บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๗

หน้าที่ ๒๒๘.

อฏฺโลภสหคตจิตฺตสมุฏฺิเตสุ หิ รูเปสุ โอชา อตฺถิ, อยํ สหชาตตณฺหาปจฺจยา นิพฺพตฺโต อนุปาทินฺนกกวฬิงฺการาหาโร. โลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน ผสฺสเจตนา สยญฺจ จิตฺตํ วิญฺาณนฺติ อิเม ตณฺหาปจฺจยา นิพฺพตฺตา อนุปาทินฺนกผสฺสมโนสญฺเจตนาวิญฺาณาหาราติ. ตณฺหานิโรธา อาหารนิโรโธติ อิมิสฺสา อุปาทินฺนกานญฺจ อนุปาทินฺนกานญฺจ อาหารานํ ปจฺจยภูตาย ตณฺหาย นิโรเธน อาหารนิโรโธ ปญฺายติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อยํ ปน วิเสโส, อิธ จตฺตาริปิ สจฺจานิ สรูเปเนว วุตฺตานิ. ยถา จ อิธ, เอวํ อิโต อุตฺตรึปิ สพฺพวาเรสูติ. ตสฺมา สพฺพตฺถ อสมฺมุยฺหนฺเตน สจฺจานิ อุทฺธริตพฺพานิ. สพฺพวาเรสุ จ "เอตฺตาวตาปิ โข อาวุโส"ติ อิทํ เทสนานิยฺยาตนํ ตตฺถ ตตฺถ เทสิตธมฺมวเสน โยเชตพฺพํ. ตสฺส อิธ ตาว อยํ โยชนา. เอตฺตาวตาปีติ อิมาย อาหารเทสนาย วุตฺตมนสิการปฏิเวธวเสนาปีติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย สพฺพตฺถาปิ. อาหารวณฺณนา นิฏฺิตา. ---------- สจฺจวารวณฺณนา [๙๑] ตสฺส อิทานิ "สาธาวุโส"ติ ปุริมนเยเนว เถรสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา เต ภิกฺขู อุตฺตรึปิ ปญฺหํ ปุจฺฉึสุ. เถโร จ เนสํ อญฺเนปิ ปริยาเยน พฺยากาสิ. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ สพฺพวาเรสุ. ตสฺมา อิโต ปรํ เอวรูปานิ วจนานิ อนามสิตฺวา เยน เยน ปริยาเยน พฺยากโรติ ตสฺส ตสฺเสว อตฺถํ วณฺณยิสฺสาม. อิมสฺส ปน วารสฺส สงฺเขปเทสนาย ทุกฺขญฺจ ปชานาตีติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขสจฺจํ. วิตฺถารเทสนายํ ปน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค สจฺจนิทฺเทเส วุตฺตเมวาติ. สจฺจวารวณฺณนา นิฏฺิตา. ----------

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๙.

ชรามรณวารวณฺณนา [๙๒] อิโต ปรํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสน เทสนา โหติ. ตตฺถ ชรามรณวาเร ตาว เตสํ เตสนฺติ อยํ สงฺเขปโต อเนเกสํ สตฺตานํ สาธารณนิทฺเทโสติ าตพฺโพ. ยา เทวทตฺตสฺส ชรา, ยา โสมทตฺตสฺส ชราติ เอวญฺหิ ทิวสํปิ กเถนฺตสฺส เนว สตฺตา ปริยาทานํ คจฺฉนฺติ. อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ น โกจิ สตฺโต อปริยาทินฺโน โหติ. ตสฺมา วุตฺตํ "อยํ สงฺเขปโต อเนเกสํ สตฺตานํ สาธารณนิทฺเทโส"ติ. ตมฺหิ ตมฺหีติ อยํ คติชาติวเสน อเนเกสํ นิกายานํ สาธารณนิทฺเทโส. สตฺตนิกาเยติ สาธารณนิทฺเทเสน นิทฺทิฏฺสฺส สรูปนิทสฺสนํ. ชรา ชีรณตาติอาทีสุ ปน ชราติ สภาวนิทฺเทโส. ชีรณตาติ อาการนิทฺเทโส. ขณฺฑิจฺจนฺติ อาทโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสา. ปจฺฉิมา เทฺว ปกตินิทฺเทสา. อยญฺหิ ชราติ อิมินา ปเทน สภาวโต ทสฺสิตา, เตนสฺสายํ สภาวนิทฺเทโส. ชีรณตาติ อิมินา อาการโต. เตนสฺสายํ อาการนิทฺเทโส. ขณฺฑิจฺจนฺติ อิมินา กาลาติกฺกเม ทนฺตนขานํ ขณฺฑิตภาวกรณกิจฺจโต. ปาลิจฺจนฺติ อิมินา เกสโลมานํ ปลิตภาวกรณกิจฺจโต. วลิตตจตาติ ^๑- อิมินา มํสํ มิลาเปตฺวา ตเจ วลิตภาวกรณกิจฺจโตปิ ^๑- ทีปิตา. เตนสฺสา อิเม ขณฺฑิจฺจนฺติอาทโย ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสา. เตหิ อิเมสํ วิการานํ ทสฺสนวเสน ปากฏีภูตา ปากฏชรา ทสฺสิตา. ยเถว หิ อุทกสฺส วา อคฺคิโน วา วาตสฺส วา ติณรุกฺขาทีนํ สมฺภคฺคปลิภคฺคตาย วา ฌามตาย วา คตมคฺโค ปากโฏ โหติ, น จ โส คตมคฺโค ตาเนว อุทกาทีนิ, เอวเมว ชราย ทนฺตาทีสุ ขณฺฑิจฺจาทิวเสน คตมคฺโค ปากโฏ, จกฺขุํ อุมฺมิเลตฺวาปิ คยฺหติ. น จ ขณฺฑิจฺจาทิวเสน ^๒- ชรา, น หิ ชรา จกฺขุวิญฺเยฺยา โหติ. อายุโน สํหานี อินฺทฺริยานํ ปริปาโกติ อิเมหิ ปน ปเทหิ กาลาติกฺกเมเยว อภิพฺยตฺตตาย อายุกฺขยสฺส จกฺขาทิอินฺทฺริยปริปากสญฺิตาย ปกติยา ทีปิตา. เตนสฺสิเม ปจฺฉิมา เทฺว ปกตินิทฺเทสาติ เวทิตพฺพา. @เชิงอรรถ: ^๑-๑ ฉ.ม. วลิตฺตจตา, ตเจ วลิตฺตภาวกรณ... ^๒ ฉ.ม. น จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๐.

ตตฺถ ยสฺมา ชรํ ปตฺตสฺส อายุ หายติ, ตสฺมา ชรา "อายุโน สํหานี"ติ ผลูปจาเรน วุตฺตา. ยสฺมา ปน ทหรกาเล สุปสนฺนานิ สุขุมํปิ อตฺตโน วิสยํ สุเขเนว คณฺหณสมตฺถานิ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ ชรํ ปตฺตสฺส ปริปกฺกานิ อาลุลิตานิ อวิสทานิ โอฬาริกํปิ อตฺตโน วิสยํ คเหตุํ อสมตฺถานิ โหนฺติ, ตสฺมา "อินฺทฺริยานํ ปริปาโก"ติปิ ผลูปจาเรเนว วุตฺตา. สา ปนายํ เอวํ นิทฺทิฏฺา สพฺพาปิ ชรา ปากฏา ปฏิจฺฉนฺนาติ ทุวิธา โหติ. ตตฺถ ทนฺตาทีสุ ขณฺฑภาวาทิทสฺสนโต รูปธมฺเมสุ ชรา ปากฏชรา นาม อรูปธมฺเมสุ ปน ตาทิสสฺส วิการสฺส อทสฺสนโต ปฏิจฺฉนฺนชรา นาม. ตตฺถ ยฺวายํ ขณฺฑาทิภาโว ทิสฺสติ, โส ตาทิสานํ ทนฺตาทีนํ สุวิญฺเยฺยตฺตา วณฺโณเยว, ตํ จกฺขุนา ทิสฺวา มโนทฺวาเรน จินฺเตตฺวา "อิเม ทนฺตา ชราย ปหฏา"ติ ชรํ ชานาติ อุทกฏฺาเน พทฺธานิ โคสีสาทีนิ โอโลเกตฺวา เหฏฺา อุทกสฺส อตฺถิภาวํ ชานนํ วิย. ปุน อวีจิ สวีจีติ เอวํปิ ทุวิธา โหติ. ตตฺถ มณิกนกรชตปวาฬ- จนฺทสุริยาทีนํ มนฺททสกาทีสุ ปาณีนํ วิย ปุปฺผผลปลฺลวาทีสุ จ อปาณีนํ วิย อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ ทุวิญฺเยฺยตฺตา ชรา อวีจิชรา นาม, นิรนฺตรชราติ อตฺโถ. ตโต อญฺเสุ ปน ยถาวุตฺเตสุ อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ สุวิญฺเยฺยตฺตา ชรา สวีจิชรา นามาติ เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ เตสํ เตสนฺติอาทิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. จุติ จวนตาติอาทีสุ ปน จุตีติ จวนกวเสน วุจฺจติ, เอกจตุปญฺจกฺขนฺธานํ สามญฺวจนเมตํ. จวนตาติ ภาวจวเนน ลกฺขณนิทสฺสนํ. เภโทติ จุติขนฺธานํ ภงฺคุปฺปตฺติปริทีปนํ. อนฺตรธานนฺติ ฆฏสฺเสว ภินฺนสฺส ภินฺนานํ จุติขนฺธานํ เยน เกนจิ ปริยาเยน านา จุติภาวปริทีปนํ. มจฺจุ มรณนฺติ มจฺจุสงฺขาตํ มรณํ. เตน สมุจฺเฉทมรณาทีนิ นิเสเธติ. กาโล นาม อนฺตโก, ตสฺส กิริยาติ กาลกิริยา. เอเตน โลกสมฺมติยา มรณํ ทีเปติ. อิทานิ ปรมตฺเถน ทีเปตุํ ขนฺธานํ เภโทติอาทิมาห. ปรมตฺเถน หิ ขนฺธาเยว ภิชฺชนฺติ, น สตฺโต นาม โกจิ มรติ. ขนฺเธสุ ปน ภิชฺชมาเนสุ สตฺโต มรติ, ภินฺเนสุ มโตติ โวหาโร โหติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๑.

เอตฺถ จ จตุโวการวเสน ขนฺธานํ เภโท, เอกโวการวเสน กเฬวรสฺส นิกฺเขโป. จตุโวการวเสน วา ขนฺธานํ เภโท, เสสทฺวยวเสน กเฬวรสฺส นิกฺเขโป เวทิตพฺโพ. กสฺมา? ภวทฺวเยปิ รูปกายสงฺขาตสฺส กเฬวรสฺส สมฺภวโต. อถวา ยสฺมา จ จาตุมฺมหาราชิกาทีสุ ขนฺธา ภิชฺชนฺเตว, น กิญฺจิ นิกฺขิปนฺติ, ^๑- ตสฺมา เตสํ วเสน ขนฺธานํ เภโท, มนุสฺสาทีสุ กเฬวรสฺส นิกฺเขโป. เอตฺถ จ กเฬวรสฺส นิกฺเขปการณโต มรณํ กเฬวรสฺส นิกฺเขโปติ วุตฺตนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิติ อยญฺจ ชรา อิทญฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจตาวุโสติ อิทํ อุภยํปิ เอกโต กตฺวา ชรามรณนฺติ กถิยติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ชรามรณวารวณฺณนา นิฏฺิตา ----------- ชาติวารวณฺณนา [๙๓] ชาติวาเร ชาติ สญฺชาตีติอาทีสุ ชายนฏฺเน ชาติ, สา อปริปุณฺณายตนวเสน ยุตฺตา. สญฺชายนฏฺเน สญฺชาติ, สา ปริปุณฺณายตนวเสน ยุตฺตา. โอกฺกมนฏฺเน โอกฺกนฺติ, สา อณฺฑชชลาพุชวเสน ยุตฺตา. เต หิ อณฺฑโกสญฺจ ^๒- วตฺถิโกสญฺจ โอกฺกมนฺติ โอกฺกมนฺตา ปวิสนฺตา วิย ^๒- ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺติ. อภินิพฺพตฺตนฏฺเน อภินิพฺพตฺติ, สา สํเสทชโอปปาติกวเสน ยุตฺตา. เต หิ ปากฏาเยว หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ. อยํ ตาว โวหารเทสนา. อิทานิ ปรมตฺถเทสนา โหติ. ขนฺธาเยว หิ ปรมตฺถโต ปาตุภวนฺติ, น สตฺโต. ตตฺถ จ ขนฺธานนฺติ เอกโวการภเว เอกสฺส จตุโวการภเว จตุนฺนํ ปญฺจโวการภเว ปญฺจนฺนํปิ คหณํ เวทิตพฺพํ. ปาตุภาโวติ อุปฺปตฺติ. อายตนานนฺติ เอตฺถ ตตฺร ตตฺร อุปฺปชฺชมานายตนวเสน สงฺคโห เวทิตพฺโพ. ปฏิลาโภติ สนฺตติยํ ปาตุภาโวเยว. ปาตุภวนฺตาเนว หิ ตานิ ปฏิลทฺธานิ นาม โหนฺติ. อยํ วุจฺจตาวุโส ชาตีติ อิมินา ปเทน โวหารโต ปรมตฺถโต จ เทสิตาย ชาติยา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. นิกฺขิปติ ^๒-๒ ฉ.ม. อณฺฑโกสญฺจ วตฺถิโกสญฺจ โอกฺกมนฺตา ปวิสนฺตา วิย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๒.

นิคมนํ กโรตีติ. ภวสมุทยาติ เอตฺถ ปน ชาติยา ปจฺจยภูโต กมฺมภโว เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตนยเมวาติ. ชาติวารวณฺณนา นิฏฺิตา ภววารวณฺณนา [๙๔] ภววาเร กามภโวติ กมฺมภโว จ อุปปตฺติภโว จ. ตตฺถ กมฺมภโว นาม กามภวูปคกมฺมเมว. ตํ หิ อุปปตฺติภวสฺส การณตฺตา "สุโข พุทฺธานํ อุปฺปาโท, ^๑- ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย"ติอาทีนิ ^๒- วิย ผลโวหาเรน ภโวติ วุตฺตํ. อุปปตฺติภโว นาม เตน กมฺเมน นิพฺพตฺตํ อุปาทินฺนขนฺธปญฺจกํ. ตญฺหิ ตตฺถ ภวตีติ กตฺวา ภโวติ วุตฺตํ. เอวํ สพฺพถาปิ อิทํ กมฺมํ จ อุปปตฺติ จ อุภยมฺเปตมิธ "กามภโว"ติ วุตฺตํ. เอส นโย รูปารูปภเวสุ. อุปาทานสมุทยาติ เอตฺถ ปน อุปาทานํ กุสลกมฺมภวสฺส อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโย โหติ. อกุสลกมฺมภวสฺส อุปนิสฺสยวเสนปิ สหชาตาทิวเสนปิ. อุปปตฺติภวสฺส ปน สพฺพสฺสาปิ อุปนิสฺสยวเสเนว. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อุปาทานวารวณฺณนา [๙๕] อุปาทานวาเร กามุปาทานนฺติอาทีสุ วตฺถุกามํ อุปาทิยติ เอเตน สยํ วา ตํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํ. กาโม จ โส อุปาทานญฺจาติ วา กามุปาทานํ. อุปาทานนฺติ ทฬฺหคฺคหณํ วุจฺจติ. ทฬฺหตฺโถ หิ เอตฺถ อุปสทฺโท "อุปายาสอุปกฏฺา"ติ อาทีสุ วิย, ปญฺจกามคุณิกราคสฺเสตํ อธิวจนํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปเนตํ "ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท"ติ ^๓- วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. ตถา ทิฏฺิ จ สา อุปาทานญฺจาติ ทิฏฺุปาทานํ. อถวา ^๔- ทิฏฺึ อุปาทิยตีติ ทิฏฺุปาทานํ. อุปาทิยติ วา เอเตน ทิฏฺินฺติ ทิฏฺุปาทานํ. สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติอาทีสุ หิ ปุริมทิฏฺึ อุปาทิยตีติ ตถา. ^๔- ยถาห "สสฺสโต @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๑๙๔/๕๑ สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ ^๒ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๑๑๗/๓๗ @เสยฺยกตฺเถรวตฺถุ ^๓ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๒๒๐/๒๗๙ นิกฺเขปกณฺฑ, อภิ. @วิภงฺค. ๓๕/๙๓๘/๔๕๗ ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺค ^๔-๔ ฉ.ม. อถวา ทิฏฺึ อุปาทิยติ, @อุปาทิยนฺติ วา เอเตน ทิฏฺ ินฺติ ทิฏฺุปาทานํ. อุปาทิยติ หิ ปุริมทิฏฺึ @อุตฺตรทิฏฺิ. อุปาทิยนฺติ จ ตาย ทิฏฺึ. ยถาห...

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๓.

อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺ"ติอาทิ, ^๑- สีลพฺพตุปาทานอตฺต- วาทุปาทานวชฺชิตสฺส ^๒- สพฺพทิฏฺิคตสฺเสตํ อธิวจนํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปเนตํ "ตตฺถ กตมํ ทิฏฺุปาทานํ, นตฺถิ ทินฺนนฺ"ติ ^๓- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตถา สีลพฺพตมุปาทิยนฺติ เอเตน, สยํ วา ตํ อุปาทิยติ, สีลพฺพตญฺจ ตํ อุปาทานญฺจาติ วา สีลพฺพตุปาทานํ. โคสีลโควตฺตาทีนิ หิ เอวํ สุทฺธีติ อภินิเวสโต สยเมว อุปาทานนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปเนตํ "ตตฺถ กตมํ สีลพฺพตุปาทานํ, อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธี"ติ ^๔- วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. อิทานิ วทนฺติ เอเตนาติ วาโท. อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อุปาทานํ. กึ วทนฺติ, อุปาทิยนฺติ วา? อตฺตานํ. อตฺตโน วาทุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ. อตฺตวาทมตฺตเมว วา อตฺตาติ อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อตฺตวาทุปาทานํ, วีสติวตฺถุกาย สกฺกายทิฏฺิยา เอตํ อธิวจนํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปเนตํ "ตตฺถ กตมํ อตฺตวาทุปาทานํ, อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี"ติ ^๕- วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. ตณฺหาสมุทยาติ เอตฺถ ตณฺหา กามุปาทานสฺส อุปนิสฺสยวเสน อนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตาเสวนวเสน วา ปจฺจโย. อวเสสานํ ปน สหชาตาทิวเสนาปิ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อุปาทานวารวณฺณนา นิฏฺิตา. ตณฺหาวารวณฺณนา [๙๖] ตณฺหาวาเร รูปตณฺหา ฯเปฯ ธมฺมตณฺหาติ เอวํ จกฺขุทฺวาราทีสุ ชวนวีถิยา ปวตฺตาย ตณฺหาย "เสฏฺิปุตฺโต พฺราหฺมณปุตฺโต"ติ เอวมาทีสุ ปิติโต @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุปริ. ๑๔/๒๗/๒๒ ปญฺจตฺตยสุตฺต ^๒ ฉ.ม...... วชฺชสฺส เอวมุปริปิ @^๓ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๒๒๑/๒๗๙ ^๔ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๒๒๒/๒๘๐, อภิ. @วิภงฺค. ๓๕/๙๓๘/๔๕๘ ^๕ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๒๒๓/๒๘๐, อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๙๓๘/๔๕๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๔.

นามํ วิย ปิติสทิสารมฺมณโต นามํ. เอตฺถ จ รูปารมฺมณา ตณฺหา, รูเป ตณฺหาติ รูปตณฺหา. สา กามราคภาเวน รูปํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา กามตณฺหา. สสฺสตทิฏฺิสหคตราคภาเวน รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตนฺติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา ภวตณฺหา. อุจฺเฉททิฏฺิสหคตราคภาเวน รูปํ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ เปจฺจ น ภวิสฺสตีติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา วิภวตณฺหาติ เอวํ ติวิธา โหติ. ยถา จ รูปตณฺหา, ตถา สทฺทตณฺหาทโยปีติ เอตานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. ตานิ อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺารส, พหิทฺธารูปาทีสุ อฏฺารสาติ ฉตฺตึส. อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส, อนาคตานิ ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ อฏฺสตํ. "อชฺฌตฺติกสฺสุปาทาย `อสฺมี'ติ โหติ, `อิตฺถสฺมี'ติ โหตี"ติ ^๑- วา เอวมาทินา อชฺฌตฺติกรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺารส, "พาหิรสฺสุปาทาย `อิมินา อสฺมี'ติ โหติ, `อิมินา อิตฺถสฺมี'ติ โหตี"^๒- เอวมาทินา พาหิรรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺารสาติ ฉตฺตึส. อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส, อนาคตานิ ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ เอวํปิ อฏฺสตตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. ปุน สงฺคเห กริยมาเน รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ฉเฬว ตณฺหากายา ติสฺโสเยว กามตณฺหาทโย โหนฺตีติ. เอวํ:- นิทฺเทสตฺเถน นิทฺเทส- วิตฺถารา วิตฺถารสฺส จ ปุน สงฺคหโต ตณฺหา วิญฺาตพฺพา วิภาวินาติ. เวทนาสมุทยาติ เอตฺถ ปน เวทนาติ วิปากเวทนา อธิปฺเปตา. สา กถํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตณฺหาย ปจฺจโย โหตีติ เจ. อสฺสาทนียโต, สุขาย หิ เวทนาย อสฺสาทเนน สตฺตา เวทนํ มมายนฺตา เวทนาย ตฺณฺหํ อุปฺปาเทตฺวา เวทนาราครตฺตา หุตฺวา จกฺขุทฺวาเร อิฏฺเมว รูปํ ปตฺเถนฺติ, ลทฺธา จ นํ อสฺสาเทนฺติ, อารมฺมณทายกานํ จ จิตฺตการาทีนํ สกฺการํ กโรนฺติ. ตถา โสตทฺวาราทีสุ อิฏฺเ จ สทฺทาทโย ปตฺเถนฺติ, ลทฺธา จ เน อสฺสาเทนฺติ, อารมฺมณทายกานญฺจ วีณาวาทกคนฺธิกสูทตนฺตวายนานาวิธสิปฺปสนฺทสฺสกาทีนํ สกฺการํ กโรนฺติ. ยถากึ, ยถา ปุตฺตสิเนเหน ปุตฺตํ มมายนฺตา ธาติยาปิ สกฺการํ กโรนฺติ, สปฺปายสปฺปิขีราทีนิเยว นํ ปาเยนฺติ เจว โภเชนฺติ จ. เสสํ วุตฺตนยเมว. @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๙๗๓/๔๗๘ ตณฺหาวิจริตนิทฺเทส @^๒ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๙๗๕/๔๓๒ ตณฺหาวิจริตนิทฺเทส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๕.

เวทนาวารวณฺณนา [๙๗] เวทนาวาเร เวทนากายาติ เวทนาสมูหา. จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชา เวทนาติ เอตํ "จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา"ติ ^๑- เอวํ วิภงฺเค อาคตตฺตา จกฺขุทฺวาราทีสุ ปวตฺตานํ กุสลากุสลาพฺยากตเวทนานํ "สาริปุตฺโต มนฺตานิปุตฺโต"ติเอวมาทีสุ มาติโต นามํ วิย มาติสทิสวตฺถุโต นามํ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ จกฺขุสมฺผสฺสเหตุ ชาตา เวทนา จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อยํ ตาเวตฺถ สพฺพสงฺคาหิกกถา. วิปากวเสน ปน จกฺขุทฺวาเร เทฺว จกฺขุวิญฺาณานิ เทฺว มโนธาต โย ติสฺโส มโนวิญฺาณธาตุโยติ เอตาหิ สมฺปยุตฺตวเสน เวทนา เวทิตพฺพา. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุ. มโนทฺวาเร มโนวิญฺาณธาตุสมฺปยุตฺตา ว. ผสฺสสมุทยาติ เอตฺถ ปน ปญฺจทฺวาเร ปญฺจวตฺถุกเวทนานํ สหชาตจกฺขุสมฺผสฺสาทิสมุทยา สมุทโย โหติ. อวเสสานํ จกฺขุสมฺผสฺสาทโย อุปนิสฺสยาทิวเสน ปจฺจยา. มโนทฺวาเร ตทารมฺมณเวทนานํ อทฺวาริกานญฺจ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติเวทนานํ สหชาตมโนสมฺผสฺสสมุทยา สมุทโย โหตีติ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมว. ผสฺสวารวณฺณนา [๙๘] ผสฺสวาเร จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโส. เอส นโย สพฺพตฺถ. จกฺขุสมฺผสฺโส ฯเปฯ กายสมฺผสฺโสติ เอตฺตาวตา จ กุสลากุสลวิปากา ปญฺจวตฺถุกา ทส สมฺผสฺสา วุตฺตา โหนฺติ. มโนสมฺผสฺโสติ อิมินา เสสพาวีสติโลกิยวิปากมน- สมฺปยุตฺตา ผสฺสา. สฬายตนสมุทยาติ ฉนฺนํ จกฺขาทีนํ อายตนานํ สมุทเยน อิมสฺส ฉพฺพิธสฺสาปิ สมฺผสฺสสฺส สมุทโย โหตีติ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมว. @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๓๔/๑๗ เวทนากฺขนฺธ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๖.

สฬายตนวารวณฺณนา [๙๙] สฬายตนวาเร จกฺขายตนนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค ขนฺธนิทฺเทเส เจว อายตนนิทฺเทเส จ วุตฺตนยเมว. นามรูปสมุทยาติ เอตฺถ ปน ยํ นามํ ยญฺจ รูปํ ยญฺจ นามรูปํ ยสฺส อายตนสฺส ปจฺจโย โหติ, ตสฺส วเสน วิสุทฺธิมคฺเค ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส วุตฺตนเยน นามรูปสมุทยา สฬายตนสมุทโย เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตปฺปการเมวาติ. นามรูปวารวณฺณนา [๑๐๐] นามรูปวาเร นมนลกฺขณํ นามํ. รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ. วิตฺถารวาเร ปนสฺส เวทนาติ เวทนากฺขนฺโธ. สญฺาติ สญฺากฺขนฺโธ. เจตนา ผสฺโส มนสิกาโรติ สงฺขารกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ. กามญฺจ อญฺเปิ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ธมฺมา สนฺติ, อิเม ปน ตโย สพฺพทุพฺพเลสุปิ จิตฺเตสุ สนฺติ. ตสฺมา เอเตสํเยว วเสเนตฺถ สงฺขารกฺขนฺโธปิ ทสฺสิโต. จตฺตาริ จ มหาภูตานีติ เอตฺถ จตฺตารีติ คณนปริจฺเฉโท. มหาภูตานีติ ปวีอาปเตชวายานํ เอตํ อธิวจนํ. เยน ปน การเณน ตานิ มหาภูตานีติ วุจฺจนฺติ, โย เจตฺถ อญฺโ วินิจฺฉยนโย, โส สพฺโพ วิสุทฺธิมคฺเค รูปกฺขนฺธนิทฺเทเส วุตฺโต. จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายาติ เอตฺถ ปน จตุนฺนนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, จตฺตาริ มหาภูตานีติ วุตฺตํ โหติ. อุปาทายาติ อุปาทิยิตฺวา, คเหตฺวาติ อตฺโถ. นิสฺสายาติปิ เอเก. วตฺตมานนฺติ อยํ เจตฺถ ปาเสโส. สมูหตฺเถ วา เอตํ สามิวจนํ. เตน จตุนฺนํ จ มหาภูตานํ สมูหํ อุปาทาย วตฺตมานํ รูปนฺติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ สพฺพถาปิ ยานิ จตฺตาริ ปวีอาทีนิ มหาภูตานิ, ยญฺจ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วตฺตมานํ จกฺขายตนาทิเภเทน อภิธมฺเม ปาลิยเมว ^๑- วุตฺตํ เตวีสติวิธํ รูปํ, ตํ สพฺพํปิ "รูปนฺ"ติ เวทิตพฺพํ. วิญฺาณสมุทยาติปิ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อภิธมฺมปาฬิยเมว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๗.

เอตฺถ ปน ยํ วิญฺาณํ ยสฺส นามสฺส ยสฺส จ รูปสฺส ยสฺส จ นามรูปสฺส ปจฺจโย โหติ, ตสฺส วเสน วิสุทฺธิมคฺเค ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว วิญฺาณสมุทยา นามรูปสมุทโย เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. วิญฺาณวารวณฺณนา [๑๐๑] วิญฺาณวาเร จกฺขุวิญฺาณนฺติ จกฺขุมฺหิ วิญฺาณํ, จกฺขุโต วา ชาตํ วิญฺาณนฺติ จกฺขุวิญฺาณํ. เอวํ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณานิ. อิตรํ ปน มโนเยว วิญฺาณนฺติ มโนวิญฺาณํ. ทฺวิปญฺจวิญฺาณวชฺชิตสฺส เตภูมิกวิปากจิตฺตสฺเสตํ อธิวจนํ. สงฺขารสมุทยาติ เอตฺถ ปน โย สงฺขาโร ยสฺส วิญฺาณสฺส ปจฺจโย โหติ, ตสฺส วเสน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว สงฺขารสมุทยา วิญฺาณสมุทโย เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. สงฺขารวารวณฺณนา [๑๐๒] สงฺขารวาเร อภิสงฺขรณลกฺขโณ สงฺขาโร. วิตฺถารวาเร ปนสฺส กายสงฺขาโรติ กายโต ปวตฺตสงฺขาโร, กายทฺวาเร โจปนวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรกุสลโต อฏฺนฺนํ, อกุสลโต ทฺวาทสนฺนนฺติ วีสติยา กายสญฺเจตนานเมตํ อธิวจนํ. วจีสงฺขาโรติ วจีโต ปวตฺตสงฺขาโร, วจีทฺวาเร วจนเภทวเสน ปวตฺตานํ วีสติยา เอว วจีสญฺเจตนานเมตํ อธิวจนํ. จิตฺตสงฺขาโรติ จิตฺตโต ปวตฺตสงฺขาโร, กายวจีทฺวารโจปนํ อกตฺวา รโห นิสีทิตฺวา จินฺเตนฺตสฺส ปวตฺตานํ โลกิยกุสลากุสลวเสน เอกูนตึสมโนสญฺเจตนานเมตํ อธิวจนํ. อวิชฺชาสมุทยาติ เอตฺถ ปน กุสลานํ อุปนิสฺสยวเสน อกุสลานํ สหชาตาทิวเสนาปิ อวิชฺชา ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อวิชฺชาวารวณฺณนา [๑๐๓] อวิชฺชาวาเร ทุกฺเข อญฺาณนฺติ ทุกฺขสจฺเจ อญฺาณํ, โมหสฺเสตํ อธิวจนํ. เอส นโย สมุทเย อญฺาณนฺติอาทีสุ. ตตฺถ จตูหิ การเณหิ ทุกฺเข อญฺาณํ เวทิตพฺพํ อนฺโตคธโต วตฺถุโต อารมฺมณโต ปฏิจฺฉาทนโต จ. ตถาหิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๘.

ตํ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนตฺตา ทุกฺเข อนฺโตคธํ, ทุกฺขสจฺจํ ตสฺส นิสฺสยปจฺจยภาเวน วตฺถุ, อารมฺมณปจฺจยภาเวน อารมฺมณํ, ทุกฺขสจฺจญฺจ ตํ ปฏิจฺฉาเทติ, ตสฺส ยาถาวลกฺขณปฏิเวธนิวารเณน, าณปฺปวตฺติยา เจตฺถ อปฺปทาเนน. สมุทเย อญฺาณํ ตีหิ การเณหิ เวทิตพฺพํ วตฺถุโต อารมฺมณโต ปฏิจฺฉาทนโต จ. นิโรเธ ปฏิปทาย จ อญฺาณํ เอเกเนว การเณน เวทิตพฺพํ ปฏิจฺฉาทนโต. นิโรธปฏิปทานํ จ ปฏิจฺฉาทกเมว อญฺาณํ เตสํ ยาถาวลกฺขณปฏิเวธนิวารเณน, เตสุ จ าณปฺปวตฺติยา อปฺปทาเนน. น ปน ตํ ตตฺถ อนฺโตคธํ, ตสฺมึ สจฺจทฺวเย อปริยาปนฺนตฺตา. น ตสฺส ตํ สจฺจทฺวยํ วตฺถุ, อสหชาตตฺตา. นานารมฺมณํ, ตทารพฺภ อปฺปวตฺตนโต. ปจฺฉิมญฺหิ สจฺจทฺวยํ คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสํ, น เจตฺถ อนฺธภูตํ อญฺาณํ ปวตฺตติ. ปุริมํ ปน ปจฺจนีกฏฺเน ^๑- สภาวลกฺขณสฺส ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรํ, ตตฺถ วิปลฺลาสคฺคาหวเสน ปวตฺตติ. อปิจ ทุกฺเขติ เอตฺตาวตา สงฺคหโต วตฺถุโต อารมฺมณโต กิจฺจโต จ อวิชฺชา ทีปิตา. ทุกฺขสมุทเยติ เอตฺตาวตา วตฺถุโต อารมฺมณโต กิจฺจโต จ. ทุกฺขนิโรเธ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายาติ เอตฺตาวตา กิจฺจโต. อวิเสสโต ปน อญฺาณนฺติ เอเตน สภาวโต นิทฺทิฏฺาติ าตพฺพา. อาสวสมุทยาติ เอตฺถ ปน กามาสวภวาสวา สหชาตาทิวเสน อวิชฺชาย ปจฺจยา โหนฺติ. อวิชฺชาสโว อุปนิสฺสยวเสเนว. ปุพฺพุปฺปนฺนา เจตฺถ อวิชฺชา อวิชฺชาสโวติ เวทิตพฺพา. สา อปราปรุปฺปนฺนาย อวิชฺชาย อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อาสววารวณฺณนา [๑๐๔] อาสววาเร อวิชฺชาสมุทยาติ เอตฺถ อวิชฺชา กามาสวภวาสวานํ สหชาตาทิวเสน ปจฺจโย โหติ. อวิชฺชาสวสฺส อุปนิสฺสยวเสเนว. อปราปรุปฺปนฺนา เจตฺถ อวิชฺชาสโวติ เวทิตพฺพา. ปุพฺพุปฺปนฺนา อวิชฺชาเยวสฺส อปราปรุปฺปนฺนสฺส อวิชฺชาสวสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อยํ วาโร ยา เอสา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วญฺจนิยฏฺเน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๙.

ปฏิจฺจสมุปฺปาทปเทสุ เชฏฺิกา อวิชฺชา, ตสฺสาปิ ปจฺจยทสฺสนวเสน วุตฺโต. เอวํ วุตฺเตน วาเรน สํสารสฺส อนมตคฺคตา สาธิตา โหติ. กถํ? อาสวสมุทเยน หิ อวิชฺชาสมุทโย. อวิชฺชาสมุทเยนาปิ อาสวสมุทโย. เอวํ อาสวา อวิชฺชาย อวิชฺชาปิ อาสวานํ ปจฺจโยติ กตฺวา ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺายติ อวิชฺชาย, ตสฺสา อปญฺายนโต สํสารสฺส อนมตคฺคตา สิทฺธา โหตีติ. เอวํ สพฺเพปิเม อิมสฺมึ สุตฺเต กมฺมปถวาโร อาหารวาโร ทุกฺขวาโร ชรามรณชาติภวอุปาทานตณฺหาเวทนาผสฺสสฬายตนนามรูปวิญฺาณสงฺขารอวิชฺชา- อาสววาโรติ โสฬส วารา วุตฺตา. เตสุ เอกสฺส วารสฺส สงฺเขปวิตฺถารวเสน ทฺวิธา วิภตฺตา ทฺวตฺตึสฏฺานานิ โหนฺติ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต อิเมสุ ทฺวตฺตึสฏฺาเนสุ จตฺตาริ สจฺจานิ กถิตานิ. เอเตสํเยว วิตฺถารวเสน วุตฺเตสุ โสฬสสุ าเนสุ อรหตฺตํ กถิตํ. เถรสฺส ปน มเตน ทฺวตฺตึสายปิ าเนสุ จตฺตาริ สจฺจานิ จตฺตาโร จ มคฺคา กถิตาติ. อิติ สกเลปิ ปญฺจมหานิกายสงฺคหิเต พุทฺธวจเน นตฺถิ ตํ สุตฺตํ, ยตฺถ ทฺวตฺตึสกฺขตฺตุํ จตฺตาริ สจฺจานิ ทฺวตฺตึสกฺขตฺตุํ จ อรหตฺตํ ปกาสิตํ อญฺตฺร อิมมฺหา สมฺมาทิฏฺิสุตฺตาติ. อิทมโวจายสฺมา สาริปุตฺโตติ อิทํ ทฺวตฺตึสาย จตุสจฺจปริยาเยหิ ทฺวตฺตึสาย อรหตฺตปริยาเยหีติ จตุสฏฺิยา การเณหิ อลงฺกริตฺวา สมฺมาทิฏฺิสุตฺตํ อายสฺมา สาริปุตฺโต อโวจ, อตฺตมนา เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย สมฺมาทิฏฺิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา. ---------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๒๒๘-๒๓๙. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=7&A=5839&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=5839&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=110 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=1518 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=1703 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=1703 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_12