ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

หน้าที่ ๖๘.

นาโหสี"ติ อาทิ. ๑- อายตึ วา สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปสวนฺตีติปิ อาสวา. ปุริมานิ เจตฺถ นิพฺพจนานิ ยตฺถ กิเลสา อาสวาติ อาคจฺฉนฺติ, ตตฺถ ยุชฺชนฺติ, ปจฺฉิมํ กมฺเมปิ. น เกวลญฺจ กมฺมกิเลสาเยว อาสวา, อปิจ โข นานปฺปการกา อุปทฺทวาปิ. สุตฺเตสุ หิ "นาหํ จุนฺท ทิฏฺฐธมฺมิกานํเยว อาสวานํ สํวราย ธมฺมํ เทเสมี"ติ ๒- เอตฺถ วิวาทมูลภูตา กิเลสา อาสวาติ อาคตา. "เยน เทวูปปตฺยสฺส คนฺธพฺโพ วา วิหงฺคโม ยกฺขตฺตํ เยน คจฺเฉยฺยํ มนุสฺสตฺตญฺจ อพฺภเช ๓- เต มยฺหํ อาสวา ขีณา วิทฺธสฺตา วินฬีกตา"ติ ๔- เอตฺถ เตภูมิกญฺจ กมฺมํ อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา. "ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา"ติ ๕- เอตฺถ ปรูปวาทวิปฺปฏิสารวธพนฺธาทโย เจว อปายทุกฺขภูตา จ นานปฺปการา อุปทฺทวา. เต เต ปเนเต อาสวา ยตฺถ ยถา อาคตา, ตตฺถ ตถา เวทิตพฺพา. เอเต หิ วินเย ตาว "ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา"ติ ทฺวิธา อาคตา. สฬายตเน "ตโยเม อาวุโส อาสวา, กามาสโว ภวาสโว อวิชฺชาสโว"ติ ๖- ติธา อาคตา. อญฺเญสุ จ สุตฺตนฺเตสุ อภิธมฺเมสุ จ เต เอว ทิฏฺฐาสเวน สห จตุธา อาคตา. นิพฺเพธิกปริยาเยน "อตฺถิ ภิกฺขเว อาสวา นิรยคามินิยา, *- อตฺถิ อาสวา ติรจฺฉานโยนิคามินิยา, อตฺถิ อาสวา ปิตฺติวิสยคามินิยา, อตฺถิ อาสวา มนุสฺสโลกคามินิยา, อตฺถิ อาสวา เทวโลกคามินิยา"ติ ๗- ปญฺจธา อาคตา. ฉกฺกนิปาเต "อตฺถิ ภิกฺขเว อาสวา สํวรา ปหาตพฺพา"ติ อาทินา นเยน ฉธา อาคตา. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต เตเยว ทสฺสนปหาตพฺเพหิ สทฺธึ สตฺตธา อาคตา. อยํ ตาว อาสวปเท วจนตฺโถ เจว ปเภโท จ. @เชิงอรรถ: องฺ. ทสก. ๒๔/๖๑/๙๐ อวิชฺชาสุตฺต. ที. ปาฏิ. ๑๑/๑๘๒/๑๑๒ ปาสาทิกสุตฺต @ ก. อณฺฑชํ, ฉ.ม. อพฺพเช องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๖/๔๓-๔ โทณสุตฺต @ วินย. มหาวิ. ๑/๓๙/๒๖ ปาราชิกกณฺฑ องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๓๔/๔๖๓ นิพฺเพธิกสุตฺต @* ปาลิ....คมนิยา เอวมุปริปิ (สยา) องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๓๔/๔๖๓ (สยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๙.

สํวรปเท ปน สํวริยตีติ ๑- สํวโร ปิทหติ นิวาเรติ ปวตฺติตุํ น เทตีติ อตฺโถ. ตถาหิ "อนุชานามิ ภิกฺขเว ทิวา ปฏิสลฺลียนฺเตน ทวารํ สํวริตฺวา ปฏิสลฺลียิตุนฺ"ติ, ๒- "โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ ปญฺญาเยเต ปิถิยฺยเร"ติ ๓- อาทีสุ ปิธานฏฺเฐน สํวรมาห. สฺวายํ สํวโร ปญฺจวิโธ โหติ สีลสํวโร สติญาณขนฺติวิริยสํวโรติ. ตตฺถ "อิมินา ปาฏิโมกฺขสํวเรน อุเปโต"ติ ๔- อยํ สีลสํวโร. ปาฏิโมกฺขสีลญฺหิ เอตฺถ สํวโรติ วุตฺตํ. "จกฺขุนฺทฺริเย สํวรมาปชฺชตี"ติ ๕- อาทีสุ สติสํวโร. สติ เหตฺถ สํวโรติ วุตฺตา. "โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ ปญฺญาเยเต ปิถิยฺยเร"ติ อยํ ญาณสํวโร. ญาณญฺเหตฺถ ปิถิยฺยเรติ อิมินา ปิธานฏฺเฐน สํวโรติ วุตฺตํ. "ขโม โหติ สีตสฺส ฯเปฯ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติ ๖- อาทินา นเยน อิเธว ขนฺติวิริยสํวรา อาคตา. เตสญฺจ "สพฺพาสวสํวรปริยายนฺ"ติ อิมินา อุทฺเทเสน สงฺคหิตตฺตา สํวรภาโว เวทิตพฺโพ. อปิจ ปญฺจวิโธปิ อยํ สํวโร อิธ อาคโตเยว, ตตฺถ ขนฺติวิริยสํวรา ตาว วุตฺตาเยว. "โส ตญฺจ อนาสนํ ตญฺจ อโคจรนฺ"ติ ๗- อยมฺปเนตฺถ สีลสํวโร. "ปฏิสงฺขา โยนิโส จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต"ติ ๘- อยํ สติสํวโร. สพฺพตฺถ ปฏิสงฺขา ญาณสํวโร. อคหิตคหเณน ปน ทสฺสนํ ปฏิเสวนา ภาวนา จ ญาณสํวโร. ปริยายนฺติ เอเตน ธมฺมาติ ปริยาโย, อุปฺปตฺตึ นิโรธํ วา คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺตาวตา "สพฺพาสวสํวรปริยายนฺ"ติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตํ โหติ. [๑๕] อิทานิ ชานโต อหนฺติ อาทีสุ ชานโตติ ชานนฺตสฺส. ปสฺสโตติ ปสฺสนฺตสฺส. เทฺวปิ ปทานิ เอกตฺถานิ, พฺยญฺชนเมว นานํ. เอวํ สนฺเตปิ ชานโตติ ญาณลกฺขณํ อุปาทาย ปุคฺคลํ นิทฺทิสติ, ชานนลกฺขณญฺหิ ญาณํ. ปสฺสโตติ ญาณปฺปภาวํ อุปาทาย, ปสฺสนปฺปภาวญฺหิ ญาณํ. ญาณสมงฺคี ปุคฺคโล จกฺขุมา วิย จกฺขุนา รูปานิ ญาเณเนว วิวเฏ ธมฺเม ปสฺสติ. อปิจ โยนิโส มนสิการํ อุปฺปาเทตุํ ชานโต, อโยนิโส มนสิกาโร ยถา น อุปฺปชฺชติ, เอวํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สํวรยตีติ วินย. มหา. วิ. ๑/๗๗/๕๒ ปฐมปาราชิก: วินิตวตฺถุ. @ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๔๒/๕๓๒ อชิตมาณวกปญฺหา. อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖ ฌานวิภงฺค @ ที.สี. ๙/๒๑๓/๗๐ อินฺทฺริยสํวร ม.มู. ๑๒/๒๔,๒๖/๑๔,๑๕ มูลปริยายวคฺค @ ม. มู. ๑๒/๒๕/๑๕ สพฺพาสวสุตฺต ม. มู. ๑๒/๒๒/๑๓ "-".

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๐.

ปสฺสโตติ อยเมตฺถ สาโร. เกจิ ปนาจริยา พหู ปปญฺเจตฺวา ภณนฺติ. เต อิมสฺมึ อตฺเถ น ยุชฺชนฺติ. อาสวานํ ขยนฺติ อาสวปฺปหานํ อาสวานํ อจฺจนฺตขยสมุปฺปาทํ ขีณาการํ นตฺถิภาวนฺติ อยเมว อิมสฺมิญฺจ สุตฺเต "อาสวานํ ขยา อนาสวญฺเจโตวิมุตฺตินฺ"ติ ๑- อาทีสุ จ อาสวกฺขยตฺโถ. อญฺญตฺร ปน มคฺคผลนิพฺพานานิปิ อาสวกฺขโยติ วุจฺจนฺติ. ตถาหิ:- "เสกฺขสฺส สิกฺขมานสฺส อุชุมคฺคานุสาริโน ขยสฺมึ ปฐมํ ญาณํ ตโต อญฺญา อนนฺตรา"ติ ๒- อาทีสุ มคฺโค อาสวกฺขโยติ วุตฺโต. "อาสวานํ ขยา สมโณ โหตี"ติ อาทีสุ ๓- ผลํ. "ปรวชฺชานุปสฺสิสฺส นิจฺจํ อุชฺฌานสญฺญิโน อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ อารา โส อาสวกฺขยา"ติ ๔- อาทีสุ นิพฺพานํ "อาสวกฺขโย"ติ วุตฺตํ. โน อชานโต โน อปสฺสโตติ โย ปน น ชานาติ น ปสฺสติ, ตสฺส โน วทามีติ อตฺโถ. เอเตน เย อชานโต อปสฺสโตปิ สํวราทีหิเยว สุทฺธึ วทนฺติ, เต ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ. ปุริเมน วา ปททฺวเยน อุปาโย วุตฺโต, อิมินา อนุปายปฏิเสโธติ. สงฺเขเปน เจตฺถ ญาณํ อาสวานํ สํวรปริยาโยติ ทสฺสิตํ โหติ. อิทานิ ยํ ชานโต อาสวานํ ขโย โหติ, ตํ ทสฺเสตุกาโม กิญฺจ ภิกฺขเว ชานโตติ ปุจฺฉํ อารภิ. ตตฺถ ชานนา พหุวิธา. ทพฺพชาติโก เอว หิ โกจิ ภิกฺขุ ฉตฺตํ กาตุํ ชานาติ โกจิ จีวราทีนํ อญฺญตรํ, ตสฺส อีทิสานิ กมฺมานิ วตฺตสีเส ฐตฺวา กโรนฺตสฺส สา ชานนา มคฺคผลานํ ปทฏฺฐานํ น โหตีติ น วตฺตพฺพา. โย ปน สาสเน ปพฺพชิตฺวา เวชฺชกมฺมาทีนิ กาตุํ ชานาติ, ตสฺเสวํ @เชิงอรรถ: ม. มู. ๑๒/๔๓๘/๓๘๖ จูฬอสฺสปุรสุตฺต ขุ. อิติ. ๒๕/๖๒/๒๗๙ อินฺทฺริยสุตฺต @ ม. มู ๑๒/๔๓๘/๓๘๖ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๒๕๓/๖๐ อุชฺฌานสญฺญิตฺเถรวตฺถุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๑.

ชานโต อาสวา วฑฺฒนฺติเยว, ตสฺมา ยํ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ตเทว ทสฺเสนฺโต อาห โยนิโส จ มนสิการํ อโยนิโส จ มนสิการนฺติ. ตตฺถ โยนิโส มนสิกาโร นาม อุปายมนสิกาโร ปถมนสิกาโร, อนิจฺจาทีสุ อนิจฺจนฺติ อาทินา นเยน สจฺจานุโลมิเกน วา จิตฺตสฺส อาวชฺชนา อนฺวาวชฺชนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร, อยํ วุจฺจติ โยนิโส มนสิกาโร. อโยนิโส มนสิกาโรติ อนุปายมนสิกาโร อุปฺปถมนสิกาโร อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ ทุกฺเข สุขนฺติ อนตฺตนิ อตฺตาติ อสุเภ สุภนฺติ อโยนิโส มนสิกาโร อุปฺปถมนสิกาโร สจฺจปฏิกฺกูเลน วา จิตฺตสฺส อาวชฺชนา อนฺวาวชฺชนา อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร อยํ วุจฺจติ อโยนิโส มนสิกาโรติ. เอวํ โยนิโส มนสิการํ อุปฺปาเทตุํ ชานโต อโยนิโส มนสิกาโร จ ยถา น อุปฺปชฺชติ, เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. อิทานิ อิมสฺเสวตฺถสฺส ยุตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห อโยนิโส ภิกฺขเว ฯเปฯ ปหิยฺยนฺตีติ. เตน กึ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา อโยนิโส มนสิกโรโต อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ โยนิโส มนสิกโรโต ปหิยฺยนฺติ ตสฺมา ชานิตพฺพํ. โยนิโส มนสิการํ อุปฺปาเทตุํ ชานโต อโยนิโส มนสิกาโร จ ยถา น อุปฺปชฺชติ เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตีติ. อยํ ตาเวตฺถ สงฺเขปวณฺณนา. อยมฺปน วิตฺถาโร:- ตตฺถ "โยนิโส อโยนิโส"ติ อิเมหิ ตาว ทฺวีหิ ปเทหิ อาพทฺธํ โหติ อุปริ สกลสุตฺตํ. วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน หิ อุปริ สกลสุตฺตํ วุตฺตํ. อโยนิโส มนสิการมูลกญฺจ วฏฺฏํ, โยนิโส มนสิการมูลกํ วิวฏฺฏํ. กถํ? อโยนิโส มนสิกาโร หิ วฑฺฒมาโน เทฺว ธมฺเม ปริปูเรติ อวิชฺชญฺจ ภวตณฺหญฺจ. อวิชฺชาย จ สติ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา ฯเปฯ ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ, ตณฺหาย สติ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ฯเปฯ สมุทโย โหตี"ติ เอวํ อโยนิโส มนสิการพหุโล ปุคฺคโล วาตเวคาภิฆาเตน วิปฺปนฺนฏฺฐนาวา วิย คงฺคาวฏฺเฏ ปติตโคกุลํ วิย จกฺกยนฺเต ยุตฺตพลิพทฺโท วิย ปุนปฺปุนํ ภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ อาวฏฺฏํ ปริวฏฺฏํ กโรติ, เอวํ ตาว อโยนิโส มนสิการมูลกํ วฏฺฏํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๒.

โยนิโส มนสิกาโร ปน วฑฺฒมาโน "โยนิโส มนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ, `อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺฐงฺคกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสตี"ติ ๑- วจนโต สมฺมาทิฏฺฐิปฺปมุขํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ปริปูเรติ. ยา จ สมฺมาทิฏฺฐิ สา วิชฺชาติ ตสฺส วิชฺชุปฺปาทา ๒- "อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ ฯเปฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี"ติ ๓- เอวํ โยนิโส มนสิการมูลกํ วิวฏฺฏํ เวทิตพฺพํ. เอวํ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ อาพทฺธํ โหติ อุปริ สกลสุตฺตํ. เอวํ อาพทฺเธ เจตฺถ ยสฺมา ปุพฺเพ อาสวปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อุปฺปตฺติ วุจฺจมานา น ยุชฺชติ. น หิ ปหีนา ปุน อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปนฺนานมฺปน ปหานํ ยุชฺชติ, ตสฺมา อุทฺเทสปฏิโลมโตปิ "อโยนิโส ภิกฺขเว มนสิกโรโตติ อาทิมาห. ตตฺถ อโยนิโส มนสิกโรโตติ วุตฺตปฺปการํ อโยนิโส มนสิการํ อุปฺปาทยโต. อนุปฺปนฺนา เจว อาสวา อุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถ เย ปุพฺเพ อปฺปฏิลทฺธปุพฺพํ จีวราทึ วา ปจฺจยํ อุปฏฺฐากสทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสีนํ วา อญฺญตรํ มนุญฺญํ วตฺถุํ ปฏิลภิตฺวา ตํ สุภํ สุขนฺติ อโยนิโส มนสิกโรโต อญฺญตรญฺญตรํ วา ปน อนนุภูตปุพฺพํ อารมฺมณํ ยถา ตถา วา อโยนิโส มนสิกโรโต อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ, เต อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพา, อญฺญถา หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนุปฺปนฺนา นาม อาสวา น สนฺติ. อนนุภูตปุพฺเพปิ วตฺถุมฺหิ อารมฺมเณ วา ยสฺส ปกติสุทฺธิยา วา อุทฺเทสปริปุจฺฉาปริยตฺตินวกมฺมโยนิโสมนสิการานํ วา อญฺญตรวเสน ปุพฺเพ อนุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา ตาทิเสน ปจฺจเยน สหสา อุปฺปชฺชนฺติ, อิเมปิ อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพา. เตสุเยว ปน วตฺถารมฺมเณสุ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปนฺนา ปวฑฺฒนฺตีติ วุจฺจนฺติ. อิโต อญฺญถา ๔- ปฐมุปฺปนฺนานํ วฑฺฒิ นาม นตฺถิ. @เชิงอรรถ: สํ. มหา. ๑๙/๕๕/๒๔ โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺต ฉ.ม. วิชฺชุปฺปาทา @อวิชฺชานิโรโธ, "อวิชฺชานิโรธา... วินย. มหา. ๔/๑/๑-๒ โพธิกถา. @ ฉ.ม., อิ. อญฺญถา หิ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๓.

โยนิโส จ โข ภิกฺขเวติ เอตฺถ ปน ยสฺส ปกติสุทฺธิยา วา เสยฺยถาปิ อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส ภทฺทาย จ กาปิลานิยา อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีหิ วา การเณหิ อาสวา นุปฺปชฺชนฺติ, โส ปชานาติ "น โข เม อาสวา มคฺเคน สมุคฺฆาตํ คตา, หนฺท เนสํ สมูหตาย ปฏิปชฺชามี"ติ. ตโต มคฺคภาวนาย สพฺเพ สมุคฺฆาเตติ. ตสฺส เต อาสวา `อนุปฺปนฺนา น อุปฺปชฺชนฺตีติ วุจฺจนฺติ. ยสฺส ปน อารกสฺเสว สโต สติสมฺโมเสน สหสา อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต สํเวคมาปชฺชิตฺวา โยนิโส ปทหนฺโต เต อาสเว สมุจฺฉินฺทติ, ตสฺส อุปฺปนฺนา ปหียนฺตีติ วุจฺจนฺติ มณฺฑลารามวาสีมหาติสฺสคุตฺตตฺเถรสฺส วิย. โส กิร ตสฺมึเยว วิหาเร อุทฺเทสํ คณฺหติ, อถสฺส คาเม ปิณฺฑาย จรโต วิสภาคารมฺมเณ กิเลโส อุปฺปชฺชิ, โส ตํ วิปสฺสนาย วิกฺขมฺเภตฺวา วิหารํ อคมาสิ. ตสฺส สุปินนฺเตปิ ตํ อารมฺมณํ อุปฏฺฐาสิ. โส "อยํ กิเลโส วฑฺฒิตฺวา อปายสํวตฺตนิโก โหตี"ติ สํเวคํ ชเนตฺวา อาจริยํ อาปุจฺฉิตฺวา วิหารา นิกฺขมฺม มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถรสฺส สนฺติเก ราคปฏิปกฺขํ อสุภกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คุมฺพนฺตรํ ปวิสิตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปตฺถริตฺวา ๑- นิสชฺช อนาคามิมคฺเคน ปญฺจกามคุณิกราคํ ฉินฺทิตฺวา อุฏฺฐาย อาจริยํ วนฺทิตฺวา ปุนทิวเส อุทฺเทสมคฺคํ ปาปุณิ. เย ปน วตฺตมานานุปฺปนฺนา, เตสํ ปฏิปตฺติยา ปหานํ นาม นตฺถิ. [๑๖] อิทานิ "อุปฺปนฺนา จ อาสวา ปหิยฺยนฺตี"ติ อิทเมว ปทํ คเหตฺวา เย เต อาสวา ปหิยฺยนฺติ, เตสํ นานปฺปการโต อญฺญํปิ ปหานการณํ อาวีกาตุํ เทสนํ วิตฺถาเรนฺโต อตฺถิ ภิกฺขเว อาสวา ทสฺสนา ปหาตพฺพาติ อาทิมาห ยถาตํ ๒- เทสนาปฺปเภทกุสโล ธมฺมราชา. ตตฺถ ทสฺสนา ปหาตพฺพาติ ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. เอส นโย สพฺพตฺถ. ทสฺสนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา [๑๗] อิทานิ ตานิ ปทานิ อนุปุพฺพโต พฺยากาตุกาโม "กตเม จ ภิกฺขเว อาสวา ทสฺสนา ปหาตพฺพา"ติ ปุจฺฉํ กตฺวา มูลปริยายวณฺณนาย @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สนฺถริตฺวา. ฉ.ม. ยถา ตํ เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๔.

วุตฺตนเยเนว "อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน"ติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ มนสิกรณีเย ธมฺเม นปฺปชานาตีติ อาวชฺชิตพฺเพ สมนฺนาหริตพฺเพ ธมฺเม นปฺปชานาติ. อมนสิกรณีเยติ ตพฺพิปรีเต. เอส นโย เสเสสุ ปเทสุ. ยสฺมา ปน อิเม ธมฺมา มนสิกรณียา, อิเม อมนสิการณียาติ ธมฺมโต นิยโม นตฺถิ, อาการโต ปน อตฺถิ. เยนากาเรน มนสิกริยมานา อกุสลุปฺปตฺติปทฏฺฐานา โหนติ, เตนากาเรน น มนสิกาตพฺพา. เยน กุสลุปฺปตฺติปทฏฺฐานา โหนฺติ, เตนากาเรน มนสิกาตพฺพา. ตสฺมา "ยสฺส ภิกฺขเว ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน วา กามาสโว"ติ อาทิมาห. ตตฺถ ยสฺสาติ เย อสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส. มนสิกโรโตติ อาวชฺชยโต สมนฺนาหรนฺตสฺส. อนุปฺปนฺโน วา กามาสโวติ เอตฺถ สมุจฺจยตฺโถ วาสทฺโท น วิกปฺปตฺโถ. ตสฺมา ยถา "ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ฯเปฯ ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ ๑- วุตฺเต อปทา จ ทฺวิปทา จาติ อตฺโถ, ยถา จ "ภูตานํ วา สตฺตานํ ฐิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหายา"ติ ๒- วุตฺเต ภูตานญฺจ สมฺภเวสีนญฺจาติ อตฺโถ, ยถา จ "อคฺคิโต วา อุทกโต วา มิถุเภทโต วา"ติ ๓- วุตฺเต อคฺคิโต จ อุทกโต จ มิถุเภทโต จาติ อตฺโถ, เอวมิธาปิ อนุปฺปนฺโน จ กามาสโว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามาสโว ปวฑฺฒตีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. เอวํ เสเสสุ. เอตฺถ จ กามาสโวติ ปญฺจกามคุณิโก ราโค. ภวาสโวติ รูปารูปภเว ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ จ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตา. เอวํ ทิฏฺฐาสโวปิ ภวาสเวเอว สโมธานํ คจฺฉติ. อวิชฺชาสโวติ จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณํ. ตตฺถ กามคุเณ อสฺสาทโต มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน จ กามาสโว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ ปวฑฺฒติ. มหคฺคตธมฺเม อสฺสาทโต มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน จ ภวาสโว อุปฺปชฺติ, อุปฺปนฺโน จ ปวฑฺฒติ. ตีสุ ภูมีสุ ธมฺเมสุ จตุวิปลฺลาสปทฏฺฐานภาเวน มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน จ อวิชฺชาสโว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ ปวฑฺฒตีติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตนยปจฺจนีกโต สุกฺกปกฺโข วิตฺถาเรตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘ อคฺคปฺปสาทสุตฺต ม.มู. ๑๒/๔๐๒/๓๕๙ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺต @ ขุ.อุ. ๒๕/๗๖/๒๒๓ ปาฏลิคามิยสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๕.

กสฺมา ปน ตโย เอว อาสวา อิธ วุตฺตาติ. วิโมกฺขปฏิปกฺขโต. อปฺปณิหิตวิโมกฺขปฏิปกฺโข หิ กามาสโว, อนิมิตฺตสุญฺญตปฏิปกฺขา อิตเร. ตสฺมา อิเม ตโย อาสเว อุปฺปาเทนฺตา ติณฺณํ วิโมกฺขานํ อภาคิโน โหนฺติ, อนุปฺปาเทนฺตา ภาคิโนติ เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ตโย เอว วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ทิฏฺฐาสโวปิ วา เอตฺถ วุตฺโตเยวาติ วณฺณิตเมตํ. ตสฺส อมนสิกรณียานํ ธมฺมานํ มนสิการาติ มนสิการเหตุ, ยสฺมา เต ธมฺเม มนสิกโรติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย ทุติยปเทสุ. "อนุปฺปนฺนา เจว อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อาสวา ปวฑฺฒนฺตี"ติ เหฏฺฐา วุตฺตอาสวานํเยว อเภทโต นิคมนเมตํ. [๑๘] เอตฺตาวตา โย อยํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย ทสฺสนาย ปหาตพฺเพ อาสเว นิทฺทิสิตุํ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน วุตฺโต, โส ยสฺมา "อโยนิโส ภิกฺขเว มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อาสวา อุปฺปชฺชนฺตี"ติ เอวํ สามญฺญโต วุตฺตานํ อโยนิโส มนสิการปจฺจยานํ กามาสวาทีนํปิ อธิฏฺฐานํ, ตสฺมา เตปิ อาสเว เตเนว ปุคฺคเลน ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทสฺสนาย ปหาตพฺเพ อาสเว ทสฺเสนฺโต โส เอวํ อโยนิโส มนสิกโรติ, อโหสึ นุ โข อหนฺติ อาทิมาห. วิจิกิจฺฉาสีเสน เจตฺถ ทิฏฺฐาสวํปิ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ. ตสฺสตฺโถ ยสฺเสเต อิมินา วุตฺตนเยน อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ, โส ปุถุชฺชโน โย จายํ "อสฺสุตวา"ติ อาทินา นเยน วุตฺโต, โส ปุถุชฺชโน เอวํ อโยนิโส อนุปาเยน อุปฺปเถน มนสิกโรติ. กถํ? อโหสึ นุ โข ฯปฯ โส กุหึ คามี ภวิสฺสตีติ. กึ วุตฺตํ โหติ, โส เอวํ อโยนิโส มนสิกโรติ, ยถาสฺส "อหํ อโหสึ นุ โข"ติ อาทินา นเยน วุตฺตา โสฬสวิธาปิ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ. ๑- ตตฺถ อโหสึ นุ โข น นุ โขติ สสฺสตาการญฺจ อธิจฺจสมุปฺปตฺติอาการญฺจ นิสฺสาย อตีเตน อตฺตโน วิชฺชมานตญฺจ อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขติ. กึ การณนฺติ น วตฺตพฺพํ. อุมฺมตฺตโก วิย พาลปุถุชฺชโน ยถา วา ตถา วา ปวตฺตติ. อปิจ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อุปฺปชฺชตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๖.

อโยนิโส มนสิกาโรเยเวตฺถ การณํ. เอวํ อโยนิโส มนสิการสฺส ปน กึ การณนฺติ. เสฺวว ปุถุชฺชนภาโว อริยานํ อทสฺสนาทีนิ วา. นนุ จ ปุถุชฺชโนปิ โยนิโส มนสิกโรตีติ. โกว เอวมาห มนสิกโรตีติ. น ปน ตตฺถ ปุถุชฺชนภาโว การณํ, สทฺธมฺมสฺสวนกลฺยาณมิตฺตตาทีนิ ตตฺถ การณานิ. น หิ มจฺฉมํสาทีนิ อตฺตโน ปกติยา สุคนฺธานิ, อภิสงฺขารปจฺจยา ปน สุคนฺธานิปิ โหนฺติ. กึ นุ โข อโหสินฺติ. ชาติลิงฺคูปปตฺติโย นิสฺสาย ขตฺติโย นุ โข อโหสึ, พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทคหฏฺฐปพฺพชิตเทวมนุสฺสานํ อญฺญตโรติ กงฺขติ. กถํ นุ โขติ สณฺฐานาการํ นิสฺสาย ทีโฆ นุ โข อโหสึ, รสฺสโอทาตกณฺหปฺปมาณิกอปฺปมาณิกาทีนํ อญฺญตโรติ กงฺขติ. เกจิ ปน อิสฺสรนิมฺมานาทีนิ ๑- นิสฺสาย เกน นุ โข การเณน อโหสินฺติ เหตุโต กงฺขตีติ วทนฺติ. กึ หุตฺวา กึ อโหสินฺติ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย ขตฺติโย หุตฺวา นุ โข พฺราหฺมโณ อโหสึ ฯเปฯ เทโว หุตฺวา มนุสฺโสติ อตฺตโน ปรมฺปรํ กงฺขติ. สพฺพตฺเถว ปน อทฺธานนฺติ กาลาธิวจนเมตํ. ภวิสฺสามิ นุ โข น นุ โขติ สสฺสตาการญฺจ อุจฺเฉทาการญฺจ นิสฺสาย อนาคเต อตฺตโน วิชฺชมานตญฺจ อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขติ. เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมว. เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานนฺติ อิทานิ วา ปฏิสนฺธิมาทึ กตฺวา จุติปริยนฺตํ สพฺพมฺปิ วตฺตมานกาลํ คเหตฺวา. อชฺฌตฺตํ กถํกถี โหตีติ อตฺตโน ขนฺเธสุ วิจิกิจฺฉี ๒- โหติ. อหนฺนุ โขสฺมีติ อตฺตโน อตฺถิภาวํ กงฺขติ. ยุตฺตมฺปเนตนฺติ? ยุตฺตํ อยุตฺตนฺติ กา เอตฺถ จินฺตา. อปิเจตฺถ อิทํ วตฺถุมฺปิ อุทาหรนฺติ. จูฬมาตาย กิร ปุตฺโต มุณฺโฑ มหามาตาย ปุตฺโต อมุณฺโฑ, ตํ ปุตฺตํ มุณฺเฑสุํ. โส อุฏฺฐาย อหํ นุ โข จูฬมาตาย ปุตฺโตติ จินฺเตสิ. เอวํ อหํ นุ โขสฺมีติ กงฺขา โหติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. อิสฺสรนิมฺมานาทึ ฉ.ม. วิจิกิจฺโฉ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๗.

โน นุ โขสฺมีติ อตฺตโน นตฺถิภาวํ กงฺขติ. ตตฺราปิ อิทํ วตฺถุ:- เอโก กิร มจฺเฉ คณฺหนฺโต อุทเก จิรฏฺฐาเนน สีติภูตํ อตฺตโน อูรุํ มจฺโฉติ จินฺเตตฺวา ปหริ. อปโร สุสานปสฺเส เขตฺตํ รกฺขนฺโต ภีโต สงฺกุฏิโต สยิ. โส ปพุชฺฌิตฺวา อตฺตโน ชณฺณุกานิ เทฺว ยกฺขาติ จินฺเตตฺวา ปหริ. เอวํ โน นุ โขสฺมีติ กงฺขติ. กึ นุ โขติ ขตฺติโยว สมาโน อตฺตโน ขตฺติยภาวํ กงฺขติ. เอส นโย เสเสสุ. ๑- เทโว ปน สมาโน เทวภาวํ อชานนฺโต นาม นตฺถิ โสปิ ตมฺปน "อหํ รูปี นุ โข อรูปี นุ โข"ติ อาทินา นเยน กงฺขติ. ขตฺติยาทโย กสฺมา น ชานนฺตีติ เจ. อปฺปจฺจกฺขา เตสํ ตตฺถ ตตฺถ กุเล อุปฺปตฺติ. คหฏฺฐาปิ โปฏฺฐลิกาทโย ๒- ปพฺพชิตสญฺญิโน. ปพฺพชิตาปิ "กุปฺปนฺนุ โข กมฺมนฺ"ติ อาทินา นเยน คหฏฺฐสญฺญิโน. มนุสฺสาปิ จ ราชาโน วิย อตฺตนิ เทวสญฺญิโน โหนฺติ. กถํ นุ โขสฺมีติ วุตฺตนยเมว. เกวลญฺเหตฺถ อพฺภนฺตเร ชีโว นาม อตฺถีติ คเหตฺวา ตสฺส สณฺฐานาการํ นิสฺสาย ทีโฆ นุ โขสฺมิ. รสฺส จตุรํสฉฬํส อฏฺฐํสโสฬสํสาทีนํ อญฺญตรปฺปกาโรติ กงฺขนฺโต กถํ นุ โขสฺมีติ ๓- เวทิตพฺโพ. สรีรสณฺฐานํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อชานนฺโต นาม นตฺถิ. กุโต อาคโต, โส กุหึ คามี ภวิสฺสตีติ อตฺตภาวสฺส อาคตคตฏฺฐานํ ๔- กงฺขติ. [๑๙] เอวํ โสฬสปฺปเภทํ วิจิกิจฺฉํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ อิมินา วิจิกิจฺฉาสีเสน ทิฏฺฐาสวํ ทสฺเสตุํ อยํ เทสนา อารทฺธา, ตํ ทสฺเสนฺโต ตสฺส เอวํ อโยนิโส มนสิกโรโต ฉนฺนํ ทิฏฺฐีนนฺติ อาทิมาห. ตสฺส ปุคฺคลสฺส ยถา อยํ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, เอวํ อโยนิโส มนสิกโรโต ตสฺเสว สวิจิกิจฺฉสฺส อโยนิโส มนสิการสฺส ถามคตตฺตา ฉนฺนํ ทิฏฺฐีนํ อญฺญตรา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ สพฺพปเทสุ วาสทฺโท วิกปฺปตฺโถ. เอวํ วา เอวํ วา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ. อตฺถิ เม อตฺตาติ เจตฺถ สสฺสตทิฏฺฐิ สพฺพกาเลสุ @เชิงอรรถ: อิ. เสเสสุปิ โปราเณ โปตลิกา อิติ ลิขิยติ @ ฉ.ม., อิ. กถํ นุ โขสฺมีติ กงฺขตีติ เวทิตพฺโพ ฉ.ม. อาคติคติฏฺฐานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๘.

อตฺตโน อตฺตโน อตฺถิตํ คณฺหาติ. สจฺจโต เถตโตติ ภูตโต จ ถิรโต จ, เอวํ ๑- สจฺจนฺติ ภูตโต สุฏฺฐุ ทฬฺหภาเวนาติ วุตฺตํ โหติ. นตฺถิ เม อตฺตาติ อยมฺปน อุจฺเฉททิฏฺฐิ สโต สตฺตสฺส ตตฺถ ตตฺถ วิภวคหณโต. อถวา ปุริมาปิ ตีสุ กาเลสุ อตฺถีติ คหณโต สสฺสตทิฏฺฐิ, ปจฺจุปฺปนฺนเมว อตฺถีติ คณฺหนฺตี อุจฺเฉททิฏฺฐิ. ปจฺฉิมาปิ อตีตานาคเตสุ นตฺถีติ คหณโต `ภสฺมนฺตา อาหุติโยติ คหิตทิฏฺฐิกานํ วิย อุจฺเฉททิฏฺฐิ. อตีเต เอว นตฺถีติ คณฺหนฺตี อธิจฺจสมุปฺปตฺติกสฺเสว สสฺสตทิฏฺฐิ. อตฺตนาว อตฺตานํ สญฺชานามีติ สญฺญากฺขนฺธสีเสน ขนฺเธ อตฺตาติ คเหตฺวา สญฺญาย อวเสสกฺขนฺเธ สญฺชานโต อิมินา อตฺตนา อิมํ อตฺตานํ สญฺชานามีติ โหติ. อตฺตนาว อนตฺตานนฺติ สญฺญากฺขนฺธํเยว อตฺตาติ คเหตฺวา อิตเร จ จตฺตาโร อนตฺตาติ คเหตฺวา สญฺญาย เต สญฺชานโต เอวํ โหติ. อนตฺตนาว อตฺตานนฺติ สญฺญากฺขนฺธํ อนตฺตาติ อิตเร จ จตฺตาโร อตฺตาติ คเหตฺวา สญฺญาย เต สญฺชานโต เอวํ โหติ, สพฺพาปิ สสฺสตุจเฉททิฏฺฐิโยเยว. วโท เวเทยฺโยติ อาทโย ปน สสฺสตทิฏฺฐิยา เอว อภินิเวสาการา. ตตฺถ วทตีติ วโท, วจีกมฺมสฺส การโกติ วุตฺตํ โหติ. เวทยตีติ เวเทยฺโย, ชานาติ อนุภวติ จาติ วุตฺตํ โหติ. กึ เวเทตีติ. ตตฺร ตตฺร กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ ปฏิสํเวเทติ. ตตฺร ตตฺราติ เตสุ เตสุ โยนิคติฐิตินิวาสนิกาเยสุ อารมฺมเณสุ วา. นิจฺโจติ อุปฺปาทวยรหิโต. ธุโวติ ถิโร สารภูโต. สสฺสโตติ สพฺพกาลิโก. อวิปริณามธมฺโมติ อตฺตโน ปกติภวํ อวิชหนธมฺโม, กกณฺฏโก ๒- วิย นานาปฺปการตํ นาปชฺชติ. สสฺสติสมนฺติ จนฺทสุริยสมุทฺทมหาปฐวีปพฺพตา โลกโวหาเรน สสฺสติโยติ วุจฺจนฺติ. สสฺสตีหิ สมํ สสฺสติสมํ. ยาว สสฺสติโย ติฏฺฐนฺติ, ตาว ตเถว ฐสฺสตีติ คณฺหโต เอวํ ทิฏฺฐิ โหติ. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ทิฏฺฐิคตนฺติ อาทีสุ อิทนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพสฺส ปจฺจกฺขนิทสฺสนํ. ทิฏฺฐิคตสมฺพนฺเธน จ อิทนฺติ วุตฺตํ น ทิฏฺฐิสมฺพนฺเธน, เอตฺถ จ ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิคตํ คูถคตํ วิย. ทิฏฺฐีสุ วา คตํ อิทํ ทสฺสนํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. อิทํ โปราเณ กกณฺฐโกติ ลิขิยติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๙.

ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิอนฺโตคธตฺตาติปิ ทิฏฺฐิคตํ. ทิฏฺฐิยา วา คตํ ทิฏฺฐิคตํ. อิทญฺหิ อตฺถิ เม อตฺตาติ อาทิ ทิฏฺฐิยา คมนมตฺตเมว, นตฺเถตฺถ อตฺตา วา นิจฺโจ วา โกจีติ วุตฺตํ โหติ. สา จายํ ทิฏฺฐิ ทุนฺนิคฺคมนฏฺเฐน คหนํ. ทูรติกฺกมนฏฺเฐน สปฺปฏิภยฏฺเฐน จ กนฺตาโร ทุพฺภิกฺขกนฺตารวาฬกนฺตาราทโย วิย. สมฺมาทิฏฺฐิยา วินิวิชฺฌนฏฺเฐน วา วิโลมนฏฺเฐน วา วิสูกํ. กทาจิ สสฺสตสฺส กทาจิ อุจฺเฉทสฺส คหณโต วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ วิปฺผนฺทิตํ. พนฺธนฏฺเฐน สํโยชนํ. เตนาห "ทิฏฺฐิคหนํ *- ฯเปฯ ทิฏฺฐิสํโยชนนฺ"ติ. ๑- อิทานิสฺส ตเมว พนฺธนตฺถํ ทสฺเสนฺโต ทิฏฺฐิโยชนสํยุตฺโตติ อาทิมาห. ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ, อิมินา ทิฏฺฐิสํโยชเนน สํยุตโต ปุถุชฺชโน เอเตหิ ชาติอาทีหิ น ปริมุจฺจติ. กึ วา พหุนา, สกลวฏฺฏทุกฺขโตปิ น มุจฺจตีติ. [๒๐] เอวํ ฉปฺปเภทํ ทิฏฺฐาสวํ ทสฺเสตฺวา ยสฺมา สีลพฺพตปรามาโส กามาสวาทิวเสเนว ทสฺสิโต โหติ. กามสุขตฺถญฺหิ ภวสุขภววิสุทฺธิอตฺถญฺจ อวิชฺชาย อภิภูตา อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณา สีลพฺพตานิ ปรามสนฺติ, ตสฺมา ตํ อทสฺเสตฺวา ทิฏฺฐิคหเณน วา ตสฺส คหิตตฺตาปิ ตํ อทสฺเสตฺวาว อิทานิ โย ปุคฺคโล ทสฺสนาปหาตพฺเพ อาสเว ปชหติ, ตํ ทสฺเสตฺวา เตสํ อาสวานํ ปหานํ ทสฺเสตุํ ปุพฺเพ วา อโยนิโส มนสิกโรโต ปุถุชฺชนสฺส เตสํ อุปฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตพฺพิปรีตสฺส ปหานํ ทสฺเสตุํ สุตวา จ โข ภิกฺขเวติ อาทิมาห. ตสฺสตฺโถ, ยาว โส อิทํ ทุกฺขนฺติ อาคจฺฉติ ตาว เหฏฺฐา วุตฺตนเยน จ วุตฺตปจฺจนีกโต เวทิตพฺโพ. ปจฺจนีกนเยน ปน สพฺพากาเรน อริยธมฺมสฺส อโกวิทอวินีตปจฺจนีกโต อยํ "สุตวา อริยสาวโก อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต"ติ เวทิตพฺโพ. อปิจ โข สิกฺขาปฺปตฺตวิปสฺสนโต ปภูติ ตาว โคตฺรภู, ตาว ตทนุรูเปน อตฺเถน อยํ อริยสาวโกติ เวทิตพฺโพ. [๒๑] "โส อิทํ ทุกฺขนฺติ โยนิโย มนสิกโรตี"ติ อาทีสุ อยมฺปน อตฺถวิภาวนา, โส จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานิโก อริยาสาวโก ตณฺหาวชฺชา เตภูมิกา @เชิงอรรถ: อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๓๘๑/๑๐๗ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ * ปาลิ... คหณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๐.

ขนฺธา ทุกฺขํ, ตณฺหา ทุกฺขสมุทโย, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรโธ, นิโรธสมฺปาปโก มคฺโคติ เอวํ ปุพฺเพว อาจริยสนฺติเก อุคฺคหิตจตุสจฺจกมฺมฏฺฐาโน อปเรน สมเยน วิปสฺสนามคฺคํ สมารุฬฺโห สมาโน เต เตภูมิเก ขนฺเธ อิทํ ทุกฺขนฺติ โยนิโส มนสิกโรติ, อุปาเยน ปเถน สมนฺนาหรติ เจว วิปสฺสติ จ. เอตฺถ หิ ยาว โสตาปตฺติมคฺโค, ตาว มนสิการสีเสเนว วิปสฺสนา วุตฺตา. ยา ปนายํ ตสฺเสว ทุกฺขสฺส สมุฏฺฐาปิกา จ ภวิกา ตณฺหา, อยํ สมุทโยติ โยนิโส มนสิกโรติ ยสฺมา ปน อิทํ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ อิทํ ฐานํ ปตฺวา นิรุชฺฌนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ยทิทํ นิพฺพานํ นาม, อยํ ทุกฺขนิโรโธติ โยนิโส มนสิกโรติ. นิโรธสมฺปาปกํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ โยนิโส มนสิกโรติ, อุปาเยน ปเถน สมนฺนาหรติ เจว วิปสฺสติ จ. ตตฺรายํ อุปาโย, อภินิเวโส นาม วฏฺเฏ โหติ, วิวฏฺเฏ นตฺถิ. ตสฺมา "อยํ อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย ปฐวีธาตุ อาโปธาตู"ติ อาทินา นเยน สกสนฺตติยํ จตฺตาริ ภูตานิ ตทนุสาเรน อุปาทารูปานิ จ ปริคฺคเหตฺวา อยํ รูปกฺขนฺโธติ ววตฺถเปติ, ตํ ววตฺถาปยโต อุปฺปนฺเน ตทารมฺมเณ จิตฺตเจตสิเก ธมฺเม อิเม จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธาติ ววตฺถเปติ, ตโต อิเม ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขนฺติ ววตฺถเปติ, เต ปน สงฺเขปโต นามญฺจ รูปญฺจาติ เทฺว ภาคา เอว โหนฺติ. อิทญฺจ นามรูปํ สเหตุ สปจฺจยํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺส อยํ เหตุ อยํ ปจฺจโยติ อวิชฺชาภวตณฺหากมฺมาหาราทิเก เหตุปจฺจเยว ววตฺถาเปติ. ตโต เตสํ ปจฺจยานญฺจ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานญฺจ ยาถาวสรสลกฺขณํ ววตฺถเปตฺวา อิเม ธมฺมา อหุตฺวา โหนฺตีติ อนิจฺจลกฺขณํ อาโรเปติ, อุทยวยปีฬิตตฺตา ทุกฺขาติ ทุกฺขลกฺขณํ อาโรเปติ, อวสวตฺตนโต อนตฺตาติ อนตฺตลกฺขณํ อาโรเปติ. เอวํ ตีณิ ลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา ปฏิปาฏิยา วิปสฺสนํ ปวตฺเตนฺโต โสตาปตฺติมคฺคํ ปาปุณาติ. ตสฺมึ ขเณ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวเธเนว ปฏิวิชฺฌติ, เอกาภิสมเยน อภิสเมติ. ทุกขํ ปริญฺญาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยํ ปหานปฏิเวเธน, นิโรธํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๑.

สจฺฉิกิริยาปฏิเวเธน, มคฺคํ ภาวนาปฏิเวเธน. ทุกฺขญฺจ ปริญฺญาภิสมเยนาภิสเมติ ฯเปฯ มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ, โน จ โข อญฺญมญฺเญน ญาเณน. เอกญาเณเนว หิ เอส นิโรธํ อารมฺมณโต เสสานิ กิจฺจโต ปฏิวิชฺฌติ เจว อภิสเมติ จ. น หิ ตสฺส ตสฺมึ สมเย เอวํ โหติ "อหํ ทุกฺขํ ปริชานามี"ติ วา ฯเปฯ "มคฺคํ ภาเวมี"ติ วาติ, อปิจ ขฺวาสฺส อารมฺมณํ กตฺวา ปฏิเวธวเสน นิโรธํ สจฺฉิกโรโตเยว ตํ ญาณํ ทุกฺขปริญฺญากิจฺจมฺปิ สมุทยปหานกิจฺจมฺปิ มคฺคภาวนากิจฺจมฺปิ กโรติเยว. ตสฺส เอวํ อุปาเยน โยนิโส มนสิกโรโต ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ. วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, อฏฺฐวตฺถุกา วิจิกิจฺฉา, "สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธี"ติ สีลพฺพตานํ ปรามสนโต สีลพฺพตปรามาโสติ. ตตฺถ จตูสุ อาสเวสุ สกฺกายทิฏฺฐิสีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺฐาสเวน สงฺคหิตา อาสวา เจว สํโยชนา จ. วิจิกิจฺฉา สํโยชนเมว, น อาสโว. "ทสฺสนา ปหาตพฺพา อาสวา"ติ เอตฺถ ปริยาปนฺนตฺตา ปน อาสวาติ. "อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ ปหาตพฺพา"ติ อิเม สกฺกายทิฏฺฐิอาทโย ทสฺสนา ปหาตพฺพา นาม อาสวาติ ทสฺเสนฺโต อาห. อถวา ยา อยํ ฉนฺนํ ทิฏฺฐีนํ อญฺญตรา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตีติ เอวํ สรูเปเนว สกฺกายทิฏฺฐิ วิภตฺตา. ตํ สนฺธายาห "อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว"ติ. สา จ ยสฺมา สหชาตปหาเนกฏฺเฐหิ สทฺธึ ปหียติ. ทิฏฺฐาสเว หิ ปหียมาเน ตํสหชาโต จตูสุ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตจิตฺเตสุ กามาสโวปิ อวิชฺชาสโวปิ ปหียติ. ปหาเนกฏฺโฐ ปน จตูสุ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ นาคสุปณฺณาทิสมิทฺธิปตฺถนาวเสน อุปฺปชฺชมาโน ภวาสโว. เตเนว สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวปิ. ทวีสุ โทมนสฺสจิตฺเตสุ ปาณาติปาตาทินิพฺพตฺตโก อวิชฺชาสโวปิ, ตถา วิจิกิจฺฉาจิตฺตสมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวปีติ เอวํ สพฺพตฺถาปิ อวเสสา ตโยปิ อาสวา ปหียนฺติ. ตสฺมา พหุวจนนิทฺเทโส กโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอส โปราณานํ อธิปฺปาโย. ทสฺสนา ปหาตพฺพาติ ทสฺสนํ นาม โสตาปตฺติมคฺโค, เตน ปหาตพฺพาติ อตฺโถ. กสฺมา โสตาปตฺติมคฺโค ทสฺสนํ? ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโต. นนุ โคตฺรภู ปฐมตรํ ปสฺสตีติ. โน น ปสฺสติ. ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจมฺปน น กโรติ สํโยชนานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๒.

อปฺปหานโต. ตสฺมา ปสฺสตีติ น วตฺตพฺโพ. ยตฺถ กตฺถจิ ราชานํ ทิสฺวาปิ ปณฺณาการํ ทตฺวา กิจฺจนิปฺผตฺติยา อทิฏฺฐตฺตา "อชฺชาปิ ราชานํ น ปสฺสามี"ติ วทนฺโต คามวาสี ปุริโส เจตฺถ นิทสฺสนํ. สํวราปหาตพฺพอาสววณฺณนา [๒๒] เอวํ ทสฺสเนน ปหาตพฺเพ อาสเว ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ นิทฺทิฏฺเฐ สํวรา ปหาตพฺเพ ทสฺเสตุํ กตเม จ ภิกฺขเว อาสวา สํวรา ปหาตพฺพาติ อาห. เอวํ สพฺพตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิโต ปรญฺหิ อตฺถมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม. นนุ จ ทสฺสเนน ภาวนายาติ อิเมหิ ทฺวีหิ อปหาตพฺโพ อาสโว นาม นตฺถิ, อถ กสฺมา วิสุํ สํวราทีหิ ปหาตพฺเพ ทสฺเสตีติ. สํวราทีหิ ปุพฺพภาเค วิกฺขมฺภิตา อาสวา จตูหิ มคฺเคหิ สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา เตสํ มคฺคานํ ปฺพฺพภาเค อิเม ปญฺจหากาเรหิ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. ตสฺมา โย จายํ วุตฺโต ปฐโม ทสฺสนมคฺโคเยว, อิทานิ ภาวนานาเมน วุจฺจิสฺสนฺติ ๑- ตโย มคฺคา, เตสํ สพฺเพสมฺปิ อยํ ปุพฺพภาคปฏิปทาติ เวทิตพฺพา. ตตฺเถ อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. ปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขาย. ตตฺรายํ สงฺขาสทฺโท ญาณโกฏฺฐาสปญฺญตฺติคณนาสุ ทิสฺสติ. "สงฺขาเยกํ ปฏิเสวตี"ติ ๒- อาทีสุ หิ ญาเณ ทิสฺสติ. "ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺตี"ติ ๓- อาทีสุ โกฏฺฐาเส. "เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา"ติ ๔- อาทีสุ ปญฺญตฺติยํ. "น *- สุกรํ สงฺขาตุนฺ"ติ ๕- อาทีสุ คณนายํ. อิธ ปน ญาเณ ทฏฺฐพฺโพ. ปฏิสงฺขา โยนิโสติ หิ อุปาเยน ปเถน ปฏิสงฺขาย ญตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ อสํวเร อาทีนวปฏิสงฺขา โยนิโส ปฏิสงฺขาติ เวทิตพฺพา. สา จายํ "วรํ ภิกฺขเว ตตฺตาย อโยสลากาย อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สญฺโชติภูตาย @เชิงอรรถ: ม. พุชฺฌิสฺสนฺติ ม.ม. ๑๓/๑๖๘/๑๓๙ นฬกสุตฺต @ ม.มู. ๑๒/๒๐๑/๑๖๙ มธุปิณฺฑิกสุตฺต @ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๓๑๓-๑๕/๒๙๗ นิกฺเขปกณฺฑ @*-๕ ปาลิ. สุกโร, สํ. นิทาน. ๑๖/๑๒๘/๑๗๕ ปพฺพตสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๓.

จกฺขุนฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺฐํ, น เตฺวว จกฺขุวิญฺเญยฺเยสุ รูเปสุ อนุพฺยญฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโห"ติ ๑- อาทินา อาทิตฺตปริยายนเยน เวทิตพฺพา. จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต วิหรตีติ เอตฺถ จกฺขุเมว อินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยํ, สํวรณโต สํวโร, ปิทหนโต ถกนโตติ วุตฺตํ โหติ. สติยา เอตํ อธิวจนํ. จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร จกฺขุนฺทฺริยสํวโร. ติตฺถกาโก อาวาฏกจฺฉโป วนมหิโสติ อาทโย วิย. ตตฺถ กิญฺจาปิ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร วา อสํวโร วา นตฺถิ. น หิ จกฺขุปสาทํ นิสฺสาย สติ วา มุฏฺฐสจฺจํ วา อุปฺปชฺชติ. อปิจ ยทา รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, ตทา ภวงฺเค ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตโต จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ, ตโต วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ, ตโต วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ, ตโต กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ ๒- สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ. ตทนนฺตรํ ชวติ. ตตฺถาปิ เนว ภวงฺคสมเย, น อาวชฺชนาทีนํ อญฺญตรสมเย สํวโร วา อสํวโร วา อตฺถิ. ชวนกฺขเณ ปน สเจ ทุสฺสีลฺยํ วา มุฏฺฐสจฺจํ วา อญฺญาณํ วา อกฺขนฺติ วา โกสชฺชํ วา อุปฺปชฺชติ, อยํ อสํวโร โหติ, เอวํ โหนฺโตปิ โส จกฺขุนฺทฺริเย อสํวโรติ วุจฺจติ. กสฺมา? ยสฺมา ตสฺมึ สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ, ยถา กึ, ยถา นคเร จตูสุ ทฺวาเรสุ อสํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆรทฺวารโกฏฺฐกคพฺภาทโย สุสํวุตา, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ อรกฺขิตํ อโคปิตเมว โหติ. นครทวาเรน หิ ปวิสิตฺวา โจรา ยทิจฺฉนฺติ, ตํ หเรยฺยุํ, ๓- เอวเมว ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ๔- ตสฺมิมฺปน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ยถา กึ, ยถา นครทฺวาเรสุ สํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆราทโย อสํวุตา, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ สุรกฺขิตํ สุโคปิตเมว โหติ. @เชิงอรรถ: สํ. สฬา. ๑๘/๓๐๓/๒๑๐ สมุทฺทวคฺค: อาทิตฺตปริยายสุตฺต. @ สี., อิ. โวฏฺฐปนกิจฺจํ ฉ.ม., อิ. กเรยฺยุํ ฉ.ม., อิ. วีถิจิตฺตานิปีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๔.

นครทฺวาเรสุ หิ ปิทหิเตสุ โจรานํ ปเวโส นตฺถิ, เอวเมว ชวเน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ สุคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ตสฺมา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโนปิ จกฺขุนฺทฺริยสํวโรติ วุตฺโต. อิธ จายํ สติสํวโร อธิปฺเปโตติ เวทิตพฺโพ. จกฺขุนฺทฺริยสํวเรน สํวุโต จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต อุเปโตติ วุตฺตํ โหติ. ตถาหิ ปาฏิโมกฺขสํวรสํวุโตติ อิมสฺส วิภงฺเค "อิมินา ปาฏิโมกฺขสํวเรน อุเปโป โหติ ฯเปฯ สมนฺนาคโต"ติ ๑- วุตฺตํ ตํ เอกชฺฌํ กตฺวา จกฺขุนฺทฺริยสํวเรน สํวุโตติ เอวมตฺถโต เวทิตพฺพํ. ๒- อถวา สํวรีติ สํวุโต, ถเกสิ ปิทหีติ วุตฺตํ โหติ. จกฺขุนฺทฺริเย สํวรสํวุโต จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต, จกฺขุนฺทฺริยสํวรสญฺญิตํ สติกวาฏํ จกฺขุทฺวาเร ฆรทฺวาเร กวาฏํ วิย สํวริ ถเกสิ ปิทหีติ วุตฺตํ โหติ. อยเมว เจตฺถ อตฺโถ สุนฺทรตโร. ตถาหิ "จกฺขุนฺทฺริยสํวรํ อสํวุตสฺส วิหรโต สํวุตสฺส วิหรโต"ติ เอตฺถ ทฺวีสุ ปเทสุ อยเมว อตฺโถ ทิสฺสตีติ. วิหรตีติ เอวํ จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต เยน เกนจิ อิริยาปถวิหาเรน วิหรติ. ยญฺหิสฺสาติ อาทิมฺหิ ยํ จกฺขุนฺทฺริยสํวรํ อสฺส ภิกฺขุโน อสํวุตสฺส อถเกตฺวา อปิทหิตฺวา วิหรนฺตสฺสาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อถวา เยการสฺส ยนฺติ อาเทโส, หิกาโร จ ปทปูรโณ, เย อสฺสาติ อตฺโถ. อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ นิพฺพตฺเตยฺยุํ. อาสวา วิฆาฏปริฬาหาติ ๓- จตฺตาโร อาสวา จ อญฺเญ จ วิฆาฏกรา กิเลสปริฬาหา วิปากปริฬาหา วา. ๔- จกฺขุทฺวาเร หิ อิฏฺฐารมฺมณํ อาปาถคตํ กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยโต อภินนฺทโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ, อีทิสํ อญฺญสฺมิมฺปิ สุคติภเว ลภิสฺสามีติ ภวปตฺถนาย อสฺสาทยโต ภวาสโว อุปฺปชฺชติ, สตฺโตติ วา สตฺตสฺสาติ วา คณฺหนฺตสฺส ทิฏฺฐาสโว อุปฺปชฺชติ, สพฺเพเหว สหชาตํ อญฺญาณํ อวิชฺชาสโวติ จตฺตาโร อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ. เตหิ สมฺปยุตฺตา อปเร กิเลสา วิฆาฏปริฬาหา, อายตึ วา เตสํ วิปากา. เตปิ หิ อสํวุตสฺเสว วิหรโต อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ วุจฺจนฺติ. @เชิงอรรถ: อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖ ฌานวิภงฺค. ฉ.ม., อิ. เวทิตพฺโพ @ ฉ.ม. วิฆาตปริฬาหา เอวมุปริปิ ฉ.ม. จ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๕.

เอวํส เตติ เอวํ อสฺส เต เอว, เอเตน อุปาเยน น โหนฺติ, โน อญฺญถาติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย ปฏิสงฺขา โยนิโส โสตินฺทฺริยสํวรสํวุโตติ อาทีสุ. อิเม วุจฺจนฺติ อาสวา สํวรา ปหาตพฺพาติ อิเม ฉสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาโร ๑- กตฺวา จตุวีสติ อาสวา สํวเรน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติ. สพฺพตฺเถว เจตฺถ สติสํวโร เอว สํวโรติ เวทิตพฺโพ. ปฏิเสวนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา [๒๓] ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรนฺติ อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค สีลกถายํ วุตฺตเมว. ยญฺหิสฺสาติ ยํ จีวรปิณฺฑปาตาทีสุ วา อญฺญตรํ อสฺส. อปฏิเสวโตติ เอวํ โยนิโส อปฏิเสวนตสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว. เกวลํ ปนิธ อลทฺธํ จีวราทึ ปตฺถยโต ลทฺธํ วา อสฺสาทยโต กามาสวสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. อีทิสํ อญฺญสฺมิมฺปิ สมฺปตฺติภเว สุคติภเว ลภิสฺสามีติ ภวปตฺถนาย อสฺสาทยโต ภวาสวสฺส อหํ ลภามีติ วา มยฺหํ วา อิทนฺติ อตฺตสญฺญํ อธิฏฺฐหโต ๒- ทิฏฺฐาสวสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. สพฺเพเหว ปน สหชาโต อวิชฺชาสโวติ เอวํ จตุนฺนํ อาสวานํ อุปฺปตฺติ วิปากปริฬาหา ปน ๓- นวเวทนุปฺปาทนโตปิ เวทิตพฺพา. อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว อาสวา ปฏิเสวนา ปหาตพฺพาติ อิเม เอกเมกสฺมึ ปจฺจเย จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา โสฬส อาสวา อิมินา ญาณสํวรสงฺขาเตน ปจฺจเวกฺขณปฏิเสวเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ. ๔- อธิวาสนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา [๒๔] ปฏิสงฺขา โยนิโส ขโม โหติ สีตสฺสาติ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา ขโม ๕- โหติ สีตสฺส สีตํ ขมติ สหติ, น อวีรปุริโส วิย @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. จตฺตาโร จตฺตาโร สี., อิ. อวิชหโต ฉ.ม., อิ. จ @ ฉ.ม., อิ. วุจฺจนฺติ อิ. ขนฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๖.

อปฺปมตฺตเกนาปิ สีเตน จลติ กมฺปติ กมฺมฏฺฐานํ วิชหติ. อปิจ โข โลมสนาคตฺเถโร วิย อนปฺปเกนาปิ สีเตน ผุฏฺโฐ น จลติ น กมฺปติ กมฺมฏฺฐานเมว มนสิกโรติ. เถโร กิร เจติยปพฺพเต ปิยงฺคุคุหายํ ปธานฆเร วิหรนฺโต อนฺตรฏฺฐเก หิมปาตสมเย โลกนฺตริยนิรเย ปจฺจเวกฺขิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อวิชหนฺโตว อพฺโภกาเส วีตินาเมสิ. เอวํ อุณฺหาทีสุปิ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา. เกวลญฺหิ โย ภิกฺขุ อธิมตฺตมฺปิ อุณฺหํ สหติ เสฺวว เถโร วิย, อยํ "ขโม อุณฺหสฺสา"ติ เวทิตพฺโพ. เถโร กิร คิมหสมเย ปจฺฉาภตฺตํ พหิจงฺกเม นิสีทิ. กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรโต ๑- เสทาปิสฺส กจฺเฉหิ มุจฺจนฺติ. อถ นํ อนฺเตวาสิโก อาห "อิธ ภนฺเต นิสีทถ, สีตโล โอกาโส"ติ. เถโร "อุณฺหภเยน เนวมฺหิ อาวุโส อิธ นิสินฺโน"ติ อวีจิมหานิรยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา นิสีทิเยว. อุณฺหนฺติ เจตฺถ อคฺคิสนฺตาโป จ เวทิตพฺโพ. สุริยสนฺตาปวเสน ปเนตํ วตฺถุ วุตฺตํ. โย จ เทฺว ตโย วาเร ภตฺตํ วา ปานียํ วา อลภมาโนปิ อนมตคฺเค สํสาเร อตฺตโน ปิตฺติวิสยูปปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อเวเธนฺโต กมฺมฏฺฐานํ น วิชหติเยว. อธิมตฺเตหิ ฑํสมกสวาตาตปสมฺผสฺเสหิ ผุฏฺโฐ จาปิ ติรจฺฉานูปปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อเวเธนฺโต กมฺมฏฺฐานํ น วิชหติเยว. สิรึสปสมฺผสฺเสน ผุฏฺโฐ จาปิ อนมตคฺเค สํสาเร สีหพฺยคฺฆาทิมุเขสุ อเนกวารํ ปริวตฺติตํ ปุพฺพตฺตภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อเวเธนฺโต กมฺมฏฺฐานํ น วิชหติเยว ปธานิยตฺเถโร วิย. อยํ "ขโม ชิฆจฺฉาย ฯเปฯ สิรึสปสมฺผสฺสานนฺ"ติ เวทิตพฺโพ. เถรํ กิร ขณฺฑเวลมหาวิหาเร ๒- กณฺณิการปธานิยฆเร ๓- อริยวํสํ สุณนฺตํ โฆรวิโส สปฺโป ฑํสิ. เถโร ชานิตฺวาปิ ปสนฺนจิตฺโต นิสินฺโน ธมฺมํเยว สุณาติ. วิสเวโค ถทฺโธ อโหสิ. เถโร อุปสมฺปนฺนมณฺฑลํ อาทึ กตฺวา สีลํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริสุทฺธสีโลมฺหีติ ปีตึ อุปฺปาเทสิ. สห ปีตุปฺปาทา ๔- วิสํ นิวตฺติตฺวา ปฐวึ ปาวิสิ. เถโร ตตฺเถว จิตฺเตกคฺคตํ ลภิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. มนสิกโรนฺโต ฉ.ม. ขณฺฑเจลวิหาเร, ม. ขณฺเฑ เจติยวิหาเร @ ฉ.ม. กณิการปธานิยฆเร ปุราณโปตฺถเก จิตฺตุปฺปาทาติ ทิสฺสติ. ตํ ปมาทเลขํ @ภเวยฺย. ฏีกายญฺหิ ผรณปีติยา อุปฺปาเทน สเหวาติ วุตฺตํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๗.

โย ปน อกฺโกสนวเสน ทูรุตฺเต ทูรุตฺตตฺตาเยว จ ทูราคเต อปิ อนฺติมวตฺถุสหิเต วจนปเถ สุตฺวา ขนฺติคุณํเยว ปจฺจเวกฺขิตฺวา น เวธติ ทีฆภาณกอภยตฺเถโร วิย. อยํ "ขโม ทูรุตฺตานํ ทูราคตานํ วจนปถานนฺ"ติ เวทิตพฺโพ. เถโร กิร ปจฺจยสนฺโตสภาวนารามตาย มหาอริยวํสปฏิปทํ กเถสิ, สพฺโพ มหาคาโม อาคจฺฉติ. เถรสฺส มหาสกฺกาโร อุปฺปชฺชิ. ๑- ตํ อญฺญตโร มหาเถโร อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ทีฆภาณโก อริยวํสํ กเถมีติ สพฺพรตฺตึ โกลาหลํ กโรตีติ อาทีหิ อกฺโกสิ, อุโภปิ จ อตฺตโน อตฺตโน วิหารํ คจฺฉนฺตา คาวุตมตฺตํ เอกปเถน อคมํสุ. สกลคาวุตมฺปิ โส ตํ อกฺโกสิเยว. ตโต ยตฺถ ทฺวินฺนํ วิหารานํ มคฺโค ภิชฺชติ, ตตฺถ ฐตฺวา ทีฆภาณกตฺเถเร ตํ วนฺทิตฺวา "เอส ภนฺเต ตุมฺหากํ มคฺโค"ติ อาห. โส อสุณนฺโต วิย อคมาสิ, เถโรปิ วิหารํ คนฺตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา นิสีทิ. ตเมนํ อนฺเตวาสิโก "กึ ภนฺเต สกลคาวุตํ ปริภาสนฺตํ น กิญฺจิ อโวจุตฺถา"ติ. เถโร "ขนฺติเยว อาวุโส มยฺหํ ภาโร น อกฺขนฺติ, เอกปทุทฺธาเรปิ กมฺมฏฺฐานวิโยคํ น ปสฺสามี"ติ อาห. เอตฺถ จ วจนเมว วจนปโถติ เวทิตพฺโพ. โย ปน อุปฺปนฺนา สารีริกา เวทนา ทุกฺขาปนฏฺเฐน ๒- ทุกฺขา, ทุกฺขาวหนฏฺเฐน ๓- ติปฺปา, ผรุสฏฺเฐน ขรา, ติขิณฏฺเฐน กฏุกา, อสฺสาทวิรหิตโต ๔- อสาตา, มนสฺส ๕- อวฑฺฒนโต อมนาปา, ปาณหรณสมตฺถตาย ปาณหรา อธิวาเสติเยว, น เวธติ. เอวํสภาโว โหติ จิตฺตลตาปพฺพเต ปธานิยตฺเถโร วิย. อยํ "อุปฺปนฺนานํ ฯเปฯ อธิวาสนชาติโก"ติ เวทิตพฺโพ. เถรสฺส กิร รตฺตึ ปธาเนน วีตินาเมตฺวา ฐิตสฺส อุทรวาโต อุปฺปชฺชิ. โส ตํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต อาวตฺตติ ปริวตฺตติ. ตเมนํ จงฺกมปสฺเส ฐิโต ปิณฺฑปาติยตฺเถโร อาห "อาวุโส ปพฺพชิโต นาม อธิวาสนสีโล โหตี"ติ. โส @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อุปฺปชฺชติ ฉ.ม., อิ. ทุกฺขมนฏฺเฐน ฉ.ม., อิ. พหลฏฺเฐน @ ฉ.ม. อสฺสาทวิรหโต ฉ.ม. มนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๘.

"สาธุ ภนฺเต"ติ อธิวาเสตฺวา นิจฺจโลว สยิ. วาโต นาภิโต ยาว หทยํ ผาเลสิ. เถโร เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา วิปสฺสนฺโต มุหุตฺเตน อนาคามี หุตฺวา ปรินิพฺพายีติ. ยญฺหิสฺสาติ สีตาทีสุ ยํ กิญฺจิ เอกธมฺมํปิ อสฺส. อนธิวาสยโตติ อนธิวาเสนฺตสฺส อขมนฺตสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว. อาสวุปฺปตฺติ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา. สีเตน ผุฏฺฐสฺส อุณฺหํ ปตฺถยโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ, เอวํ สพฺพตฺถ. นตฺถิ โน สมฺปตฺติภเว สุคติภเว สีตํ วา อุณฺหํ วาติ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส ภวาสโว. มยฺหํ สีตํ อุณฺหนฺติ คาโห ทิฏฺฐาสโว. สพฺเพเหว สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวติ. "อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ อธิวาสนา ปหาตพฺพา"ติ อิเม สีตาทีสุ เอกเมกสฺส วเสน จตฺตาโร ๑- กตฺวา อเนเก อาสวา อิมาย ขนฺติสํวรสงฺขาตาย อธิวาสนาย ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ยสฺมา อยํ ขนฺตี สีตาทโย ธมฺเม อธิวาเสติ, อตฺตโน อุปริ อาโรเปตฺวา วาเสติเยว. น อสหมานา หุตฺวา นิรสฺสติ, ๒- ตสฺมา อธิวาสนาติ วุจฺจตีติ เวทิตพฺพา. ปริวชฺชนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา [๒๕] ปฏิสงฺขา โยนิโส จณฺฑํ หตฺถึ ปริวชฺเชตีติ อหํ สมโณติ จณฺฑสฺส หตฺถิสฺส อาสนฺเน น ฐาตพฺพํ. ตโตนิทานํ หิ มรณมฺปิ สิยา มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขนฺติ เอวํ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา จณฺฑํ หตฺถึ ปริวชฺเชติ ปฏิกฺกมติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. จณฺฑนฺติ ปทุฏฺฐํ พาฬนฺติ วุตฺตํ โหติ. ขาณุนฺติ ขทิรขาณุอาทึ. กณฺฏกฏฺฐานนฺติ กณฺฏกานํ ฐานํ, ยตฺถ กณฺฏกา วิชฺชนฺติ, ตํ โอกาสนฺติ วุตฺตํ โหติ. โสพฺภนฺติ สพฺพโต ฉินฺนตฏํ. ปปาตนฺติ เอกโต ฉินฺนตฏํ. จนฺทนิกนฺติ อุจฺฉิฏฺโฐทกมลาทีนํ ฉฑฺฑนฏฺฐานํ. โอฬิคลฺลนฺติ เตสํเยว สกทฺทมาทีนํ สนฺทโนกาสํ. ตํ ชณฺณุมตฺตมฺปิ อสุจิภริตํ โหติ, เทฺวปิ เจตานิ ฐานานิ อมนุสฺสทุฏฺฐานิ โหนฺติ, ตสฺมา ตานิ วชฺเชตพฺพานิ. อนาสเนติ เอตฺถ ปน อยุตฺตํ อาสนํ อนาสนํ, ตํ อตฺถโต อนิยตวตฺถุกํ รโห ปฏิจฺฉนฺนาสนนฺติ เวทิตพฺพํ. อโคจเรติ เอตฺถาปิ จ อยุตฺโต โคจโร อโคจโร, โส เวสิยาทิเภทโต @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. จตฺตาโร จตฺตาโร ม. นิทสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๙.

ปญฺจวิโธ. ปาปเก มิตฺเตติ ลามเก ทุสฺสีเล มิตฺตปฏิรูปเก อมิตฺเต วา. ภชนฺตนฺติ เสวมานํ. วิญฺญู สพฺรหฺมจารีติ ปณฺฑิตา พุทฺธิสมฺปนฺนา สพฺรหฺมจาริโน, ภิกฺขูนเมตํ อธิวจนํ. เต หิ เอกกมฺมเอกุทฺเทโส สมสิกฺขาตาติ ๑- อิมํ พฺรหฺมสมานํ จรนฺติ, ตสฺมา สพฺรหฺมจารีติ วุจฺจนฺติ. ปาปเกสุ ฐาเนสูติ ลามเกสุ ฐาเนสุ. โอกปฺเปยฺยุนฺติ สทฺทเหยฺยุํ, อธิมุจฺเจยฺยุํ "อทฺธา อยมายสฺมา อกาสิ วา กริสฺสติ วา"ติ. ยญฺหิสฺสาติ หตฺถิอาทีสุ ยํ กิญฺจิ เอกํปิ อสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว อาสวุปฺปตฺติ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา. หตฺถิอาทินิทาเนน ทุกฺเขน ผุฏฺฐสฺส สุขํ ปตฺถยโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ. นตฺถิ โน สมฺปตฺติภเว สุคติภเว อีทิสํ ทุกฺขนฺติ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส ภวาสโว. มํ หตฺถี มทฺทติ, มํ อสฺโสติ คาโห ทิฏฺฐาสโว. สพฺเพเหว สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวติ. อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ ปรวชฺชนา ปหาตพฺพาติ อิเม หตฺถิอาทีสุ เอเกกสฺส วเสน จตฺตาโร กตฺวา อเนเก อาสวา อิมินา สีลสํวรสงฺขาเตน ปริวชฺชเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพา. วิโนทนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา [๒๖] ปฏิสงฺขา โยนิโส อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตีติ "อิติปายํ วิตกฺโก อกุสโล, อิติปิ สาวชฺโช, อิติปิ ทุกฺขวิปาโก, โส จ โข อตฺตพฺยาพาธายปิ สํวตฺตตี"ติ อาทินา นเยน โยนิโส กามวิตกฺเก อาทีนวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณ อุปฺปนฺนํ ชาตมภินิพฺพตฺตํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ, จิตฺตํ อาโรเปตฺวา น วาเสติ, อพฺภนฺตเร วา น วาเสตีติปิ อตฺโถ. อนธิวาเสนฺโต กึ กโรติ ๒-? ปชหติ ฉฑฺเฑติ. กึ กจวรํ วิย ปิฏเกนาติ? น หิ, อปิจ โข นํ วิโนเทติ ตุทติ วิชฺฌติ นีหรติ. กึ พลิพทฺทํ วิย ปโตเทนาติ? น หิ, อถ โข นํ พฺยนฺตีกโรติ วิคตนฺตํ กโรติ. ยถาสฺส อนฺโตปิ นาวสิสฺสติ อนฺตมโส ภวงฺคมตฺตมฺปิ, ตถา นํ กโรติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สมสิกฺขตาติ ฉ.ม. กโรตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๐.

กถมฺปน ตํ ตถา กโรตีติ? อนภาวงฺคเมตีติ อนุ อนุ อภาวงฺคเมติ, วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ยถา สุวิกฺขมฺภิโต โหติ, ตถา กโรตีติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย พฺยาปาทวิหึสาวิตกฺเกสุ. เอตฺถ จ กามวิตกฺโกติ "โย กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป"ติ วิภงฺเค ๑- วุตฺโต. เอส นโย อิตเรสุ. อุปฺปนฺนุปฺปนฺเนติ อุปฺปนฺเน อุปฺปนฺเน, อุปฺปนฺนมตฺเตเยวาติ วุตฺตํ โหติ. สกึ วา อุปฺปนฺเน วิโนเทตฺวา ทุติยวาเร อชฺฌุเปกฺขิตา น โหติ, สตฺตกฺขตฺตุมฺปิ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน วิโนเทติเยว. ปาปเก อกุสเลติ ลามกฏฺเฐน ปาปเก อโกสลฺลตาย ๒- อกุสเล. ธมฺเมติ เตเยว กามวิตกฺกาทโย สพฺเพปิ วา นว มหาวิตกฺเก. ตตฺถ ตโย วุตฺตา เอว. อวเสสา "ญาติวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก อมรวิตกฺโก ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก"ติ ๓- อิเม ฉ. ยญฺหิสฺสาติ เอเตสุ วิตกฺเกสุ ยํ กิญฺจิ อสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว โหติ. กามวิตกฺโก ปเนตฺถ กามาสโว เอว. ตพฺพิเสโส ภวาสโว. ตํสมุปยุตฺโต ทิฏฺฐาสโว. สพฺพวิตกฺเกสุ อวิชฺชา อวิชฺชาสโวติ เอวํ อาสวุปฺปตฺติปิ เวทิตพฺพา. อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ วิโนทนา ปหาตพฺพาติ อิเม กามวิตกฺกาทิวเสน วุตฺตปฺปการา อาสวา อิมินา ตสฺมึ ตสฺมึ วิตกฺเก อาทีนวปจฺจเวกฺขณสหิเตน วิริยสํวรสงฺขาเตน วิโนทเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพา. ภาวนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา [๒๗] ปฏิสงฺขา โยนิโส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ อภาวนาย อาทีนวํ ภาวนาย จ อานิสํสํ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. เอตฺถ จ กิญฺจาปิ อิเม อุปริมคฺคตฺตยสมยสมฺภูตา โลกุตฺตรโพชฺฌงฺคา เอว อธิปฺเปตา, ตถาปิ อาทิกมฺมิกานํ โพชฺฌงฺเคสุ อสมฺโมหตฺถํ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเกน เนสํ นเยน อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามิ. อิธ ปน โลกิยนยํ @เชิงอรรถ: อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๙๑๐/๔๔๓ ม. อโกสลฺลตาย ปฏิปกฺขตาย @ ขุ. มหา. ๒๙/๙๗๓/๖๑๘/ สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทส (สยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๑.

ปหาย โลกุตฺตรนโย เอว คเหตพฺโพ. ตตฺถ สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺติ อาทินา นเยน วุตฺตานํ สตฺตนฺนํ อาทิปทานํเยว ตาว:- อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ กมโต จ วินิจฺฉโย อนูนาธิกโต เจว วิญฺญาตพฺโพ วิภาวินา. ตตฺถ สติสมฺโพชฺฌงฺเค ตาว สรณฏฺเฐน สติ. สา ปเนสา อุปฏฺฐานลกฺขณา อปิลาปนลกฺขณา วา. วุตฺตมฺปิ เหตํ "ยถา มหาราช รญฺโญ ภณฺฑาคาริโก รญฺโญ สาปเตยฺยํ อปิลาเปติ, เอตฺตกํ มหาราช หิรญฺญํ, เอตฺตกํ สุวณฺณํ, เอตฺตกํ สาปเตยฺยนฺติ, เอวเมว โข มหาราช สติ อุปฺปชฺชมานา กุสลากุสลสาวชฺชานา- วชฺชหีนปณีตกณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ธมฺเม อปิลาเปติ. อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา"ติ ๑- วิตฺถาโร. อปิลาปนรสา. กิจฺจวเสเนว หิสฺส เอตํ ลกฺขณํ เถเรน วุตฺตํ. อสมฺโมสรสา วา. โคจราภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา. สติ เอว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ตตฺถ โพธิยา โพธิสฺส วา องฺโคติ โพชฺฌงฺโค. กึ วุตฺตํ โหติ, ยา หิ อยํ ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกิยโลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภิ- นิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวิริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิ- อุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา "โพธี"ติ วุจฺจติ. พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺฐหติ จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห "สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ"ติ. ตสฺสา ธมฺมสามคฺคีสงฺขาตาย โพธิยา องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย วิย. โย เจส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก "โพธี"ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา "พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ วา โพชฺฌงฺคา"ติ. อปิจ "โพชฺฌงฺคา"ติ เกนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา. โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ @เชิงอรรถ: มิลินฺทปญฺห. ๑๓/๓๖ สติลกฺขณปญฺห.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๒.

โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา"ติ อาทินา ๑- ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปสฏฺโฐ สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโคติ สมฺโพชฺฌงฺโค. เอวํ สติ เอว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ. เอวํ ตาว เอกสฺส อาทิปทสฺส อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ จ วินิจฺฉโย วิญฺญาตพฺโพ. ทุติยาทีสุ ปน จตุสจฺจธมฺเม วิจินาตีติ ธมฺมวิจโย. โส ปวิจยลกฺขโณ โอภาสนรโส อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐาโน. วีรภาวโต วิธินา อิริยตพฺพโต จ วิริยํ. ตํ ปคฺคหลกฺขณํ อุปตฺถมฺภรสํ อโนสีทนปจฺจุปฏฺฐานํ ปินยตีติ ปิติ สา ผรณลกฺขณา ตุฏฺฐิลกฺขณา วา กายจิตฺตานํ ปิณนรสา เตสํเยว อุทคฺยปจฺจุปฏฺฐานา. กายจิตฺตทรถปสฺสมฺภนโต ปสฺสทฺธิ. สา อุปสมลกฺขณา กายจิตฺตทรถนิมฺมถนรสา กายจิตฺตานํ อปริผนฺทนภูตสีติภาวปจฺจุปฏฺฐานา. สมาธานโต สมาธิ. โส อวิกฺเขปลกฺขโณ อวิสารลกฺขโณ วา จิตฺตเจตสิกานํ สมฺปิณฺฑนรโส จิตฺตฏฺฐิติปจฺจุปฏฺฐาโน. อชฺฌุเปกฺขนโต อุเปกฺขา. สา ปฏิสงฺขานลกฺขณา สมวาหิตลกฺขณา วา อูนาธิกนิวารณรสา ปกฺขปาตุปจฺเฉทนวสา วา มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา. เสสํ วุตฺตนยเมว. เอวํ เสสปทานมฺปิ อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ จ วินิจฺฉโย วิญฺญาตพฺโพ. กมโตติ เอตฺถ จ "สติญฺจ ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี"ติ ๒- วจนโต สพฺเพสํ เสสโพชฺฌงฺคานํ อุปการกตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ปฐมํ วุตฺโต. ตโต ปรํ "โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปญฺญาย ปวิจินตี"ติ ๓- อาทินา นเยน เสสโพชฺฌงฺคานํ ปุพฺพาปริยวจเน ปโยชนํ สุตฺเตเยว วุตฺตํ. เอวเมตฺถ กมโตปิ วินิจฺฉโย วิญฺญาตพฺโพ. อนูนาธิกโตติ กสฺมา ปน ภควตา สตฺเตว โพชฺฌงฺคา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ. ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต สพฺพตฺถิกโต จ. เอตฺถ หิ ตโย โพชฺฌงฺคา ลีนสฺส ปฏิปกฺขา. ยถาห "ยสฺมิญฺจ โข ภิกฺขเว สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา"ติ. ๔- ตโย อุทฺธจฺจสฺส ปฏิปกฺขา. @เชิงอรรถ: ขุ. ปฏิ. ๓๑/๕๕๗/๔๖๓ โพชฺฌงฺคกถา (สยา) สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒ อคฺคิสุตฺต @ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๔๖๗/๒๗๔/ โพชฺฌงฺควิภงฺค สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๐ @โพชฺฌงฺคสํยุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๓.

ยถาห "ยสฺมิญฺจ โข ภิกฺขเว สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา"ติ. ๑- เอโก ปเนตฺถ สพฺพตฺถิโก. ยถาห "สติญฺจ ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี"ติ. ๒- "สพฺพตฺถกนฺ"ติปิ ปาโฐ, ทฺวินฺนํปิ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เอวํ ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต สพฺพตฺถิกโต จ สตฺเตว โพชฺฌงฺคา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ, เอวเมตฺถ อนูนาธิกโตปิ วินิจฺฉโย วิญฺญาตพฺโพ. เอวํ ตาว "สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺ"ติ อาทินา นเยน วุตฺตานํ สตฺตนฺนํ ปทานํเยว อตฺถวณฺณนํ ญตฺวา อิทานิ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตนฺติ อาทีสุ เอวํ ญาตพฺพา. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ, อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน ปุนปฺปุนํ ชเนติ อภินิพฺพตฺเตตีติ อตฺโถ. วิเวกนิสฺสิตนฺติ วิเวกํ นิสฺสิตํ. วิเวโกติ วิวิตฺตตา. สฺวายํ ตทงฺควิเวโก วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวโกติ ปญฺจวิโธ. ตสฺส นานตฺตํ "อริยธมฺเม อวินีโต"ติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ อยเมว หิ ตตฺถ วินโยติ วุตฺโต. เอวเมตสฺมึ ปญฺจวิเธ วิเวเก. วิเวกนิสฺสิตนฺติ ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตญฺจ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตถาหิ อยํ โพชฺฌงฺคภาวนานุยุตฺโต โยคี วิปสฺสสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ อชฺฌาสยโตนิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, มคฺคกาเล ปน กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ. ปญฺจวิธวิเวกนิสฺสิตนฺติปิ เอเก, เต หิ น เกวลํ พลววิปสฺสนามคฺคผลกฺขเณสุ เอว โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ, วิปสฺสนาปาทกกสิณชฺฌานอานาปานาสุภพฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ. น จ ปฏิสิทฺธา อฏฺฐกถาจริเยหิ. ตสฺมา เตสํ มเตน เอเตสํ ฌานานํ ปวตฺติกฺขเณ กิจฺจโต เอวํ วิกฺขมฺภนวิเวกนิสฺสิตํ. ยถา จ "วิปสฺสนากฺขเณ อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตนฺ"ติ วุตฺตํ, เอวํ ปฏิปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตํปิ ภาเวตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เอส นโย วิราคนิสฺสิตาทีสุ. วิเวกตฺถา เอว หิ วิราคาทโย. @เชิงอรรถ: สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๑ โพชฌงฺคสํยุตต สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๔.

เกวลญฺเหตฺถ โวสฺสคฺโค ทุวิโธ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคจาติ. ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ จ ตทงฺควเสน มคฺคกฺขเณ จ สมุจฺเฉทวเสน กิเลสปฺปหานํ. ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ ตนฺนินฺนภาเวน มคฺคกฺขเณ ปน อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานปกฺขนฺทนํ. ตทุภยมฺปิ อิมสฺมึ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก อตฺถวณฺณนานเย วตฺตติ. ตถาหิ อยํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ยถาวุตฺเตน ปกาเรน กิเลเส ปริจฺจชติ, นิพฺพานญฺจ ปกฺขนฺทติ. โวสฺสคฺคปริณามินฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน โวสฺสคฺคตฺถํ ปริณามนฺตํ ปริณตญฺจ ปริจฺจนฺตํ ปริปกฺกญฺจาติ อิทํ วุตฺตํ โหติ. "อยญฺหิ โพชฺฌงฺคภาวนมนุยุตฺโต ภิกฺขุ ยถา สติสมฺโพชฺฌงฺโค กิเลสปริจฺจาคโวสฺสคฺคตฺถํ นิพฺพานปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคตฺถญฺจ ปริปจฺจติ ยถา จ ปริปกฺโก โหติ ตถา นํ ภาเวตี"ติ. เอส นโย เสสโพชฺฌงฺเคสุ. อิธ ปน นิพฺพานํเยว สพฺพสงฺขเตหิ วิวิตฺตตฺตา วิเวโก, สพฺเพสํ วิราคภาวโต วิราโค, นิโรธภาวโต นิโรโธติ วุตฺตํ. มคฺโค เอว จ โวสฺสคฺคปริณามี, ตสฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺติยา วิเวกนิสฺสิตํ. ตถา วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตญฺจ. ตญฺจ โข อริยมคฺคกฺขณุปฺปตฺติยา กิเลสานํ สมุจฺเฉทโต ปริจฺจาคภาเวน จ นิพฺพานปกฺขนฺทนภาเวน จ ปริณตํ ปริปกฺกนฺติ อยเมว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. เอส นโย เสสโพชฺฌงฺเคสุ. ยญฺหิสฺสาติ เอเตสุ โพชฺฌงฺเคสุ ยํ กิญฺจิ อสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว. อาสวุปฺปตฺติยํ ปเนตฺถ อิเมสํ อุปริมคฺคตฺตยสมฺปยุตฺตานํ โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ กามาสโว ภวาสโว อวิชฺชาสโวติ ตโย อาสวา; ภาวยโต เอวํ อสฺส เต อาสวา น โหนฺตีติ อยนฺนโย เวทิตพฺโพ. อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ ภาวนา ปหาตพฺพาติ อิเม ตโย อาสวา อิมาย มคฺคตฺตยสมฺปยุตฺตาย โพชฺฌงฺคภาวนาย ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพา. [๒๘] อิทานิ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ ปหีนาสวํ ภิกฺขุํ โถเมนฺโต อาสวปฺปหาเน จสฺส อานิสํสํ ทสฺเสนฺโต เอเตเหว จ การเณหิ อาสวปฺปหาเนน สตฺตานํ อุสฺสุกฺกํ ชเนนฺโต ยโต โข ภิกฺขเว ฯเปฯ อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ อาห. ตตฺถ ยโต โขติ สามิวจเน โตกาโร, ยสฺส โขติ วุตฺตํ โหติ. โปราณา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๕.

ปน ยมฺหิ กาเลติ วณฺเณนฺติ. เย อาสวา ทสฺสนา ปหาตพฺพาติ เย อาสวา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, เต ทสฺสเนเนว ปหีนา โหนฺติ, น อปฺปหีเนสุเยว ปหีนสญฺญี โหติ. เอวํ สพฺพตฺถ วิตฺถาโร. สพฺพาสวสํวรสํวุโตติ สพฺเพหิ อาสวปิธาเนหิ ปิหิโต, สพฺเพสํ วา อาสวานํ ปิธาเนหิ ปิหิโต. อจฺเฉชฺชิ ตณฺหนฺติ สพฺพมฺปิ ตณฺหํ ฉินฺทิ วา สมุจฺฉินฺทิ วา. วิวตฺตยิ สํโยฺนนฺติ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ ปริวตฺตยิ นิมฺมลมกาสิ. สมฺมาติ เหตุนา การเณน. มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยา ปหานาภิสมยา จ. อรหตฺตมคฺโค หิ กิจฺจวเสน มานํ ปสฺสติ, อยมสฺส ทสฺสนาภิสมโย. เตน ทิฏฺโฐ ปน โส ตาวเทว ปหียติ ทาฐวิเสน ทฏฺฐสตฺตานํ ๑- ชีวิตํ วิย. อยมสฺส ปหานาภิสมโย. อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ เอวํ อรหตฺตมคฺเคน มานสฺส ทิฏฺฐตฺตา ปหีนตฺตา จ เย อิเม "กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ, ๒- หริตนฺตํ วา"ติ ๓- เอวํ วุตฺตอนฺติมมริยาทนฺโต จ, "อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกานนฺ"ติ ๔- เอวํ วุตฺตลามกนฺโต จ, "สกฺกาโย เอโก อนฺโต"ติ ๕- เอวํ วุตฺตโกฏฺฐาสนฺโต จ, "เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส สพฺพปจฺจยสงฺขยา"ติ ๖- เอวํ วุตฺตโกฏนฺโต จาติ เอวํ จตฺตาโร อนฺตา, เตสุ สพฺพสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส อทุํ จตุตฺถโกฏิสงฺขาตํ อนฺตมกาสิ, ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ อกาสิ. อนฺติมสมุสฺสยมตฺตาวเสสํ ทุกฺขมกาสีติ วุตฺตํ โหติ. อตฺตมนา เต ภิกฺขูติ สกมนา ตุฏฺฐมนา, ปีติโสมนสฺเสหิ วา สมฺปยุตฺตมนา หุตฺวา. ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ อิทํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยาปริโยสานํ ภควโต ภาสิตํ สุกถิตํ สุลปิตํ, เอวเมตํ ภควา เอวเมตํ สุคตาติ มตฺถเกน สมฺปฏิจฺฉนฺนา อพฺภนุโมทึสูติ. เสสเมตฺถ ยนฺน วุตฺตํ, ตํ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา จ สุวิญฺเญยฺยตฺตา จ น วุตฺตํ. ตสฺมา สพฺพํ วุตฺตานุสาเรน อนุปทโส ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ. ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย สพฺพาสวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ทิฏฺฐวิเสน ทิฏฺฐสตฺตานํ วินย. จูฬ. ๗/๒๗๘/๔๓ ขุทฺทกวตฺถูนิ @ ม มู. ๑๒/๓๐๔/๒๖๖ ขุ. อิติ. ๒๕/๙๑/๓๐๙ ชีวกสุตฺต สํ. ขนฺธ. ๑๗/๘๐/๗๕ @ปิณฺโฑลฺยสุตฺต องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๓๒(๖๑)/๔๔๘ (สยา) @ สํ. นิทาน. ๑๖/๕๑/๘๒ ปริวีมํสนสุตฺต

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๖๘-๙๕. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=7&A=1696&modeTY=2&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=1696&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=10              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=238              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=227              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=227              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_12

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]