บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๗

หน้าที่ ๑๐๙.

อายสฺมโตเยว สาริปุตฺตสฺส ภาโค โหตุ, อายสฺมา ปน สาริปุตฺโต อตฺตโน ภาคํ กตฺวา วิภชตูติ วุตฺตํ โหติ. อายสฺมโต หิ ภาโค ยทิทํ อตฺถกฺขานํ, อมฺหากมฺปน สวนํ ภาโคติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย, เอวํ สทฺทลกฺขเณน สเมติ. เกจิ ปน ภณนฺติ "ปฏิภาตูติ ทิสฺสตู"ติ. อปเร "อุปฏฺาตู"ติ. ธาเรสฺสนฺตีติ อุคฺคเหสฺสนฺติ ปริยาปุณิสฺสนฺติ. ตโต เนสํ กเถตุกาโม เถโร เตนหีติ อาทิมาห. ตตฺถ เตนาติ กรณวจนํ. หิกาโร นิปาโต. ยสฺมา โสตุกามตฺถ, ยสฺมา จ มยฺหํ ภารํ อาโรจยิตฺถ, ตสฺมา สุณาถาติ วุตฺตํ โหติ. เตปิ ภิกฺขู เถรสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉึสุ, เตนาห "เอวมาวุโส ^๑- ฯเปฯ ปจฺจสฺโสสุนฺ"ติ. อถ เนสํ อามิสทายาทํ ครหนฺเตน ภควตา "ตุเมฺหปิ เตน อาทิสฺสา ^๒- ภเวยฺยาถา"ติ เอเกเนวากาเรน วุตฺตมตฺถํ ตีหิ อากาเรหิ ทสฺเสนฺโต อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ "อิธาวุโส สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต ฯเปฯ เอตฺตาวตา โข อาวุโส สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต สาวกา วิเวกํ นานุสิกฺขนฺตี"ติ. เอตฺตาวตา ยญฺจ ภควา อามิสทายาทปฏิปทํ ครหนฺโต "ตุมฺเหปิ เตน อาทิสฺสา ^๒- ภเวยฺยาถา"ติ อาห. ยญฺจ อตฺตนา ปุจฺฉํ ปุจฺฉิ "กิตฺตาวตา นุ โข ฯเปฯ นานุสิกฺขนฺตี"ติ. ตสฺส วิตฺถารโต อตฺโต สุวิภตฺโต โหติ. โส จ โข ภควโต อาทิสฺสภาวํ ^๓- อนามสิตฺวาว. ภควโตเยว หิ ยุตฺตํ สาวเก อนุคณฺหนฺตสฺส "อหมฺปิ เตน อาทิสฺโส ^๓- ภวิสฺสามี"ติ วุตฺตํ, น สาวกานํ. เอส นโย สุกฺกปกฺเขปิ, อยนฺตาเวตฺถ อนุสนฺธิกฺกมโยชนา. อยมฺปเนตฺถ วณฺณนา. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน, สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺสาติ สตฺถุโน ตีหิ วิเวเกหิ อจฺจนฺตํ ปวิวิตฺตสฺส. วิเวกํ นานุสิกฺขนฺตีติ กายวิเวกํ นานุสิกฺขนฺติ, น ปริปูเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ยทิ ปน ติวิธํปิ วิเวกํ สนฺธาย วเทยฺย, ปุจฺฉาย อวิเสโส สิยา, พฺยากรณปกฺโข หิ อยํ. ตสฺมา อิมินา ปเทน กายวิเวกํ, "เยสญฺจ ธมฺมานนนฺ"ติ อาทินา จิตฺตวิเวกํ, "พาหุลฺลิกา"ติ อาทินา อุปธิวิเวกญฺจ ทสฺเสสีติ เอวเมตฺถ สงฺเขปโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เอวมาวุโสติ. ^๒-๒ ฉ.ม. อาทิยา ^๓-๓ ฉ.ม. อาทิยภาวํ, อาทิโย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๐.

เยสญฺจ ธมฺมานนฺติ โลภาทโย สนฺธายาห, เย ปรโต "ตตฺราวุโส โลโภ จ ปาปโก"ติ อาทินา นเยน วกฺขติ. นปฺปชหนฺตีติ น ปริจฺจชนฺติ, จิตฺตวิเวกํ น ปริปูเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. พาหุลฺลิกาติ จีวราทิพาหุลฺลาย ปฏิปนฺนา. สาสนํ สิถิลํ คณฺหนฺตีติ สาถิลิกา. ^๑- โอกฺกมเน ปุพฺพงฺคมาติ เอตฺถ โอกฺกมนํ วุจฺจติ อโธคมนฏฺเน ปญฺจ นีวรณานิ, เตน ปญฺจนีวรณปูรเณน ปุพฺพงฺคมาติ วุตฺตํ โหติ. ปวิเวเกติ อุปธิวิเวเก นิพฺพาเน. นิกฺขิตฺตธูราติ ^๒- โอโรปิตธูรา, ตทธิคมาย อารมฺภํปิ อกุรุมานาติ, เอตฺตาวตา อุปธิวิเวกํ น ปริปูเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺตาวตา อนิยเมเนว วตฺวา อิทานิ เทสนํ นิยเมนฺโต "ตตฺราวุโส"ติ อาทิมาห, กสฺมา? สาวกา "ตีหิ าเนหี"ติ เอวญฺหิ อนิยเมตฺวาว วุจฺจมาเน "ตมฺปิ อญฺเ ^๓- ภณติ, น อมฺเห"ติ อุทาสีนาปิ โหนฺติ. "เถรา นวา มชฺฌิมา"ติ เอวมฺปน นิยเมตฺวา วุจฺจมาเน อเมฺห ภณตีติ อาทรํ กโรนฺติ. ยถา รญฺโ ^๔- "อมจฺเจหิ นครวีถิโย โสเธตพฺพา"ติ วุตฺเตปิ "เกน นุโข โสเธตพฺพา"ติ มญฺมานา น โสเธนฺติ, อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวารํ โสเธตพฺพนฺติ ปน เภริยา นิกฺขมนฺตาย สพฺเพ มุหุตฺเตน โสเธนฺติ จ อลงฺกโรนฺติ จ เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ตตฺราติ เตสุ สาวเกสุ. เถราติ ทสวสฺเส อุปาทาย วุจฺจนฺติ. ตีหิ าเนหีติ ตีหิ การเณหิ. อยญฺหิ านสทฺโท อิสฺสริยฏฺิติขณการเณสุ ทิสฺสติ. "กึ ปนายสฺมา เทวานมินฺโท กมฺมํ กตฺวา อิมํ านํ ปตฺโต"ติ อาทีสุ หิ อิสฺสริเย ทิสฺสติ. "านกุสโล โหติ อกฺขณเวธี"ติ อาทีสุ ิติยํ. "านโสเวตํ ตถาคตํ ปฏิภาตี"ติ อาทีสุ ^๕- ขเณ. "านญฺจ านโต อฏฺานญฺจ อฏฺานโต"ติ อาทีสุ ^๖- การเณ. อิธ ปน การเณเยว. การณญฺหิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฏฺติ ตทายตฺตวุตฺติภาเวน, ตสฺมา านนฺติ วุจฺจติ. อิมินา ปเมน าเนน เถรา ภิกฺขู คารยฺหาติ เอตฺถ คารยฺหาติ ครหิตพฺพา. เถรา นาม สมานา อรญฺเ วนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ น @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สาถลิกา ^๒ ฉ.ม. นิกฺขิตฺตธุรา เอวมุปริปิ ^๓ ฉ.ม. มญฺเ ^๔ ฉ.ม. รญฺ @^๕ ม.ม. ๑๓/๘๗/๖๕ พหุเวทนิยสุตฺต ^๖ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๐๙/๔๐๙ ทสกนิทฺเทส, @ม.มู. ๑๒/๑๔๘/๑๐๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๑.

อุเปนฺติ, คามนฺตเสนาสนํ น มุญฺจนฺติ, สงฺคณิการามตํ วฑฺเฒนฺตา วิจรนฺติ, กายวิเวกมฺปิ น ปริปูเรนฺติ, นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติ เอวํ นินฺทิตพฺพา โหนฺติ, อิมํ นินฺทํ อาวุโส ลภนฺตีติ ทสฺเสติ. ทุติเยน าเนนาติ เอตฺถาปิ อิเม นาม เถราปิ สมานา เยสํ ธมฺมานํ สตฺถา ปหานมาห, เต โลภาทิธมฺเม น ชหนฺติ, อจฺฉรสงฺฆาฏมตฺตมฺปิ เอกมนฺเต นิสีทิตฺวา จิตฺเตกคฺคตํ น ลภนฺติ, นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติเอวํ นินฺทิตพฺพา โหนฺติ, อิมํ นินฺทํ อาวุโส ลภนฺตีติ ทสฺเสติ เอวํ โยชนา กาตพฺพา. ตติเยน าเนนาติ เอตฺถาปิ อิเม นามาวุโส เถราปิ สมานา อิตรีตเรน น ยาเปนฺติ, จีวรปตฺตเสนาสนปูติกายํ มณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ อุปธิวิเวกํ อปูรยมานา, นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติ เอวํ นินฺทิตพฺพา โหนฺติ, อิมํ อาวุโส นินฺทํ ลภนฺตีติ ทสฺเสตีติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. เอส นโย มชฺฌิมนววาเรสุ. อยมฺปน วิเสโส. มชฺฌิมาติ ปญฺจวสฺเส อุปาทาย ยาว นววสฺสาติ วุจฺจนฺติ. นวาติ ปญฺจวสฺสาติ วุจฺจนฺติ ยถา จ ตตฺถ นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติ วุตฺตํ, เอวมิธ นวกาเล กีทิสา อเหสุํ, เถรกาเล กีทิสา ภวิสฺสนฺติ, มชฺฌิมเถรกาเล กีทิสา ภวิสฺสนฺตีติ วตฺวา โยเชตพฺพา. [๓๒] อิมสฺมิญฺจ กณฺหปกฺเข วุตฺตปจฺจนีกนเยน สุกฺกปกฺเข อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยมฺปเนตฺถ สงฺเขโป, อิเมว วา เถราปิ สมานา โยชนปรมฺปราย อรญฺเ วนปตฺถานิ เสนาสนานิ เสวนฺติ, คามนฺตเสนาสนํ อุปคนฺตุํ, ยุตฺตกาเลปิ น อุปคจฺฉนฺติ, เอวํ ชิณฺณสรีราปิ อารทฺธวิริยา ปจฺจยทายกานํ ปสาทํ ชเนนฺติ, นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติ อิมินา ปเมน าเนน เถรา ปาสํสา ภวนฺติ, ปสํสํ ลภนฺติ. โลภาทโย ปหาย จิตฺตวิเวกํ ปูเรนฺติ, อยมฺปิ มหาเถโร สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกปริวาริโต หุตฺวา นิสีทิตุํ ยุตฺตกาเลปิ อีทิเสปิ วเย วตฺตมาเน ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปวิฏฺโ สายํ นิกฺขมติ, สายํ ปวิฏฺโ ปาโต นิกฺขมติ, กสิณปริกมฺมํ กโรติ, สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, มคฺคผลานิ อธิคจฺฉติ, สพฺพตฺถาปิ จิตฺตวิเวกํ ปูเรติ อิมินา ทุติเยน าเนน เถรา ภิกฺขู ปาสํสา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๒.

ภวนฺติ, ปสํสํ ลภนฺติ. ยสฺมึ กาเล เถรสฺส ปฏทุกูลโกเสยฺยาทีนิ ^๑- สุขสมฺผสฺสานิ ลหุจีวรานิ ยุตฺตานิ, ตสฺมิมฺปิ นาม กาเล อยํ มหาเถโร ปํสุกูลานิ ธาเรติ, อสิถิลํ สาสนํ คเหตฺวา วิคตนีวรโณ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา อุปธิวิเวกํ ปริปูรยมาโน วิหรติ, นวมชฺฌิมกาเล กีทิโส อโหสีติ อิมินา ตติเยน าเนน เถรา ปาสํสา ภวนฺติ ปสํสํ ลภนฺตีติ. เอส นโย มชฺฌิมนววาเรสุ. [๓๓] ตตฺราวุโสติ โก อนุสนฺธิ, เอวํ นวหากาเรหิ อามิสทายาทปฏิปทํ ครหนฺโต, นวหิ ธมฺมทายาทปฏิปทํ โถเมนฺโต, อฏฺารสหากาเรหิ เทสนํ นิฏฺเปตฺวา, เย เต "เยสญฺจ ธมฺมานํ สตฺถา ปหานมาห, เต จ ธมฺเม นปฺปชหนฺตี"ติ เอวํ ปหาตพฺพธมฺมา วุตฺตา, เตสํ สรูปโต "อิเม เต"ติ ทสฺเสตุํ อิทํ "ตตฺราวุโส โลโภ จา"ติ อาทิมาห, อยมนุสนฺธิ. อปิจ เหฏฺา ปริยาเยเนว ธมฺมา กถิตา. อามิสมฺปน ปริยาเยนปิ นิปฺปริยาเยนปิ กถิตํ. อิทานิ นิปฺปริยายธมฺมํ โลกุตฺตรมคฺคํ กเถตุํ อิทมาห. อยญฺเจตฺถ อนุสนฺธิ. ตตฺราติ ^๒- อตีตเทสนานิทสฺสนํ, "สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต สาวกา วิเวกํ นานุสิกฺขนฺตี"ติ อาทินา นเยน วุตฺตเทสนายนฺติ วุตฺตํ โหติ. โลโภ จ ปาปโก โทโส จ ปาปโกติ อิเม เทฺว ธมฺมา ปาปกา ลามกา, อิเม ปหาตพฺพาติ ทสฺเสติ. ตตฺถ ลุพฺภนลกฺขโณ โลโภ. ทุสฺสนลกฺขโณ โทโส. เตสุ โลโภ อามิสทายาทสฺส ปจฺจยานํ ลาเภ โหติ, โทโส อลาเภ. โลเภน อลทฺธํ ปตฺเถติ, โทเสน อลภนฺโต วิฆาตมาหรติ. ^๓- โลโภ จ เทยฺยธมฺเม โหติ, โทโส อทายเก วา อมนุญฺทายเก วา. โลเภน นวตณฺหามูลเก ธมฺเม ปริปูเรติ, โทเสน ปญฺจ มจฺฉริยานิ. อิทานิ เนสํ ปหานูปายํ ทสฺเสนฺโต โลภสฺส จ โทสสฺส จ ปหานายาติ อาทิมาห. ตสฺสตฺโถ, ตสฺส ปน ปาปกสฺส โลภสฺส จ โทสสฺส จ ปหานาย. อตฺถิ มชฺฌิมา ปฏิปทาติ มคฺคํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ. มคฺโค หิ โลโภ เอโก @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปฏฺฏนุนฺทุกูล..., ฉ.ม. ปฏฺฏทุกูล... ^๒ ฉ.ม. ตตฺถ ตตฺราติ @^๓ ฉ.ม. วิฆาตวา โหติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๓.

อนฺโต, โทโส เอโก อนฺโตติ เอเต เทฺว อนฺเต น อุเปติ น อุปคจฺฉติ, วิมุตฺโต เอเตหิ อนฺเตหิ, ตสฺมา "มชฺฌิมา ปฏิปทา"ติ วุจฺจติ. เอเตสํ มชฺเฌ ภวตฺตา มชฺฌิมา, ปฏิปชฺชิตพฺพโต จ ปฏิปทาติ ตถา กามสุขลฺลิกานุโยโค เอโก อนฺโต, อตฺตกิลมถานุโยโค เอโก อนฺโต, สสฺสตํ เอโก อนฺโต, อุจฺเฉโท เอโก อนฺโตติ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. จกฺขุกรณีติ อาทีหิ ปน ตเมว ปฏิปทํ โถเมติ. สา หิ สจฺจานํ ทสฺสนาย สํวตฺตติ ทสฺสเน ปรินายกฏฺเนาติ จกฺขุกรณี. สจฺจานํ าณาย สํวตฺตติ วิทิตกรณฏฺเนาติ าณกรณี. ราคาทีนญฺจ วูปสมนโต อุปสมาย สํวตฺตติ นาม. ^๑- จตุนฺนมฺปิ สจฺจานํ อภิญฺเยฺยภาวทสฺสนโต อภิญฺาย สํวตฺตติ. สมฺโพโธติ มคฺโค, ตสฺสตฺถาย สํวตฺตนโต สมฺโพธาย สํวตฺตติ. มคฺโคเยว หิ มคฺคตฺถาย สํวตฺตติ มคฺเคน กาตพฺพกิจฺจกรณโต. นิพฺพานํ นาม อปฺปจฺจยํ, ตสฺส ^๒- ปน สจฺฉิกิริยปจฺจกฺขกมฺมาย สํวตฺตนโต นิพฺพานาย สํวตฺตตีติ วุจฺจติ, อยเมตฺถ สาโร. อิโต อญฺถา วณฺณนาปปญฺโจ. อิทานิ ตํ มชฺฌิมปฏิปทํ สรูปโต ทสฺเสตุกาโม "กตมาวุโส"ติ ปุจฺฉิตฺวา "อยเมวา"ติ อาทินา นเยน วิสชฺเชสิ. ^๓- ตตฺถ อยเมวาติ อวธารณวจนํ, อญฺมคฺคปฏิเสธนตฺถํ, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธ- พุทฺธสาวกานํ สาธารณภาวทสฺสนตฺถํ จ. วุตฺตํ เจตํ "เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโ, ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา"ติ. ^๔- สฺวายํ กิเลสานํ อารกตฺตาปิ อริโย. อริปฺปหานาย สํวตฺตตีติปิ อริเยน เทสิโตติปิ อริยภาวปฏิลาภาย สํวตฺตตีติปิ อริโย. อฏฺหิ องฺเคหิ อุเปตตฺตา อฏฺงฺคิโก. น จ องฺควิมุตฺโต ปญฺจงฺคิกตุริยาทีนิ วิย, กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉติ, มคฺคติ วา นิพฺพานํ, มคฺคียติ วา นิพฺพานตฺถิเกหิ, คมฺมติ วา เตหิ ปฏิปชฺชิยตีติ มคฺโค. เสยฺยถีทนฺติ นิปาโต, ตสฺส กตโม โส อิติ เวติ อตฺโถ, กตมานิ วา ตานิ อฏฺงฺคานีติ. เอกเมกญฺหิ องฺคํ มคฺโคเยว, @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. นามสทฺโท น ทิสฺสติ ^๒ สี. นิพฺพานามตสฺส ^๓ ฉ.ม. วิสฺสชฺเชติ @^๔ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๒๗๔/๖๔ ปญฺจสตภิกฺขุวตฺถุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๔.

ยถาห "สมฺมาทิฏฺิ มคฺโค เจว เหตุ จา"ติ, ^๑- โปราณาปิ ภณนฺติ "ทสฺสนมคฺโค สมฺมาทิฏฺิ, อภินิโรปนมคฺโค สมฺมาสงฺกปฺโป ฯเปฯ อวิกฺเขปมคฺโค สมฺมาสมาธี"ติ. สมฺมาทิฏฺาทีสุ เจเตสุ สมฺมาทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมาภินิโรปนลกฺขโณ สมฺมาสงฺกปฺโป. สมฺมาปริคฺคหณลกฺขณา สมฺมาวาจา. สมฺมาสมุฏฺานลกฺขโณ สมฺมากมฺมนฺโต. สมฺมาโวทานลกฺขโณ สมฺมาอาชีโว. สมฺมาปคฺคหลกฺขโณ สมฺมาวายาโม. สมฺมาอุปฏฺานลกฺขณา สมฺมาสติ. สมฺมาสมาธานลกฺขโณ สมฺมาสมาธิ. นิพฺพจนมฺปิ เนสํ สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺีติ เอเตเนว นเยน เวทิตพฺพํ. ตตฺถ สมฺมาทิฏฺิ อุปฺปชฺชมานา มิจฺฉาทิฏฺึ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส ^๒- จ อวิชฺชํ จ ปชหติ, นิพฺพานญฺจ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปสฺสติ, เต จ โข อสมฺโมหโต น อารมฺมณโต, ตสฺมา "สมฺมาทิฏฺี"ติ วุจฺจติ. สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานํ จ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา อภินิโรเปติ, ตสฺมา "สมฺมาสงฺกปฺโป"ติ วุจฺจติ. สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจํ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานํ จ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา ปริคณฺหติ, ตสฺมา "สมฺมาวาจา"ติ วุจฺจติ. สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตํ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานํ จ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา สมุฏฺาเปติ, ตสฺมา "สมฺมากมฺมนฺโต"ติ วุจฺจติ. สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวํ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานํ จ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา โวทาเปติ. ตสฺมา "สมฺมาอาชีโว"ติ วุจฺจติ. @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๐๓๙/๒๔๗ นิกฺเขปกณฺฑ ^๒ ฉ.ม., อิ. ตปฺปจฺจนียกิเลเส @เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๕.

สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามํ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส ^๑- จ โกสชฺชํ จ ปชหติ, นิพฺพานํ จ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา ปฏิคฺคณฺหติ, ตสฺมา "สมฺมาวายาโม"ติ วุจฺจติ. สมฺมาสติ มิจฺฉาสตึ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานํ จ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา อุปฏฺาเปติ, ตสฺมา "สมฺมาสตี"ติ วุจฺจติ. สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธึ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ อุทฺธจฺจํ จ ปชหติ, นิพฺพานํ จ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา สมาธิยติ, ตสฺมา "สมฺมาสมาธี"ติ วุจฺจติ. อิทานิ อยํ โข สา อาวุโสติ ตเมว ปฏิปทํ นิคเมนฺโต อาห. ตสฺสตฺโถ, ยฺวายํ จตฺตาโรปิ โลกุตฺตรมคฺเค เอกโต กตฺวา กถิโต อฏฺงฺคิโก มคฺโค, อยํ โข สา อาวุโส ฯเปฯ นิพฺพานาย สํวตฺตตีติ. เอวํ ปหาตพฺพธมฺเมสุ โลภโทเส ตปฺปหานูปายญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺเปิ ปหาตพฺพธมฺเม เตสํ ปหานูปายญฺจ ทสฺเสนฺโต ตตฺราวุโส โกโธ จาติ อาทิมาห. ตตฺถ กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธ จณฺฑิกฺกลกฺขโณ วา, อาฆาตกรณรโส, ทุสฺสนปจฺจุปฏฺาโน. อุปนทฺธนลกฺขโณ ^๒- อุปนาโห, เวรํ อปฺปฏินิสฺสชฺชนรโส, โกธานุปฺปพนฺธภาวปจฺจุปฏฺาโน. วุตฺตํ เจตํ "ปุพฺพกาเล ^*- โกโธ, อปรกาเล อุปนาโห"ติ ^๓- อาทิ. ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข, เตสํ วินาสนรโส, ตทวจฺฉาทนปจฺจุปฏฺาโน. ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปฬาโส, ปรคุเณหิ อตฺตโน คุณานํ สมิตกรณรโส, ปเรสํ คุณปฺปมาเณน อุปฏฺานปจฺจุปฏฺาโน. ปรสมฺปตฺติขิยฺยนลกฺขณา ^๔- อิสฺสา, ตสฺสา อกฺขมนลกฺขณา วา, ตตฺถ อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา. อตฺตโน สมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ มจฺเฉรํ, อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวอสุขายนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานํ. @เชิงอรรถ: ^๑ โปราณ. ตปฺปจฺจนีกธมฺเม ^๒ ฉ.ม. อุปนนฺธนลกฺขโณ @^*-๓ ปาลิ ปุพพกาลํ, อภิ. วิภงฺค, ๓๕/๘๙๑/๔๓๗ ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺค @^๔ ฉ.ม... ขียนลกฺขณา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๖.

กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, ตสฺส นิคูหนรสา, ตทาวรณปจฺจุปฏฺานา. อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเยฺยํ, เตสํ สมุทาหรณรสํ, สรีรากาเรหิปิ เตสํ วิภูตกรณปจฺจุปฏฺานํ. จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโน ถมฺโภ, อปฺปติสฺสยวุตฺติรโส, อมทฺทวตาปจฺจุปฏฺาโน. กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ, วิปจฺจนีกตารโส, อคารวปจฺจุปฏฺาโน. อุนฺนติลกฺขโณ มาโน, อหงฺการรโส, อุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺาโน. อพฺภุนฺนติลกฺขโณ อติมาโน, อติวิย อหงฺการรโส, อจฺจุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺาโน. มตฺตภาวลกฺขโณ มโท, มทคาหนรโส, อุมฺมาทปจฺจุปฏฺาโน. ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺคลกฺขโณ ปมาโท, โวสฺสคฺคานุปฺปทานรโส, สติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺาโนติ เอวํ อิเมสํ ธมฺมานํ ลกฺขณาทีนิ เวทิตพฺพา. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน "ตตฺถ กตโม โกโธ"ติ อาทินา วิภงฺเค ^๑- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. วิเสสโต เจตฺถ อามิสทายาโท อตฺตโน อลภนฺโต อญฺสฺส ลาภิโน กุชฺฌติ, ตสฺส สกึ อุปฺปนฺโน โกโธ โกโธเยว, ตทุตฺตรึ ^๒- อุปนาโห. โส เอว กุทฺโธ อุปนยฺหนฺโต จ สนฺโตปิ อญฺสฺส ลาภิโน คุเณ มกฺเขติ, อหมฺปิ ตาทิโสติ จ ยุคคฺคาหํ คณฺหาติ, อยมสฺส มกฺโข จ ปฬาโส จ, โส เอวํ มกฺขี ปฬาสี ตสฺส ลาภสกฺการาทีสุ กึ อิมสฺส อิมินาติ อิสฺสติ ปทุสฺสติ, อยํ อิสฺสา. สเจ ปนสฺส กาจิ สมฺปตฺติ โหติ, ตสฺสา เตน สาธารณภาวํ น สหติ, อิทมสฺส มจฺเฉรํ. ลาภเหตุ โข ปน อตฺตโน สนฺเตปิ โทเส ปฏิจฺฉาเทติ, อยมสฺส มายา. อสนฺเตปิ คุเณ ปกาเสติ, อิทมสฺส สาเยฺยํ. โส เอวํ ปฏิปนฺโน สเจ ยถาธิปฺปายํ ลาภํ ลภติ, เตน ถทฺโธ โหติ อมุทุจิตฺโต, นยิทํ เอวํ กาตพฺพนฺติ โอวทิตุํ อสกฺกุเณยฺโย, อยมสฺส ถมฺโภ. สเจ ปน นํ โกจิ กิญฺจิ วทติ "นยิทํ เอวํ กาตพฺพนฺ"ติ, เตน สารทฺธจิตฺโต โหติ ภากุฏิกมุโข "โก เม ตฺวนฺ"ติ ปสยฺหภาณี, อยมสฺส สารมฺโภ. ตโต ถมฺเภน "อหเมว เสยฺโย"ติ อตฺตานํ มญฺนฺโต มานี โหติ. สารมฺเภน "เก อิเม"ติ ปเร อติมญฺนฺโต อติมานี, @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๙๑/๔๓๗ ทุกนิทฺเทส ^๒ ฉ.ม. ตตุตฺตริ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๗.

อยมสฺส มาโน จ อติมาโน จ. โส เตหิ มานาติมาเนหิ ชาติมทาทิอเนกรูปํ มทํ ชเนติ, มตฺโต สมาโน กามคุณาทิเภเทสุ วตฺถูสุ ปมชฺชติ, อยมสฺส มโท จ ปมาโท จาติ. เอวํ อามิสทายาโท อปริมุตฺโต โหติ อิเมหิ ปาปเกหิ ธมฺเมหิ อญฺเหิ จ เอวรูเปหิ. เอวํ ตาเวตฺถ ปหาตพฺพธมฺมา เวทิตพฺพา. ปหานูปาโย ปาโต จ อตฺถโต จ สพฺพตฺถ นิพฺพิเสโสเยว. าณปริจยปาฏวตฺถํ ปเนตฺถ อยํ เภโท จ กโม จ ภาวนานโย จ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ เภโท ตาว, อยญฺหิ มชฺฌิมา ปฏิปทา กทาจิ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ, กทาจิ สตฺตงฺคิโค. อยญฺหิ โลกุตฺตรปมชฺฌานวเสน อุปฺปชฺชมาโน อฏฺงฺคิโก โหติ, อวเสสฌานวเสน สตฺตงฺคิโก. อุกฺกฏฺนิทฺเทสโต ปนีธ อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ ^๑- วุตฺโต. ตโต ^๒- ปรญฺหิ มคฺคงฺคํ นตฺถิ. เอวํ ตาเวตฺถ เภโท เวทิตพฺโพ. ยสฺมา ปน สพฺพกุสลานํ สมฺมาทิฏฺิ เสฏฺา ^๓- ยถาห "ปญฺา หิ เสฏฺา กุสลา วทนฺตี"ติ. ^๔- กุสลวาเร จ ปุพฺพงฺคมา, ยถาห "กถญฺจ ภิกฺขเว สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ, สมฺมาทิฏฺึ `สมฺมาทิฏฺี'ติ ปชานาติ, มิจฉาทิฏฺึ `มิจฺฉาทิฏฺี'ติ ปชานาตี"ติ ^๕- วิตฺถาโร. ยถา จาห "วิชฺชา จ โข ภิกฺขเว ปุพฺพงฺคมา กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา"ติ. ตปฺปภวาภินิพฺพตฺตานิ เสสงฺคานิ, ยถาห "สมฺมาทิฏฺิสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหติ ฯเปฯ สมฺมาสติสฺส สมฺมาสมาธิ ปโหตี"ติ. ^๖- ตสฺมา อิมินา กเมน เอตานิ องฺคานิ วุตฺตานีติ เอวเมตฺถ กโม เวทิตพฺโพ. ภาวนานโยติ โกจิ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ, โกจิ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ. กถํ? อิเธกจฺโจ สมถํ อุปจารสมาธึ วา อปฺปนาสมาธึ วา อุปฺปาเทติ, อยํ สมโถ, โส ตญฺจ ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม อนิจฺจาทีหิ วิปสฺสติ, อยํ วิปสฺสนา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปนิธ อฏงฺคิโกติ วุตฺโต. ^๒ ฉ.ม. อิโต ^๓ ก. เสฏฺโ @^๔ ขุ. ชา. จตฺตาลีส. ๒๗/๒๔๖๘/๕๔๑ สรภงฺคชาตก. ^๕ ม. อุปริ. ๑๔/๑๓๖/๑๒๑ @มหาจตฺตาลีสกสุตฺต ^๖ ม. อุปริ. ๑๔/๑๔๑/๑๒๖ อนุปทวคฺค

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๘.

อิติ ปมํ สมโถ, ปจฺฉา วิปสฺสนา. เตน วุจฺจติ "สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวตี"ติ. ตสฺส สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาวยโต มคฺโค สญฺชายติ, โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ, ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สํโยฺนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ, ^๑- เอวํ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ. อิธ ปเนกจฺโจ วุตฺตปฺปการํ สมถํ อนุปฺปาเทตฺวาว ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจาทีหิ วิปสฺสติ, อยํ วิปสฺสนา. ตสฺส วิปสฺสนาปาริปูริยา ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ โวสฺสคฺคารมฺมณโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา, อยํ สมโถ. อิติ ปมํ วิปสฺสนา. ปจฺฉา สมโถ. เตน วุจฺจติ "วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตี"ติ. ตสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาวยโต มคฺโค สญฺชายติ, โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ฯเปฯ พหุลีกโรติ, ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ฯเปฯ อนุสยา พฺยนฺตี โหนฺติ, ^๑- เอวํ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวติ. สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ สมถปุพฺพงฺคมํ ปน วิปสฺสนํ ภาวยโตปิ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาวยโตปิ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ สมถวิปสฺสนายุคนทฺธาว โหนฺตีติ เอวเมตฺถ ภาวนานโย เวทิตพฺโพ. ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย ธมฺมทายาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา. ---------- @เชิงอรรถ: ^๑-๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๗๐/๑๗๙ ยุคนทฺธสุตฺต, ขุ. ปฏิ. ๓๑/๕๓๔/๔๓๒ @ยุคนทฺธกถา (สฺยา), ตนฺนิสฺสยปาลิ.

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๑๐๙-๑๑๘. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=7&A=2767&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=2767&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=20 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=385 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=414 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=414 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_12