อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

หน้าที่ ๙๑.
ปหาย โลกุตฺตรนโย เอว คเหตพฺโพ. ตตฺถ สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺติ อาทินา นเยน
วุตฺตานํ สตฺตนฺนํ อาทิปทานํเยว ตาว:-
                อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ          กมโต จ วินิจฺฉโย
                อนูนาธิกโต เจว           วิญฺาตพฺโพ วิภาวินา.
     ตตฺถ สติสมฺโพชฺฌงฺเค ตาว สรณฏฺเน สติ. สา ปเนสา
อุปฏฺานลกฺขณา อปิลาปนลกฺขณา วา. วุตฺตมฺปิ เหตํ "ยถา มหาราช รญฺโ ภณฺฑาคาริโก
รญฺโ สาปเตยฺยํ อปิลาเปติ, เอตฺตกํ มหาราช หิรญฺ, เอตฺตกํ สุวณฺณํ, เอตฺตกํ
สาปเตยฺยนฺติ, เอวเมว โข มหาราช สติ อุปฺปชฺชมานา กุสลากุสลสาวชฺชานา-
วชฺชหีนปณีตกณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ธมฺเม อปิลาเปติ. อิเม จตฺตาโร
สติปฏฺานา"ติ ๑- วิตฺถาโร. อปิลาปนรสา. กิจฺจวเสเนว หิสฺส เอตํ ลกฺขณํ เถเรน
วุตฺตํ. อสมฺโมสรสา วา. โคจราภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา. สติ เอว สมฺโพชฺฌงฺโค
สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ตตฺถ โพธิยา โพธิสฺส วา องฺโคติ โพชฺฌงฺโค.
     กึ วุตฺตํ โหติ, ยา หิ อยํ ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกิยโลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ
อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภิ-
นิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวิริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิ-
อุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา "โพธี"ติ วุจฺจติ.
พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺหติ จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ
นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห "สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวตฺวา
อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ"ติ. ตสฺสา ธมฺมสามคฺคีสงฺขาตาย โพธิยา
องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย วิย.
     โย เจส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา
อริยสาวโก "โพธี"ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค
เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา "พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ วา
โพชฺฌงฺคา"ติ. อปิจ "โพชฺฌงฺคา"ติ เกนฏฺเน โพชฺฌงฺคา. โพธาย สํวตฺตนฺตีติ
โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ มิลินฺทปญฺห. ๑๓/๓๖ สติลกฺขณปญฺห.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๒.
โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา"ติ อาทินา ๑- ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. ปสฏฺโ สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโคติ สมฺโพชฺฌงฺโค. เอวํ สติ เอว
สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ. เอวํ ตาว เอกสฺส
อาทิปทสฺส อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ จ วินิจฺฉโย วิญฺาตพฺโพ.
     ทุติยาทีสุ ปน จตุสจฺจธมฺเม วิจินาตีติ ธมฺมวิจโย. โส ปวิจยลกฺขโณ
โอภาสนรโส อสมฺโมหปจฺจุปฏฺาโน. วีรภาวโต วิธินา อิริยตพฺพโต จ วิริยํ.
ตํ ปคฺคหลกฺขณํ อุปตฺถมฺภรสํ อโนสีทนปจฺจุปฏฺานํ ปินยตีติ ปิติ สา ผรณลกฺขณา
ตุฏฺิลกฺขณา วา กายจิตฺตานํ ปิณนรสา เตสํเยว อุทคฺยปจฺจุปฏฺานา.
กายจิตฺตทรถปสฺสมฺภนโต ปสฺสทฺธิ. สา อุปสมลกฺขณา กายจิตฺตทรถนิมฺมถนรสา
กายจิตฺตานํ อปริผนฺทนภูตสีติภาวปจฺจุปฏฺานา. สมาธานโต สมาธิ. โส
อวิกฺเขปลกฺขโณ อวิสารลกฺขโณ วา จิตฺตเจตสิกานํ สมฺปิณฺฑนรโส
จิตฺตฏฺิติปจฺจุปฏฺาโน. อชฺฌุเปกฺขนโต อุเปกฺขา. สา ปฏิสงฺขานลกฺขณา
สมวาหิตลกฺขณา วา อูนาธิกนิวารณรสา ปกฺขปาตุปจฺเฉทนวสา วา
มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺานา. เสสํ วุตฺตนยเมว. เอวํ เสสปทานมฺปิ อตฺถโต
ลกฺขณาทีหิ จ วินิจฺฉโย วิญฺาตพฺโพ.
     กมโตติ เอตฺถ จ "สติญฺจ ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี"ติ ๒-
วจนโต สพฺเพสํ เสสโพชฺฌงฺคานํ อุปการกตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ปมํ วุตฺโต.
ตโต ปรํ "โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปญฺาย ปวิจินตี"ติ ๓- อาทินา
นเยน เสสโพชฺฌงฺคานํ ปุพฺพาปริยวจเน ปโยชนํ สุตฺเตเยว วุตฺตํ. เอวเมตฺถ
กมโตปิ วินิจฺฉโย วิญฺาตพฺโพ.
     อนูนาธิกโตติ กสฺมา ปน ภควตา สตฺเตว โพชฺฌงฺคา วุตฺตา อนูนา
อนธิกาติ. ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต สพฺพตฺถิกโต จ. เอตฺถ หิ ตโย โพชฺฌงฺคา
ลีนสฺส ปฏิปกฺขา. ยถาห "ยสฺมิญฺจ โข ภิกฺขเว สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล
ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
ภาวนาย, กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา"ติ. ๔- ตโย อุทฺธจฺจสฺส ปฏิปกฺขา.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๕๕๗/๔๖๓ โพชฺฌงฺคกถา (สยา)  ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒ อคฺคิสุตฺต
@๓ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๔๖๗/๒๗๔/ โพชฺฌงฺควิภงฺค   ๔ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๐
@โพชฺฌงฺคสํยุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๓.
ยถาห "ยสฺมิญฺจ โข ภิกฺขเว สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา"ติ. ๑- เอโก ปเนตฺถ สพฺพตฺถิโก. ยถาห
"สติญฺจ ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี"ติ. ๒- "สพฺพตฺถกนฺ"ติปิ ปาโ,
ทฺวินฺนํปิ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เอวํ ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต สพฺพตฺถิกโต
จ สตฺเตว โพชฺฌงฺคา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ, เอวเมตฺถ อนูนาธิกโตปิ วินิจฺฉโย
วิญฺาตพฺโพ.
     เอวํ ตาว "สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺ"ติ อาทินา นเยน วุตฺตานํ สตฺตนฺนํ
ปทานํเยว อตฺถวณฺณนํ ตฺวา อิทานิ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตนฺติ อาทีสุ เอวํ
าตพฺพา. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ, อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน ปุนปฺปุนํ ชเนติ
อภินิพฺพตฺเตตีติ อตฺโถ. วิเวกนิสฺสิตนฺติ วิเวกํ นิสฺสิตํ. วิเวโกติ วิวิตฺตตา.
สฺวายํ ตทงฺควิเวโก วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวโกติ ปญฺจวิโธ. ตสฺส
นานตฺตํ "อริยธมฺเม อวินีโต"ติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ อยเมว หิ
ตตฺถ วินโยติ วุตฺโต. เอวเมตสฺมึ ปญฺจวิเธ วิเวเก.
     วิเวกนิสฺสิตนฺติ ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ
นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตญฺจ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตถาหิ อยํ
โพชฺฌงฺคภาวนานุยุตฺโต โยคี วิปสฺสสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ
อชฺฌาสยโตนิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, มคฺคกาเล ปน กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ
อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ.
ปญฺจวิธวิเวกนิสฺสิตนฺติปิ เอเก, เต หิ น เกวลํ พลววิปสฺสนามคฺคผลกฺขเณสุ เอว
โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ, วิปสฺสนาปาทกกสิณชฺฌานอานาปานาสุภพฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ.
น จ ปฏิสิทฺธา อฏฺกถาจริเยหิ. ตสฺมา เตสํ มเตน เอเตสํ ฌานานํ ปวตฺติกฺขเณ
กิจฺจโต เอวํ วิกฺขมฺภนวิเวกนิสฺสิตํ. ยถา จ "วิปสฺสนากฺขเณ อชฺฌาสยโต
นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตนฺ"ติ วุตฺตํ, เอวํ ปฏิปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตํปิ ภาเวตีติ
วตฺตุํ วฏฺฏติ. เอส นโย วิราคนิสฺสิตาทีสุ. วิเวกตฺถา เอว หิ วิราคาทโย.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๑ โพชฌงฺคสํยุตต   ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๔.
     เกวลญฺเหตฺถ โวสฺสคฺโค ทุวิโธ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค จ
ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคจาติ. ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ จ ตทงฺควเสน
มคฺคกฺขเณ จ สมุจฺเฉทวเสน กิเลสปฺปหานํ. ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ
ตนฺนินฺนภาเวน มคฺคกฺขเณ ปน อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานปกฺขนฺทนํ. ตทุภยมฺปิ
อิมสฺมึ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก อตฺถวณฺณนานเย วตฺตติ. ตถาหิ อยํ
สติสมฺโพชฺฌงฺโค ยถาวุตฺเตน ปกาเรน กิเลเส ปริจฺจชติ, นิพฺพานญฺจ ปกฺขนฺทติ.
โวสฺสคฺคปริณามินฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน โวสฺสคฺคตฺถํ ปริณามนฺตํ
ปริณตญฺจ ปริจฺจนฺตํ ปริปกฺกญฺจาติ อิทํ วุตฺตํ โหติ. "อยญฺหิ
โพชฺฌงฺคภาวนมนุยุตฺโต ภิกฺขุ ยถา สติสมฺโพชฺฌงฺโค กิเลสปริจฺจาคโวสฺสคฺคตฺถํ
นิพฺพานปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคตฺถญฺจ ปริปจฺจติ ยถา จ ปริปกฺโก โหติ ตถา นํ ภาเวตี"ติ.
เอส นโย เสสโพชฺฌงฺเคสุ.
     อิธ ปน นิพฺพานํเยว สพฺพสงฺขเตหิ วิวิตฺตตฺตา วิเวโก, สพฺเพสํ
วิราคภาวโต วิราโค, นิโรธภาวโต นิโรโธติ วุตฺตํ. มคฺโค เอว จ
โวสฺสคฺคปริณามี, ตสฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกํ อารมฺมณํ กตฺวา
ปวตฺติยา วิเวกนิสฺสิตํ. ตถา วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตญฺจ. ตญฺจ โข
อริยมคฺคกฺขณุปฺปตฺติยา กิเลสานํ สมุจฺเฉทโต ปริจฺจาคภาเวน จ
นิพฺพานปกฺขนฺทนภาเวน จ ปริณตํ ปริปกฺกนฺติ อยเมว อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
เอส นโย เสสโพชฺฌงฺเคสุ.
     ยญฺหิสฺสาติ เอเตสุ โพชฺฌงฺเคสุ ยํ กิญฺจิ อสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อาสวุปฺปตฺติยํ ปเนตฺถ อิเมสํ อุปริมคฺคตฺตยสมฺปยุตฺตานํ โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา
เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ กามาสโว ภวาสโว อวิชฺชาสโวติ ตโย อาสวา; ภาวยโต เอวํ
อสฺส เต อาสวา น โหนฺตีติ อยนฺนโย เวทิตพฺโพ.
     อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ ภาวนา ปหาตพฺพาติ อิเม ตโย อาสวา อิมาย
มคฺคตฺตยสมฺปยุตฺตาย โพชฺฌงฺคภาวนาย ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพา.
     [๒๘] อิทานิ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ ปหีนาสวํ ภิกฺขุํ โถเมนฺโต
อาสวปฺปหาเน จสฺส อานิสํสํ ทสฺเสนฺโต เอเตเหว จ การเณหิ อาสวปฺปหาเนน
สตฺตานํ อุสฺสุกฺกํ ชเนนฺโต ยโต โข ภิกฺขเว ฯเปฯ อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ
อาห. ตตฺถ ยโต โขติ สามิวจเน โตกาโร, ยสฺส โขติ วุตฺตํ โหติ. โปราณา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๕.
ปน ยมฺหิ กาเลติ วณฺเณนฺติ. เย อาสวา ทสฺสนา ปหาตพฺพาติ เย อาสวา
ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, เต ทสฺสเนเนว ปหีนา โหนฺติ, น อปฺปหีเนสุเยว
ปหีนสญฺี โหติ. เอวํ สพฺพตฺถ วิตฺถาโร.
     สพฺพาสวสํวรสํวุโตติ สพฺเพหิ อาสวปิธาเนหิ ปิหิโต, สพฺเพสํ วา
อาสวานํ ปิธาเนหิ ปิหิโต. อจฺเฉชฺชิ ตณฺหนฺติ สพฺพมฺปิ ตณฺหํ ฉินฺทิ วา
สมุจฺฉินฺทิ วา. วิวตฺตยิ สํโยฺนนฺติ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ ปริวตฺตยิ นิมฺมลมกาสิ.
สมฺมาติ เหตุนา การเณน. มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยา ปหานาภิสมยา
จ. อรหตฺตมคฺโค หิ กิจฺจวเสน มานํ ปสฺสติ, อยมสฺส ทสฺสนาภิสมโย.
เตน ทิฏฺโ ปน โส ตาวเทว ปหียติ ทาวิเสน ทฏฺสตฺตานํ ๑- ชีวิตํ วิย.
อยมสฺส ปหานาภิสมโย.
     อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ เอวํ อรหตฺตมคฺเคน มานสฺส ทิฏฺตฺตา ปหีนตฺตา
จ เย อิเม "กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ, ๒- หริตนฺตํ วา"ติ ๓- เอวํ
วุตฺตอนฺติมมริยาทนฺโต จ, "อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกานนฺ"ติ ๔- เอวํ วุตฺตลามกนฺโต
จ, "สกฺกาโย เอโก อนฺโต"ติ ๕- เอวํ วุตฺตโกฏฺาสนฺโต จ, "เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส
สพฺพปจฺจยสงฺขยา"ติ ๖- เอวํ วุตฺตโกฏนฺโต จาติ เอวํ จตฺตาโร อนฺตา, เตสุ
สพฺพสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส อทุํ จตุตฺถโกฏิสงฺขาตํ อนฺตมกาสิ, ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ
อกาสิ. อนฺติมสมุสฺสยมตฺตาวเสสํ ทุกฺขมกาสีติ วุตฺตํ โหติ.
     อตฺตมนา เต ภิกฺขูติ สกมนา ตุฏฺมนา, ปีติโสมนสฺเสหิ วา สมฺปยุตฺตมนา
หุตฺวา. ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ อิทํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยาปริโยสานํ ภควโต
ภาสิตํ สุกถิตํ สุลปิตํ, เอวเมตํ ภควา เอวเมตํ สุคตาติ มตฺถเกน สมฺปฏิจฺฉนฺนา
อพฺภนุโมทึสูติ.
     เสสเมตฺถ ยนฺน วุตฺตํ, ตํ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา จ สุวิญฺเยฺยตฺตา จ น
วุตฺตํ. ตสฺมา สพฺพํ วุตฺตานุสาเรน อนุปทโส ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                      สพฺพาสวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ทิฏฺวิเสน ทิฏฺสตฺตานํ  ๒ วินย. จูฬ. ๗/๒๗๘/๔๓ ขุทฺทกวตฺถูนิ
@๓ ม มู. ๑๒/๓๐๔/๒๖๖    ๔ ขุ. อิติ. ๒๕/๙๑/๓๐๙ ชีวกสุตฺต สํ. ขนฺธ. ๑๗/๘๐/๗๕
@ปิณฺโฑลฺยสุตฺต  ๕ องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๓๒(๖๑)/๔๔๘ (สยา)
@๖ สํ. นิทาน. ๑๖/๕๑/๘๒ ปริวีมํสนสุตฺต

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๙๑-๙๕.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=7&A=2285&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=2285&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=10
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=238
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=227
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=227
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12