อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

หน้าที่ ๑๑๐.
     เยสญฺจ ธมฺมานนฺติ โลภาทโย สนฺธายาห, เย ปรโต "ตตฺราวุโส โลโภ
จ ปาปโก"ติ อาทินา นเยน วกฺขติ. นปฺปชหนฺตีติ น ปริจฺจชนฺติ, จิตฺตวิเวกํ
น ปริปูเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. พาหุลฺลิกาติ จีวราทิพาหุลฺลาย ปฏิปนฺนา. สาสนํ
สิถิลํ คณฺหนฺตีติ สาถิลิกา. ๑- โอกฺกมเน ปุพฺพงฺคมาติ เอตฺถ โอกฺกมนํ วุจฺจติ
อโธคมนฏฺเฐน ปญฺจ นีวรณานิ, เตน ปญฺจนีวรณปูรเณน ปุพฺพงฺคมาติ วุตฺตํ
โหติ. ปวิเวเกติ อุปธิวิเวเก นิพฺพาเน. นิกฺขิตฺตธูราติ ๒- โอโรปิตธูรา, ตทธิคมาย
อารมฺภํปิ อกุรุมานาติ, เอตฺตาวตา อุปธิวิเวกํ น ปริปูเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
     เอตฺตาวตา อนิยเมเนว วตฺวา อิทานิ เทสนํ นิยเมนฺโต "ตตฺราวุโส"ติ
อาทิมาห, กสฺมา? สาวกา "ตีหิ ฐาเนหี"ติ เอวญฺหิ อนิยเมตฺวาว วุจฺจมาเน
"ตมฺปิ อญฺเญ ๓- ภณติ, น อมฺเห"ติ อุทาสีนาปิ โหนฺติ. "เถรา นวา มชฺฌิมา"ติ
เอวมฺปน นิยเมตฺวา วุจฺจมาเน อเมฺห ภณตีติ อาทรํ กโรนฺติ. ยถา รญฺโญ ๔-
"อมจฺเจหิ นครวีถิโย โสเธตพฺพา"ติ วุตฺเตปิ "เกน นุโข โสเธตพฺพา"ติ
มญฺญมานา น โสเธนฺติ, อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวารํ โสเธตพฺพนฺติ ปน เภริยา
นิกฺขมนฺตาย สพฺเพ มุหุตฺเตน โสเธนฺติ จ อลงฺกโรนฺติ จ เอวํ สมฺปทมิทํ
เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ ตตฺราติ เตสุ สาวเกสุ. เถราติ ทสวสฺเส อุปาทาย วุจฺจนฺติ.
ตีหิ ฐาเนหีติ ตีหิ การเณหิ. อยญฺหิ ฐานสทฺโท อิสฺสริยฏฺฐิติขณการเณสุ
ทิสฺสติ. "กึ ปนายสฺมา เทวานมินฺโท กมฺมํ กตฺวา อิมํ ฐานํ ปตฺโต"ติ อาทีสุ
หิ อิสฺสริเย ทิสฺสติ. "ฐานกุสโล โหติ อกฺขณเวธี"ติ อาทีสุ ฐิติยํ. "ฐานโสเวตํ
ตถาคตํ ปฏิภาตี"ติ อาทีสุ ๕- ขเณ. "ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต"ติ
อาทีสุ ๖- การเณ. อิธ ปน การเณเยว. การณญฺหิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฏฺฐติ
ตทายตฺตวุตฺติภาเวน, ตสฺมา ฐานนฺติ วุจฺจติ.
     อิมินา ปฐเมน ฐาเนน เถรา ภิกฺขู คารยฺหาติ เอตฺถ คารยฺหาติ
ครหิตพฺพา. เถรา นาม สมานา อรญฺเญ วนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สาถลิกา  ๒ ฉ.ม. นิกฺขิตฺตธุรา เอวมุปริปิ  ๓ ฉ.ม. มญฺเญ  ๔ ฉ.ม. รญฺญ
@๕ ม.ม. ๑๓/๘๗/๖๕ พหุเวทนิยสุตฺต  ๖ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๐๙/๔๐๙ ทสกนิทฺเทส,
@ม.มู. ๑๒/๑๔๘/๑๐๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๑.
อุเปนฺติ, คามนฺตเสนาสนํ น มุญฺจนฺติ, สงฺคณิการามตํ วฑฺเฒนฺตา วิจรนฺติ,
กายวิเวกมฺปิ น ปริปูเรนฺติ, นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติ เอวํ นินฺทิตพฺพา
โหนฺติ, อิมํ นินฺทํ อาวุโส ลภนฺตีติ ทสฺเสติ. ทุติเยน ฐาเนนาติ เอตฺถาปิ อิเม
นาม เถราปิ สมานา เยสํ ธมฺมานํ สตฺถา ปหานมาห, เต โลภาทิธมฺเม น ชหนฺติ,
อจฺฉรสงฺฆาฏมตฺตมฺปิ เอกมนฺเต นิสีทิตฺวา จิตฺเตกคฺคตํ น ลภนฺติ, นวมชฺฌิมกาเล
กีทิสา อเหสุนฺติเอวํ นินฺทิตพฺพา โหนฺติ, อิมํ นินฺทํ อาวุโส ลภนฺตีติ
ทสฺเสติ เอวํ โยชนา กาตพฺพา. ตติเยน ฐาเนนาติ เอตฺถาปิ อิเม นามาวุโส เถราปิ
สมานา อิตรีตเรน น ยาเปนฺติ, จีวรปตฺตเสนาสนปูติกายํ มณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตา
วิหรนฺติ อุปธิวิเวกํ อปูรยมานา, นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติ เอวํ
นินฺทิตพฺพา โหนฺติ, อิมํ อาวุโส นินฺทํ ลภนฺตีติ ทสฺเสตีติ เอวํ โยชนา
เวทิตพฺพา. เอส นโย มชฺฌิมนววาเรสุ.
     อยมฺปน วิเสโส. มชฺฌิมาติ ปญฺจวสฺเส อุปาทาย ยาว นววสฺสาติ
วุจฺจนฺติ. นวาติ ปญฺจวสฺสาติ วุจฺจนฺติ ยถา จ ตตฺถ นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา
อเหสุนฺติ วุตฺตํ, เอวมิธ นวกาเล กีทิสา อเหสุํ, เถรกาเล กีทิสา ภวิสฺสนฺติ,
มชฺฌิมเถรกาเล กีทิสา ภวิสฺสนฺตีติ วตฺวา โยเชตพฺพา.
     [๓๒] อิมสฺมิญฺจ กณฺหปกฺเข วุตฺตปจฺจนีกนเยน สุกฺกปกฺเข อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. อยมฺปเนตฺถ สงฺเขโป, อิเมว วา เถราปิ สมานา โยชนปรมฺปราย
อรญฺเญ วนปตฺถานิ เสนาสนานิ เสวนฺติ, คามนฺตเสนาสนํ อุปคนฺตุํ, ยุตฺตกาเลปิ
น อุปคจฺฉนฺติ, เอวํ ชิณฺณสรีราปิ อารทฺธวิริยา ปจฺจยทายกานํ ปสาทํ ชเนนฺติ,
นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติ อิมินา ปฐเมน ฐาเนน เถรา ปาสํสา
ภวนฺติ, ปสํสํ ลภนฺติ. โลภาทโย ปหาย จิตฺตวิเวกํ ปูเรนฺติ, อยมฺปิ มหาเถโร
สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกปริวาริโต หุตฺวา นิสีทิตุํ ยุตฺตกาเลปิ อีทิเสปิ วเย
วตฺตมาเน ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปวิฏฺโฐ สายํ นิกฺขมติ, สายํ ปวิฏฺโฐ ปาโต
นิกฺขมติ, กสิณปริกมฺมํ กโรติ, สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, มคฺคผลานิ อธิคจฺฉติ,
สพฺพตฺถาปิ จิตฺตวิเวกํ ปูเรติ อิมินา ทุติเยน ฐาเนน เถรา ภิกฺขู ปาสํสา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๒.
ภวนฺติ, ปสํสํ ลภนฺติ. ยสฺมึ กาเล เถรสฺส ปฏทุกูลโกเสยฺยาทีนิ ๑- สุขสมฺผสฺสานิ
ลหุจีวรานิ ยุตฺตานิ, ตสฺมิมฺปิ นาม กาเล อยํ มหาเถโร ปํสุกูลานิ ธาเรติ,
อสิถิลํ สาสนํ คเหตฺวา วิคตนีวรโณ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา อุปธิวิเวกํ
ปริปูรยมาโน วิหรติ, นวมชฺฌิมกาเล กีทิโส อโหสีติ อิมินา ตติเยน ฐาเนน
เถรา ปาสํสา ภวนฺติ ปสํสํ ลภนฺตีติ. เอส นโย มชฺฌิมนววาเรสุ.
     [๓๓] ตตฺราวุโสติ โก อนุสนฺธิ, เอวํ นวหากาเรหิ อามิสทายาทปฏิปทํ
ครหนฺโต, นวหิ ธมฺมทายาทปฏิปทํ โถเมนฺโต, อฏฺฐารสหากาเรหิ เทสนํ
นิฏฺฐเปตฺวา, เย เต "เยสญฺจ ธมฺมานํ สตฺถา ปหานมาห, เต จ ธมฺเม
นปฺปชหนฺตี"ติ เอวํ ปหาตพฺพธมฺมา วุตฺตา, เตสํ สรูปโต "อิเม เต"ติ ทสฺเสตุํ
อิทํ "ตตฺราวุโส โลโภ จา"ติ อาทิมาห, อยมนุสนฺธิ.
     อปิจ เหฏฺฐา ปริยาเยเนว ธมฺมา กถิตา. อามิสมฺปน ปริยาเยนปิ
นิปฺปริยาเยนปิ กถิตํ. อิทานิ นิปฺปริยายธมฺมํ โลกุตฺตรมคฺคํ กเถตุํ อิทมาห.
อยญฺเจตฺถ อนุสนฺธิ.
     ตตฺราติ ๒- อตีตเทสนานิทสฺสนํ, "สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต สาวกา วิเวกํ
นานุสิกฺขนฺตี"ติ อาทินา นเยน วุตฺตเทสนายนฺติ วุตฺตํ โหติ. โลโภ จ ปาปโก
โทโส จ ปาปโกติ อิเม เทฺว ธมฺมา ปาปกา ลามกา, อิเม ปหาตพฺพาติ
ทสฺเสติ. ตตฺถ ลุพฺภนลกฺขโณ โลโภ. ทุสฺสนลกฺขโณ โทโส. เตสุ โลโภ
อามิสทายาทสฺส ปจฺจยานํ ลาเภ โหติ, โทโส อลาเภ. โลเภน อลทฺธํ ปตฺเถติ,
โทเสน อลภนฺโต วิฆาตมาหรติ. ๓- โลโภ จ เทยฺยธมฺเม โหติ, โทโส อทายเก
วา อมนุญฺญทายเก วา. โลเภน นวตณฺหามูลเก ธมฺเม ปริปูเรติ, โทเสน
ปญฺจ มจฺฉริยานิ.
     อิทานิ เนสํ ปหานูปายํ ทสฺเสนฺโต โลภสฺส จ โทสสฺส จ ปหานายาติ
อาทิมาห. ตสฺสตฺโถ, ตสฺส ปน ปาปกสฺส โลภสฺส จ โทสสฺส จ ปหานาย.
อตฺถิ มชฺฌิมา ปฏิปทาติ มคฺคํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ. มคฺโค หิ โลโภ เอโก
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปฏฺฏนุนฺทุกูล..., ฉ.ม. ปฏฺฏทุกูล...  ๒ ฉ.ม. ตตฺถ ตตฺราติ
@๓ ฉ.ม. วิฆาตวา โหติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๓.
อนฺโต, โทโส เอโก อนฺโตติ เอเต เทฺว อนฺเต น อุเปติ น อุปคจฺฉติ,
วิมุตฺโต เอเตหิ อนฺเตหิ, ตสฺมา "มชฺฌิมา ปฏิปทา"ติ วุจฺจติ. เอเตสํ มชฺเฌ
ภวตฺตา มชฺฌิมา, ปฏิปชฺชิตพฺพโต จ ปฏิปทาติ ตถา กามสุขลฺลิกานุโยโค เอโก
อนฺโต, อตฺตกิลมถานุโยโค เอโก อนฺโต, สสฺสตํ เอโก อนฺโต, อุจฺเฉโท เอโก
อนฺโตติ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ.
     จกฺขุกรณีติ อาทีหิ ปน ตเมว ปฏิปทํ โถเมติ. สา หิ สจฺจานํ ทสฺสนาย
สํวตฺตติ ทสฺสเน ปรินายกฏฺเฐนาติ จกฺขุกรณี. สจฺจานํ ญาณาย สํวตฺตติ
วิทิตกรณฏฺเฐนาติ ญาณกรณี. ราคาทีนญฺจ วูปสมนโต อุปสมาย สํวตฺตติ นาม. ๑-
จตุนฺนมฺปิ สจฺจานํ อภิญฺเญยฺยภาวทสฺสนโต อภิญฺญาย สํวตฺตติ. สมฺโพโธติ มคฺโค,
ตสฺสตฺถาย สํวตฺตนโต สมฺโพธาย สํวตฺตติ. มคฺโคเยว หิ มคฺคตฺถาย สํวตฺตติ
มคฺเคน กาตพฺพกิจฺจกรณโต. นิพฺพานํ นาม อปฺปจฺจยํ, ตสฺส ๒- ปน
สจฺฉิกิริยปจฺจกฺขกมฺมาย สํวตฺตนโต นิพฺพานาย สํวตฺตตีติ วุจฺจติ, อยเมตฺถ สาโร.
อิโต อญฺญถา วณฺณนาปปญฺโจ.
     อิทานิ ตํ มชฺฌิมปฏิปทํ สรูปโต ทสฺเสตุกาโม "กตมาวุโส"ติ ปุจฺฉิตฺวา
"อยเมวา"ติ อาทินา นเยน วิสชฺเชสิ. ๓-
     ตตฺถ อยเมวาติ อวธารณวจนํ, อญฺญมคฺคปฏิเสธนตฺถํ, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธ-
พุทฺธสาวกานํ สาธารณภาวทสฺสนตฺถํ จ. วุตฺตํ เจตํ "เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโญ,
ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา"ติ. ๔- สฺวายํ กิเลสานํ อารกตฺตาปิ อริโย. อริปฺปหานาย
สํวตฺตตีติปิ อริเยน เทสิโตติปิ อริยภาวปฏิลาภาย สํวตฺตตีติปิ อริโย. อฏฺฐหิ
องฺเคหิ อุเปตตฺตา อฏฺฐงฺคิโก. น จ องฺควิมุตฺโต ปญฺจงฺคิกตุริยาทีนิ วิย,
กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉติ, มคฺคติ วา นิพฺพานํ, มคฺคียติ วา นิพฺพานตฺถิเกหิ,
คมฺมติ วา เตหิ ปฏิปชฺชิยตีติ มคฺโค. เสยฺยถีทนฺติ นิปาโต, ตสฺส กตโม โส
อิติ เวติ อตฺโถ, กตมานิ วา ตานิ อฏฺฐงฺคานีติ. เอกเมกญฺหิ องฺคํ มคฺโคเยว,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นามสทฺโท น ทิสฺสติ    ๒ สี. นิพฺพานามตสฺส   ๓ ฉ.ม. วิสฺสชฺเชติ
@๔ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๒๗๔/๖๔ ปญฺจสตภิกฺขุวตฺถุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๔.
ยถาห "สมฺมาทิฏฺฐิ มคฺโค เจว เหตุ จา"ติ, ๑- โปราณาปิ ภณนฺติ "ทสฺสนมคฺโค
สมฺมาทิฏฺฐิ, อภินิโรปนมคฺโค สมฺมาสงฺกปฺโป ฯเปฯ อวิกฺเขปมคฺโค
สมฺมาสมาธี"ติ.
     สมฺมาทิฏฺฐาทีสุ เจเตสุ สมฺมาทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺฐิ. สมฺมาภินิโรปนลกฺขโณ
สมฺมาสงฺกปฺโป. สมฺมาปริคฺคหณลกฺขณา สมฺมาวาจา. สมฺมาสมุฏฺฐานลกฺขโณ
สมฺมากมฺมนฺโต. สมฺมาโวทานลกฺขโณ สมฺมาอาชีโว. สมฺมาปคฺคหลกฺขโณ
สมฺมาวายาโม. สมฺมาอุปฏฺฐานลกฺขณา สมฺมาสติ. สมฺมาสมาธานลกฺขโณ สมฺมาสมาธิ.
นิพฺพจนมฺปิ เนสํ สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺฐีติ เอเตเนว นเยน เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชมานา มิจฺฉาทิฏฺฐึ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส ๒- จ อวิชฺชํ
จ ปชหติ, นิพฺพานญฺจ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปสฺสติ, เต จ
โข อสมฺโมหโต น อารมฺมณโต, ตสฺมา "สมฺมาทิฏฺฐี"ติ วุจฺจติ.
     สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานํ
จ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา อภินิโรเปติ, ตสฺมา
"สมฺมาสงฺกปฺโป"ติ วุจฺจติ.
     สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจํ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานํ จ
อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา ปริคณฺหติ, ตสฺมา "สมฺมาวาจา"ติ
วุจฺจติ.
     สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตํ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานํ
จ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา สมุฏฺฐาเปติ, ตสฺมา "สมฺมากมฺมนฺโต"ติ
วุจฺจติ.
     สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวํ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานํ จ
อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา โวทาเปติ. ตสฺมา "สมฺมาอาชีโว"ติ
วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๐๓๙/๒๔๗ นิกฺเขปกณฺฑ  ๒ ฉ.ม., อิ. ตปฺปจฺจนียกิเลเส
@เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๕.
     สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามํ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส ๑- จ โกสชฺชํ จ ปชหติ,
นิพฺพานํ จ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา ปฏิคฺคณฺหติ, ตสฺมา
"สมฺมาวายาโม"ติ วุจฺจติ.
     สมฺมาสติ มิจฺฉาสตึ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานํ จ อารมฺมณํ
กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา อุปฏฺฐาเปติ, ตสฺมา "สมฺมาสตี"ติ วุจฺจติ.
     สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธึ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ อุทฺธจฺจํ จ ปชหติ,
นิพฺพานํ จ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา สมาธิยติ, ตสฺมา
"สมฺมาสมาธี"ติ วุจฺจติ.
     อิทานิ อยํ โข สา อาวุโสติ ตเมว ปฏิปทํ นิคเมนฺโต อาห. ตสฺสตฺโถ,
ยฺวายํ จตฺตาโรปิ โลกุตฺตรมคฺเค เอกโต กตฺวา กถิโต อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, อยํ
โข สา อาวุโส ฯเปฯ นิพฺพานาย สํวตฺตตีติ.
     เอวํ ปหาตพฺพธมฺเมสุ โลภโทเส ตปฺปหานูปายญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
อญฺเญปิ ปหาตพฺพธมฺเม เตสํ ปหานูปายญฺจ ทสฺเสนฺโต ตตฺราวุโส โกโธ จาติ
อาทิมาห. ตตฺถ กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธ จณฺฑิกฺกลกฺขโณ วา, อาฆาตกรณรโส,
ทุสฺสนปจฺจุปฏฺฐาโน. อุปนทฺธนลกฺขโณ ๒- อุปนาโห, เวรํ อปฺปฏินิสฺสชฺชนรโส,
โกธานุปฺปพนฺธภาวปจฺจุปฏฺฐาโน. วุตฺตํ เจตํ "ปุพฺพกาเล *- โกโธ, อปรกาเล
อุปนาโห"ติ ๓- อาทิ.
     ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข, เตสํ วินาสนรโส, ตทวจฺฉาทนปจฺจุปฏฺฐาโน.
ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปฬาโส, ปรคุเณหิ อตฺตโน คุณานํ สมิตกรณรโส, ปเรสํ
คุณปฺปมาเณน อุปฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐาโน.
     ปรสมฺปตฺติขิยฺยนลกฺขณา ๔- อิสฺสา, ตสฺสา อกฺขมนลกฺขณา วา, ตตฺถ
อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา. อตฺตโน สมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ มจฺเฉรํ,
อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวอสุขายนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานํ.
@เชิงอรรถ: ๑ โปราณ. ตปฺปจฺจนีกธมฺเม    ๒ ฉ.ม. อุปนนฺธนลกฺขโณ
@*-๓ ปาลิ ปุพพกาลํ, อภิ. วิภงฺค, ๓๕/๘๙๑/๔๓๗ ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺค
@๔ ฉ.ม... ขียนลกฺขณา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๖.
     กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, ตสฺส นิคูหนรสา, ตทาวรณปจฺจุปฏฺฐานา.
อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเฐยฺยํ, เตสํ สมุทาหรณรสํ,
สรีรากาเรหิปิ เตสํ วิภูตกรณปจฺจุปฏฺฐานํ.
     จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโน ถมฺโภ, อปฺปติสฺสยวุตฺติรโส,
อมทฺทวตาปจฺจุปฏฺฐาโน. กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ, วิปจฺจนีกตารโส,
อคารวปจฺจุปฏฺฐาโน.
     อุนฺนติลกฺขโณ มาโน, อหงฺการรโส, อุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺฐาโน.
อพฺภุนฺนติลกฺขโณ อติมาโน, อติวิย อหงฺการรโส, อจฺจุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺฐาโน.
     มตฺตภาวลกฺขโณ มโท, มทคาหนรโส, อุมฺมาทปจฺจุปฏฺฐาโน. ปญฺจสุ
กามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺคลกฺขโณ ปมาโท, โวสฺสคฺคานุปฺปทานรโส,
สติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺฐาโนติ เอวํ อิเมสํ ธมฺมานํ ลกฺขณาทีนิ เวทิตพฺพา. อยเมตฺถ
สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน "ตตฺถ กตโม โกโธ"ติ อาทินา วิภงฺเค ๑- วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺโพ.
     วิเสสโต เจตฺถ อามิสทายาโท อตฺตโน อลภนฺโต อญฺญสฺส ลาภิโน
กุชฺฌติ, ตสฺส สกึ อุปฺปนฺโน โกโธ โกโธเยว, ตทุตฺตรึ ๒- อุปนาโห. โส เอว
กุทฺโธ อุปนยฺหนฺโต จ สนฺโตปิ อญฺญสฺส ลาภิโน คุเณ มกฺเขติ, อหมฺปิ
ตาทิโสติ จ ยุคคฺคาหํ คณฺหาติ, อยมสฺส มกฺโข จ ปฬาโส จ, โส เอวํ มกฺขี
ปฬาสี ตสฺส ลาภสกฺการาทีสุ กึ อิมสฺส อิมินาติ อิสฺสติ ปทุสฺสติ, อยํ อิสฺสา.
สเจ ปนสฺส กาจิ สมฺปตฺติ โหติ, ตสฺสา เตน สาธารณภาวํ น สหติ, อิทมสฺส
มจฺเฉรํ. ลาภเหตุ โข ปน อตฺตโน สนฺเตปิ โทเส ปฏิจฺฉาเทติ, อยมสฺส
มายา. อสนฺเตปิ คุเณ ปกาเสติ, อิทมสฺส สาเฐยฺยํ. โส เอวํ ปฏิปนฺโน สเจ
ยถาธิปฺปายํ ลาภํ ลภติ, เตน ถทฺโธ โหติ อมุทุจิตฺโต, นยิทํ เอวํ กาตพฺพนฺติ
โอวทิตุํ อสกฺกุเณยฺโย, อยมสฺส ถมฺโภ. สเจ ปน นํ โกจิ กิญฺจิ วทติ "นยิทํ
เอวํ กาตพฺพนฺ"ติ, เตน สารทฺธจิตฺโต โหติ ภากุฏิกมุโข "โก เม ตฺวนฺ"ติ
ปสยฺหภาณี, อยมสฺส สารมฺโภ. ตโต ถมฺเภน "อหเมว เสยฺโย"ติ อตฺตานํ
มญฺญนฺโต มานี โหติ. สารมฺเภน "เก อิเม"ติ ปเร อติมญฺญนฺโต อติมานี,
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๙๑/๔๓๗ ทุกนิทฺเทส    ๒ ฉ.ม. ตตุตฺตริ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๗.
อยมสฺส มาโน จ อติมาโน จ. โส เตหิ มานาติมาเนหิ ชาติมทาทิอเนกรูปํ
มทํ ชเนติ, มตฺโต สมาโน กามคุณาทิเภเทสุ วตฺถูสุ ปมชฺชติ, อยมสฺส มโท
จ ปมาโท จาติ.
     เอวํ อามิสทายาโท อปริมุตฺโต โหติ อิเมหิ ปาปเกหิ ธมฺเมหิ อญฺเญหิ
จ เอวรูเปหิ. เอวํ ตาเวตฺถ ปหาตพฺพธมฺมา เวทิตพฺพา. ปหานูปาโย ปาฐโต
จ อตฺถโต จ สพฺพตฺถ นิพฺพิเสโสเยว.
     ญาณปริจยปาฏวตฺถํ ปเนตฺถ อยํ เภโท จ กโม จ ภาวนานโย จ
เวทิตพฺโพ. ตตฺถ เภโท ตาว, อยญฺหิ มชฺฌิมา ปฏิปทา กทาจิ อริโย
อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ, กทาจิ สตฺตงฺคิโค. อยญฺหิ โลกุตฺตรปฐมชฺฌานวเสน
อุปฺปชฺชมาโน อฏฺฐงฺคิโก โหติ, อวเสสฌานวเสน สตฺตงฺคิโก. อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสโต
ปนีธ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ ๑- วุตฺโต. ตโต ๒- ปรญฺหิ มคฺคงฺคํ นตฺถิ. เอวํ ตาเวตฺถ
เภโท เวทิตพฺโพ.
     ยสฺมา ปน สพฺพกุสลานํ สมฺมาทิฏฺฐิ เสฏฺฐา ๓- ยถาห "ปญฺญา หิ
เสฏฺฐา กุสลา วทนฺตี"ติ. ๔- กุสลวาเร จ ปุพฺพงฺคมา, ยถาห "กถญฺจ ภิกฺขเว
สมฺมาทิฏฺฐิ ปุพฺพงฺคมา โหติ, สมฺมาทิฏฺฐึ `สมฺมาทิฏฺฐี'ติ ปชานาติ, มิจฉาทิฏฺฐึ
`มิจฺฉาทิฏฺฐี'ติ ปชานาตี"ติ ๕- วิตฺถาโร. ยถา จาห "วิชฺชา จ โข ภิกฺขเว
ปุพฺพงฺคมา กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา"ติ. ตปฺปภวาภินิพฺพตฺตานิ เสสงฺคานิ,
ยถาห "สมฺมาทิฏฺฐิสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหติ ฯเปฯ สมฺมาสติสฺส สมฺมาสมาธิ
ปโหตี"ติ. ๖- ตสฺมา อิมินา กเมน เอตานิ องฺคานิ วุตฺตานีติ เอวเมตฺถ กโม
เวทิตพฺโพ.
     ภาวนานโยติ โกจิ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ, โกจิ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ
สมถํ. กถํ? อิเธกจฺโจ สมถํ อุปจารสมาธึ วา อปฺปนาสมาธึ วา อุปฺปาเทติ,
อยํ สมโถ, โส ตญฺจ ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม อนิจฺจาทีหิ วิปสฺสติ, อยํ วิปสฺสนา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปนิธ อฏฐงฺคิโกติ วุตฺโต.  ๒ ฉ.ม. อิโต   ๓ ก. เสฏฺโฐ
@๔ ขุ. ชา. จตฺตาลีส. ๒๗/๒๔๖๘/๕๔๑ สรภงฺคชาตก.  ๕ ม. อุปริ. ๑๔/๑๓๖/๑๒๑
@มหาจตฺตาลีสกสุตฺต   ๖ ม. อุปริ. ๑๔/๑๔๑/๑๒๖ อนุปทวคฺค
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๘.
อิติ ปฐมํ สมโถ, ปจฺฉา วิปสฺสนา. เตน วุจฺจติ "สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ
ภาเวตี"ติ. ตสฺส สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาวยโต มคฺโค สญฺชายติ, โส ตํ
มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ, ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต
สํโยฺนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ, ๑- เอวํ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ
ภาเวติ.
     อิธ ปเนกจฺโจ วุตฺตปฺปการํ สมถํ อนุปฺปาเทตฺวาว ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ
อนิจฺจาทีหิ วิปสฺสติ, อยํ วิปสฺสนา. ตสฺส วิปสฺสนาปาริปูริยา ตตฺถ ชาตานํ
ธมฺมานํ โวสฺสคฺคารมฺมณโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา, อยํ สมโถ. อิติ
ปฐมํ วิปสฺสนา. ปจฺฉา สมโถ. เตน วุจฺจติ "วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตี"ติ.
ตสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาวยโต มคฺโค สญฺชายติ, โส ตํ มคฺคํ
อาเสวติ ฯเปฯ พหุลีกโรติ, ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ฯเปฯ อนุสยา พฺยนฺตี
โหนฺติ, ๑- เอวํ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวติ.
     สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ สมถปุพฺพงฺคมํ ปน วิปสฺสนํ ภาวยโตปิ
วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาวยโตปิ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ สมถวิปสฺสนายุคนทฺธาว
โหนฺตีติ เอวเมตฺถ ภาวนานโย เวทิตพฺโพ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                     ธมฺมทายาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ----------
@เชิงอรรถ: ๑-๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๗๐/๑๗๙ ยุคนทฺธสุตฺต, ขุ. ปฏิ. ๓๑/๕๓๔/๔๓๒
@ยุคนทฺธกถา (สฺยา), ตนฺนิสฺสยปาลิ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๑๑๐-๑๑๘.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=7&A=2792&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=2792&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=20
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=385
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=414
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=414
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12