บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๗

หน้าที่ ๘๑.

สจฺฉิกิริยาปฏิเวเธน, มคฺคํ ภาวนาปฏิเวเธน. ทุกฺขญฺจ ปริญฺญาภิสมเยนาภิสเมติ ฯเปฯ มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ, โน จ โข อญฺญมญฺเญน ญาเณน. เอกญาเณเนว หิ เอส นิโรธํ อารมฺมณโต เสสานิ กิจฺจโต ปฏิวิชฺฌติ เจว อภิสเมติ จ. น หิ ตสฺส ตสฺมึ สมเย เอวํ โหติ "อหํ ทุกฺขํ ปริชานามี"ติ วา ฯเปฯ "มคฺคํ ภาเวมี"ติ วาติ, อปิจ ขฺวาสฺส อารมฺมณํ กตฺวา ปฏิเวธวเสน นิโรธํ สจฺฉิกโรโตเยว ตํ ญาณํ ทุกฺขปริญฺญากิจฺจมฺปิ สมุทยปหานกิจฺจมฺปิ มคฺคภาวนากิจฺจมฺปิ กโรติเยว. ตสฺส เอวํ อุปาเยน โยนิโส มนสิกโรโต ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ. วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, อฏฺฐวตฺถุกา วิจิกิจฺฉา, "สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธี"ติ สีลพฺพตานํ ปรามสนโต สีลพฺพตปรามาโสติ. ตตฺถ จตูสุ อาสเวสุ สกฺกายทิฏฺฐิสีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺฐาสเวน สงฺคหิตา อาสวา เจว สํโยชนา จ. วิจิกิจฺฉา สํโยชนเมว, น อาสโว. "ทสฺสนา ปหาตพฺพา อาสวา"ติ เอตฺถ ปริยาปนฺนตฺตา ปน อาสวาติ. "อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ ปหาตพฺพา"ติ อิเม สกฺกายทิฏฺฐิอาทโย ทสฺสนา ปหาตพฺพา นาม อาสวาติ ทสฺเสนฺโต อาห. อถวา ยา อยํ ฉนฺนํ ทิฏฺฐีนํ อญฺญตรา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตีติ เอวํ สรูเปเนว สกฺกายทิฏฺฐิ วิภตฺตา. ตํ สนฺธายาห "อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว"ติ. สา จ ยสฺมา สหชาตปหาเนกฏฺเฐหิ สทฺธึ ปหียติ. ทิฏฺฐาสเว หิ ปหียมาเน ตํสหชาโต จตูสุ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตจิตฺเตสุ กามาสโวปิ อวิชฺชาสโวปิ ปหียติ. ปหาเนกฏฺโฐ ปน จตูสุ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ นาคสุปณฺณาทิสมิทฺธิปตฺถนาวเสน อุปฺปชฺชมาโน ภวาสโว. เตเนว สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวปิ. ทวีสุ โทมนสฺสจิตฺเตสุ ปาณาติปาตาทินิพฺพตฺตโก อวิชฺชาสโวปิ, ตถา วิจิกิจฺฉาจิตฺตสมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวปีติ เอวํ สพฺพตฺถาปิ อวเสสา ตโยปิ อาสวา ปหียนฺติ. ตสฺมา พหุวจนนิทฺเทโส กโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอส โปราณานํ อธิปฺปาโย. ทสฺสนา ปหาตพฺพาติ ทสฺสนํ นาม โสตาปตฺติมคฺโค, เตน ปหาตพฺพาติ อตฺโถ. กสฺมา โสตาปตฺติมคฺโค ทสฺสนํ? ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโต. นนุ โคตฺรภู ปฐมตรํ ปสฺสตีติ. โน น ปสฺสติ. ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจมฺปน น กโรติ สํโยชนานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๒.

อปฺปหานโต. ตสฺมา ปสฺสตีติ น วตฺตพฺโพ. ยตฺถ กตฺถจิ ราชานํ ทิสฺวาปิ ปณฺณาการํ ทตฺวา กิจฺจนิปฺผตฺติยา อทิฏฺฐตฺตา "อชฺชาปิ ราชานํ น ปสฺสามี"ติ วทนฺโต คามวาสี ปุริโส เจตฺถ นิทสฺสนํ. สํวราปหาตพฺพอาสววณฺณนา [๒๒] เอวํ ทสฺสเนน ปหาตพฺเพ อาสเว ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ นิทฺทิฏฺเฐ สํวรา ปหาตพฺเพ ทสฺเสตุํ กตเม จ ภิกฺขเว อาสวา สํวรา ปหาตพฺพาติ อาห. เอวํ สพฺพตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิโต ปรญฺหิ อตฺถมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม. นนุ จ ทสฺสเนน ภาวนายาติ อิเมหิ ทฺวีหิ อปหาตพฺโพ อาสโว นาม นตฺถิ, อถ กสฺมา วิสุํ สํวราทีหิ ปหาตพฺเพ ทสฺเสตีติ. สํวราทีหิ ปุพฺพภาเค วิกฺขมฺภิตา อาสวา จตูหิ มคฺเคหิ สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา เตสํ มคฺคานํ ปฺพฺพภาเค อิเม ปญฺจหากาเรหิ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. ตสฺมา โย จายํ วุตฺโต ปฐโม ทสฺสนมคฺโคเยว, อิทานิ ภาวนานาเมน วุจฺจิสฺสนฺติ ^๑- ตโย มคฺคา, เตสํ สพฺเพสมฺปิ อยํ ปุพฺพภาคปฏิปทาติ เวทิตพฺพา. ตตฺเถ อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. ปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขาย. ตตฺรายํ สงฺขาสทฺโท ญาณโกฏฺฐาสปญฺญตฺติคณนาสุ ทิสฺสติ. "สงฺขาเยกํ ปฏิเสวตี"ติ ^๒- อาทีสุ หิ ญาเณ ทิสฺสติ. "ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺตี"ติ ^๓- อาทีสุ โกฏฺฐาเส. "เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา"ติ ^๔- อาทีสุ ปญฺญตฺติยํ. "น ^*- สุกรํ สงฺขาตุนฺ"ติ ^๕- อาทีสุ คณนายํ. อิธ ปน ญาเณ ทฏฺฐพฺโพ. ปฏิสงฺขา โยนิโสติ หิ อุปาเยน ปเถน ปฏิสงฺขาย ญตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ อสํวเร อาทีนวปฏิสงฺขา โยนิโส ปฏิสงฺขาติ เวทิตพฺพา. สา จายํ "วรํ ภิกฺขเว ตตฺตาย อโยสลากาย อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สญฺโชติภูตาย @เชิงอรรถ: ^๑ ม. พุชฺฌิสฺสนฺติ ^๒ ม.ม. ๑๓/๑๖๘/๑๓๙ นฬกสุตฺต @^๓ ม.มู. ๑๒/๒๐๑/๑๖๙ มธุปิณฺฑิกสุตฺต @^๔ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๓๑๓-๑๕/๒๙๗ นิกฺเขปกณฺฑ @^*-๕ ปาลิ. สุกโร, สํ. นิทาน. ๑๖/๑๒๘/๑๗๕ ปพฺพตสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๓.

จกฺขุนฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺฐํ, น เตฺวว จกฺขุวิญฺเญยฺเยสุ รูเปสุ อนุพฺยญฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโห"ติ ^๑- อาทินา อาทิตฺตปริยายนเยน เวทิตพฺพา. จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต วิหรตีติ เอตฺถ จกฺขุเมว อินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยํ, สํวรณโต สํวโร, ปิทหนโต ถกนโตติ วุตฺตํ โหติ. สติยา เอตํ อธิวจนํ. จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร จกฺขุนฺทฺริยสํวโร. ติตฺถกาโก อาวาฏกจฺฉโป วนมหิโสติ อาทโย วิย. ตตฺถ กิญฺจาปิ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร วา อสํวโร วา นตฺถิ. น หิ จกฺขุปสาทํ นิสฺสาย สติ วา มุฏฺฐสจฺจํ วา อุปฺปชฺชติ. อปิจ ยทา รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, ตทา ภวงฺเค ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตโต จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ, ตโต วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ, ตโต วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ, ตโต กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ ^๒- สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ. ตทนนฺตรํ ชวติ. ตตฺถาปิ เนว ภวงฺคสมเย, น อาวชฺชนาทีนํ อญฺญตรสมเย สํวโร วา อสํวโร วา อตฺถิ. ชวนกฺขเณ ปน สเจ ทุสฺสีลฺยํ วา มุฏฺฐสจฺจํ วา อญฺญาณํ วา อกฺขนฺติ วา โกสชฺชํ วา อุปฺปชฺชติ, อยํ อสํวโร โหติ, เอวํ โหนฺโตปิ โส จกฺขุนฺทฺริเย อสํวโรติ วุจฺจติ. กสฺมา? ยสฺมา ตสฺมึ สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ, ยถา กึ, ยถา นคเร จตูสุ ทฺวาเรสุ อสํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆรทฺวารโกฏฺฐกคพฺภาทโย สุสํวุตา, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ อรกฺขิตํ อโคปิตเมว โหติ. นครทวาเรน หิ ปวิสิตฺวา โจรา ยทิจฺฉนฺติ, ตํ หเรยฺยุํ, ^๓- เอวเมว ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ^๔- ตสฺมิมฺปน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ยถา กึ, ยถา นครทฺวาเรสุ สํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆราทโย อสํวุตา, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ สุรกฺขิตํ สุโคปิตเมว โหติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สํ. สฬา. ๑๘/๓๐๓/๒๑๐ สมุทฺทวคฺค: อาทิตฺตปริยายสุตฺต. @^๒ สี., อิ. โวฏฺฐปนกิจฺจํ ^๓ ฉ.ม., อิ. กเรยฺยุํ ^๔ ฉ.ม., อิ. วีถิจิตฺตานิปีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๔.

นครทฺวาเรสุ หิ ปิทหิเตสุ โจรานํ ปเวโส นตฺถิ, เอวเมว ชวเน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ สุคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ตสฺมา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโนปิ จกฺขุนฺทฺริยสํวโรติ วุตฺโต. อิธ จายํ สติสํวโร อธิปฺเปโตติ เวทิตพฺโพ. จกฺขุนฺทฺริยสํวเรน สํวุโต จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต อุเปโตติ วุตฺตํ โหติ. ตถาหิ ปาฏิโมกฺขสํวรสํวุโตติ อิมสฺส วิภงฺเค "อิมินา ปาฏิโมกฺขสํวเรน อุเปโป โหติ ฯเปฯ สมนฺนาคโต"ติ ^๑- วุตฺตํ ตํ เอกชฺฌํ กตฺวา จกฺขุนฺทฺริยสํวเรน สํวุโตติ เอวมตฺถโต เวทิตพฺพํ. ^๒- อถวา สํวรีติ สํวุโต, ถเกสิ ปิทหีติ วุตฺตํ โหติ. จกฺขุนฺทฺริเย สํวรสํวุโต จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต, จกฺขุนฺทฺริยสํวรสญฺญิตํ สติกวาฏํ จกฺขุทฺวาเร ฆรทฺวาเร กวาฏํ วิย สํวริ ถเกสิ ปิทหีติ วุตฺตํ โหติ. อยเมว เจตฺถ อตฺโถ สุนฺทรตโร. ตถาหิ "จกฺขุนฺทฺริยสํวรํ อสํวุตสฺส วิหรโต สํวุตสฺส วิหรโต"ติ เอตฺถ ทฺวีสุ ปเทสุ อยเมว อตฺโถ ทิสฺสตีติ. วิหรตีติ เอวํ จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต เยน เกนจิ อิริยาปถวิหาเรน วิหรติ. ยญฺหิสฺสาติ อาทิมฺหิ ยํ จกฺขุนฺทฺริยสํวรํ อสฺส ภิกฺขุโน อสํวุตสฺส อถเกตฺวา อปิทหิตฺวา วิหรนฺตสฺสาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อถวา เยการสฺส ยนฺติ อาเทโส, หิกาโร จ ปทปูรโณ, เย อสฺสาติ อตฺโถ. อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ นิพฺพตฺเตยฺยุํ. อาสวา วิฆาฏปริฬาหาติ ^๓- จตฺตาโร อาสวา จ อญฺเญ จ วิฆาฏกรา กิเลสปริฬาหา วิปากปริฬาหา วา. ^๔- จกฺขุทฺวาเร หิ อิฏฺฐารมฺมณํ อาปาถคตํ กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยโต อภินนฺทโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ, อีทิสํ อญฺญสฺมิมฺปิ สุคติภเว ลภิสฺสามีติ ภวปตฺถนาย อสฺสาทยโต ภวาสโว อุปฺปชฺชติ, สตฺโตติ วา สตฺตสฺสาติ วา คณฺหนฺตสฺส ทิฏฺฐาสโว อุปฺปชฺชติ, สพฺเพเหว สหชาตํ อญฺญาณํ อวิชฺชาสโวติ จตฺตาโร อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ. เตหิ สมฺปยุตฺตา อปเร กิเลสา วิฆาฏปริฬาหา, อายตึ วา เตสํ วิปากา. เตปิ หิ อสํวุตสฺเสว วิหรโต อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ วุจฺจนฺติ. @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖ ฌานวิภงฺค. ^๒ ฉ.ม., อิ. เวทิตพฺโพ @^๓ ฉ.ม. วิฆาตปริฬาหา เอวมุปริปิ ^๔ ฉ.ม. จ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๕.

เอวํส เตติ เอวํ อสฺส เต เอว, เอเตน อุปาเยน น โหนฺติ, โน อญฺญถาติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย ปฏิสงฺขา โยนิโส โสตินฺทฺริยสํวรสํวุโตติ อาทีสุ. อิเม วุจฺจนฺติ อาสวา สํวรา ปหาตพฺพาติ อิเม ฉสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาโร ^๑- กตฺวา จตุวีสติ อาสวา สํวเรน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติ. สพฺพตฺเถว เจตฺถ สติสํวโร เอว สํวโรติ เวทิตพฺโพ. ปฏิเสวนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา [๒๓] ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรนฺติ อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค สีลกถายํ วุตฺตเมว. ยญฺหิสฺสาติ ยํ จีวรปิณฺฑปาตาทีสุ วา อญฺญตรํ อสฺส. อปฏิเสวโตติ เอวํ โยนิโส อปฏิเสวนตสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว. เกวลํ ปนิธ อลทฺธํ จีวราทึ ปตฺถยโต ลทฺธํ วา อสฺสาทยโต กามาสวสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. อีทิสํ อญฺญสฺมิมฺปิ สมฺปตฺติภเว สุคติภเว ลภิสฺสามีติ ภวปตฺถนาย อสฺสาทยโต ภวาสวสฺส อหํ ลภามีติ วา มยฺหํ วา อิทนฺติ อตฺตสญฺญํ อธิฏฺฐหโต ^๒- ทิฏฺฐาสวสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. สพฺเพเหว ปน สหชาโต อวิชฺชาสโวติ เอวํ จตุนฺนํ อาสวานํ อุปฺปตฺติ วิปากปริฬาหา ปน ^๓- นวเวทนุปฺปาทนโตปิ เวทิตพฺพา. อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว อาสวา ปฏิเสวนา ปหาตพฺพาติ อิเม เอกเมกสฺมึ ปจฺจเย จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา โสฬส อาสวา อิมินา ญาณสํวรสงฺขาเตน ปจฺจเวกฺขณปฏิเสวเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ. ^๔- อธิวาสนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา [๒๔] ปฏิสงฺขา โยนิโส ขโม โหติ สีตสฺสาติ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา ขโม ^๕- โหติ สีตสฺส สีตํ ขมติ สหติ, น อวีรปุริโส วิย @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. จตฺตาโร จตฺตาโร ^๒ สี., อิ. อวิชหโต ^๓ ฉ.ม., อิ. จ @^๔ ฉ.ม., อิ. วุจฺจนฺติ ^๕ อิ. ขนฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๖.

อปฺปมตฺตเกนาปิ สีเตน จลติ กมฺปติ กมฺมฏฺฐานํ วิชหติ. อปิจ โข โลมสนาคตฺเถโร วิย อนปฺปเกนาปิ สีเตน ผุฏฺโฐ น จลติ น กมฺปติ กมฺมฏฺฐานเมว มนสิกโรติ. เถโร กิร เจติยปพฺพเต ปิยงฺคุคุหายํ ปธานฆเร วิหรนฺโต อนฺตรฏฺฐเก หิมปาตสมเย โลกนฺตริยนิรเย ปจฺจเวกฺขิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อวิชหนฺโตว อพฺโภกาเส วีตินาเมสิ. เอวํ อุณฺหาทีสุปิ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา. เกวลญฺหิ โย ภิกฺขุ อธิมตฺตมฺปิ อุณฺหํ สหติ เสฺวว เถโร วิย, อยํ "ขโม อุณฺหสฺสา"ติ เวทิตพฺโพ. เถโร กิร คิมหสมเย ปจฺฉาภตฺตํ พหิจงฺกเม นิสีทิ. กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรโต ^๑- เสทาปิสฺส กจฺเฉหิ มุจฺจนฺติ. อถ นํ อนฺเตวาสิโก อาห "อิธ ภนฺเต นิสีทถ, สีตโล โอกาโส"ติ. เถโร "อุณฺหภเยน เนวมฺหิ อาวุโส อิธ นิสินฺโน"ติ อวีจิมหานิรยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา นิสีทิเยว. อุณฺหนฺติ เจตฺถ อคฺคิสนฺตาโป จ เวทิตพฺโพ. สุริยสนฺตาปวเสน ปเนตํ วตฺถุ วุตฺตํ. โย จ เทฺว ตโย วาเร ภตฺตํ วา ปานียํ วา อลภมาโนปิ อนมตคฺเค สํสาเร อตฺตโน ปิตฺติวิสยูปปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อเวเธนฺโต กมฺมฏฺฐานํ น วิชหติเยว. อธิมตฺเตหิ ฑํสมกสวาตาตปสมฺผสฺเสหิ ผุฏฺโฐ จาปิ ติรจฺฉานูปปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อเวเธนฺโต กมฺมฏฺฐานํ น วิชหติเยว. สิรึสปสมฺผสฺเสน ผุฏฺโฐ จาปิ อนมตคฺเค สํสาเร สีหพฺยคฺฆาทิมุเขสุ อเนกวารํ ปริวตฺติตํ ปุพฺพตฺตภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อเวเธนฺโต กมฺมฏฺฐานํ น วิชหติเยว ปธานิยตฺเถโร วิย. อยํ "ขโม ชิฆจฺฉาย ฯเปฯ สิรึสปสมฺผสฺสานนฺ"ติ เวทิตพฺโพ. เถรํ กิร ขณฺฑเวลมหาวิหาเร ^๒- กณฺณิการปธานิยฆเร ^๓- อริยวํสํ สุณนฺตํ โฆรวิโส สปฺโป ฑํสิ. เถโร ชานิตฺวาปิ ปสนฺนจิตฺโต นิสินฺโน ธมฺมํเยว สุณาติ. วิสเวโค ถทฺโธ อโหสิ. เถโร อุปสมฺปนฺนมณฺฑลํ อาทึ กตฺวา สีลํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริสุทฺธสีโลมฺหีติ ปีตึ อุปฺปาเทสิ. สห ปีตุปฺปาทา ^๔- วิสํ นิวตฺติตฺวา ปฐวึ ปาวิสิ. เถโร ตตฺเถว จิตฺเตกคฺคตํ ลภิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. มนสิกโรนฺโต ^๒ ฉ.ม. ขณฺฑเจลวิหาเร, ม. ขณฺเฑ เจติยวิหาเร @^๓ ฉ.ม. กณิการปธานิยฆเร ^๔ ปุราณโปตฺถเก จิตฺตุปฺปาทาติ ทิสฺสติ. ตํ ปมาทเลขํ @ภเวยฺย. ฏีกายญฺหิ ผรณปีติยา อุปฺปาเทน สเหวาติ วุตฺตํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๗.

โย ปน อกฺโกสนวเสน ทูรุตฺเต ทูรุตฺตตฺตาเยว จ ทูราคเต อปิ อนฺติมวตฺถุสหิเต วจนปเถ สุตฺวา ขนฺติคุณํเยว ปจฺจเวกฺขิตฺวา น เวธติ ทีฆภาณกอภยตฺเถโร วิย. อยํ "ขโม ทูรุตฺตานํ ทูราคตานํ วจนปถานนฺ"ติ เวทิตพฺโพ. เถโร กิร ปจฺจยสนฺโตสภาวนารามตาย มหาอริยวํสปฏิปทํ กเถสิ, สพฺโพ มหาคาโม อาคจฺฉติ. เถรสฺส มหาสกฺกาโร อุปฺปชฺชิ. ^๑- ตํ อญฺญตโร มหาเถโร อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ทีฆภาณโก อริยวํสํ กเถมีติ สพฺพรตฺตึ โกลาหลํ กโรตีติ อาทีหิ อกฺโกสิ, อุโภปิ จ อตฺตโน อตฺตโน วิหารํ คจฺฉนฺตา คาวุตมตฺตํ เอกปเถน อคมํสุ. สกลคาวุตมฺปิ โส ตํ อกฺโกสิเยว. ตโต ยตฺถ ทฺวินฺนํ วิหารานํ มคฺโค ภิชฺชติ, ตตฺถ ฐตฺวา ทีฆภาณกตฺเถเร ตํ วนฺทิตฺวา "เอส ภนฺเต ตุมฺหากํ มคฺโค"ติ อาห. โส อสุณนฺโต วิย อคมาสิ, เถโรปิ วิหารํ คนฺตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา นิสีทิ. ตเมนํ อนฺเตวาสิโก "กึ ภนฺเต สกลคาวุตํ ปริภาสนฺตํ น กิญฺจิ อโวจุตฺถา"ติ. เถโร "ขนฺติเยว อาวุโส มยฺหํ ภาโร น อกฺขนฺติ, เอกปทุทฺธาเรปิ กมฺมฏฺฐานวิโยคํ น ปสฺสามี"ติ อาห. เอตฺถ จ วจนเมว วจนปโถติ เวทิตพฺโพ. โย ปน อุปฺปนฺนา สารีริกา เวทนา ทุกฺขาปนฏฺเฐน ^๒- ทุกฺขา, ทุกฺขาวหนฏฺเฐน ^๓- ติปฺปา, ผรุสฏฺเฐน ขรา, ติขิณฏฺเฐน กฏุกา, อสฺสาทวิรหิตโต ^๔- อสาตา, มนสฺส ^๕- อวฑฺฒนโต อมนาปา, ปาณหรณสมตฺถตาย ปาณหรา อธิวาเสติเยว, น เวธติ. เอวํสภาโว โหติ จิตฺตลตาปพฺพเต ปธานิยตฺเถโร วิย. อยํ "อุปฺปนฺนานํ ฯเปฯ อธิวาสนชาติโก"ติ เวทิตพฺโพ. เถรสฺส กิร รตฺตึ ปธาเนน วีตินาเมตฺวา ฐิตสฺส อุทรวาโต อุปฺปชฺชิ. โส ตํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต อาวตฺตติ ปริวตฺตติ. ตเมนํ จงฺกมปสฺเส ฐิโต ปิณฺฑปาติยตฺเถโร อาห "อาวุโส ปพฺพชิโต นาม อธิวาสนสีโล โหตี"ติ. โส @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อุปฺปชฺชติ ^๒ ฉ.ม., อิ. ทุกฺขมนฏฺเฐน ^๓ ฉ.ม., อิ. พหลฏฺเฐน @^๔ ฉ.ม. อสฺสาทวิรหโต ^๕ ฉ.ม. มนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๘.

"สาธุ ภนฺเต"ติ อธิวาเสตฺวา นิจฺจโลว สยิ. วาโต นาภิโต ยาว หทยํ ผาเลสิ. เถโร เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา วิปสฺสนฺโต มุหุตฺเตน อนาคามี หุตฺวา ปรินิพฺพายีติ. ยญฺหิสฺสาติ สีตาทีสุ ยํ กิญฺจิ เอกธมฺมํปิ อสฺส. อนธิวาสยโตติ อนธิวาเสนฺตสฺส อขมนฺตสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว. อาสวุปฺปตฺติ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา. สีเตน ผุฏฺฐสฺส อุณฺหํ ปตฺถยโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ, เอวํ สพฺพตฺถ. นตฺถิ โน สมฺปตฺติภเว สุคติภเว สีตํ วา อุณฺหํ วาติ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส ภวาสโว. มยฺหํ สีตํ อุณฺหนฺติ คาโห ทิฏฺฐาสโว. สพฺเพเหว สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวติ. "อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ อธิวาสนา ปหาตพฺพา"ติ อิเม สีตาทีสุ เอกเมกสฺส วเสน จตฺตาโร ^๑- กตฺวา อเนเก อาสวา อิมาย ขนฺติสํวรสงฺขาตาย อธิวาสนาย ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ยสฺมา อยํ ขนฺตี สีตาทโย ธมฺเม อธิวาเสติ, อตฺตโน อุปริ อาโรเปตฺวา วาเสติเยว. น อสหมานา หุตฺวา นิรสฺสติ, ^๒- ตสฺมา อธิวาสนาติ วุจฺจตีติ เวทิตพฺพา. ปริวชฺชนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา [๒๕] ปฏิสงฺขา โยนิโส จณฺฑํ หตฺถึ ปริวชฺเชตีติ อหํ สมโณติ จณฺฑสฺส หตฺถิสฺส อาสนฺเน น ฐาตพฺพํ. ตโตนิทานํ หิ มรณมฺปิ สิยา มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขนฺติ เอวํ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา จณฺฑํ หตฺถึ ปริวชฺเชติ ปฏิกฺกมติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. จณฺฑนฺติ ปทุฏฺฐํ พาฬนฺติ วุตฺตํ โหติ. ขาณุนฺติ ขทิรขาณุอาทึ. กณฺฏกฏฺฐานนฺติ กณฺฏกานํ ฐานํ, ยตฺถ กณฺฏกา วิชฺชนฺติ, ตํ โอกาสนฺติ วุตฺตํ โหติ. โสพฺภนฺติ สพฺพโต ฉินฺนตฏํ. ปปาตนฺติ เอกโต ฉินฺนตฏํ. จนฺทนิกนฺติ อุจฺฉิฏฺโฐทกมลาทีนํ ฉฑฺฑนฏฺฐานํ. โอฬิคลฺลนฺติ เตสํเยว สกทฺทมาทีนํ สนฺทโนกาสํ. ตํ ชณฺณุมตฺตมฺปิ อสุจิภริตํ โหติ, เทฺวปิ เจตานิ ฐานานิ อมนุสฺสทุฏฺฐานิ โหนฺติ, ตสฺมา ตานิ วชฺเชตพฺพานิ. อนาสเนติ เอตฺถ ปน อยุตฺตํ อาสนํ อนาสนํ, ตํ อตฺถโต อนิยตวตฺถุกํ รโห ปฏิจฺฉนฺนาสนนฺติ เวทิตพฺพํ. อโคจเรติ เอตฺถาปิ จ อยุตฺโต โคจโร อโคจโร, โส เวสิยาทิเภทโต @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. จตฺตาโร จตฺตาโร ^๒ ม. นิทสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๙.

ปญฺจวิโธ. ปาปเก มิตฺเตติ ลามเก ทุสฺสีเล มิตฺตปฏิรูปเก อมิตฺเต วา. ภชนฺตนฺติ เสวมานํ. วิญฺญู สพฺรหฺมจารีติ ปณฺฑิตา พุทฺธิสมฺปนฺนา สพฺรหฺมจาริโน, ภิกฺขูนเมตํ อธิวจนํ. เต หิ เอกกมฺมเอกุทฺเทโส สมสิกฺขาตาติ ^๑- อิมํ พฺรหฺมสมานํ จรนฺติ, ตสฺมา สพฺรหฺมจารีติ วุจฺจนฺติ. ปาปเกสุ ฐาเนสูติ ลามเกสุ ฐาเนสุ. โอกปฺเปยฺยุนฺติ สทฺทเหยฺยุํ, อธิมุจฺเจยฺยุํ "อทฺธา อยมายสฺมา อกาสิ วา กริสฺสติ วา"ติ. ยญฺหิสฺสาติ หตฺถิอาทีสุ ยํ กิญฺจิ เอกํปิ อสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว อาสวุปฺปตฺติ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา. หตฺถิอาทินิทาเนน ทุกฺเขน ผุฏฺฐสฺส สุขํ ปตฺถยโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ. นตฺถิ โน สมฺปตฺติภเว สุคติภเว อีทิสํ ทุกฺขนฺติ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส ภวาสโว. มํ หตฺถี มทฺทติ, มํ อสฺโสติ คาโห ทิฏฺฐาสโว. สพฺเพเหว สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวติ. อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ ปรวชฺชนา ปหาตพฺพาติ อิเม หตฺถิอาทีสุ เอเกกสฺส วเสน จตฺตาโร กตฺวา อเนเก อาสวา อิมินา สีลสํวรสงฺขาเตน ปริวชฺชเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพา. วิโนทนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา [๒๖] ปฏิสงฺขา โยนิโส อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตีติ "อิติปายํ วิตกฺโก อกุสโล, อิติปิ สาวชฺโช, อิติปิ ทุกฺขวิปาโก, โส จ โข อตฺตพฺยาพาธายปิ สํวตฺตตี"ติ อาทินา นเยน โยนิโส กามวิตกฺเก อาทีนวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณ อุปฺปนฺนํ ชาตมภินิพฺพตฺตํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ, จิตฺตํ อาโรเปตฺวา น วาเสติ, อพฺภนฺตเร วา น วาเสตีติปิ อตฺโถ. อนธิวาเสนฺโต กึ กโรติ ^๒-? ปชหติ ฉฑฺเฑติ. กึ กจวรํ วิย ปิฏเกนาติ? น หิ, อปิจ โข นํ วิโนเทติ ตุทติ วิชฺฌติ นีหรติ. กึ พลิพทฺทํ วิย ปโตเทนาติ? น หิ, อถ โข นํ พฺยนฺตีกโรติ วิคตนฺตํ กโรติ. ยถาสฺส อนฺโตปิ นาวสิสฺสติ อนฺตมโส ภวงฺคมตฺตมฺปิ, ตถา นํ กโรติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สมสิกฺขตาติ ^๒ ฉ.ม. กโรตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๐.

กถมฺปน ตํ ตถา กโรตีติ? อนภาวงฺคเมตีติ อนุ อนุ อภาวงฺคเมติ, วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ยถา สุวิกฺขมฺภิโต โหติ, ตถา กโรตีติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย พฺยาปาทวิหึสาวิตกฺเกสุ. เอตฺถ จ กามวิตกฺโกติ "โย กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป"ติ วิภงฺเค ^๑- วุตฺโต. เอส นโย อิตเรสุ. อุปฺปนฺนุปฺปนฺเนติ อุปฺปนฺเน อุปฺปนฺเน, อุปฺปนฺนมตฺเตเยวาติ วุตฺตํ โหติ. สกึ วา อุปฺปนฺเน วิโนเทตฺวา ทุติยวาเร อชฺฌุเปกฺขิตา น โหติ, สตฺตกฺขตฺตุมฺปิ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน วิโนเทติเยว. ปาปเก อกุสเลติ ลามกฏฺเฐน ปาปเก อโกสลฺลตาย ^๒- อกุสเล. ธมฺเมติ เตเยว กามวิตกฺกาทโย สพฺเพปิ วา นว มหาวิตกฺเก. ตตฺถ ตโย วุตฺตา เอว. อวเสสา "ญาติวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก อมรวิตกฺโก ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก"ติ ^๓- อิเม ฉ. ยญฺหิสฺสาติ เอเตสุ วิตกฺเกสุ ยํ กิญฺจิ อสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว โหติ. กามวิตกฺโก ปเนตฺถ กามาสโว เอว. ตพฺพิเสโส ภวาสโว. ตํสมุปยุตฺโต ทิฏฺฐาสโว. สพฺพวิตกฺเกสุ อวิชฺชา อวิชฺชาสโวติ เอวํ อาสวุปฺปตฺติปิ เวทิตพฺพา. อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ วิโนทนา ปหาตพฺพาติ อิเม กามวิตกฺกาทิวเสน วุตฺตปฺปการา อาสวา อิมินา ตสฺมึ ตสฺมึ วิตกฺเก อาทีนวปจฺจเวกฺขณสหิเตน วิริยสํวรสงฺขาเตน วิโนทเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพา. ภาวนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา [๒๗] ปฏิสงฺขา โยนิโส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ อภาวนาย อาทีนวํ ภาวนาย จ อานิสํสํ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. เอตฺถ จ กิญฺจาปิ อิเม อุปริมคฺคตฺตยสมยสมฺภูตา โลกุตฺตรโพชฺฌงฺคา เอว อธิปฺเปตา, ตถาปิ อาทิกมฺมิกานํ โพชฺฌงฺเคสุ อสมฺโมหตฺถํ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเกน เนสํ นเยน อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามิ. อิธ ปน โลกิยนยํ @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๙๑๐/๔๔๓ ^๒ ม. อโกสลฺลตาย ปฏิปกฺขตาย @^๓ ขุ. มหา. ๒๙/๙๗๓/๖๑๘/ สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทส (สยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๑.

ปหาย โลกุตฺตรนโย เอว คเหตพฺโพ. ตตฺถ สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺติ อาทินา นเยน วุตฺตานํ สตฺตนฺนํ อาทิปทานํเยว ตาว:- อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ กมโต จ วินิจฺฉโย อนูนาธิกโต เจว วิญฺญาตพฺโพ วิภาวินา. ตตฺถ สติสมฺโพชฺฌงฺเค ตาว สรณฏฺเฐน สติ. สา ปเนสา อุปฏฺฐานลกฺขณา อปิลาปนลกฺขณา วา. วุตฺตมฺปิ เหตํ "ยถา มหาราช รญฺโญ ภณฺฑาคาริโก รญฺโญ สาปเตยฺยํ อปิลาเปติ, เอตฺตกํ มหาราช หิรญฺญํ, เอตฺตกํ สุวณฺณํ, เอตฺตกํ สาปเตยฺยนฺติ, เอวเมว โข มหาราช สติ อุปฺปชฺชมานา กุสลากุสลสาวชฺชานา- วชฺชหีนปณีตกณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ธมฺเม อปิลาเปติ. อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา"ติ ^๑- วิตฺถาโร. อปิลาปนรสา. กิจฺจวเสเนว หิสฺส เอตํ ลกฺขณํ เถเรน วุตฺตํ. อสมฺโมสรสา วา. โคจราภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา. สติ เอว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ตตฺถ โพธิยา โพธิสฺส วา องฺโคติ โพชฺฌงฺโค. กึ วุตฺตํ โหติ, ยา หิ อยํ ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกิยโลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภิ- นิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวิริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิ- อุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา "โพธี"ติ วุจฺจติ. พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺฐหติ จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห "สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ"ติ. ตสฺสา ธมฺมสามคฺคีสงฺขาตาย โพธิยา องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย วิย. โย เจส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก "โพธี"ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา "พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ วา โพชฺฌงฺคา"ติ. อปิจ "โพชฺฌงฺคา"ติ เกนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา. โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ @เชิงอรรถ: ^๑ มิลินฺทปญฺห. ๑๓/๓๖ สติลกฺขณปญฺห.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๒.

โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา"ติ อาทินา ^๑- ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปสฏฺโฐ สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโคติ สมฺโพชฺฌงฺโค. เอวํ สติ เอว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ. เอวํ ตาว เอกสฺส อาทิปทสฺส อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ จ วินิจฺฉโย วิญฺญาตพฺโพ. ทุติยาทีสุ ปน จตุสจฺจธมฺเม วิจินาตีติ ธมฺมวิจโย. โส ปวิจยลกฺขโณ โอภาสนรโส อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐาโน. วีรภาวโต วิธินา อิริยตพฺพโต จ วิริยํ. ตํ ปคฺคหลกฺขณํ อุปตฺถมฺภรสํ อโนสีทนปจฺจุปฏฺฐานํ ปินยตีติ ปิติ สา ผรณลกฺขณา ตุฏฺฐิลกฺขณา วา กายจิตฺตานํ ปิณนรสา เตสํเยว อุทคฺยปจฺจุปฏฺฐานา. กายจิตฺตทรถปสฺสมฺภนโต ปสฺสทฺธิ. สา อุปสมลกฺขณา กายจิตฺตทรถนิมฺมถนรสา กายจิตฺตานํ อปริผนฺทนภูตสีติภาวปจฺจุปฏฺฐานา. สมาธานโต สมาธิ. โส อวิกฺเขปลกฺขโณ อวิสารลกฺขโณ วา จิตฺตเจตสิกานํ สมฺปิณฺฑนรโส จิตฺตฏฺฐิติปจฺจุปฏฺฐาโน. อชฺฌุเปกฺขนโต อุเปกฺขา. สา ปฏิสงฺขานลกฺขณา สมวาหิตลกฺขณา วา อูนาธิกนิวารณรสา ปกฺขปาตุปจฺเฉทนวสา วา มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา. เสสํ วุตฺตนยเมว. เอวํ เสสปทานมฺปิ อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ จ วินิจฺฉโย วิญฺญาตพฺโพ. กมโตติ เอตฺถ จ "สติญฺจ ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี"ติ ^๒- วจนโต สพฺเพสํ เสสโพชฺฌงฺคานํ อุปการกตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ปฐมํ วุตฺโต. ตโต ปรํ "โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปญฺญาย ปวิจินตี"ติ ^๓- อาทินา นเยน เสสโพชฺฌงฺคานํ ปุพฺพาปริยวจเน ปโยชนํ สุตฺเตเยว วุตฺตํ. เอวเมตฺถ กมโตปิ วินิจฺฉโย วิญฺญาตพฺโพ. อนูนาธิกโตติ กสฺมา ปน ภควตา สตฺเตว โพชฺฌงฺคา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ. ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต สพฺพตฺถิกโต จ. เอตฺถ หิ ตโย โพชฺฌงฺคา ลีนสฺส ปฏิปกฺขา. ยถาห "ยสฺมิญฺจ โข ภิกฺขเว สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา"ติ. ^๔- ตโย อุทฺธจฺจสฺส ปฏิปกฺขา. @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๕๕๗/๔๖๓ โพชฺฌงฺคกถา (สยา) ^๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒ อคฺคิสุตฺต @^๓ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๔๖๗/๒๗๔/ โพชฺฌงฺควิภงฺค ^๔ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๐ @โพชฺฌงฺคสํยุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๓.

ยถาห "ยสฺมิญฺจ โข ภิกฺขเว สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา"ติ. ^๑- เอโก ปเนตฺถ สพฺพตฺถิโก. ยถาห "สติญฺจ ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี"ติ. ^๒- "สพฺพตฺถกนฺ"ติปิ ปาโฐ, ทฺวินฺนํปิ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เอวํ ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต สพฺพตฺถิกโต จ สตฺเตว โพชฺฌงฺคา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ, เอวเมตฺถ อนูนาธิกโตปิ วินิจฺฉโย วิญฺญาตพฺโพ. เอวํ ตาว "สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺ"ติ อาทินา นเยน วุตฺตานํ สตฺตนฺนํ ปทานํเยว อตฺถวณฺณนํ ญตฺวา อิทานิ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตนฺติ อาทีสุ เอวํ ญาตพฺพา. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ, อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน ปุนปฺปุนํ ชเนติ อภินิพฺพตฺเตตีติ อตฺโถ. วิเวกนิสฺสิตนฺติ วิเวกํ นิสฺสิตํ. วิเวโกติ วิวิตฺตตา. สฺวายํ ตทงฺควิเวโก วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวโกติ ปญฺจวิโธ. ตสฺส นานตฺตํ "อริยธมฺเม อวินีโต"ติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ อยเมว หิ ตตฺถ วินโยติ วุตฺโต. เอวเมตสฺมึ ปญฺจวิเธ วิเวเก. วิเวกนิสฺสิตนฺติ ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตญฺจ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตถาหิ อยํ โพชฺฌงฺคภาวนานุยุตฺโต โยคี วิปสฺสสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ อชฺฌาสยโตนิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, มคฺคกาเล ปน กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ. ปญฺจวิธวิเวกนิสฺสิตนฺติปิ เอเก, เต หิ น เกวลํ พลววิปสฺสนามคฺคผลกฺขเณสุ เอว โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ, วิปสฺสนาปาทกกสิณชฺฌานอานาปานาสุภพฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ. น จ ปฏิสิทฺธา อฏฺฐกถาจริเยหิ. ตสฺมา เตสํ มเตน เอเตสํ ฌานานํ ปวตฺติกฺขเณ กิจฺจโต เอวํ วิกฺขมฺภนวิเวกนิสฺสิตํ. ยถา จ "วิปสฺสนากฺขเณ อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตนฺ"ติ วุตฺตํ, เอวํ ปฏิปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตํปิ ภาเวตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เอส นโย วิราคนิสฺสิตาทีสุ. วิเวกตฺถา เอว หิ วิราคาทโย. @เชิงอรรถ: ^๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๑ โพชฌงฺคสํยุตต ^๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๔.

เกวลญฺเหตฺถ โวสฺสคฺโค ทุวิโธ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคจาติ. ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ จ ตทงฺควเสน มคฺคกฺขเณ จ สมุจฺเฉทวเสน กิเลสปฺปหานํ. ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ ตนฺนินฺนภาเวน มคฺคกฺขเณ ปน อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานปกฺขนฺทนํ. ตทุภยมฺปิ อิมสฺมึ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก อตฺถวณฺณนานเย วตฺตติ. ตถาหิ อยํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ยถาวุตฺเตน ปกาเรน กิเลเส ปริจฺจชติ, นิพฺพานญฺจ ปกฺขนฺทติ. โวสฺสคฺคปริณามินฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน โวสฺสคฺคตฺถํ ปริณามนฺตํ ปริณตญฺจ ปริจฺจนฺตํ ปริปกฺกญฺจาติ อิทํ วุตฺตํ โหติ. "อยญฺหิ โพชฺฌงฺคภาวนมนุยุตฺโต ภิกฺขุ ยถา สติสมฺโพชฺฌงฺโค กิเลสปริจฺจาคโวสฺสคฺคตฺถํ นิพฺพานปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคตฺถญฺจ ปริปจฺจติ ยถา จ ปริปกฺโก โหติ ตถา นํ ภาเวตี"ติ. เอส นโย เสสโพชฺฌงฺเคสุ. อิธ ปน นิพฺพานํเยว สพฺพสงฺขเตหิ วิวิตฺตตฺตา วิเวโก, สพฺเพสํ วิราคภาวโต วิราโค, นิโรธภาวโต นิโรโธติ วุตฺตํ. มคฺโค เอว จ โวสฺสคฺคปริณามี, ตสฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺติยา วิเวกนิสฺสิตํ. ตถา วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตญฺจ. ตญฺจ โข อริยมคฺคกฺขณุปฺปตฺติยา กิเลสานํ สมุจฺเฉทโต ปริจฺจาคภาเวน จ นิพฺพานปกฺขนฺทนภาเวน จ ปริณตํ ปริปกฺกนฺติ อยเมว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. เอส นโย เสสโพชฺฌงฺเคสุ. ยญฺหิสฺสาติ เอเตสุ โพชฺฌงฺเคสุ ยํ กิญฺจิ อสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว. อาสวุปฺปตฺติยํ ปเนตฺถ อิเมสํ อุปริมคฺคตฺตยสมฺปยุตฺตานํ โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ กามาสโว ภวาสโว อวิชฺชาสโวติ ตโย อาสวา; ภาวยโต เอวํ อสฺส เต อาสวา น โหนฺตีติ อยนฺนโย เวทิตพฺโพ. อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ ภาวนา ปหาตพฺพาติ อิเม ตโย อาสวา อิมาย มคฺคตฺตยสมฺปยุตฺตาย โพชฺฌงฺคภาวนาย ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพา. [๒๘] อิทานิ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ ปหีนาสวํ ภิกฺขุํ โถเมนฺโต อาสวปฺปหาเน จสฺส อานิสํสํ ทสฺเสนฺโต เอเตเหว จ การเณหิ อาสวปฺปหาเนน สตฺตานํ อุสฺสุกฺกํ ชเนนฺโต ยโต โข ภิกฺขเว ฯเปฯ อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ อาห. ตตฺถ ยโต โขติ สามิวจเน โตกาโร, ยสฺส โขติ วุตฺตํ โหติ. โปราณา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๕.

ปน ยมฺหิ กาเลติ วณฺเณนฺติ. เย อาสวา ทสฺสนา ปหาตพฺพาติ เย อาสวา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, เต ทสฺสเนเนว ปหีนา โหนฺติ, น อปฺปหีเนสุเยว ปหีนสญฺญี โหติ. เอวํ สพฺพตฺถ วิตฺถาโร. สพฺพาสวสํวรสํวุโตติ สพฺเพหิ อาสวปิธาเนหิ ปิหิโต, สพฺเพสํ วา อาสวานํ ปิธาเนหิ ปิหิโต. อจฺเฉชฺชิ ตณฺหนฺติ สพฺพมฺปิ ตณฺหํ ฉินฺทิ วา สมุจฺฉินฺทิ วา. วิวตฺตยิ สํโยฺนนฺติ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ ปริวตฺตยิ นิมฺมลมกาสิ. สมฺมาติ เหตุนา การเณน. มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยา ปหานาภิสมยา จ. อรหตฺตมคฺโค หิ กิจฺจวเสน มานํ ปสฺสติ, อยมสฺส ทสฺสนาภิสมโย. เตน ทิฏฺโฐ ปน โส ตาวเทว ปหียติ ทาฐวิเสน ทฏฺฐสตฺตานํ ^๑- ชีวิตํ วิย. อยมสฺส ปหานาภิสมโย. อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ เอวํ อรหตฺตมคฺเคน มานสฺส ทิฏฺฐตฺตา ปหีนตฺตา จ เย อิเม "กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ, ^๒- หริตนฺตํ วา"ติ ^๓- เอวํ วุตฺตอนฺติมมริยาทนฺโต จ, "อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกานนฺ"ติ ^๔- เอวํ วุตฺตลามกนฺโต จ, "สกฺกาโย เอโก อนฺโต"ติ ^๕- เอวํ วุตฺตโกฏฺฐาสนฺโต จ, "เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส สพฺพปจฺจยสงฺขยา"ติ ^๖- เอวํ วุตฺตโกฏนฺโต จาติ เอวํ จตฺตาโร อนฺตา, เตสุ สพฺพสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส อทุํ จตุตฺถโกฏิสงฺขาตํ อนฺตมกาสิ, ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ อกาสิ. อนฺติมสมุสฺสยมตฺตาวเสสํ ทุกฺขมกาสีติ วุตฺตํ โหติ. อตฺตมนา เต ภิกฺขูติ สกมนา ตุฏฺฐมนา, ปีติโสมนสฺเสหิ วา สมฺปยุตฺตมนา หุตฺวา. ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ อิทํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยาปริโยสานํ ภควโต ภาสิตํ สุกถิตํ สุลปิตํ, เอวเมตํ ภควา เอวเมตํ สุคตาติ มตฺถเกน สมฺปฏิจฺฉนฺนา อพฺภนุโมทึสูติ. เสสเมตฺถ ยนฺน วุตฺตํ, ตํ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา จ สุวิญฺเญยฺยตฺตา จ น วุตฺตํ. ตสฺมา สพฺพํ วุตฺตานุสาเรน อนุปทโส ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ. ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย สพฺพาสวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. ทิฏฺฐวิเสน ทิฏฺฐสตฺตานํ ^๒ วินย. จูฬ. ๗/๒๗๘/๔๓ ขุทฺทกวตฺถูนิ @^๓ ม มู. ๑๒/๓๐๔/๒๖๖ ^๔ ขุ. อิติ. ๒๕/๙๑/๓๐๙ ชีวกสุตฺต สํ. ขนฺธ. ๑๗/๘๐/๗๕ @ปิณฺโฑลฺยสุตฺต ^๕ องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๓๒(๖๑)/๔๔๘ (สยา) @^๖ สํ. นิทาน. ๑๖/๕๑/๘๒ ปริวีมํสนสุตฺต

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๘๑-๙๕. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=7&A=2029&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=2029&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=10 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=238 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=227 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=227 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_12