อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

หน้าที่ ๑๓๘.
ชาติ ขีณา ปุพฺเพว ขีณตฺตา, น อนาคตา อนาคเต วายามาภาวโต, น
ปจฺจุปฺปนฺนา วิชฺชมานตฺตา. ยา ปน มคฺคสฺส อภาวิตตฺตา อุปฺปชฺเชยฺย
เอกจตุปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ, สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา
อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา, ตํ โส มคฺคภาวนาย ปหีนกิเลเส
ปจฺจเวกฺขิตฺวา "กิเลสาภาเว วิชฺชมานํปิ กมฺมํ อายตึ อปฺปฏิสนฺธิกํ โหตี"ติ
ชานนฺโต อญฺญาสีติ.
     วุสิตนฺติ วุฏฺฐํ ปริวุฏฺฐํ, กตํ จริตํ นิฏฺฐิตนฺติ อตฺโถ. พฺรหฺมจริยนฺติ
มคฺคพฺรหฺมจริยํ, ปุถุชฺชนกลฺยาณเกหิ สทฺธึ สตฺต เสขา พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ
นาม, ขีณาสโว วุฏฺฐวาโส. ตสฺมา ภควา อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต
"วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺ"ติ อพฺภญฺญาสิ. กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ
ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธํปิ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถ.
ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ, ขีณาสโว กตกรณีโย. ตสฺมา
ภควา อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต "กตํ กรณียนฺ"ติ อพฺภญฺญาสิ.
     นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อิทานิ ปุน อิตฺถมฺภาวาย ๑- เอวํ โสฬสกิจฺจภาวาย
วา กิเลสกฺขยาย วา มคฺคภาวนากิจฺจํ เม นตฺถีติ อพฺภญฺญาสิ. อถวา อิตฺถตฺตายาติ
อิตฺถภาวโต อิมสฺมา เอวํปการา อิทานิ วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานา อปรํ
ขนฺธสนฺตานํ มยฺหํ นตฺถิ. อิเม ปน ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺติ
ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิย. เต จริมกวิญฺญาณนิโรเธน อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท
นิพฺพายิสฺสนฺตีติ อพฺภญฺญาสิ.
     อิทานิ เอวํ ปจฺจเวกฺขณญาณปริคฺคหิตํ ตํ อาสวานํ ขยญาณาธิคมํ
พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสนฺโต อยํ โข เม พฺราหฺมณาติอาทิมาห. ตตฺถ วิชฺชาติ
อรหตฺตมคฺคญาณวิชฺชา. อวิชฺชาติ จตุสจฺจปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา. เสสํ วุตฺตนนยเมว.
เอตฺตาวตา จ ปุพฺเพนิวาสญาเณน อตีตํสญาณํ, ทิพฺพจกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนานาคตํสญาณํ.
อาสวกฺขเยน สกลโลกุตฺตรคุณนฺติ ๒- เอวํ ตีหิ วิชฺชาหิ สพฺเพปิ
สพฺพญฺญุคุเณ สงฺคเหตฺวา ปกาเสนฺโต อตฺตโน อสมฺโมหวิหารํ พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิตฺถภาวาย           ๒ ฉ.ม. สกลโลกิยโลกุตฺตรคุณนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๙.
                        อรญฺญวาสการณวณฺณนา
     [๕๕] เอวํ วุตฺเต กิร พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ "สมโณ โคตโม สพฺพญฺญุตํ
ปฏิชานาติ, อชฺชาปิ จ อรญฺญวาสํ น วิชหติ, อตฺถิ นุ ขฺวสฺส อญฺญํปิ
กิญฺจิ กรณียนฺ"ติ. อถสฺส ภควา อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา อิมินา อชฺฌาสยานุสิทฺธิยา
สิยา โข ปน เตติอาทิมาห. ตตฺถ สิยา โข ปน เต พฺราหฺมณ เอวมสฺสาติ
พฺราหฺมณ กทาจิ ตุยฺหํ เอวํ ภเวยฺย. น โข ปเนตํ พฺราหฺมณ เอวํ ทฏฺฐพฺพนฺติ
เอวํ โข ปน พฺราหฺมณ ตยา มยฺหํ ปนฺตเสนาสนปฏิเสวนํ อวีตราคาทิตายาติ
เอวํ น ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ ปนฺตเสนาสนํ ปฏิเสวเน อการณํ ปฏิกฺขิปิตฺวา การณํ
ทสฺเสนฺโต เทฺว โข อหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺโถเยว อตฺถวโส. ตสฺมา เทฺว
โข อหํ พฺราหฺมณ อตฺถวเสติ อหํ โข พฺราหฺมณ เทฺว อตฺเถ เทฺว การณานิ
สมฺปสฺสมาโนติ วุตฺตํ โหติ. อตฺตโน จ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารนฺติ เอตฺถ ทิฏฺฐธมฺโม
นาม อยํ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว. สุขวิหาโร นาม จตุนฺนํ อิริยาปถวิหารานํ
ผาสุตา, เอกกสฺส หิ อรญฺเญ อนฺตมโส อุจฺจารปสฺสาวกิจฺจํ อุปาทาย สพฺเพว
อิริยาปถา ผาสุกา โหนฺติ, ตสฺมา ทิฏฺฐธมฺมสฺส สุขวิหารํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารนฺติ ๑-
อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปจฺฉิมญฺจ ชนตํ อนุกมฺปมาโนติ กถํ อรญฺญวาเสน ปจฺฉิมา
ชนตา อนุกมฺปิตา โหติ? สทฺธา ปพฺพชิตา หิ กุลปุตฺตา ภควโต อรญฺญวาสํ
ทิสฺวา ภควาปิ นาม อรญฺญเสนาสนานิ น มุญฺจติ, ยสฺส เนวตฺถิ ปริญฺญาตพฺพํ
น ปหาตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ น สจฺฉิกาตพฺพํ, กิมงฺคํ ปน มยนฺติ จินฺเตตฺวา
ตตฺถ วสิตพฺพเมว มญฺญิสฺสนฺติ. เอวํ ขิปฺปเมว ทุกฺขสฺสนฺตกรา ภวิสฺสนฺตีติ.
เอวํ ปจฺฉิมา ชนตา อนุกมฺปิตา โหติ, เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห "ปจฺฉิมญฺจ
ชนตํ อนุกมฺปมาโน"ติ.
                        เทสนานุโมทนาวณฺณนา
     [๕๖] ตํ สุตฺวา อตฺตมโน พฺราหฺมโณ อนุกมฺปิตรูปาติอาทิมาห. ตตฺถ
อนุกมฺปิตรูปาติ อนุกมฺปิตชาติกา อนุกมฺปิตสภาวา. ชนตาติ ชนสมูโห. ยถาตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ทิฏฺฐธมฺมสฺส สุขวิหารนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๐.
อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ ยถา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อนุกมฺเปยฺย, ตเถว
อนุกมฺปิตรูปาติ.
     เอวญฺจ วตฺวา ปุน ตํ ภควโต ธมฺมเทสนํ อพฺภนุโมทมาโน ภควนฺตํ
เอตทโวจ อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม อภิกฺกนฺตํ โภ โคตมาติ. ตตฺถายํ อภิกฺกนฺตสทฺโท
ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทเนสุ ทิสฺสติ. "อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ, นิกฺขนฺโต
ปฐโม ยาโม, จิรนิสินฺโน ภิกฺขุสํโฆ"ติอาทีสุ ๑- หิ ขเย ทิสฺสติ. "อยํ อิเมสํ
จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา"ติอาทีสุ ๒- สุนฺทเร.
         "โก เม วนฺทติ ปาทานิ            อิทฺธิยา ยสสา ชลํ
          อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน              สพฺพา โอภาสยํ ทิสา"ติ
อาทีสุ ๓- อภิรูเป. "อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต"ติอาทีสุ ๔- อพฺภนุโมทเน. อิธาปิ
อพฺภนุโมทเนเยว. ยสฺมา จ อพฺภนุโมทเน, ตสฺมา สาธุ สาธุ โภ โคตมาติ วุตฺตํ โหตีติ
เวทิตพฺพํ.
         "ภเย โกเธ ปสํสายํ              ตุริเต โกตุหลจฺฉเร
          หาเส โสเก ปสาเท จ           กเร อาเมณฺฑิตํ พุโธ"ติ
     อิมินา จ ลกฺขเณน อิธ ปสาทวเสน ปสํสาวเสน จายํ ทฺวิกฺขตฺตุํ
วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. อถวา อภิกฺกนฺตนฺติ อภิกฺกนฺตํ ๕- อติอิฏฺฐํ อติมนาปํ,
อติสุนฺทรนฺติ วุตฺตํ โหติ.
     ตตฺถ เอเกน อภิกฺกนฺตสทฺเทน เทสนํ โถเมติ, เอเกน อตฺตโน ปสาทํ.
อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย:- อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม ยทิทํ โภโต โคตมสฺส ธมฺมเทสนา,
อภิกฺกนฺตํ ยทิทํ โภโต โคตมสฺส ธมฺมเทสนํ อาคมฺม มม ปสาโทติ. ภควโตเยว
วา วจนํ เทฺว เทฺว อตฺเถ สนฺธาย โถเมติ:- โภโต โคตมสฺส วจนํ อภิกนฺตํ
โทสนาสนโต, อภิกฺกนฺตํ คุณาธิคมนโต, ตถา สทฺธาชนนโต. ปญฺญาชนนโต,
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. จูฬ. ๗/๓๘๓/๒๐๔ ปาติโมกฺขฏฺฐปนกฺขนฺธก, องฺ. อฏฺฐก.
@๒๓/๑๑๐(๒๐)/๒๐๗ (สฺยา)   ๒ องฺ จตุกฺก. ๒๑/๑๐๐/๑๑๔ โปตลิยสุตฺต
@๓ ขุ. วิมาน. ๒๖/๘๕๗/๘๗ ปุริสวิมาน  ๔ ที.สี. ๙/๒๕๐/๘๕
@อชาตสตฺตุอุปาสกตฺตปฏิเวทนา, วีนย. มหาวิ. ๑/๑๕/๗ เวรญฺชกณฺฑ.
@๕ สี. อติกนฺตํ, ฉ.ม. อภิกนฺตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๑.
สาตฺถโต, สพฺยญฺชนโต, อุตฺตานปทโต, คมฺภีรตฺถโต, กณฺณสุขโต, หทยงฺคมโต,
อนตฺตุกฺกํสนโต, อปรวมฺภนโต, กรุณาสีตลโต ปญฺญาวทาตโต, อาปาถรมณียโต,
วิมทฺทกฺขมโต, สุยฺยมานสุขโต วีมํสิยมานหิตโตติ เอวมาทีหิ โยเชตพฺพํ.
     ตโต ปรํปิ จตูหิ อุปมาหิ เทสนํเยว โถเมติ. ตตฺถ นิกุชฺชิตนฺติ
อโธมุขํ ฐปิตํ เหฏฺฐามุขชาตํ วา. อุกฺกุชฺเชยฺยาติ อุปริ มุขํ ฐเปยฺย.
ปฏิจฺฉนฺนนฺติ ติณปณฺณาทิจฺฉาทิตํ. วิวเรยฺยาติ อุคฺฆาเตยฺย. มุฬฺหสฺสาติ
ทิสามุฬฺหสฺส. มคฺคํ อาจิกฺเขยฺยาติ หตฺเถ คเหตฺวา "เอส มคฺโค"ติ วเทยฺย.
อนฺธกาเรติ กาฬปกฺขจาตุทฺทสีอฑฺฒรตฺตฆนวนสณฺฑเมฆปฏเลหิ จตุรงฺเค ตเม,
อยํ ตาว อนุตฺตานปทตฺโถ.
     อยํ ปน อธิปฺปายโยชนา:- ยถา โกจิ นิกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺย, เอวํ
สทฺธมฺมวิมุขํ อสทฺธมฺเม ปติตํ มํ อสทฺธมฺมา วุฏฺฐาเปนฺเตน ยถา ปฏิจฺฉนฺนํ
วิวเรยฺย, เอวํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานโต ปภูติ มิจฺฉาทิฏฺฐิคหณปฏิจฺฉนฺนํ
สาสนํ วิวรนฺเตน ยถา มุฬฺหสฺส มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, เอวํ กุมฺมคฺคํ มิจฺฉา
มคฺคํ ปฏิปนฺนสฺส เม สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาจิกฺขนฺเตน ๑- ยถา อนฺธกาเร เตลปชฺโชตํ
ธาเรยฺย, เอวํ โมหนฺธกาเร นิมุคฺคสฺส เม พุทฺธาทิรตนรูปานิ อปสฺสโต
ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํสกเทสนาปชฺโชตธารเณน มยฺหํ โภตา โคตเมน
เอเตหิ ปริยาเยหิ ปกาสิตตฺตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโตติ.
                          ปสนฺนาการวณฺณนา
     เอวํ เทสนํ โถเมตฺวา อิมาย เทสนาย รตนตฺตเย ปสนฺนจิตฺโต ปสนฺนาการํ
กโรนฺโต "เอสาหนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ เอสาหนฺติ เอโส อหํ. ภวนฺตํ โคตมํ
สรณํ คจฺฉามีติ ภวํ เม โคตโม สรณํ ปรายโน อฆสฺส หนฺตา ๒- หิตสฺส จ
วิธาตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภวนฺตํ โคตมํ คจฺฉามิ ภชามิ เสวามิ ปยิรุปาสามิ,
เอวํ วา ชานามิ พุชฺฌามีติ. เยสญฺหิ ธาตูนํ คติ อตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อาวิกโรนฺเตน       ๒ ฉ.ม. ตาตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๒.
อตฺโถ. ตสฺมา คจฺฉามีติ อิมสฺส ชานามิ พุชฺฌามีติ อยมตฺโถ วุตฺโต. ธมฺมญฺจ
ภิกฺขุสํฆญฺจาติ เอตฺถ ปน อธิคตมคฺเค สจฺฉิกตนิโรเธ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเนว
จตูสุ อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม, โส อตฺถโต อริยมคฺโค เจว
นิพฺพานญฺจ. วุตฺตํ เหตํ "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก
มคฺโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ ๑- วิตฺถาโร. น เกวลญฺจ อริยมคฺโค เจว นิพฺพานญฺจ,
อปิจ โข อริยผเลหิ สทฺธึ ปริยตฺติธมฺโมปิ. วุตฺตญฺเหตํ ฉตฺตมาณวกวิมาเน:-
                 "ราควิราคมเนชมโสกํ *-
                  ธมฺมมสงฺขตมปฺปฏิกูลํ
                  มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตํ
                  ธมฺมมิมํ สรณตฺถมุเปหี"ติ. ๒-
     เอตฺถ ราควิราโคติ มคฺโค กถิโต. อเนชมโสกนฺ *- ติ ผลํ.
ธมฺมมสงฺขตนฺติ นิพฺพานํ. อปฺปฏิกูลํ มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตนฺติ ปิฏกตฺตเยน
วิภตฺตสพฺพธมฺมกฺขนฺธานิ. ๓- ทิฏฺฐิสีลสงฺฆาเตน สํหโตติ สํโฆ, โส อตฺถโต
อฏฺฐอริยปุคฺคลสมูโห. วุตฺตญฺเหตํ ตสฺมึเยว วิมาเน:-
                 "ยตฺถ จ ทินฺนมหปฺผลมาหุ
                  จตูสุ สุจีสุ ปุริสยุเคสุ
                  อฏฺฐ จ ปุคฺคลธมฺมทสา เต
                  สํฆมิมํ สรณตฺถมุเปหี"ติ. ๔-
ภิกฺขูนํ สํโฆ ภิกฺขุสํโฆ. เอตฺตาวตา พฺราหฺมโณ ตีณิ สรณคมนานิ ปฏิเวเทสิ.
                            สรณคมนกถา
     อิทานิ เตสุ สรณคมเนสุ โกสลฺลตฺถํ สรณํ, สรณคมนํ, โย จ สรณํ
คจฺฉติ, สรณคมนปฺปเภโท, สรณคมนผลํ, สงฺกิเลโส, เภโทติ อยํ วิธิ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙ อคฺคปฺปสาทสุตฺต  * ปาลิ. มเนญฺชมโสกํ,...
@๒ ขุ. วิมาน. ๒๖/๘๘๗/๙๑ ฉตฺตมาณวกวิมาน  ๓ ฉ.ม., อิ. วิภตฺตา สพฺพธมฺมกฺขนฺธาติ
@๔ ขุ. วิมาน. ๒๖/๘๘๘/๙๒ ฉตฺตมาณวกวิมาน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๓.
เสยฺยถีทํ:- ปทตฺถโต ตาว หึสตีติ สรณํ, สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน
ภยํ สนฺตาสํ ทุกฺขํ ทุคฺคติปริกิเลสํ หนติ วินาเสตีติ อตฺโถ, รตนตฺตยสฺเสตํ
อธิวจนํ.
     อถวา หิเต ปวตฺตเนน อหิตา จ นิวตฺตเนน สตฺตานํ ภยํ หึสตีติ ๑-
พุทฺโธ. ภวกนฺตารา อุตฺตารเณน อสฺสาสทาเนน จ ธมฺโม. อปฺปกานํปิ การานํ
วิปุลผลปฏิลาภกรเณน สํโฆ. ตสฺมา อิมินาปิ ปริยาเยน รตนตฺตยํ สรณํ.
ตปฺปสาทตคฺครุตาหิ วิหตกิเลโส ตปฺปรายนตาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท
สรณคมนํ. ตํสมงฺคี สตฺโต สรณํ คจฺฉติ, วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตุปฺปาเทน เอตานิ ตีณิ
รตนานิ สรณํ, เอตานิ ปรายนนฺติ เอวํ อุเปตีติ อตฺโถ. เอวํ ตาว สรณํ
สรณคมนํ โย จ สรณํ คจฺฉตีติ อิทตฺตยํ เวทิตพฺพํ.
     สรณคมนปฺปเภเท ปน ทุวิธํ สรณคมนํ โลกุตฺตรํ โลกิยญฺจ. ตตฺถ
โลกุตฺตรํ ทิฏฺฐสจฺจานํ มคฺคกฺขเณ สรณคมนูปกิเลสมุจฺเฉเทน อารมฺมณโต
นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา กิจฺจโต สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌติ. โลกิยปุถุชฺชนานํ
สรณคมนูปกิเลสวิกฺขมฺภเนน อารมฺมณโต พุทฺธาทิคุณารมฺมณํ หุตฺวา อิชฺฌติ,
ตํ อตฺถโต พุทฺธาทีสุ วตฺถูสุ สทฺธาปฏิลาโภ, สทฺธามูลิกา จ สมฺมาทิฏฺฐิ ทสสุ
ปุญฺญกิริยาวตฺถูสุ ทิฏฺฐุชุกมฺมนฺติ วุจฺจติ.
     ตยิทํ จตุธา ปวตฺตติ อตฺตสนฺนิยาตเนน ตปฺปรายนตาย
สิสฺสภาวูปคมเนน ปณิปาเตนาติ. ๒- ตตฺถ อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ นาม "อชฺชาทึ กตฺวา
อหํ อตฺตานํ พุทฺธสฺส นิยฺยาเทมิ, ธมฺมสฺส สํฆสฺสา"ติ เอวํ พุทฺธาทีนํ
อตฺตปริจฺจชนํ. ตปฺปรายนตา นาม "อชฺชาทึ กตฺวา อหํ พุทฺธปรายโน,
ธมฺมปรายโน, สํฆปรายโน อิติ มํ ธาเรถา"ติ เอวํ ตปฺปรายนภาโว. สิสฺสภาวูปคมนํ
นาม "อชฺชาทึ กตฺวา อหํ พุทฺธสฺส อนฺเตวาสิโก, ธมฺมสฺส, สํฆสฺส อิติ มํ
ธาเรถา"ติ เอวํ สิสฺสภาวูปคโม. ปณิปาโต นาม "อชฺชาทึ กตฺวา อหํ อภิวาทนํ
ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลีกมฺมํ สามีจิกมฺมํ พุทฺธาทีนํเยว ติณฺณํ วตฺถูนํ กโรมิ, อิติ
มํ ธาเรถา"ติ เอวํ พุทฺธาทีสุ ปรมนิปจฺจกาโร. อิเมสญฺหิ จตุนฺนํ อาการานํ
อญฺญตรํปิ กโรนฺเตน คหิตํเยว โหติ สรณคมนํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หึสติ            ๒ ม. ปาณิปาเตนาติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๔.
     อปิจ ภควโต อตฺตานํ ปริจฺจชามิ, ธมฺมสฺส, สํฆสฺส อตฺตานํ ปริจฺจชามิ.
ชีวิตํ ปริจฺจชามิ, ปริจฺจตฺโตเยว เม อตฺตา, ปริจฺจตฺตํเยว เม ชีวิตํ,
ชีวิตปริยนฺติกํ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, พุทฺโธ เม สรณํ เลณํ ตาณนฺติ เอวํปิ
อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ เวทิตพฺพํ. "สตฺถารญฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยํ,
สุคตญฺจ วาตาหํ ปสฺเสยฺยํ ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยํ, สมฺมาสมฺพุทฺธํ จ วตาหํ
ปสฺเสยฺยํ ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยนฺ"ติ ๑- เอวมฺปิ มหากสฺสปสฺส สรณคมเน ๒- วิย
สิสฺสภาวูปคมนํ ทฏฺฐพฺพํ.
         "โส อหํ วิจริสฺสามิ         คามา คามํ ปุรา ปุรํ
          นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ        ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตนฺ"ติ ๓-
เอวมฺปิ อาฬวกาทีนํ สรณคมนํ วิย ตปฺปรายนตา เวทิตพฺพา. "อถ โข
พฺรหฺมายุ พฺราหฺมโณ อุฏฺฐายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา ภควโต ปาเทสุ
สิรสา นิปติตฺวา ภควโต ปาทานิ มุเขน จ ปริจุมฺพติ, ปาณีหิ จ ปริสมฺพาหติ,
นามญฺจ สาเวติ พฺรหฺมายุ อหํ โภ โคตม พฺราหฺมโณ, พฺรหฺมายุ อหํ โภ
โคตม พฺราหฺมโณ"ติ ๔- เอวํปิ ปณิปาโต ทฏฺฐพฺโพ.
     โส ปเนส ญาติภยาจริยทกฺขิเณยฺยวเสน จตุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ
ทกฺขิเณยฺยปณิปาเตน สรณคมนํ โหติ, น อิตเรหิ. เสฏฺฐวเสเนว หิ สรณํ คยฺหติ,
เสฏฺฐวเสน ภิชฺชติ, ตสฺมา โย สากิโย วา โกลิโย วา "พุทฺโธ อมฺหากํ
ญาตโก"ติ วนฺทติ, อคฺคหิตเมว โหติ สรณํ. โย วา "สมโณ โคตโม ราชปูชิโต
มหานุภาโว, อวนฺทิยมาโน อนตฺถํปิ กเรยฺยา"ติ ภเยน วนฺทติ, อคฺคหิตเมว
โหติ สรณํ. โยปิ ๕- โพธิสตฺตกาเล ภควโต สนฺติเก กิญฺจิ อุคฺคหิตํ สรมาโน
พุทฺธกาเล วา:-
         "เอเกน โภเค ๖- ภุญฺเชยฺย       ทฺวีหิ กมฺมํ ปโยชเย
          จตุตฺถํ จ นิธาเปยฺย             อาปทาสุ ภวิสฺสตี"ติ ๗-
เอวรูปํ อนุสาสนึ อุคฺคเหตฺวา "อาจริโย เม"ติ วนฺทติ, อคฺคหิตเมว โหติ สรณํ.
โย ปน "อยํ โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺโย"ติ วนฺทติ, เตเนว คหิตํ โหติ สรณํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. นิ. ๑๖/๑๕๔/๒๑๐ กสฺสปสํยุตฺต: จีวรสุตฺต   ๒ ฉ.ม. สรณคมนํ
@๓ ขุ. สุ. ๒๕/๑๙๔/๓๗๑ อาฬวกสุตต, สํ. สคา. ๑๕/๒๔๖/๒๕๙ ยกฺขสํยุตฺต.
@๔ ม.ม. ๑๓/๓๙๔/๓๗๗ พุรหฺมายุสุตฺต            ๕ ฉ.ม. โย วา
@๖ ก. ภาเคน       ๗ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๖๕/๑๖๔ สิงฺคาลกสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๕.
     เอวํ คหิตสรณสฺส จ อุปาสกสฺส วา อุปาสิกาย วา อญฺญติตฺถิเยสุ
ปพฺพชิตํปิ ญาตึ "ญาตโก เม อยนฺ"ติ วนฺทโต สรณคมนํ น ภิชฺชติ, ปเคว
อปพฺพชิตํ. ตถา ราชานํ ภยวเสน วนฺทโต, โส หิ รฏฺฐปูชิตตฺตา อวนฺทิยมาโน
อนตฺถํปิ กเรยฺยาติ. ตถา ยํ กิญฺจิ สิปฺปํ สิกฺขาปกํ ติตฺถิยํปิ "อาจริโย เม
อยนฺ"ติ วนฺทโตปิ น ภิชฺชตีติ เอวํ สรณคมปฺปเภโท เวทิตพฺโพ.
     เอตฺถ จ โลกุตฺตรสฺส สรณคมนสฺส จตฺตาริ สามญฺญผลานิ วิปากผลํ,
สพฺพทุกฺขกฺขโย อานิสํสผลํ. วุตฺตเญฺหตํ:-
         "โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ             สํฆญฺจ สรณํ คโต
          จตฺตาริ อริยสจฺจานิ               สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติ
          ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ                ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ
          อริยญฺจฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ               ทุกฺขูปสมคามินํ
          เอตํ โข สรณํ เขมํ               เอตํ สรณมุตฺตมํ
          เอตํ สรณมาคมฺม                 สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี"ติ. ๑-
     อปิจ นิจฺจโต อนุปคมนาทิวเสนเปตสฺส อานิสํสผลํ เวทิตพฺพํ.
วุตฺตเญฺหตํ:- "อฏฺฐานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กิญฺจิ
สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, สุขโต อุปคจฺเฉยฺย, กิญฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต
อุปคจฺเฉยฺย, มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ปิตรํ, อรหนฺตํ ชีวิตา โวโรเปยฺย,
ทุฏฺฐจิตฺโต ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย, สํฆํ ภินฺเทยฺย, อญฺญํ สตฺถารํ
อุทฺทิเสยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี"ติ. ๒-
     โลกิยสฺส ปน สรณคมนสฺส ภวสมฺปทาปิ โภคสมฺปทาปิ ผลเมว.
วุตฺตเญฺหตํ:-
              "เยเกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส
               น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมึ.
               ปหาย มานุสํ เทหํ
               เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺตี"ติ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๑๙๐-๙๒/๕๐-๑ อคฺคิทตฺตปุโรหิตวตฺถุ
@๒ ม. อุปริ. ๑๔/๑๒๗-๘/๑๑๔ พหุธาตุกสุตฺต, องฺ. เอกก. ๒๐/๒๖๘-๗๕/๒๘-๙
@๓ สํ. สคา. ๑๕/๓๗/๓๐ สมยสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๖.
     อปรมฺปิ วุตฺตํ "อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท อสีติยา เทวตาสหสฺเสหิ
สทฺธึ เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน, เตนุปสงฺกมิ ฯเปฯ เอกมนฺตํ ฐิตํ โข
สกฺกํ เทวานมินฺทํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอตทโวจ `สาธุ โข เทวานมินฺท
พุทฺธํ สรณคมนํ โหติ, พุทฺธํ สรณคมนเหตุ โข เทวานมินฺท เอวมิเธกจฺเจ
สตฺตา กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี'ติ เต อญฺเญ
เทเว ทสหิ ฐาเนหิ อธิคณฺหนฺติ ทิพฺเพน อายุนา ทิพฺเพน วณฺเณน สุเขน
ยเสน อาธิปเตยฺเยน ทิพฺเพหิ รูเปหิ สทฺเทหิ คนฺเธหิ รเสหิ โผฏฺฐพฺเพหี"ติ. ๑-
เอส นโย ธมฺเม สํเฆ จ. อปิจ เวลามสุตฺตาทิวเสนาปิ ๒- สรณคมนสฺส ผลวิเสโส
เวทิตพฺโพ. เอวํ สรณคมนผลํ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ โลกิยสรณคมนํ ตีสุ วตฺถูสุ อญฺญาณสํสยมิจฺฉาญาณาทีหิ สงฺกิลิสฺสติ,
น มหาชุติกํ โหติ น มหาวิปฺผารํ. โลกุตฺตรสฺส นตฺถิ สงฺกิเลโส. โลกิยสฺส
จ สรณคมนสฺส ทุวิโธ เภโท สาวชฺโช อนวชฺโช จ. ตตฺถ สาวชฺโช
อญฺญสตฺถาราทีสุ อตฺตสนฺนิยฺยาตนาทีหิ โหติ, โส อนิฏฺฐผโล. อนวชฺโช กาลกิริยาย,
โส อวิปากตฺตา อผโล. โลกุตฺตรสฺส ปน เนวตฺถิ เภโท. ภวนฺตเรปิ หิ
อริยสาวโก อญฺญํ สตฺถารํ น อุทฺทิสตีติ เอวํ สรณคมนสฺส สงฺกิเลโส จ เภโท
จ เวทิตพฺโพติ. อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตูติ มํ ภวํ โคตโม "อุปาสโก
อยนฺ"ติ เอวํ ธาเรตุ, ชานาตูติ อตฺโถ.
                           อุปาสกวิธิกถา
     อุปาสกวิธึ โกสลฺลตฺถํ ปเนตฺถ โก อุปาสโก, กสฺมา อุปาสโกติ วุจฺจติ,
กิมสฺส สีลํ, โก อาชีโว, กา วิปตฺติ, กา สมฺปตฺตีติ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ โก อุปาสโกติ โย โกจิ ติสรณํ คโต คหฏฺโฐ, วุตฺตเญฺหตํ
"ยโต โข มหานาม อุปาสโก พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สรณํ คโต
โหติ, สํฆํ สรณํ คโต โหติ. เอตฺตาวตา โข มหานาม อุปาสโก โหตี"ติ. ๓-
     กสฺมา อุปาสโกติ รตนตฺตยอุปาสนโต. โส หิ พุทฺธํ อุปาสตีติ อุปาสโก.
ธมฺมํ, สํฆํ อุปาสตีติ อุปาสโก.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. สฬา. ๑๘/๕๓๒,๕๓๕/๓๓๙/๓๔๒ โมคฺคลฺลานสํยุตฺต
@๒ องฺ นวก. ๒๓/๒๒๔/(๒๐)/๔๐๖ สีหนาทวคฺค (สยา)
@๓ สํ. มหา. ๑๙/๑๐๓๓/๓๔๓ มหานามสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๗.
     กิมสฺส สีลนฺติ ปญฺจ เวรมณิโย. ยถาห "ยโต โข มหานาม อุปาสโก
ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ อทินฺนาทานา, กาเมสุ มิจฺฉาจารา, มุสาวาทา,
สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรโต โหติ. เอตฺตาวตา โข มหานาม อุปาสโก
สีลวา โหตี"ติ. ๑-
     โก อาชีโวติ ปญฺจ มิจฺฉาวณิชฺชา ปหาย ธมฺเมน สเมน ชีวิตกปฺปนํ.
วุตฺตเญฺหตํ "ปญฺจิมา ภิกฺขเว วณิชฺชา อุปาสเกน อกรณียา. กตมา ปญฺจ?
สตฺถวณิชฺชา, สตฺตวณิชฺชา, มํสวณิชฺชา, มชฺชวณิชฺชา, วิสวณิชฺชา. อิมา โข
ภิกฺขเว ปญฺจ วณิชฺชา อุปาสเกน อกรณียา"ติ. ๒-
     กา วิปตฺตีติ ยา ตสฺเสว สีลสฺส จ อาชีวสฺส จ วิปตฺติ, อยมสฺส
วิปตฺติ. อปิจ ยาย เอส จณฺฑาโล เจว โหติ มลญฺจ ปฏิมลญฺจ ๓- ปฏิกิฏฺโฐ ๔-
จ. สาปิสฺส วิปตฺตีติ เวทิตพฺพา. เต จ อตฺถโต อสฺสทฺธิยาทโย ปญฺจ ธมฺมา
โหนฺติ. ยถาห "ปญฺจหิ ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุปาสโก อุปาสกจณฺฑาโล
จ โหติ อุปาสกมลญฺจ อุปาสกปฏิกิฏฺโฐ จ. ๕-  กตเมหิ ปญฺจหิ? อสฺสทฺโธ โหติ,
ทุสฺสีโล โหติ, โกตุหลมงฺคลิโก โหติ, มงฺคลํ ปจฺเจติ, โน กมฺมํ, อิโต จ
พหิทฺธา ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยสติ, *- ตตฺถ จ ปุพฺพการํ กโรตี"ติ. ๖-
     กา สมฺปตฺตีติ ยา จสฺส สีลสมฺปทา จ อาชีวสมฺปทา จ, สา สมฺปตฺติ.
เย จสฺส รตนภาวาทิการา สทฺธาทโย ปญฺจ ธมฺมา. ยถาห "ปญฺจหิ
ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุปาสโก อุปาสกรตนํ จ โหติ อุปาสกปทุมญฺจ
อุปาสกปุณฺฑรีกํ ๗- จ. กตเมหิ ปญฺจหิ? สทฺโธ โหติ, สีลวา โหติ, น
โกตุหลมงฺคลิโก โหติ, กมฺมํ ปจฺเจติ, โน มงฺคลํ, น อิโต พหิทฺธา ทกฺขิเณยฺยํ
คเวสติ, อิธ จ ปุพฺพการํ กโรตี"ติ. ๘-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๑๐๓๓/๓๔๓ มหานามสุตฺต  ๒ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๗๗/๒๓๒ อุปาสกวคฺค
@๓ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๔ สี. ปติกิฏฺโฐ. ฉ.ม. ปติกุฏฺโฐ
@๕ ฉ.ม....ปติกุฏฺโฐ เอวมุปริปิ   ๖ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๗๕/๒๓๐ (สฺยา)
@๗ ก., สี., อิ.,ม. อุปาสกปุณฺฑรีโก   ๘ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๗๕/๒๓๐
@จณฺฑาลสุตฺต * ปาลิ. คเวสติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๔๘.
    อชฺชตคฺเคติ เอตฺถ อยํ อคฺคสทฺโท อาทิโกฏิโกฏฺฐาสเสฏฺเฐสุ ทิสฺสติ.
"อชฺชตคฺเค สมฺม โทวาริก อาวรามิ ทฺวารํ นิคณฺฐานนฺ"ติ ๑- อาทีสุ หิ
อาทิมฺหิ ทิสฺสติ. "เตเนว องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ *- ปรามเสยฺย, ๒-
อุจฺฉุคฺคํ ๓- เวฬคฺคนฺ"ติ อาทีสุ โกฏิยํ. "อมฺพิลคฺคํ วา มธุรคฺคํ วา ติตฺตกคฺคํ
วา, ๔- อนุชานามิ ภิกฺขเว วิหารคฺเคน วา ปริเวณคฺเคน วา *- ภาเชตุนฺ"ติ ๕-
อาทีสุ โกฏฺฐาเส. "ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ฯเปฯ ตถาคโต เตสํ
อคฺคมกฺขายตี"ติ ๖- อาทีสุ เสฏฺเฐ. อิธ ปนายํ อาทิมฺหิ ทฏฺฐพฺโพ. ตสฺมา
อชฺชตคฺเคติ อชฺชตํ อาทึ กตฺวาติ ๗- เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อชฺชตนฺติ
อชฺชภาวํ. อชฺชทคฺเคติปิ ๘- ปาโฐ, ทกาโร ปทสนฺธิกโร, อชฺช อคฺคํ กตฺวาติ
อตฺโถ.
     ปาณุเปตนฺติ ปาเณหิ อุเปตํ, ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตติ, ตาว อุเปตํ.
อนญฺญสตฺถุกํ ตีหิ สรณคมเนหิ สรณํ คตํ อุปาสกํ กปฺปิยการกํ มํ ภวํ
โคตโม ธาเรตุ ชานาตุ. อหญฺหิ สเจปิ เม ติขิเณน อสินา สีสํ ฉินฺเทยฺยุํ,
เนว พุทฺธํ "น พุทฺโธ"ติ วา ธมฺมํ "น ธมฺโม"ติ วา สํฆํ "น สํโฆ"ติ
วา วเทยฺยนฺติ. เอวํ อตฺตสนฺนิยฺยาตเนน สรณํ คนฺตฺวา จตูหิ จ ปจฺจเยหิ
ปวาเรตฺวา อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา
ปกฺกามีติ.
                    ปปญฺจสูทนียา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                      ภยเภรวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------
@เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๗๐/๔๗ อุปาลิวาทสุตฺต  ๒ ปาลิ. *ปรามสติ, อภิ. กถา. ๓๗/๔๔๑/๒๖๗
@๓ ฉ.ม. อุจฺฉคฺคํ  ๔ สํ. มหา. ๑๙/๑๗๔/๑๓๑   ๕ ปาลิ. *คาเหตุํ.., วินย.
@จูฬ. ๗/๓๑๘/๘๙ เสนาสนกฺขนฺธก  ๖ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙ อคฺคปฺปสาทสุตฺต
@๗ ฉ.ม. กตฺวา, ๘ ฉ.ม. อชฺชทคฺเคติ วา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๑๓๘-๑๔๘.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=7&A=3501&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=3501&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=27
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=517
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=554
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=554
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12