อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

หน้าที่ ๒๙๖.
     อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ สุขเวทนาทิปริคฺคณฺหเนน อตฺตโน วา เวทนาสุ,
ปรสฺส วา เวทนาสุ, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส เวทนาสุ
เวทนานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยธมฺมานุปสฺสี วาติ เอตฺถ ปน "อวิชฺชาสมุทยา
เวทนาสมุทโย"ติอาทีหิ ๑- ปญฺจหิ ปญฺจหิ อากาเรหิ เวทนานํ สมุทยญฺจ วยญฺจ
ปสฺสนฺโต สมุทยธมฺมานุปสฺสี วา เวทนาสุ วิหรติ, วยธมฺมานุปสฺสี วา เวทนาสุ
วิหรติ, กาเลน สมุทยธมฺมานุปสฺสี วา กาเลน วยธมฺมานุปสฺสี วา เวทนาสุ
วิหรตีติ เวทิตพฺโพ. อิโต ปรํ กายานุปสฺสนาย วุตฺตนยเมว.
     เกวลญฺหิ อิธ เวทนาปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา
เวทนาปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                       เวทนานุปสฺสนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
                         จิตฺตานุปสฺสนาวณฺณนา
     [๑๑๔] เอวํ นววิเธน เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ กเถตฺวา อิทานิ
โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนํ กเถตุํ กถญฺจ ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ สราคนฺติ
อฏฺฐวิธโลภสหคตํ. วีตราคนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํ. อิทํ ปน ยสฺมา สมฺมสนํ น
ธมฺมสโมธานํ, ตสฺมา อิธ เอกปเทปิ โลกุตฺตรํ น ลพฺภติ. เสสานิ จตฺตาริ
อกุสลจิตฺตานิ เนว ปุริมปทํ, น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺติ. สโทสนฺติ ทุวิธํ
โทมนสฺสสหคตํ. วีตโทสนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํ. เสสานิ ทสากุสลจิตฺตานิ เนว
ปุริมปทํ, น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺติ. สโมหนฺติ วิจิกิจฺฉาสหคตญฺเจว อุทฺธจฺจสหคตญฺจาติ
ทุวิธํ. ยสฺมา ปน โมโห สพฺพากุสเลสุ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตานิปิ อิธ
วฏฺฏนฺติเยว. อิมสฺมึเยว หิ ทุเก ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ ปริยาทินฺนานีติ.
วีตโมหนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํ. สงฺขิตฺตนฺติ ถีนมิทฺธานุปติตํ, เอตมฺหิ
สงฺกุจิตจิตฺตํ นาม. วิกฺขิตฺตนฺติ อุทฺธจฺจสหคตํ, เอตญฺหิ ปสวจิตฺตํ ๒- นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๐๘/๘๐ ญาณกถา (สฺยา)    ๒ ฉ.ม., อิ. ปสฏจิตฺตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๗.
     มหคฺคตนฺติ รูปาวจรารูปาวจรํ. อมหคฺคตนฺติ กามาวจรํ. สอุตฺตรนฺติ
กามาวจรํ. อนุตฺตรนฺติ รูปาวจรญฺจ อรูปาวจรญฺจ. ตตฺราปิ สอุตฺตรํ รูปาวจรํ,
อนุตฺตรํ อรูปาวจรเมว. สมาหิตนฺติ ยสฺส อปฺปนาสมาธิ อุปจารสมาธิ วา อตฺถิ.
อสมาหิตนฺติ อุภยสมาธิวิรหิตํ. วิมุตฺตนฺติ ตทงฺควิกฺขมฺภนวิมุตฺตีหิ วิมุตฺตํ.
อวิมตฺตนฺติ อุภยวิมุตฺติวิรหิตํ, สมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺตีนํ ปน อิธ
โอกาโสว นตฺถิ.
     อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ สราคาทิปริคฺคณฺหเนน ยสฺมึ ยสฺมึ ขเณ ยํ ยํ จิตฺตํ
ปวตฺตติ, ตํ ตํ สลฺลกฺเขนฺโต อตฺตโน วา จิตฺเต, ปรสฺส วา จิตฺเต, กาเลน
วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยธมฺมานุปสฺสีติ
เอตฺถ ปน "อวิชฺชาสมุทยา วิญฺญาณสมุทโย"ติ ๑- เอวํ ปญฺจหิ ปญฺจหิ อากาเรหิ
วิญฺญาณสฺส สมุทโย จ วโย จ นีหริตพฺโพ. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว.
     เกวลญฺหิ อิธ จิตฺตปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา
จิตฺตปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                        จิตฺตานุปสฺสนา นิฏฺฐิตา.
                           ----------
                     ธมฺมานุปสฺสนา นีวรณปพฺพวณฺณนา
     [๑๑๕] เอวํ โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนํ กเถตฺวา อิทานิ ปญฺจวิเธน
ธมฺมานุปสฺสนํ ทสฺเสตุํ กถญฺจ ภิกฺขเวติอาทิมาห. อปิจ ภควตา กายานุปสฺสนาย
สุทฺธรูปปริคฺคโห กถิโต, เวทนา จิตฺตานุปสฺสนาหิ สุทฺธอรูปปริคฺคโห. อิทานิ
รูปารูปมิสฺสกปริคฺคหํ กเถตุํ "กถญฺจ ภิกฺขเว"ติอาทิมาห. กายานุปสฺสนาย วา
รูปกฺขนฺธปริคฺคโหว กถิโต, เวทนานุปสฺสนาย เวทนากฺขนฺธปริคฺคโหว,
จิตฺตานุปสฺสนาย วิญฺญาณกฺขนฺธปริคฺคโหว. ๒- อิทานิ สญฺญาสงฺขารกฺขนฺธปริคฺคหํปิ
กเถตุํ "กถญฺจ ภิกฺขเว"ติอาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๑๐/๘๑ ญาณกถา (สฺยา)     ๒ ฉ.ม.....ปริคฺคโหวาติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๘.
     ตตฺถ สนฺตนฺติ อภิณฺหสมุทาจารวเสน สํวิชฺชมานํ. อสนฺตนฺติ อสมุทาจารวเสน
วา ปหีนตฺตา วา อวิชฺชมานํ. ยถา จาติ เยน การเณน กามจฺฉนฺทสฺส
อุปฺปาโท โหติ. ตญฺจ ปชานาตีติ ตญฺจ การณํ ปชานาติ. ๑- อิมินา นเยน
สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     ตตฺถ สุภนิมิตฺเต อโยนิโสมนสิกาเรน กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ.
สุภนิมิตฺตํ นาม สุภํปิ สุภนิมิตฺตํ, สุภารมฺมณํปิ สุภนิมิตฺตํ. อโยนิโสมนสิกาโร
นาม อนุปายมนสิกาโร อุปฺปถมนสิกาโร อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วา ทุกฺเข สุขนฺติ
วา อนตฺตนิ อตฺตาติ วา อสุเภ สุภนฺติ วา มนสิกาโร, ตํ ตตฺถ พหุลํ
ปวตฺตยโต กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ. เตนาห ภควา "อตฺถิ ภิกฺขเว สุภนิมิตฺตํ,
ตตฺถาโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส
อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๒-
     อสุภนิมิตฺเต ปน โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ. อสุภนิมิตฺตํ นาม
อสุภํปิ อสุภารมฺมณํปิ. โยนิโสมนสิกาโร นาม อุปายมนสิกาโร ปถมนสิกาโร
อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติ วา ทุกฺเข ทุกฺขนฺติ วา อนตฺตนิ อนตฺตาติ วา อสุเภ
อสุภนฺติ วา มนสิกาโร, ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต กามจฺฉนฺโท ปหิยฺยติ.
เตนาห ภควา "อตฺถิ ภิกฺขเว อสุภนิมิตฺตํ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา
กามจฺฉนฺทสฺส ปหานายา"ติ. ๓-
     อปิจ ฉ ธมฺมา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ อสุภนิมิตฺตสฺส
อุคฺคโห อสุภภาวนานุโยโค อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา
กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. ทสวิธํ หิ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ
กามจฺฉนฺโท ปหิยฺยติ, ภาเวนฺตสฺสาปิ, อินฺทฺริเยสุ ปิหิตทฺวารสฺสาปิ, จตุนฺนํ
ปญฺจนฺนํ อาโลปานํ โอกาเส สติ อุทกํ ปิวิตฺวา ยาปนสีลตาย โภชเน มตฺตญฺญุโนปิ.
เตเนตํ วุตฺตํ วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปชานาตีติ        ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๑ อาหารสุตฺต
@๓ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔ อาหารสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙๙.
         "จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป         อภุตฺวา อุทกํ ปิเว
          อลํ ผาสุวิหาราย              ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน"ติ. ๑-
     อสุภกมฺมิกติสฺสตฺเถรสทิเส อสุภภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ
กามจฺฉนฺโท ปหิยฺยติ, ฐานนิสชฺชาทีสุ ทสอสุภนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหิยฺยติ.
เตน วุตฺตํ  "ฉ ธมฺมา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ
ธมฺเมหิ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อรหตฺตมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ
ปชานาติ.
     ปฏิฆนิมิตฺเต อโยนิโสมนสิกาเรน ปน พฺยาปาทสฺส อุปฺปาโท โหติ.
ตตฺถ ปฏิฆํปิ ปฏิฆนิมิตฺตํ, ปฏิฆารมฺมณํปิ ปฏิฆนิมิตฺตํ. อโยนิโสมนสิกาโร
สพฺพตฺถ เอกลกฺขโณว. ตํ ตสฺมึ นิมิตฺเต พหุลํ ปวตฺตยโต พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ.
เตนาห ภควา "อตฺถิ ภิกฺขเว ปฏิฆนิมิตฺตํ, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส
ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๒-
     เมตฺตาย ปน เจโตวิมุตฺติยา โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ. ตตฺถ ตตฺถ
"เมตฺตา"ติ วุตฺเต อปฺปนาปิ อุปจาโรปิ วฏฺฏติ. "เจโตวิมุตฺตี"ติ อปฺปนาว.
โยนิโสมนสิกาโร วุตฺตลกฺขโณว. ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต พฺยาปาโท ปหิยฺยติ.
เตนาห ภควา "อตฺถิ ภิกฺขเว เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา
พฺยาปาทสฺส ปหานายา"ติ. ๓-
     อปิจ ฉ ธมฺมา พฺยาปาทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ เมตฺตานิมิตฺตสฺส
อุคฺคโห เมตฺตาภาวนานุโยโค กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณา ปฏิสงฺขานพหุลตา
กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. โอทิสฺสกอโนทิสฺสกทิสาผรณานญฺหิ อญฺญตรวเสน เมตฺตํ
อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ พฺยาปาโท ปหิยฺยติ, โอทิโส อโนทิโส ทิสาผรณวเสน เมตฺตํ
ภาเวนฺตสฺสาปิ. "ตฺวํ เอตสฺส กุทฺโธ กึ กริสฺสสิ, กิมสฺส สีลาทีนิ นาเสตุํ
สกฺขิสฺสสิ, นนุ ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมเนว คมิสฺสสิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. เถร. ๒๖/๙๘๓/๓๙๕ สาริปุตฺตตฺเถรคาถา   ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๒ อาหารสุตฺต
@๔ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔ อาหารสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๐.
ปรสฺส กุชฺฌนํ นาม วิตจฺฉิตองฺคารตตฺตอยสลากคูถาทีนิ คเหตฺวา ปรํ
ปหริตุกามตาสทิสํ โหติ, เอโสปิ ตว กุทฺโธ กึ กริสฺสติ, กึ เต สีลาทีนิ วินาเสตุํ
สกฺขิสฺสติ, เอส อตฺตโน กมฺเมเนว อาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมน คมิสฺสติ,
อปฏิจฺฉิตปเหณกํ วิย ปฏิวาตํ ขิตฺตรโชมุฏฺฐิ วิย จ เอตสฺเสเวส โกโธ มตฺถเก
ปฏิสฺสตี"ติ ๑- เอวํ อตฺตโน จ ปรสฺส จ กมฺมสฺสกตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ, อุภย-
กมฺมสกตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิสงฺขาเน ฐิตสฺสาปิ, อสฺสคุตฺตตฺเถรสทิเส
เมตฺตาภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ พฺยาปาโท ปหิยฺยติ. ฐานนิสชฺชาทีสุ
เมตฺตานิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหิยฺยติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา พฺยาปาทสฺส
ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนสฺส พฺยาปาทสฺส
อนาคามิมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ.
     อรติอาทีสุ อโยนิโสมนสิกาเรน ถีนมิทฺธสฺส อุปฺปาโท โหติ. อรติ
นาม อุกฺกณฺฐิตฺตา. ตนฺทิ นาม กายาลสิยตา. วิชมฺภิตา นาม กายาวินมนา.
ภตฺตสมฺมโท นาม ภตฺตมุจฺฉาภตฺตปริฬาโห. เจตโส ลีนตฺตํ นาม จิตฺตสฺส
ลีนากาโร. อิเมสุ อรติอาทีสุ อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต ถีนมิทฺธํ
อุปฺปชฺชติ. เตนาห ภควา "อตฺถิ ภิกฺขเว อรติ ตนฺทิ วิชมฺภิตา ภตฺตสมฺมโท
เจตโส ลีนตฺตํ, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา
ถีนมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ถีนมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ ๒-
     อารมฺภธาตุอาทีสุ ปน โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ. อารมฺภธาตุ
นาม ปฐมารมฺภวิริยํ. นิกฺกมธาตุ นาม โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตาย ตโต พลวตรํ.
ปรกฺกมธาตุ นาม ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตรํ. อิมสฺมึ ติปฺปเภเท
วิริเย โยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต ถีนมิทฺธํ ปหิยฺยติ. เตนาห "อตฺถิ
ภิกฺขเว อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถีนมิทฺธสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา
ถีนมิทฺธสฺส ปหานายา"ติ. ๓-
     อปิจ ฉ ธมฺมา ถีนมิทฺธสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ, อติโภชเน นิมิตฺตคฺคาโห
อิริยาปถสมฺปริวตฺตนตา อาโลกสญฺญามนสิกาโร อพฺโภกาสวาโส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปติสฺสตีติ   ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๒ อาหารสุตฺต
@๓ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔ อาหารสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๑.
กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. อาหารหตฺถกภุตฺตวมิตกตตฺรวฏฺฏกอลํสาฏกกากมาสกโภชนํ
ภุญฺชิตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนสฺส หิ สมณธมฺมํ กโรโต ถีนมิทฺธํ
มหาหตฺถี วิย โอตฺถรนฺตํ อาคจฺฉติ. จตุปญฺจอาโลปโอกาสํ ปน ฐเปตฺวา
ปานียํ ปิวิตฺวา ยาปนสีลสฺส ภิกฺขุโน ตํ น โหตีติ เอวํ อติโภชนนิมิตฺตํ
คณฺหนฺตสฺสปิ ถีนมิทฺธํ ปหิยฺยติ. ยสฺมึ อิริยาปเถ ถีนมิทฺธํ โอกฺกมติ, ตโต อญฺญํ
ปริวตฺเตนฺตสฺสาปิ รตฺตึ จนฺทาโลกทีปาโลกอุกฺกาโลเก ทิวา สุริยาโลกํ
มนสิกโรนฺตสฺสาปิ, อพฺโภกาเส วสนฺตสฺสาปิ, มหากสฺสปตฺเถรสทิเส ปหีนถีนมิทฺเธ
กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ ถีนมิทฺธํ ปหิยฺยติ. ฐานนิสชฺชาทีสุ
ธุตงฺคนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหิยฺยติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา ถีนมิทฺธสฺส ปหานาย
สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนสฺส ถีนมิทฺธสฺส อรหตฺตมคฺเคน อายตึ
อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ.
     เจตโส อวูปสเม อโยนิโสมนสิกาเรน อุทฺธจฺจสฺส กุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาโท
โหติ. อวูปสโม นาม อวูปสนฺตากาโร. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจเมว ตํ อตฺถโต. ตตฺถ
อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ. เตนาห "อตฺถิ
ภิกฺขเว เจตโส อวูปสโม, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร
อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา
อุทฺธจฺจกุกฺจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๑-
     สมาธิสงฺขาเต ปน เจตโส วูปสเม โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ.
เตนาห "อตฺถิ ภิกฺขเว เจตโส วูปสโม, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา
อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานายา"ติ. ๒-
     อปิจ ฉ ธมฺมา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ พหุสฺสุตตา
ปริปุจฺฉกตา วินเย ปกตญฺญุตา วุฑฺฒเสวิตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ.
พาหุสจฺเจนปิ หิ เอกํ วา เทฺว วา ตโย วา จตฺตาโร วา ปญฺจ วา นิกาเย
ปาลิวเสน จ อตฺถวเสน จ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหิยฺยติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๒     ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔ โพชฺฌงฺคสํยุตฺต อาหารสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๒.
กปฺปิยากปฺปิยปริปุจฺฉาพหุลสฺสาปิ วินยปณฺณตฺติยํ จิณฺณวสิกตาย ปกตญฺญุโนปิ
วุฑฺเฒ มหลฺลกตฺเถเร อุปสงฺกมนฺตสฺสาปิ อุปาลิตฺเถรสทิเส วินยธเร กลฺยาณมิตฺเต
เสวนฺตสฺสาปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหิยฺยติ. ฐานนิสชฺชาทีสุ กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิต-
สปฺปายกถาย ปหิยฺยติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย
สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีเน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺเจ อุทฺธจฺจสฺส
อรหตฺตมคฺเคน กุกฺกุจฺจสฺส อนาคามิมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ.
     วิจิกิจฺฉาฏฺฐานีเยสุ ธมฺเมสุ อโยนิโสมนสิกาเรน วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท
โหติ. วิจิกิจฺฉาฏฺฐานียา ธมฺมา นาม ปุนปฺปุนํ วิจิกิจฺฉาย การณตฺตา วิจิกิจฺฉาว,
ตตฺถ อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ. เตนาห "อตฺถิ
ภิกฺขเว วิจิกิจฺฉาฏฺฐานียา ธมฺมา, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร
อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย
เวปุลฺลายา"ติ. ๑-
     กุสลาทีสุ ธมฺเมสุ โยนิโสมนสิกาเรน ปนสฺสาปิ วิจิกิจฺฉาย ปหานํ
โหติ. เตนาห "อตฺถิ ภิกฺขเว กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา ๒-
เสวิตพฺพาเสวิตพฺพา ๒- ธมฺมา หีนปฺปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา,
ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย
อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๓-
     อปิจ ฉ ธมฺมา วิจิกิจฺฉาย ปหานาย สํวตฺตนฺติ พหุสฺสุตตา ปริปุจฺฉกตา
วินเย ปกตญฺญุตา อธิโมกฺขพหุลตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. พาหุสจฺเจนปิ
หิ เอกํ วา ฯเปฯ ปญฺจ วา นิกาเย ปาลิวเสน จ อตฺถวเสน จ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ
วิจิกิจฺฉา ปหิยฺยติ. ตีณิ รตนานิ อารพฺภ ปริปุจฺฉาพหุลสฺสาปิ วินเย
จิณฺณวสิภาวสฺสาปิ ตีสุ รตเนสุ โอกปฺปนิยสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺขพหุลสฺสาปิ
สทฺธาธิมุตฺเต วกฺกลิตฺเถรสทิเส กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ วิจิกิจฺฉา ปหิยฺยติ.
ฐานนิสชฺชาทีสุ ติณฺณํ รตนานํ คุณนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหิยฺยติ. เตน วุตฺตํ "ฉ
ธมฺมา วิจิกิจฺฉาย ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนาย
วิจิกิจฺฉาย โสตาปตฺติมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๒ อาหารสุตฺต   ๒-๒ ปาลิยํ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@๓ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔ อาหารสฺตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๓.
     อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ ปญฺจนีวรณปริคฺคณฺหเนน อตฺตโน วา ธมฺเมสุ,
ปรสฺส วา ธมฺเมสุ, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี
วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ สุภนิมิตฺตอสุภนิมิตฺตาทีสุ อโยนิโสมนสิการ-
โยนิโสมนสิการวเสน ปญฺจสุ นีวรเณสุ วุตฺตนเยน นีหริตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว.
     เกวลญฺหิ อิธ นีวรณปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา
นีวรณปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                       นีวรณปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
                           ขนฺธปพฺพวณฺณนา
     [๑๑๖] เอวํ ปญฺจนีวรณวเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ
ปญฺจกฺขนฺธวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสูติ
อุปาทานสฺส ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา, อุปาทานสฺส ปจฺจยภูตา ธมฺมปุญฺชา
ธมฺมราสิโยติ อตฺโถ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ขนฺธกถา วิสุทฺธิมคฺเค
วุตฺตา. อิติ รูปนฺติ "อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ปรํ รูปํ อตฺถี"ติ
สภาวโต รูปํ ชานาติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาเรน
ปน รูปาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค ขนฺธกถายเมว วุตฺตานิ. อิติ รูปสฺส สมุทโยติ เอวํ
อวิชฺชาสมุทยาทิวเสน ปญฺจหากาเรหิ รูปสฺส สมุทโย. อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโมติ
เอวํ อวิชฺชานิโรธาทิวเสน ปญฺจหากาเรหิ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, เวทนาทีสุปิ เอเสว
นโย. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค อุทยพฺพยญาณกถายํ วุตฺโต,
     อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ ปญฺจกฺขนฺธปริคฺคณฺหเนน อตฺตโน วา ธมฺเมสุ,
ปรสฺส วา ธมฺเมสุ, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส ธมฺเมสุ
ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ "อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย"ติอาทีนํ ๑-
ปญฺจสุ ขนฺเธสุ วุตฺตานํ ปญฺญาสาย ลกฺขณานํ วเสน นีหริตพฺพา. อิโต
ปรํ วุตฺตนยเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๐๖/๗๙ อุทยพฺพยญาณนิทฺเทส (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๔.
     เกวลญฺหิ อิธ ขนฺธปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา
ขนฺธปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                       ขนฺธปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ----------
                          อายตนปพฺพวณฺณนา
     [๑๑๗] เอวํ ปญฺจกฺขนฺธวเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ
อายตนวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสูติ
จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย มโนติ อิเมสุ ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ รูปํ สทฺโท
คนฺโธ รโส โผฏฺฐพฺโพ ธมฺมาติ อิเมสุ ฉสุ พาหิเรสุ. จกฺขุญฺจ ปชานาตีติ
จกฺขุปสาทํ ยาถาวสรสลกฺขณวเสน ปชานาติ. รูเป จ ปชานาตีติ พหิทฺธา
จตุสมุฏฺฐานิกรูปํ จ ยาถาวสรสลกฺขณวเสน ปชานาติ. ยญฺจ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ
สญฺโญชนนฺติ ยญฺจ ตํ จกฺขุญฺเจว รูเป จาติ อุภยํ ปฏิจฺจ กามราคญฺโญชนํ
ปฏิฆมานทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสภวราคอิสฺสามจฺฉริยาวิชฺชาสญฺโญชนนฺติ
ทสวิธํ สญฺโญชนํ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ยาถาวสรสลกฺขณวเสน ปชานาติ.
     กถํ ปเนตํ อุปฺปชฺชตีติ. จกฺขุทฺวาเร ตาว อาปาถคตํ อิฏฺฐารมฺมณํ
กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยโต อภินนฺทโต กามราคสญฺโญชนํ อุปฺปชฺชติ.
อนิฏฺฐารมฺมเณ กุชฺฌโต ปฏิฆสญฺโญชนํ อุปฺปชฺชติ. "ฐเปตฺวา มํ น โกจิ อญฺโญ
เอตํ อารมฺมณํ วิภาเวตุํ สมตฺโถ อตฺถี"ติ มญฺญโต มานสญฺโญชนํ อุปฺปชฺชติ
"เอวํ ๑- รูปารมฺมณํ นิจฺจํ ธุวนฺ"ติ คณฺหโต ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ อุปฺปชฺชติ. "เอวํ ๑-
รูปารมฺมณํ สตฺโต นุโข สตฺตสฺส นุโข"ติ วิจิกิจฺฉโต วิจิกิจฺฉาสญฺโญชนํ
อุปฺปชฺชติ. "สมฺปตฺติภเว วต โน อิทํ สุลภํ ชาตนฺ"ติ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส
ภวสญฺโญชนํ อุปฺปชฺชติ. "อายตึ เอวรูปํ สีลพฺพตํ สมาทิยิตฺวา สกฺกา ลทฺธุนฺ"ติ
สีลพฺพตํ สมาทิยนฺตสฺส สีลพฺพตปรามาสสญฺโญชนํ อุปฺปชฺชติ. "อโห วเตตํ
รูปารมฺมณํ อญฺเญ น ลเภยฺยุนฺ"ติ อุสูยายโต ๒- อิสฺสาสญฺโญชนํ อุปฺปชฺชติ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. เอตํ            ๒ ฉ.ม. อุสูยโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๕.
อตฺตนา ลทฺธํ รูปารมฺมณํ อญฺญสฺส มจฺฉรายโต มจฺฉริยสญฺโญชนํ อุปฺปชฺชติ.
สพฺเพเหว สหชาตอญฺญาณวเสน อวิชฺชาสญฺโญชนํ อุปฺปชฺชติ.
     ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺสาติ เยน การเณน อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺนสฺส
ตสฺส ทสวิธสฺสาปิ สญฺโญชนสฺส อุปฺปาโท โหติ, ตญฺจ การณํ ปชานาติ.
ยถา จ อุปฺปนฺนสฺสาติ อปฺปหีนฏฺเฐน ปน สมุทาจารวเสน วา อุปฺปนฺนสฺส
ตสฺส ทสวิธสฺสาปิ สญฺโญชนสฺส เยน การเณน ปหานํ โหติ, ตญฺจ การณํ
ปชานาติ. ยถา จ ปหีนสฺสาติ ตทงฺควิกฺขมฺภนปฺปหานวเสน ปหีนสฺสาปิ ตสฺส
ทสวิธสฺส สญฺโญชนสฺส เยน การเณน อายตึ อนุปฺปาโท โหติ, ตญฺจ ปชานาติ.
เกน การเณน ปนสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ,? ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาส-
อิสฺสามจฺฉริยเภทสฺส ตาว ปญฺจวิธสฺส สญฺโญชนสฺส โสตาปตฺติมคฺเคน อายตึ
อนุปฺปาโท โหติ. กามราคปฏิฆสญฺโญชนทฺวยสฺส โอฬาริกสฺส สกทาคามิมคฺเคน
อนุสหคตสฺส อนาคามิมคฺเคน มานภวราคาวิชฺชาสญฺโญชนตฺตยสฺส อรหตฺตมคฺเคน
อายตึ อนุปฺปาโท โหติ.
     โส ตญฺจ ปชานาติ สทฺเท จาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อปิเจตฺถ
อายตนกถา วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค อายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
     อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อชฺฌตฺติกายตนปริคฺคณฺหเนน อตฺตโน วา
ธมฺเมสุ, พาหิรายตนปริคฺคณฺหเนน ปรสฺส วา ธมฺเมสุ, กาเลน วา อตฺตโน,
กาเลน วา ปรสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ
"อวิชฺชาสมุทยา จกฺขุสมุทโย"ติ รูปายตนสฺส รูปกฺขนฺเธ, อรูปายตเนสุ มนายตนสฺส
วิญฺญาณกฺขนฺเธ, ธมฺมายตนสฺส เสสกฺขนฺเธสุ วุตฺตนเยน นีหริตพฺพา.
โลกุตฺตรธมฺมา น คเหตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว.
     เกวลญฺหิ อิธ อายตนปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา
อายตนปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                      อายตนปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๖.
                         โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา
     [๑๑๘] เอวํ ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนวเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา
อิทานิ โพชฺฌงฺควเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ โพชฺฌงฺเคสูติ
พุชฺฌนกสตฺตสฺส องฺเคสุ. สนฺตนฺติ ปฏิลาภวเสน สํวิชฺชมานํ. สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺติ
สติสงฺขาตํ สมฺโพชฺฌงฺคํ. เอตฺถ หิ สมฺพุชฺฌติ อารทฺธวิปสฺสกโต ปฏฺฐาย
โยคาวจโรติ สมฺโพธิ, ยาย วา โส สติอาทิกาย สตฺตธมฺมสามคฺคิยา สมฺพุชฺฌติ
กิเลสนิทฺทาโต อุฏฺฐาติ, สจฺจานิ วา ปฏิวิชฺฌติ, สา ธมฺมสามคฺคี สมฺโพธิ.
ตสฺส สมฺโพธิสฺส, ตสฺสา วา สมฺโพธิยา องฺคนฺติ สมฺโพชฺฌงฺคํ. เตน วุตฺตํ
"สติสงฺขาตํ สมฺโพชฺฌงฺคนฺ"ติ. เสสสมฺโพชฺฌงฺเคสุปิ อิมินาว นเยน วจนตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
     อสนฺตนฺติ อปฺปฏิลาภวเสน อวิชฺชมานํ. ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺสาติอาทีสุ
ปน สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ตาว "อตฺถิ ภิกฺขเว สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา ธมฺมา,
ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ๑- ภาวนาย
ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๒- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ สติเยว
สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา ธมฺมา. โยนิโสมนสิกาโร วุตฺตลกฺขโณเยว, ตํ ตตฺถ
พหุลํ ปวตฺตยโต สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ.
     อปิจ จตฺตาโร ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ สติสมฺปชญฺญํ
มุฏฺฐสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนตา อุปฏฺฐิตสฺสติปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตาติ.
อภิกฺกนฺตาทีสุ หิ สตฺตสุ ฐาเนสุ สติสมฺปชญฺเญน ภตฺตนิกฺขิตฺตกากสทิสมุฏฺฐสฺสติ-
ปุคฺคลปริวชฺชเนน ติสฺสทตฺตตฺเถรอภยตฺเถรสทิสอุปฏฺฐิตสฺสติปุคฺคลเสวเนน
ฐานนิสชฺชาทีสุ สติสมุฏฺฐาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาย จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค
อุปฺปชฺชติ. เอวํ จตูหิ การเณหิ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี
โหตีติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิยํ ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายาติ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@๒ สํ. มหา. ๑๙/๑๘๓/๖๐ กายสุตฺต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๗.
     ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปน "อตฺถิ ภิกฺขเว กุสลากุสลา ธมฺมา ฯปฯ
กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร
อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจย-
สมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ
อุปฺปาโท โหตีติ.
     อปิจ สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
ปริปุจฺฉกตา วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา
ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ
ปริปุจฺฉกตาติ ขนฺธธาตุอายตนอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺคสมถวิปสฺสนานํ
อตฺถสนฺนิสฺสิตปริปุจฺฉาพหุลตา.
     วตฺถุวิสทกิริยาติ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณํ. ยทา หิสฺส
เกสนขโลมา อติทีฆา โหนฺติ, สรีรํ วา อุสฺสนฺนโทสญฺเจว เสทมลมกฺขิตญฺจ,
ตทา อชฺฌตฺติกวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. ยทา ปน จีวรํ ชิณฺณํ กิลิฏฺฐํ
ทุคฺคนฺธํ โหติ, เสนาสนํ วา อุกฺลาปํ, ตทา พาหิรวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ.
ตสฺมา เกสาทิจฺเฉทาปเนน อุทฺธํวิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ สรีรสลฺลหุกภาวกรเณน
อุจฺฉาทนนฺหาปเนน จ ๒- อชฺฌตฺติกวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ.
     สูจิกมฺมโธวนรชนปริภณฺฑกรณาทีหิ พาหิรวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ. เอตสฺมิญฺหิ
อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุสฺมึ อวิสเท อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ ญาณํปิ อปริสุทฺธํ
โหติ, อปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส
วิย. วิสเท ปน อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ ญาณํปิ
วิสทํ โหติ, ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย
โอภาโส วิย. เตน วุตฺตํ "วตฺถุวิสทกิริยา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย
สํวตฺตตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๒ อาหารสุตฺต.    ๒ ก. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๘.
     อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํ. สเจ
หิสฺส สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ. ตโต วิริยินฺทฺริยํ ปคฺคหกิจฺจ,
สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานกิจฺจํ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปกิจฺจํ, ปญฺญินฺทฺริยํ
ทสฺสนกจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา ยถา วา
มนสิกโรโต พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน หาเปตพฺพํ. วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ เจตฺถ
นิทสฺสนํ. สเจ ปน วิริยินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อถ เนว สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขกิจฺจํ
กาตุํ สกฺโกติ, น อิตรานิ อิตรกิจฺจเภทํ. ตสฺมา ตํ ปสฺสทฺธาทิภาวนาย หาเปตพฺพํ.
ตตฺราปิ โสณตฺเถรสฺส วตฺถุ ทสฺเสตพฺพํ. เอวํ เสเสสุปิ เอกสฺส พลวภาเว
สติ อิตเรสํ อตฺตโน กิจฺเจสุ อสมตฺถตา เวทิตพฺพา.
     วิเสสโต ปเนตฺถ สทฺธาปญฺญานํ สมาธิวิริยานญฺจ สมตฺตํ ปสํสนฺติ.
พลวสทฺโธ หิ มนฺทปญฺโญ มุทฺธปฺปสนฺโน ๑- โหติ, อวตฺถุสฺมึ ปสีทติ. พลวปญฺโญ
มนฺทสทฺโธ เกราฏิกปกฺขํ ภชติ. เภสชฺชสมุฏฺฐิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหติ.
จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนว กุสลํ โหตีติ อติธาวิตฺวา ทานาทีนิ อกโรนฺโต นิรเย
อุปฺปชฺชติ. อุภินฺนํ สมตาย วตฺถุสฺมึเยว ปสีทติ. พลวา สมาธิ ๒- ปน มนฺทํ
วิริยํ สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อภิภวติ. ๓- พลวํ วิริยํ มนฺโท สมาธิ ๒-
วิริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อภิภวติ. ๓- สมาธิ ปน วิริเยน สํโยชิโต
โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติ. วิริยํ สมาธินา สํโยชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติ.
ตสฺมา ตทุภยํ สมํ กาตพฺพํ. อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติ.
     อปิจ สมาธิกมฺมิกสฺส พลวตีปิ สทฺธา วฏฺฏติ. เอวํ สทฺทหนฺโต โอกปฺเปนฺโต
อปฺปนํ ปาปุณิสฺสติ. สมาธิปญฺญาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี
วฏฺฏติ, เอวญฺหิ โส อปฺปนํ ปาปุณาติ. วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปญฺญา พลวตี
วฏฺฏติ, เอวญฺหิ โส ลกฺขณปฏิเวธํ ปาปุณาติ. อุภินฺนํ ปน สมตายปิ อปฺปนา
โหติเยว. สติ ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏติ. สติ หิ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ
สทฺธาวิริยปญฺญานํ วเสน อุทฺธจฺจปาตโต, โกสชฺชปกฺขิเกน สมาธินา โกสชฺชปาตโต
รกฺขติ. ตสฺมา สา โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มุธาปสนฺโน.   ๒-๒ ฉ.ม. อิ. สมาธึ.    ๓-๓ ฉ.ม. อธิภวติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๙.
สพฺพราชกิจฺเจสุ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพา. เตนาห "สติ จ ปน สพฺพตฺถิกา วุตฺตา
ภควตา, กึการณา? จิตฺตญฺหิ สติปฏิสรณํ, อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานาว ๑- สติ, น จ
วินา สติยา จิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคโห โหตี"ติ.
     ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา นาม ขนฺธาทิเภเท อโนคาฬฺหปญฺญานํ
ทุมฺเมธปุคฺคลานํ อารกาว ปริวชฺชนํ. ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา นาม
สมปญฺญาสลกฺขณปริคฺคาหิกาย อุทยพฺพยปญฺญาย สมนฺนาคตปุคฺคลเสวนา.
คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณา นาม คมฺภีเรสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตาย คมฺภีรปญฺญาย
ปเภทปจฺจเวกฺขณา. ตทธิมุตฺตตา นาม ฐานนิสชฺชาทีสุ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺค-
สมุฏฺฐาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน
ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ,
ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย
ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๒- เอวํ อุปฺปาโท โหติ.
     อปิจ เอกาทส ธมฺมา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
อปายภยปจฺจเวกฺขณตา อานิสํสทสฺสาวิตา คมนวีถิปจฺจเวกฺขณตา ปิณฺฑปาตาปจายนตา
ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา
สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตา อารทฺธวิริยปุคฺคลเสวนตา
ตทธิมุตฺตตาติ.
     ตตฺถ นิรเยสุ ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมกรณโต ปฏฺฐาย มหาทุกฺขมนุภวนกาเลปิ,
ติรจฺฉานโยนิยํ ชาลกฺขิปกุมินาทีหิ คหิตกาเลปิ, ปาชนกณฺฏกาทิปฺปหารตุนฺนสฺส
ปน สกฏาหนาทิกาเลปิ, ปิตฺติวิสเย อเนกานิปิ วสฺสสหสฺสานิ เอกํ พุทฺธนฺตรํปิ
ขุปฺปิปาสาหิ อาตุรีภูตกาเลปิ ๓- กาลกญฺชิกอสุเรสุ สฏฺฐิหตฺถอสีติหตฺถปฺปมาเณน ๔-
อฏฺฐิจมฺมมตฺเตเนว อตฺตภาเวน วาตาตปาทิทุกฺขานุภวนกาเลปิ น สกฺกา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จ.            ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๓ อาหารสุตฺต.
@๓ ฉ.ม. อาตุริตกาเลปิ.     ๔ ม. สตฺตติ...
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๐.
วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ อุปฺปาเทตุํ, อยเมว เต ภิกฺขุกาโล วิริยกรณายาติ เอวํ อปายภยํ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ.
     "น สกฺกา กุสีเตน นวโลกุตฺตรธมฺมํ ลทฺธุํ อารทฺธวิริเยเนว สกฺกา
อยมานิสํโส วิริยสฺสา"ติ เอวํ อานิสํสทสฺสาวิโนปิ อุปฺปชฺชติ. "สพฺพพุทฺธ-
ปจฺเจกพุทฺธมหาสาวเกหิ ๑- เต คตมคฺโค คนฺตพฺโพ, โส จ น สกฺกา กุสีเตน
คนฺตุนฺ"ติ เอวํ คมนวีถึ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. "เย ตํ ปิณฺฑปาตาทีหิ
อุปฏฺฐหนฺติ, อิเม เต มนุสฺสา เนว ญาตกา, น ทาสกมฺมกรา, นาปิ `ตํ
นิสฺสาย ชีวิสฺสามา'ติ เต ปณีตานิ ปิณฺฑปาตาทีนิ เทนฺติ, อถโข อตฺตโน
การานํ มหปฺผลตํ ปจฺจาสึสมานา เทนฺติ, สตฺถาราปิ `อยํ อิเม ปจฺจเย
ปริภุญฺชิตฺวา กายทฬฺหีพหุโล สุขํ วิหริสฺสตี'ติ น เอวํ สมฺปสฺสตา ตุยฺหํ ปจฺจยา
อนุญฺญาตา, อถโข `อยํ อิเม ปริภุญฺชมาโน สมณธมฺมํ กตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต
มุจฺจิสฺสตี'ติ เต ปจฺจยา อนุญฺญาตา, โสทานิ ตฺวํ กุสีโต วิหรนฺโต น ตํ
ปิณฺฑปาตํ อปจายิสฺสสิ, อารทฺธวิริยสฺเสว หิ ปิณฺฑปาตาปจายนํ นาม โหตี"ติ
เอวํ ปิณฺฑปาตาปจายนํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ มหามิตฺตตฺเถรสฺส วิย.
     เถโร กิร กสฺสกเลเณ นาม ปฏิวสติ. ตสฺส จ โคจรคาเม เอกา
มหาอุปาสิกา เถรํ ปุตฺตํ กตฺวา ปฏิชคฺคติ. สา เอกทิวสํ อรญฺญํ คจฺฉนฺตี ธีตรํ
อาห "อมฺม อสุกสฺมึ ฐาเน ปุราณตณฺฑุลา, อสุกสฺมึ ขีรํ, อสุกสฺมึ สปฺปิ,
อสุกสฺมึ ผาณิตํ, ตว ภาติกสฺส อยฺยมิตฺตสฺส อาคตกาเล ภตฺตํ ปจิตฺวา
ขีรสปฺปิผาณิเตหิ สทฺธึ เทหิ, ตฺวํ จ ภุญฺเชยฺยาสิ, อหํ ปน หิยฺโย
ปกฺกปาริวาสิกภตฺตํ กญฺชิเยน ภุตฺตมฺหี"ติ. ทิวา กึ ภุญฺชิสฺสสิ อมฺมาติ.
สากปณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา กณตณฺฑุเลหิ อมฺพิลยาคุํ ปจิตฺวา ฐเปหิ อมฺมาติ.
     เถโร จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหรนฺโตว ตํ สทฺทํ สุตฺวา อตฺตานํ
โอวทิ "มหาอุปาสิกา กิร กญฺชิเยน ปาริวาสิกภตฺตํ ภุญฺชิ, ทิวาปิ
กณปณฺณมฺพิลยาคุํ ภุญฺชิสฺสติ, ตุยฺหํ อตฺถาย ปน ปุราณตณฺฑุลาทีนิ อาจิกฺขติ, ตํ
นิสฺสาย โข ปเนสา เนว เขตฺตํ น วตฺถุํ น ภตฺตํ น วตฺถํ ปจฺจาสึสติ, ติสฺโส ปน
สมฺปตฺติโย ปตฺถยมานา เทติ, ตฺวํ เอติสฺสา ตา สมฺปตฺติโย ทาตุํ สกฺขิสฺสสิ, น
@เชิงอรรถ: ๑ สี....มหาสาวเกเหว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๑.
สกฺขิสฺสสีติ, อยํ โข ปน ปิณฺฑปาโต ตยา สราเคน สโทเสน สโมเหน น
สกฺกา คณฺหิตุนฺติ ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา คณฺฐิกํ มุญฺจิตฺวา นิวตฺติตฺวา
กสฺสกเลณเมว คนฺตฺวา ปตฺตํ เหฏฺฐามญฺเจ จีวรํ จีวรวํเส ฐเปตฺวา อรหตฺตํ
ปาปุณิตฺวา น นิกฺขมิสฺสามี"ติ วิริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา นิสีทิ. ทีฆรตฺตํ อปฺปมตฺโต
หุตฺวา นิวุตฺถภิกฺขุ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปุเรภตฺตเมว อรหตฺตํ ปตฺวา วิกสิตมิว
ปทุมํ มหาขีณาสโว สิตํ กโรนฺโตว นิกฺขมิ. เลณทฺวาเร รุกฺขมฺหิ อธิวตฺถา
เทวตา:-
         "นโม เต ปุริสาชญฺญ           นโม เต ปุริสุตฺตม
          ยสฺส เต อาสวา ขีณา         ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริสา"ติ
เอวํ อุทานํ อุทาเนตฺวา "ภนฺเต ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐานํ ตุมฺหาทิสานํ อรหนฺตานํ
ภิกฺขํ ทตฺวา มหลฺลกิตฺถิโย ทุกฺขา มุจฺจิสฺสนฺตี"ติ อาห.
     เถโร อุฏฺฐหิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา กาลํ โอโลเกนฺโต ปาโตเยวาติ ญตฺวา
ปตฺตจีวรมาทาย คามํ ปาวิสิ. ทาริกาปิ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา "อิทานิ เม ภาตา
อาคมิสฺสติ, อิทานิ อาคมิสฺสตี"ติ ทฺวารํ โอโลกยมานา นีสีทิ. สา เถเร ฆรทฺวารํ
สมฺปตฺเต ปตฺตํ คเหตฺวา สปฺปิผาณิตโยชิตสฺส ขีรปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา หตฺเถ
ฐเปสิ. เถโร "สุขํ โหตู"ติ อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สาปิ ตํ โอโลกยมานาว
อฏฺฐาสิ. เถรสฺส หิ ตทา อติวิย ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ อโหสิ, วิปฺปสนฺนานิ
อินฺทฺริยานิ, มุขํ พนฺธนา ปมุตฺตตาลปกฺกํ วิย อติวิย วิโรจิตฺถ. มหาอุปาสิกา
อรญฺญา อาคนฺตฺวา "กึ อมฺม ภาติโก เต อาคโต"ติ ปุจฺฉิ. สา สพฺพํ ตํ
ปวุตฺตึ อาโรเจสิ. สา อุปาสิกา "อชฺ ชเม ปุตฺตสฺส ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ
ปตฺตนฺ"ติ ญตฺวา "อภิรมติ เต อมฺม ภาตา พุทฺธสาสเน น อุกฺกณฺฐตี"ติ อาห.
     "มหนฺตํ โข ปเนตํ สตฺถุ ทายชฺชํ, ยทิทํ สตฺต อริยธนานิ นาม,
ตํ น สกฺกา กุสีเตน คเหตุํ. ยถา หิ วิปฺปฏิปนฺนํ ปุตฺตํ มาตาปิตโร `อยํ
อมฺหากํ อปุตฺโต'ติ ปริพาหิรํ กโรนฺติ, โส เตสํ อจฺจเยน ทายชฺชํ น ลภติ,
เอวํ กุสีโตปิ อิทํ อริยธนทายชฺชํ น ลภติ, อารทฺธวิริโยว ลภตี"ติ
ทายชฺชมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ. "มหา โข ปน เต สตฺถา, สตฺถุโน หิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๒.
มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเลปิ อภินิกฺขมเนปิ อภิสมฺโพธิยํปิ ธมฺมจกฺกปฺป-
วตฺตเนปิ ยมกปาฏิหาริยเทโวโรหณอายุสงฺขารโวสฺสชฺชเนสุปิ ปรินิพฺพานกาเลปิ
ทสสหสฺสีโลกธาตุ กมฺปิตฺถ, ยุตฺตํ นุ เต เอวรูปปสฺส สตฺถุโน สาสเน `ปพฺพชิตฺวา
กุสีเตน ภวิตุนฺ"ติ เอวํ สตฺถุมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
     ชาติยาปิ "ตฺวํ อิทานิ น ลามกชาติโก, อสมฺภินฺนาย มหาสมฺมตปเวณิยา
อาคโต, โอกฺกากราชวํเส สญฺชาโตสิ, สุทฺโธทนมหาราชสฺสปิ มหามายาเทวิยา จ
นตฺตา, ราหุลภทฺทสฺส กนิฏฺโฐ, ตยา นาม เอวรูเปน ชินปุตฺเตน หุตฺวา น
ยุตฺตํ กุสีเตน วิหริตุนฺ"ติ เอวํ ชาติมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
"สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา เจว อสีติ จ มหาสาวกา วิริเยเนว โลกุตฺตรธมฺมํ
ปฏิวิชฺฌึสุ, ตฺวํ เอเตสํ สพฺรหฺมจารีนํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิสฺสสิ น ปฏิปชฺชิสฺสสี"ติ
เอวํ สพฺรหฺมจาริมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ. กุจฺฉึ ปูเรตฺวา ฐิตอชครสทิเส
วิสฺสฏฺฐกายิกเจตสิกวิริเย กุสีตปุคฺคเล ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ อารทฺธวิริเย ปหิตตฺเต
ปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ, ฐานนิสชฺชาทีสุ วิริยุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภาร-
จิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี
โหตีติ ปชานาติ.
     ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา ธมฺมา,
ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย
ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ ปีติเยว
ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา ธมฺมา นาม, ตสฺส อุปฺปาทกมนสิกาโร โยนิโสมนสิกาโร นาม.
     อปิจ เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมสํฆสีลจาคเทวตานุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา
สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ.
     พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ หิ ยาว อุปจารา สกลสรีรํ ผรมาโน
ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. ธมฺมสํฆคุณํ ๒- อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ, ทีฆรตฺตํ อขณฺฑํ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๓ อาหารสุตฺต   ๒ ฉ.ม., อิ. ธมฺมสํฆคุเณ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๓.
กตฺวา รกฺขิตจตุปฺปาริสุทฺธสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโนปิ ทสสีลํ ปญฺจสีลํ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, ทุพฺภิกฺขภยาทีสุ ปณีตํ โภชนํ สพฺรหฺมจารีนํ ทตฺวา "เอวํ
นาม อทมฺหา"ติ จาคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ คิหิโนปิ เอวรูเป กาเล สีลวนฺตานํ
ทินฺนํ ทานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ เยหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา เทวตา เทวตฺตํ
ปตฺตา, ตถารูปานํ คุณานํ อตฺตนิ อตฺถิตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, "สมาปตฺติยา
วิกฺขมฺภิตา กิเลสา สฏฺฐีปิ สตฺตติปิ วสฺสานิ น สมุทาจรนฺตี"ติ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนเถรทสฺสเนสุ อสกฺกจฺจกิริยาย
สํสูจิตลูขภาเว พุทฺธาทีสุ ปสาทสิเนหาภาเวน คทฺรภปิฏฺเฐ รชสทิเส ลูขปุคฺคเล
ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, พุทฺธาทีสุ ปสาทพหุเล มุทุจิตฺเตน สินิทฺธปุคฺคเล
เสวนฺตสฺสาปิ, รตนตฺตยคุณปริทีปเก ปสาทนีเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ,
ฐานนิสชฺชาทีสุ ปีติอุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ
อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว กายปสฺสทฺธิ จิตฺตปสฺสทฺธิ,
ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิ-
สมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย
เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ.
     อปิจ สตฺต ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
ปณีตโภชนเสวนตา อุตุสุขเสวนตา อิริยาปถสุขเสวนตา มชฺฌตฺตปโยคตา
สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา ปสฺสทฺธกายปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตาติ.
     ปณีตญฺหิ สินิทฺธํ สปฺปายโภชนํ ภุญฺชนฺตสฺสาปิ, สีตุเณฺหสุ อุตูสุ ฐานาทีสุ
อิริยาปเถสุ สปฺปายํ อุตุญฺจ อิริยาปถญฺจ เสวนฺตสฺสาปิ ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ.
โย ปน มหาปุริสชาติโก สพฺพอุตุอิริยาปถกฺขโมว โหติ, น ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
ยสฺส สภาควิสภาคตา อตฺถิ, ตสฺเสว วิสภาเค อุตุอิริยาปเถ วชฺเชตฺวา สภาเค
เสวนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. มชฺฌตฺตปโยโค วุจฺจติ อตฺตโน จ ปรสฺส จ
กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณา, อิมินา มชฺฌตฺตปโยเคน อุปฺปชฺชติ. โย เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๓ อาหารสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๔.
ปรํ วิเหฐยมาโนว วิจรติ. เอวรูปํ สารทฺธกายํ ปุคฺคลํ ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ,
สํยตปาทปาณิปสฺสทฺธกายํ ปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ, ฐานนิสชฺชาทีสุ ปสฺสทฺธิ-
อุปฺปาทนตฺถาย นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส
อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว สมถนิมิตฺตํ อพฺยคฺคนิมิตฺตํ, ตตฺถ
โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย
ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ สมโถว สมถนิมิตฺตํ,
อวิกฺเขปฏฺเฐน จ อพฺยคฺคนิมิตฺตนฺติ.
     อปิจ เอกาทส ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
วตฺถุวิสทกิริยตา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา นิมิตฺตกุสลตา สมเย จิตฺตสฺส
ปคฺคณฺหนตา สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนตา สมเย สมฺปหํสนตา สมเย
อชฺฌุเปกฺขนตา อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา สมาหิตปุคฺคลเสวนตา ฌานวิโมกฺข-
ปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ วตฺถุวิสทกิริยตา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา
จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
     นิมิตฺตกุสลตา นาม กสิณนิมิตฺตสฺส อุคฺคหกุสลตา. สมเย จิตฺตสฺส
ปคฺคณฺหนตาติ ยสฺมึ สมเย อติสิถิลวิริยตาทีหิ ลีนํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย
ธมฺมวิจยวิริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปเนน ๒- ตสฺส ปคฺคณฺหนํ. สมเย จิตฺตสฺส
นิคฺคณฺหนตาติ ยสฺมึ สมเย อจฺจารทฺธวิริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ
สมเย ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปเนน ตสฺส นิคฺคณฺหนํ. สมเย
สมฺปหํสนตาติ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปญฺญาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานธิคเมน
วา นิรสฺสาทํ โหติ, ตสฺมึ สมเย อฏฺฐสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติ. อฏฺฐ
สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต
วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกํ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๖ อาหารสุตฺต.
@๒ ฉ.ม. ธมฺมวิจยวิริยสมฺโพชฺฌงฺค.... (ปีติ น ทิสฺสติ)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๕.
ทุกฺขนฺติ. รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จ ปสาทํ ชเนติ. อยํ วุจฺจติ "สมเย
สมฺปหํสนตา"ติ.
     สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา นาม ยสฺมึ สมเย สมฺมาปฏิปตฺตึ อาคมฺม อลีนํ
อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ,
ตทาสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ น พฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถี วิย
สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ. อยํ วุจฺจติ "สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา"ติ. อสมาหิตปุคฺคล-
ปริวชฺชนตา นาม อุปจารํ วา อปฺปนํ วา อปฺปตฺตานํ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ ปุคฺคลานํ
อารกา ปริวชฺชนํ. สมาหิตปุคฺคลเสวนตา นาม อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา
สมาหิตจิตฺตานํ เสวนา ภชนา ปยิรุปาสนา. ตทธิมุตฺตตา นาม ฐานนิสชฺชาทีสุ
สมาธิอุปฺปาทนตฺถํเยว นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา. เอวํ หิ ปฏิปชฺชโต เอส
อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ
ปชานาติ.
     อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา
ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขา-
สมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย
เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ อุเปกฺขาว
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา ธมฺมา นาม.
     อปิจ ปญฺจ ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
สตฺตมชฺฌตฺตตา สงฺขารมชฺฌตฺตตา สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา
สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ.
     ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ สตฺตมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺฐาเปติ "ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน
อาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมน คมิสฺสสิ, เอโสปิ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา
อตฺตโน กมฺเมน คมิสฺสติ, ตฺวํ กํ เกลายสี"ติ เอวํ กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขเณน จ,
"ปรมตฺถโต สตฺโตเยว นตฺถิ, โส ตฺวํ กํ เกลายสี"ติ เอวํ นิสฺสตฺตปจฺจเวกฺขเณน
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔ อาหารสุตฺต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๖.
จ. ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺฐาเปติ "อิทํ จีวรํ อนุปุพฺเพน วณฺณวิการํ
เจว ชิณฺณภาวญฺจ อุปคนฺตฺวา ปาทปุญฺชนโจฬกํ หุตฺวา ยฏฺฐิโกฏิยา ฉฑฺฑนียํ
ภวิสฺสติ, สเจ ปนสฺส สามิโก ภเวยฺย, นาสฺส เอวํ วินสฺสิตุํ ทเทยฺยา"ติ เอวํ
อสฺสามิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ "อนทฺธนิยํ อิทํ ตาวกาลิกนฺ"ติ เอวํ
ตาวกาลิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ, ยถา จ จีวเร, เอวํ ปตฺตาทีสุปิ โยชนา กาตพฺพา.
     สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตาติ เอตฺถ โย ปุคฺคโล คิหี วา อตฺตโน
ปุตฺตธีตาทิเก ปพฺพชิโต วา อตฺตโน อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกสมานุปชฺฌายกาทิเก ๑-
มมายติ, สหตฺเถเนว เนสํ เกสจฺเฉทนสูจิกมฺมจีวรโธวนรชนปตฺตปจนาทีนิ กโรติ,
มุหุตฺตํปิ อปสฺสนฺโต "อสุโก สามเณโร กุหึ, อสุโก ทหโร กุหินฺ"ติ
ภนฺตมิโค วิย อิโต จิโต จ อาโลเกติ, อญฺเญน เกสจฺเฉทนาทีนํ อตฺถาย
"มุหุตฺตํ ตาว อสุกํ เปเสถา"ติ ยาจิยมาโนปิ "อเมฺหปิ ตํ อตฺตโน กมฺมํ น
กาเรม, ตุเมฺห ตํ คเหตฺวา กิลเมสฺสถา"ติ น เทติ. อยํ สตฺตเกลายโน นาม.
โย ปน ปตฺตจีวรถาลกกตฺตรยฏฺฐิอาทีนิ มมายติ, อญฺญสฺส หตฺเถน ปรามสิตุํปิ
น เทติ, ตาวกาลิกํ ยาจิโต "มยํปิ อิทํ มมายนฺตา ๒- น ปริภุญฺชาม, ตุมฺหากํ
กึ ทสฺสามา"ติ วทติ. อยํ สงฺขารเกลายโน นาม. โย ปน เตสุ ทฺวีสุ วตฺถูสุปิ
มชฺฌตฺโต อุทาสิโน. อยํ สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺโต นาม. อิติ อยํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค
เอวรูปํ สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลํ อารกา ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ
สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ ฐานนิสชฺชาทีสุ ตทุปฺปาทนตฺถํ
นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน
ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อตฺตโน วา สตฺตสมฺโพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหิตฺวา ปรสฺส
วา, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส สมฺโพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหิตฺวา ธมฺเมสุ
ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ สมฺโพชฺฌงฺคานํ นิพฺพตฺตินิโรธวเสน
เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกาทิเก   ๒ ม. โนยนฺตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๗.
     เกวลญฺหิ อิธ โพชฺฌงฺคปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ
กตฺวา โพชฺฌงฺคปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                      โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
                          จตุสจฺจปพฺพวณฺณนา
     [๑๑๙] เอวํ สตฺตโพชฺฌงฺควเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ
จตุสจฺจวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาห.
     ตตฺถ อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาตีติ ฐเปตฺวา ตณฺหํ เตภูมิเก ธมฺเม
"อิทํ ทุกฺขนฺ"ติ ยถาสภาวโต ปชานาติ, ตสฺเสว โข ปน ทุกฺขสฺส ชนิกํ
สมุฏฺฐาปิกํ ปุริมตณฺหํ "อยํ ทุกฺขสมุทโย"ติ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิพฺพานํ "อยํ
ทุกฺขนิโรโธ"ติ, ทุกฺขปริชานนํ สมุทยปชหนํ นิโรธสจฺฉิกรณํ อริยมคฺคํ "อยํ
ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา"ติ ยถาสภาวโต ปชานาตีติ อตฺโถ. อวเสสา อริยสจฺจกถา
วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาเยว.
     อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อตฺตโน วา จตฺตาริ สจฺจานิ ปริคฺคณฺหิตฺวา,
ปรสฺส วา, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส จตฺตาริ สจฺจานิ ปริคฺคณฺหิตฺวา
ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ จตุนฺนํ สจฺจานํ ยถาสภาวโต
อุปฺปตฺตินิพฺพุติวเสน ๑- เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว.
     เกวลญฺหิ อิธ จตุสจฺจปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา
สจฺจปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                      จตุสจฺจปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปฺปตฺตินิวตฺติวเสน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๘.
     เอตฺตาวตา อานาปานํ จตุอิริยาปถํ จตุสมฺปชญฺญํ ทฺวตฺตึสาการํ
จตุธาตุววตฺถานํ นวสีวถิกา เวทนานุปสฺสนา จิตฺตานุปสฺสนา นีวรณปริคฺคโห
ขนฺธปริคฺคโห อายตนปริคฺคโห โพชฺฌงฺคปริคฺคโห สจฺจปริคฺคโหติ เอกวีสติ
กมฺมฏฺฐานานิ วุตฺตานิ. เตสุ อานาปานทฺวตฺตึสาการนวสีวถิกาติ เอกาทส อปฺปนา-
กมฺมฏฺฐานานิ โหนฺติ. ทีฆภาณกมหาสิวตฺเถโร ปน "นวสีวถิกา อาทีนวานุ-
ปสฺสนาวเสน วุตฺตา"ติ อาห. ตสฺมา ตสฺส มเตน เทฺวเยว อปฺปนากมฺมฏฺฐานานิ,
เสสานิ อุปจารกมฺมฏฺฐานานิ. กึ ปเนเตสุ สพฺเพสุ อภินิเวโส ชายติ น ชายตีติ.
น ชายติ. อิริยาปถสมฺปชญฺญนีวรณสมฺโพชฺฌงฺเคสุ หิ อภินิเวโส น ชายติ,
เสเสสุ ชายตีติ. มหาสิวตฺเถโร ปนาห "เอเตสุปิ อภินิเวโส ชายติ, อยญฺหิ
อตฺถิ นุ โข เม จตฺตาโร อิริยาปถา, อุทาหุ นตฺถิ, อตฺถิ นุ โข เม จตุสมฺปชญฺญํ,
อุทาหุ นตฺถิ, อตฺถิ นุ โข เม ปญฺจ นีวรณา, อุทาหุ นตฺถิ, อตฺถิ นุ โข เม
สตฺตโพชฺฌงฺคา, อุทาหุ นตฺถีติ เอวํ ปริคฺคณฺหาติ, ตสฺมา สพฺพตฺถ อภินิเวโส
ชายตี"ติ.
     [๑๓๗] โย หิ โกจิ ภิกฺขเวติ โย โกจิ ๑- ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก
วา อุปาสิกา วา. เอวํ ภาเวยฺยาติ อาทิโต ปฏฺฐาย วุตฺเตน ภาวนานุกฺกเมน
ภาเวยฺย. ปาฏิกงฺขนฺติ ปฏิกงฺขิตพฺพํ, อวสฺสํ ภาวีติ อตฺโถ. อญฺญาติ อรหตฺตํ.
สติ วา อุปาทิเสเสติ อุปาทิเสเส วา สติ อปริกฺขีเณ. อนาคามิตาติ อนาคามิภาโว.
     เอวํ สตฺตนฺนํ วสฺสานํ วเสน สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํ ทสฺเสตฺวา
ปุน ตโต อปฺปตเรปิ กาเล ทสฺเสนฺโต "ติฏฺฐนฺตุ ภิกฺขเว"ติอาทิมาห. สพฺพํปิ
เจตํ มชฺฌิมสฺเสว เวเนยฺยปุคฺคลสฺส ๒- วเสน วุตฺตํ. ติกฺขปญฺญํ ปน สนฺธาย
         "ปาโต อนุสิฏฺโฐ สายํ          วิเสสํ อธิคมิสฺสติ,
          สายํ อนุสิฏฺโฐ ปาโต          วิเสสํ อธิคมิสฺสตี"ติ ๓-
วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โย หิ โกจิ   ๒ ฉ.ม. เนยฺยปุคฺคลสฺส
@๓ ม.ม. ๑๓/๓๔๕/๓๒๘ โพธิราชกุมารสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๙.
     อิติ ภควา "เอวํ นิยฺยานิกํ ภิกฺขเว มม สาสนนฺ"ติ ทสฺเสตฺวา
เอกวีสติยาปิ ฐาเนสุ อรหตฺตนิกูเฏน เทสิตํ เทสนํ นิยฺยาเตนฺโต "เอกายโน
อยํ ภิกฺขเว มคฺโค ฯเปฯ อิติ ยนฺตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตนฺ"ติ อาห.
เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                     สติปฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------
                   มูลปริยายวคฺโค นาม ปฐโม วคฺโค.
                              นิฏฺฐิโต
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๒๙๖-๓๑๙.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=7&A=7572&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=7572&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=131
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=1754
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=2073
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=2073
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12