสฺส เยน การเณน ปหานํ โหติ, ตญฺจ การณํ
ปชานาติ. ยถา จ ปหีนสฺสาติ ตทงฺควิกฺขมฺภนปฺปหานวเสน ปหีนสฺสาปิ ตสฺส
ทสวิธสฺส สญฺโชนสฺส เยน การเณน อายตึ อนุปฺปาโท โหติ, ตญฺจ ปชานาติ.
เกน การเณน ปนสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ,? ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาส-
อิสฺสามจฺฉริยเภทสฺส ตาว ปญฺจวิธสฺส สญฺโชนสฺส โสตาปตฺติมคฺเคน อายตึ
อนุปฺปาโท โหติ. กามราคปฏิฆสญฺโชนทฺวยสฺส โอฬาริกสฺส สกทาคามิมคฺเคน
อนุสหคตสฺส อนาคามิมคฺเคน มานภวราคาวิชฺชาสญฺโชนตฺตยสฺส อรหตฺตมคฺเคน
อายตึ อนุปฺปาโท โหติ.
     โส ตญฺจ ปชานาติ สทฺเท จาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อปิเจตฺถ
อายตนกถา วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค อายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
     อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อชฺฌตฺติกายตนปริคฺคณฺหเนน อตฺตโน วา
ธมฺเมสุ, พาหิรายตนปริคฺคณฺหเนน ปรสฺส วา ธมฺเมสุ, กาเลน วา อตฺตโน,
กาเลน วา ปรสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ
"อวิชฺชาสมุทยา จกฺขุสมุทโย"ติ รูปายตนสฺส รูปกฺขนฺเธ, อรูปายตเนสุ มนายตนสฺส
วิญฺาณกฺขนฺเธ, ธมฺมายตนสฺส เสสกฺขนฺเธสุ วุตฺตนเยน นีหริตพฺพา.
โลกุตฺตรธมฺมา น คเหตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว.
     เกวลญฺหิ อิธ อายตนปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา
อายตนปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                      อายตนปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๖.
                         โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา
     [๑๑๘] เอวํ ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนวเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา
อิทานิ โพชฺฌงฺควเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ โพชฺฌงฺเคสูติ
พุชฺฌนกสตฺตสฺส องฺเคสุ. สนฺตนฺติ ปฏิลาภวเสน สํวิชฺชมานํ. สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺติ
สติสงฺขาตํ สมฺโพชฺฌงฺคํ. เอตฺถ หิ สมฺพุชฺฌติ อารทฺธวิปสฺสกโต ปฏฺาย
โยคาวจโรติ สมฺโพธิ, ยาย วา โส สติอาทิกาย สตฺตธมฺมสามคฺคิยา สมฺพุชฺฌติ
กิเลสนิทฺทาโต อุฏฺาติ, สจฺจานิ วา ปฏิวิชฺฌติ, สา ธมฺมสามคฺคี สมฺโพธิ.
ตสฺส สมฺโพธิสฺส, ตสฺสา วา สมฺโพธิยา องฺคนฺติ สมฺโพชฺฌงฺคํ. เตน วุตฺตํ
"สติสงฺขาตํ สมฺโพชฺฌงฺคนฺ"ติ. เสสสมฺโพชฺฌงฺเคสุปิ อิมินาว นเยน วจนตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
     อสนฺตนฺติ อปฺปฏิลาภวเสน อวิชฺชมานํ. ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺสาติอาทีสุ
ปน สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ตาว "อตฺถิ ภิกฺขเว สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา,
ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ๑- ภาวนาย
ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๒- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ สติเยว
สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. โยนิโสมนสิกาโร วุตฺตลกฺขโณเยว, ตํ ตตฺถ
พหุลํ ปวตฺตยโต สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ.
     อปิจ จตฺตาโร ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ สติสมฺปชญฺ
มุฏฺสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนตา อุปฏฺิตสฺสติปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตาติ.
อภิกฺกนฺตาทีสุ หิ สตฺตสุ าเนสุ สติสมฺปชญฺเน ภตฺตนิกฺขิตฺตกากสทิสมุฏฺสฺสติ-
ปุคฺคลปริวชฺชเนน ติสฺสทตฺตตฺเถรอภยตฺเถรสทิสอุปฏฺิตสฺสติปุคฺคลเสวเนน
านนิสชฺชาทีสุ สติสมุฏฺาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาย จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค
อุปฺปชฺชติ. เอวํ จตูหิ การเณหิ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี
โหตีติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิยํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายาติ อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๒ สํ. มหา. ๑๙/๑๘๓/๖๐ กายสุตฺต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๗.
     ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปน "อตฺถิ ภิกฺขเว กุสลากุสลา ธมฺมา ฯปฯ
กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร
อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจย-
สมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ
อุปฺปาโท โหตีติ.
     อปิจ สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
ปริปุจฺฉกตา วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา ทุปฺปญฺปุคฺคลปริวชฺชนา
ปญฺวนฺตปุคฺคลเสวนา คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ
ปริปุจฺฉกตาติ ขนฺธธาตุอายตนอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺคสมถวิปสฺสนานํ
อตฺถสนฺนิสฺสิตปริปุจฺฉาพหุลตา.
     วตฺถุวิสทกิริยาติ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณํ. ยทา หิสฺส
เกสนขโลมา อติทีฆา โหนฺติ, สรีรํ วา อุสฺสนฺนโทสญฺเจว เสทมลมกฺขิตญฺจ,
ตทา อชฺฌตฺติกวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. ยทา ปน จีวรํ ชิณฺณํ กิลิฏฺ
ทุคฺคนฺธํ โหติ, เสนาสนํ วา อุกฺลาปํ, ตทา พาหิรวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ.
ตสฺมา เกสาทิจฺเฉทาปเนน อุทฺธํวิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ สรีรสลฺลหุกภาวกรเณน
อุจฺฉาทนนฺหาปเนน จ ๒- อชฺฌตฺติกวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ.
     สูจิกมฺมโธวนรชนปริภณฺฑกรณาทีหิ พาหิรวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ. เอตสฺมิญฺหิ
อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุสฺมึ อวิสเท อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ าณํปิ อปริสุทฺธํ
โหติ, อปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส
วิย. วิสเท ปน อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ าณํปิ
วิสทํ โหติ, ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย
โอภาโส วิย. เตน วุตฺตํ "วตฺถุวิสทกิริยา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย
สํวตฺตตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๒ อาหารสุตฺต.    ๒ ก. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๘.
     อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํ. สเจ
หิสฺส สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ. ตโต วิริยินฺทฺริยํ ปคฺคหกิจฺจ,
สตินฺทฺริยํ อุปฏฺานกิจฺจํ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปกิจฺจํ, ปญฺินฺทฺริยํ
ทสฺสนกจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา ยถา วา
มนสิกโรโต พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน หาเปตพฺพํ. วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ เจตฺถ
นิทสฺสนํ. สเจ ปน วิริยินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อถ เนว สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขกิจฺจํ
กาตุํ สกฺโกติ, น อิตรานิ อิตรกิจฺจเภทํ. ตสฺมา ตํ ปสฺสทฺธาทิภาวนาย หาเปตพฺพํ.
ตตฺราปิ โสณตฺเถรสฺส วตฺถุ ทสฺเสตพฺพํ. เอวํ เสเสสุปิ เอกสฺส พลวภาเว
สติ อิตเรสํ อตฺตโน กิจฺเจสุ อสมตฺถตา เวทิตพฺพา.
     วิเสสโต ปเนตฺถ สทฺธาปญฺานํ สมาธิวิริยานญฺจ สมตฺตํ ปสํสนฺติ.
พลวสทฺโธ หิ มนฺทปญฺโ มุทฺธปฺปสนฺโน ๑- โหติ, อวตฺถุสฺมึ ปสีทติ. พลวปญฺโ
มนฺทสทฺโธ เกราฏิกปกฺขํ ภชติ. เภสชฺชสมุฏฺิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหติ.
จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนว กุสลํ โหตีติ อติธาวิตฺวา ทานาทีนิ อกโรนฺโต นิรเย
อุปฺปชฺชติ. อุภินฺนํ สมตาย วตฺถุสฺมึเยว ปสีทติ. พลวา สมาธิ ๒- ปน มนฺทํ
วิริยํ สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อภิภวติ. ๓- พลวํ วิริยํ มนฺโท สมาธิ ๒-
วิริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อภิภวติ. ๓- สมาธิ ปน วิริเยน สํโยชิโต
โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติ. วิริยํ สมาธินา สํโยชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติ.
ตสฺมา ตทุภยํ สมํ กาตพฺพํ. อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติ.
     อปิจ สมาธิกมฺมิกสฺส พลวตีปิ สทฺธา วฏฺฏติ. เอวํ สทฺทหนฺโต โอกปฺเปนฺโต
อปฺปนํ ปาปุณิสฺสติ. สมาธิปญฺาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี
วฏฺฏติ, เอวญฺหิ โส อปฺปนํ ปาปุณาติ. วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปญฺา พลวตี
วฏฺฏติ, เอวญฺหิ โส ลกฺขณปฏิเวธํ ปาปุณาติ. อุภินฺนํ ปน สมตายปิ อปฺปนา
โหติเยว. สติ ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏติ. สติ หิ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ
สทฺธาวิริยปญฺานํ วเสน อุทฺธจฺจปาตโต, โกสชฺชปกฺขิเกน สมาธินา โกสชฺชปาตโต
รกฺขติ. ตสฺมา สา โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มุธาปสนฺโน.   ๒-๒ ฉ.ม. อิ. สมาธึ.    ๓-๓ ฉ.ม. อธิภวติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๙.
สพฺพราชกิจฺเจสุ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพา. เตนาห "สติ จ ปน สพฺพตฺถิกา วุตฺตา
ภควตา, กึการณา? จิตฺตญฺหิ สติปฏิสรณํ, อารกฺขปจฺจุปฏฺานาว ๑- สติ, น จ
วินา สติยา จิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคโห โหตี"ติ.
     ทุปฺปญฺปุคฺคลปริวชฺชนา นาม ขนฺธาทิเภเท อโนคาฬฺหปญฺานํ
ทุมฺเมธปุคฺคลานํ อารกาว ปริวชฺชนํ. ปญฺวนฺตปุคฺคลเสวนา นาม
สมปญฺาสลกฺขณปริคฺคาหิกาย อุทยพฺพยปญฺาย สมนฺนาคตปุคฺคลเสวนา.
คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณา นาม คมฺภีเรสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตาย คมฺภีรปญฺาย
ปเภทปจฺจเวกฺขณา. ตทธิมุตฺตตา นาม านนิสชฺชาทีสุ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺค-
สมุฏฺาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน
ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ,
ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย
ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๒- เอวํ อุปฺปาโท โหติ.
     อปิจ เอกาทส ธมฺมา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
อปายภยปจฺจเวกฺขณตา อานิสํสทสฺสาวิตา คมนวีถิปจฺจเวกฺขณตา ปิณฺฑปาตาปจายนตา
ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา
สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตา อารทฺธวิริยปุคฺคลเสวนตา
ตทธิมุตฺตตาติ.
     ตตฺถ นิรเยสุ ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมกรณโต ปฏฺาย มหาทุกฺขมนุภวนกาเลปิ,
ติรจฺฉานโยนิยํ ชาลกฺขิปกุมินาทีหิ คหิตกาเลปิ, ปาชนกณฺฏกาทิปฺปหารตุนฺนสฺส
ปน สกฏาหนาทิกาเลปิ, ปิตฺติวิสเย อเนกานิปิ วสฺสสหสฺสานิ เอกํ พุทฺธนฺตรํปิ
ขุปฺปิปาสาหิ อาตุรีภูตกาเลปิ ๓- กาลกญฺชิกอสุเรสุ สฏฺิหตฺถอสีติหตฺถปฺปมาเณน ๔-
อฏฺิจมฺมมตฺเตเนว อตฺตภาเวน วาตาตปาทิทุกฺขานุภวนกาเลปิ น สกฺกา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จ.            ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๓ อาหารสุตฺต.
@๓ ฉ.ม. อาตุริตกาเลปิ.     ๔ ม. สตฺตติ...
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๐.
วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ อุปฺปาเทตุํ, อยเมว เต ภิกฺขุกาโล วิริยกรณายาติ เอวํ อปายภยํ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ.
     "น สกฺกา กุสีเตน นวโลกุตฺตรธมฺมํ ลทฺธุํ อารทฺธวิริเยเนว สกฺกา
อยมานิสํโส วิริยสฺสา"ติ เอวํ อานิสํสทสฺสาวิโนปิ อุปฺปชฺชติ. "สพฺพพุทฺธ-
ปจฺเจกพุทฺธมหาสาวเกหิ ๑- เต คตมคฺโค คนฺตพฺโพ, โส จ น สกฺกา กุสีเตน
คนฺตุนฺ"ติ เอวํ คมนวีถึ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. "เย ตํ ปิณฺฑปาตาทีหิ
อุปฏฺหนฺติ, อิเม เต มนุสฺสา เนว าตกา, น ทาสกมฺมกรา, นาปิ `ตํ
นิสฺสาย ชีวิสฺสามา'ติ เต ปณีตานิ ปิณฺฑปาตาทีนิ เทนฺติ, อถโข อตฺตโน
การานํ มหปฺผลตํ ปจฺจาสึสมานา เทนฺติ, สตฺถาราปิ `อยํ อิเม ปจฺจเย
ปริภุญฺชิตฺวา กายทฬฺหีพหุโล สุขํ วิหริสฺสตี'ติ น เอวํ สมฺปสฺสตา ตุยฺหํ ปจฺจยา
อนุญฺาตา, อถโข `อยํ อิเม ปริภุญฺชมาโน สมณธมฺมํ กตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต
มุจฺจิสฺสตี'ติ เต ปจฺจยา อนุญฺาตา, โสทานิ ตฺวํ กุสีโต วิหรนฺโต น ตํ
ปิณฺฑปาตํ อปจายิสฺสสิ, อารทฺธวิริยสฺเสว หิ ปิณฺฑปาตาปจายนํ นาม โหตี"ติ
เอวํ ปิณฺฑปาตาปจายนํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ มหามิตฺตตฺเถรสฺส วิย.
     เถโร กิร กสฺสกเลเณ นาม ปฏิวสติ. ตสฺส จ โคจรคาเม เอกา
มหาอุปาสิกา เถรํ ปุตฺตํ กตฺวา ปฏิชคฺคติ. สา เอกทิวสํ อรญฺ คจฺฉนฺตี ธีตรํ
อาห "อมฺม อสุกสฺมึ าเน ปุราณตณฺฑุลา, อสุกสฺมึ ขีรํ, อสุกสฺมึ สปฺปิ,
อสุกสฺมึ ผาณิตํ, ตว ภาติกสฺส อยฺยมิตฺตสฺส อาคตกาเล ภตฺตํ ปจิตฺวา
ขีรสปฺปิผาณิเตหิ สทฺธึ เทหิ, ตฺวํ จ ภุญฺเชยฺยาสิ, อหํ ปน หิยฺโย
ปกฺกปาริวาสิกภตฺตํ กญฺชิเยน ภุตฺตมฺหี"ติ. ทิวา กึ ภุญฺชิสฺสสิ อมฺมาติ.
สากปณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา กณตณฺฑุเลหิ อมฺพิลยาคุํ ปจิตฺวา เปหิ อมฺมาติ.
     เถโร จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหรนฺโตว ตํ สทฺทํ สุตฺวา อตฺตานํ
โอวทิ "มหาอุปาสิกา กิร กญฺชิเยน ปาริวาสิกภตฺตํ ภุญฺชิ, ทิวาปิ
กณปณฺณมฺพิลยาคุํ ภุญฺชิสฺสติ, ตุยฺหํ อตฺถาย ปน ปุราณตณฺฑุลาทีนิ อาจิกฺขติ, ตํ
นิสฺสาย โข ปเนสา เนว เขตฺตํ น วตฺถุํ น ภตฺตํ น วตฺถํ ปจฺจาสึสติ, ติสฺโส ปน
สมฺปตฺติโย ปตฺถยมานา เทติ, ตฺวํ เอติสฺสา ตา สมฺปตฺติโย ทาตุํ สกฺขิสฺสสิ, น
@เชิงอรรถ: ๑ สี....มหาสาวเกเหว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๑.
สกฺขิสฺสสีติ, อยํ โข ปน ปิณฺฑปาโต ตยา สราเคน สโทเสน สโมเหน น
สกฺกา คณฺหิตุนฺติ ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา คณฺิกํ มุญฺจิตฺวา นิวตฺติตฺวา
กสฺสกเลณเมว คนฺตฺวา ปตฺตํ เหฏฺามญฺเจ จีวรํ จีวรวํเส เปตฺวา อรหตฺตํ
ปาปุณิตฺวา น นิกฺขมิสฺสามี"ติ วิริยํ อธิฏฺหิตฺวา นิสีทิ. ทีฆรตฺตํ อปฺปมตฺโต
หุตฺวา นิวุตฺถภิกฺขุ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปุเรภตฺตเมว อรหตฺตํ ปตฺวา วิกสิตมิว
ปทุมํ มหาขีณาสโว สิตํ กโรนฺโตว นิกฺขมิ. เลณทฺวาเร รุกฺขมฺหิ อธิวตฺถา
เทวตา:-
         "นโม เต ปุริสาชญฺ           นโม เต ปุริสุตฺตม
          ยสฺส เต อาสวา ขีณา         ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริสา"ติ
เอวํ อุทานํ อุทาเนตฺวา "ภนฺเต ปิณฺฑาย ปวิฏฺานํ ตุมฺหาทิสานํ อรหนฺตานํ
ภิกฺขํ ทตฺวา มหลฺลกิตฺถิโย ทุกฺขา มุจฺจิสฺสนฺตี"ติ อาห.
     เถโร อุฏฺหิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา กาลํ โอโลเกนฺโต ปาโตเยวาติ ตฺวา
ปตฺตจีวรมาทาย คามํ ปาวิสิ. ทาริกาปิ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา "อิทานิ เม ภาตา
อาคมิสฺสติ, อิทานิ อาคมิสฺสตี"ติ ทฺวารํ โอโลกยมานา นีสีทิ. สา เถเร ฆรทฺวารํ
สมฺปตฺเต ปตฺตํ คเหตฺวา สปฺปิผาณิตโยชิตสฺส ขีรปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา หตฺเถ
เปสิ. เถโร "สุขํ โหตู"ติ อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สาปิ ตํ โอโลกยมานาว
อฏฺาสิ. เถรสฺส หิ ตทา อติวิย ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ อโหสิ, วิปฺปสนฺนานิ
อินฺทฺริยานิ, มุขํ พนฺธนา ปมุตฺตตาลปกฺกํ วิย อติวิย วิโรจิตฺถ. มหาอุปาสิกา
อรญฺา อาคนฺตฺวา "กึ อมฺม ภาติโก เต อาคโต"ติ ปุจฺฉิ. สา สพฺพํ ตํ
ปวุตฺตึ อาโรเจสิ. สา อุปาสิกา "อชฺ ชเม ปุตฺตสฺส ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ
ปตฺตนฺ"ติ ตฺวา "อภิรมติ เต อมฺม ภาตา พุทฺธสาสเน น อุกฺกณฺตี"ติ อาห.
     "มหนฺตํ โข ปเนตํ สตฺถุ ทายชฺชํ, ยทิทํ สตฺต อริยธนานิ นาม,
ตํ น สกฺกา กุสีเตน คเหตุํ. ยถา หิ วิปฺปฏิปนฺนํ ปุตฺตํ มาตาปิตโร `อยํ
อมฺหากํ อปุตฺโต'ติ ปริพาหิรํ กโรนฺติ, โส เตสํ อจฺจเยน ทายชฺชํ น ลภติ,
เอวํ กุสีโตปิ อิทํ อริยธนทายชฺชํ น ลภติ, อารทฺธวิริโยว ลภตี"ติ
ทายชฺชมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ. "มหา โข ปน เต สตฺถา, สตฺถุโน หิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๒.
มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเลปิ อภินิกฺขมเนปิ อภิสมฺโพธิยํปิ ธมฺมจกฺกปฺป-
วตฺตเนปิ ยมกปาฏิหาริยเทโวโรหณอายุสงฺขารโวสฺสชฺชเนสุปิ ปรินิพฺพานกาเลปิ
ทสสหสฺสีโลกธาตุ กมฺปิตฺถ, ยุตฺตํ นุ เต เอวรูปปสฺส สตฺถุโน สาสเน `ปพฺพชิตฺวา
กุสีเตน ภวิตุนฺ"ติ เอวํ สตฺถุมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
     ชาติยาปิ "ตฺวํ อิทานิ น ลามกชาติโก, อสมฺภินฺนาย มหาสมฺมตปเวณิยา
อาคโต, โอกฺกากราชวํเส สญฺชาโตสิ, สุทฺโธทนมหาราชสฺสปิ มหามายาเทวิยา จ
นตฺตา, ราหุลภทฺทสฺส กนิฏฺโ, ตยา นาม เอวรูเปน ชินปุตฺเตน หุตฺวา น
ยุตฺตํ กุสีเตน วิหริตุนฺ"ติ เอวํ ชาติมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
"สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา เจว อสีติ จ มหาสาวกา วิริเยเนว โลกุตฺตรธมฺมํ
ปฏิวิชฺฌึสุ, ตฺวํ เอเตสํ สพฺรหฺมจารีนํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิสฺสสิ น ปฏิปชฺชิสฺสสี"ติ
เอวํ สพฺรหฺมจาริมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ. กุจฺฉึ ปูเรตฺวา ิตอชครสทิเส
วิสฺสฏฺกายิกเจตสิกวิริเย กุสีตปุคฺคเล ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ อารทฺธวิริเย ปหิตตฺเต
ปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ วิริยุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภาร-
จิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี
โหตีติ ปชานาติ.
     ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา,
ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย
ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ ปีติเยว
ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา นาม, ตสฺส อุปฺปาทกมนสิกาโร โยนิโสมนสิกาโร นาม.
     อปิจ เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมสํฆสีลจาคเทวตานุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา
สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ.
     พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ หิ ยาว อุปจารา สกลสรีรํ ผรมาโน
ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. ธมฺมสํฆคุณํ ๒- อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ, ทีฆรตฺตํ อขณฺฑํ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๓ อาหารสุตฺต   ๒ ฉ.ม., อิ. ธมฺมสํฆคุเณ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๓.
กตฺวา รกฺขิตจตุปฺปาริสุทฺธสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโนปิ ทสสีลํ ปญฺจสีลํ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, ทุพฺภิกฺขภยาทีสุ ปณีตํ โภชนํ สพฺรหฺมจารีนํ ทตฺวา "เอวํ
นาม อทมฺหา"ติ จาคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ คิหิโนปิ เอวรูเป กาเล สีลวนฺตานํ
ทินฺนํ ทานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ เยหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา เทวตา เทวตฺตํ
ปตฺตา, ตถารูปานํ คุณานํ อตฺตนิ อตฺถิตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, "สมาปตฺติยา
วิกฺขมฺภิตา กิเลสา สฏฺีปิ สตฺตติปิ วสฺสานิ น สมุทาจรนฺตี"ติ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนเถรทสฺสเนสุ อสกฺกจฺจกิริยาย
สํสูจิตลูขภาเว พุทฺธาทีสุ ปสาทสิเนหาภาเวน คทฺรภปิฏฺเ รชสทิเส ลูขปุคฺคเล
ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, พุทฺธาทีสุ ปสาทพหุเล มุทุจิตฺเตน สินิทฺธปุคฺคเล
เสวนฺตสฺสาปิ, รตนตฺตยคุณปริทีปเก ปสาทนีเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ,
านนิสชฺชาทีสุ ปีติอุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ
อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว กายปสฺสทฺธิ จิตฺตปสฺสทฺธิ,
ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิ-
สมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย
เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ.
     อปิจ สตฺต ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
ปณีตโภชนเสวนตา อุตุสุขเสวนตา อิริยาปถสุขเสวนตา มชฺฌตฺตปโยคตา
สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา ปสฺสทฺธกายปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตาติ.
     ปณีตญฺหิ สินิทฺธํ สปฺปายโภชนํ ภุญฺชนฺตสฺสาปิ, สีตุเณฺหสุ อุตูสุ านาทีสุ
อิริยาปเถสุ สปฺปายํ อุตุญฺจ อิริยาปถญฺจ เสวนฺตสฺสาปิ ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ.
โย ปน มหาปุริสชาติโก สพฺพอุตุอิริยาปถกฺขโมว โหติ, น ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
ยสฺส สภาควิสภาคตา อตฺถิ, ตสฺเสว วิสภาเค อุตุอิริยาปเถ วชฺเชตฺวา สภาเค
เสวนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. มชฺฌตฺตปโยโค วุจฺจติ อตฺตโน จ ปรสฺส จ
กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณา, อิมินา มชฺฌตฺตปโยเคน อุปฺปชฺชติ. โย เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๓ อาหารสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๔.
ปรํ วิเหยมาโนว วิจรติ. เอวรูปํ สารทฺธกายํ ปุคฺคลํ ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ,
สํยตปาทปาณิปสฺสทฺธกายํ ปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ ปสฺสทฺธิ-
อุปฺปาทนตฺถาย นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส
อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว สมถนิมิตฺตํ อพฺยคฺคนิมิตฺตํ, ตตฺถ
โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย
ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ สมโถว สมถนิมิตฺตํ,
อวิกฺเขปฏฺเน จ อพฺยคฺคนิมิตฺตนฺติ.
     อปิจ เอกาทส ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
วตฺถุวิสทกิริยตา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา นิมิตฺตกุสลตา สมเย จิตฺตสฺส
ปคฺคณฺหนตา สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนตา สมเย สมฺปหํสนตา สมเย
อชฺฌุเปกฺขนตา อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา สมาหิตปุคฺคลเสวนตา ฌานวิโมกฺข-
ปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ วตฺถุวิสทกิริยตา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา
จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
     นิมิตฺตกุสลตา นาม กสิณนิมิตฺตสฺส อุคฺคหกุสลตา. สมเย จิตฺตสฺส
ปคฺคณฺหนตาติ ยสฺมึ สมเย อติสิถิลวิริยตาทีหิ ลีนํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย
ธมฺมวิจยวิริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปเนน ๒- ตสฺส ปคฺคณฺหนํ. สมเย จิตฺตสฺส
นิคฺคณฺหนตาติ ยสฺมึ สมเย อจฺจารทฺธวิริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ
สมเย ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปเนน ตสฺส นิคฺคณฺหนํ. สมเย
สมฺปหํสนตาติ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปญฺาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานธิคเมน
วา นิรสฺสาทํ โหติ, ตสฺมึ สมเย อฏฺสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติ. อฏฺ
สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต
วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺิมูลกํ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๖ อาหารสุตฺต.
@๒ ฉ.ม. ธมฺมวิจยวิริยสมฺโพชฺฌงฺค.... (ปีติ น ทิสฺสติ)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๕.
ทุกฺขนฺติ. รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จ ปสาทํ ชเนติ. อยํ วุจฺจติ "สมเย
สมฺปหํสนตา"ติ.
     สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา นาม ยสฺมึ สมเย สมฺมาปฏิปตฺตึ อาคมฺม อลีนํ
อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ,
ตทาสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ น พฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถี วิย
สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ. อยํ วุจฺจติ "สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา"ติ. อสมาหิตปุคฺคล-
ปริวชฺชนตา นาม อุปจารํ วา อปฺปนํ วา อปฺปตฺตานํ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ ปุคฺคลานํ
อารกา ปริวชฺชนํ. สมาหิตปุคฺคลเสวนตา นาม อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา
สมาหิตจิตฺตานํ เสวนา ภชนา ปยิรุปาสนา. ตทธิมุตฺตตา นาม านนิสชฺชาทีสุ
สมาธิอุปฺปาทนตฺถํเยว นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา. เอวํ หิ ปฏิปชฺชโต เอส
อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ
ปชานาติ.
     อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา
ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขา-
สมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย
เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ อุเปกฺขาว
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา นาม.
     อปิจ ปญฺจ ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
สตฺตมชฺฌตฺตตา สงฺขารมชฺฌตฺตตา สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา
สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ.
     ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ สตฺตมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺาเปติ "ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน
อาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมน คมิสฺสสิ, เอโสปิ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา
อตฺตโน กมฺเมน คมิสฺสติ, ตฺวํ กํ เกลายสี"ติ เอวํ กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขเณน จ,
"ปรมตฺถโต สตฺโตเยว นตฺถิ, โส ตฺวํ กํ เกลายสี"ติ เอวํ นิสฺสตฺตปจฺจเวกฺขเณน
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔ อาหารสุตฺต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๖.
จ. ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺาเปติ "อิทํ จีวรํ อนุปุพฺเพน วณฺณวิการํ
เจว ชิณฺณภาวญฺจ อุปคนฺตฺวา ปาทปุญฺชนโจฬกํ หุตฺวา ยฏฺิโกฏิยา ฉฑฺฑนียํ
ภวิสฺสติ, สเจ ปนสฺส สามิโก ภเวยฺย, นาสฺส เอวํ วินสฺสิตุํ ทเทยฺยา"ติ เอวํ
อสฺสามิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ "อนทฺธนิยํ อิทํ ตาวกาลิกนฺ"ติ เอวํ
ตาวกาลิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ, ยถา จ จีวเร, เอวํ ปตฺตาทีสุปิ โยชนา กาตพฺพา.
     สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตาติ เอตฺถ โย ปุคฺคโล คิหี วา อตฺตโน
ปุตฺตธีตาทิเก ปพฺพชิโต วา อตฺตโน อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกสมานุปชฺฌายกาทิเก ๑-
มมายติ, สหตฺเถเนว เนสํ เกสจฺเฉทนสูจิกมฺมจีวรโธวนรชนปตฺตปจนาทีนิ กโรติ,
มุหุตฺตํปิ อปสฺสนฺโต "อสุโก สามเณโร กุหึ, อสุโก ทหโร กุหินฺ"ติ
ภนฺตมิโค วิย อิโต จิโต จ อาโลเกติ, อญฺเน เกสจฺเฉทนาทีนํ อตฺถาย
"มุหุตฺตํ ตาว อสุกํ เปเสถา"ติ ยาจิยมาโนปิ "อเมฺหปิ ตํ อตฺตโน กมฺมํ น
กาเรม, ตุเมฺห ตํ คเหตฺวา กิลเมสฺสถา"ติ น เทติ. อยํ สตฺตเกลายโน นาม.
โย ปน ปตฺตจีวรถาลกกตฺตรยฏฺิอาทีนิ มมายติ, อญฺสฺส หตฺเถน ปรามสิตุํปิ
น เทติ, ตาวกาลิกํ ยาจิโต "มยํปิ อิทํ มมายนฺตา ๒- น ปริภุญฺชาม, ตุมฺหากํ
กึ ทสฺสามา"ติ วทติ. อยํ สงฺขารเกลายโน นาม. โย ปน เตสุ ทฺวีสุ วตฺถูสุปิ
มชฺฌตฺโต อุทาสิโน. อยํ สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺโต นาม. อิติ อยํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค
เอวรูปํ สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลํ อารกา ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ
สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ านนิสชฺชาทีสุ ตทุปฺปาทนตฺถํ
นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน
ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อตฺตโน วา สตฺตสมฺโพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหิตฺวา ปรสฺส
วา, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส สมฺโพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหิตฺวา ธมฺเมสุ
ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ สมฺโพชฺฌงฺคานํ นิพฺพตฺตินิโรธวเสน
เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกาทิเก   ๒ ม. โนยนฺตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๗.
     เกวลญฺหิ อิธ โพชฺฌงฺคปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ
กตฺวา โพชฺฌงฺคปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                      โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
                          จตุสจฺจปพฺพวณฺณนา
     [๑๑๙] เอวํ สตฺตโพชฺฌงฺควเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ
จตุสจฺจวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาห.
     ตตฺถ อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาตีติ เปตฺวา ตณฺหํ เตภูมิเก ธมฺเม
"อิทํ ทุกฺขนฺ"ติ ยถาสภาวโต ปชานาติ, ตสฺเสว โข ปน ทุกฺขสฺส ชนิกํ
สมุฏฺาปิกํ ปุริมตณฺหํ "อยํ ทุกฺขสมุทโย"ติ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิพฺพานํ "อยํ
ทุกฺขนิโรโธ"ติ, ทุกฺขปริชานนํ สมุทยปชหนํ นิโรธสจฺฉิกรณํ อริยมคฺคํ "อยํ
ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา"ติ ยถาสภาวโต ปชานาตีติ อตฺโถ. อวเสสา อริยสจฺจกถา
วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาเยว.
     อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อตฺตโน วา จตฺตาริ สจฺจานิ ปริคฺคณฺหิตฺวา,
ปรสฺส วา, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส จตฺตาริ สจฺจานิ ปริคฺคณฺหิตฺวา
ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ จตุนฺนํ สจฺจานํ ยถาสภาวโต
อุปฺปตฺตินิพฺพุติวเสน ๑- เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว.
     เกวลญฺหิ อิธ จตุสจฺจปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา
สจฺจปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                      จตุสจฺจปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปฺปตฺตินิวตฺติวเสน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๘.
     เอตฺตาวตา อานาปานํ จตุอิริยาปถํ จตุสมฺปชญฺ ทฺวตฺตึสาการํ
จตุธาตุววตฺถานํ นวสีวถิกา เวทนานุปสฺสนา จิตฺตานุปสฺสนา นีวรณปริคฺคโห
ขนฺธปริคฺคโห อายตนปริคฺคโห โพชฺฌงฺคปริคฺคโห สจฺจปริคฺคโหติ เอกวีสติ
กมฺมฏฺานานิ วุตฺตานิ. เตสุ อานาปานทฺวตฺตึสาการนวสีวถิกาติ เอกาทส อปฺปนา-
กมฺมฏฺานานิ โหนฺติ. ทีฆภาณกมหาสิวตฺเถโร ปน "นวสีวถิกา อาทีนวานุ-
ปสฺสนาวเสน วุตฺตา"ติ อาห. ตสฺมา ตสฺส มเตน เทฺวเยว อปฺปนากมฺมฏฺานานิ,
เสสานิ อุปจารกมฺมฏฺานานิ. กึ ปเนเตสุ สพฺเพสุ อภินิเวโส ชายติ น ชายตีติ.
น ชายติ. อิริยาปถสมฺปชญฺนีวรณสมฺโพชฺฌงฺเคสุ หิ อภินิเวโส น ชายติ,
เสเสสุ ชายตีติ. มหาสิวตฺเถโร ปนาห "เอเตสุปิ อภินิเวโส ชายติ, อยญฺหิ
อตฺถิ นุ โข เม จตฺตาโร อิริยาปถา, อุทาหุ นตฺถิ, อตฺถิ นุ โข เม จตุสมฺปชญฺ,
อุทาหุ นตฺถิ, อตฺถิ นุ โข เม ปญฺจ นีวรณา, อุทาหุ นตฺถิ, อตฺถิ นุ โข เม
สตฺตโพชฺฌงฺคา, อุทาหุ นตฺถีติ เอวํ ปริคฺคณฺหาติ, ตสฺมา สพฺพตฺถ อภินิเวโส
ชายตี"ติ.
     [๑๓๗] โย หิ โกจิ ภิกฺขเวติ โย โกจิ ๑- ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก
วา อุปาสิกา วา. เอวํ ภาเวยฺยาติ อาทิโต ปฏฺาย วุตฺเตน ภาวนานุกฺกเมน
ภาเวยฺย. ปาฏิกงฺขนฺติ ปฏิกงฺขิตพฺพํ, อวสฺสํ ภาวีติ อตฺโถ. อญฺาติ อรหตฺตํ.
สติ วา อุปาทิเสเสติ อุปาทิเสเส วา สติ อปริกฺขีเณ. อนาคามิตาติ อนาคามิภาโว.
     เอวํ สตฺตนฺนํ วสฺสานํ วเสน สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํ ทสฺเสตฺวา
ปุน ตโต อปฺปตเรปิ กาเล ทสฺเสนฺโต "ติฏฺนฺตุ ภิกฺขเว"ติอาทิมาห. สพฺพํปิ
เจตํ มชฺฌิมสฺเสว เวเนยฺยปุคฺคลสฺส ๒- วเสน วุตฺตํ. ติกฺขปญฺ ปน สนฺธาย
         "ปาโต อนุสิฏฺโ สายํ          วิเสสํ อธิคมิสฺสติ,
          สายํ อนุสิฏฺโ ปาโต          วิเสสํ อธิคมิสฺสตี"ติ ๓-
วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โย หิ โกจิ   ๒ ฉ.ม. เนยฺยปุคฺคลสฺส
@๓ ม.ม. ๑๓/๓๔๕/๓๒๘ โพธิราชกุมารสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๙.
     อิติ ภควา "เอวํ นิยฺยานิกํ ภิกฺขเว มม สาสนนฺ"ติ ทสฺเสตฺวา
เอกวีสติยาปิ าเนสุ อรหตฺตนิกูเฏน เทสิตํ เทสนํ นิยฺยาเตนฺโต "เอกายโน
อยํ ภิกฺขเว มคฺโค ฯเปฯ อิติ ยนฺตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตนฺ"ติ อาห.
เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                     สติปฏฺานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------
                   มูลปริยายวคฺโค นาม ปโม วคฺโค.
                              นิฏฺิโต
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๓๐๓-๓๑๙.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=7&A=7755&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=7755&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=131
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=1754
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=2073
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=2073
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12