อรรถกถาเล่มที่ ๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๓)

หน้าที่ ๒๒๐.
      อธิฏฺานานีติ เอตฺถ อธีติ อุปสคฺคมตฺตํ. อตฺถโต ปน เตน วา
ติฏฺนฺติ, ตตฺถ วา ติฏฺนฺติ, านเมว วา ตํ ตํ คุณาธิกานํ ปุริสานํ
อธิฏฺานํ, ปญฺาว อธิฏฺานํ ปญฺาธิฏฺานํ. เอตฺถ จ ปเมน อคฺคผลปญฺา.
ทุติเยน วจีสจฺจํ. ตติเยน อามิสปริจฺจาโค. จตุตฺเถน กิเลสูปสโม กถิโตติ
เวทิตพฺโพ. ปเมน วา ๑- กมฺมสฺสกตปญฺ วิปสฺสนาปญฺ วา อาทึ กตฺวา
ผลปญฺา กถิตา. ทุติเยน วจีสจฺจํ อาทึ กตฺวา ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานํ. ตติเยน
อามิสปริจฺจาคํ อาทึ กตฺวา อคฺคมคฺเคน กิเลสปริจฺจาโค. จตุตฺเถน
สมาปตฺติวิกฺขมฺภิเต กิเลเส อาทึ กตฺวา อคฺคมคฺเคน กิเลสวูปสโม. ปญฺาธิฏฺาเนน
วา เอเกน อรหตฺตผลปญฺา กถิตา. เสเสหิ ปรมตฺถสจฺจํ. สจฺจาธิฏฺาเนน
วา เอเกน ปรมตฺถสจฺจํ กถิตํ. เสเสหิ อรหตฺตผลปญฺาติ มูสิยาภยตฺเถโร ๒-
อาห. (๒๗)
                      ปญฺหพฺยากรณาทิจตุกฺกวณฺณนา
      [๓๑๒] ปญฺหพฺยากรณานิ มหาปเทสกถาย วิตฺถาริตาเนว. (๒๘)
      กณฺหนฺติ กาฬกํ ทสากุสลกมฺมปถกมฺมํ. กณฺหวิปากนฺติ อปาเย
นิพฺพตฺตนโต กาฬกวิปากํ. สุกฺกนฺติ ปณฺฑรํ ทสกุสลกมฺมปถกมฺมํ. ๓- สุกฺกวิปากนฺติ
สคฺเค นิพฺพตฺตนโต ปณฺฑรวิปากํ. กณฺหสุกฺกนฺติ มิสฺสกกมฺมํ. กณฺหสุกฺกวิปากนฺติ
สุขทุกฺขวิปากํ. มิสฺสกกมฺมญฺหิ กตฺวา อกุสเลน ติรจฺฉานโยนิยํ
มงฺคลหตฺถิฏฺานาทีสุ อุปฺปนฺโน กุสเลน ปวตฺเต สุขํ เวทิยติ. กุสเลน ราชกุเลปิ
นิพฺพตฺโต อกุสเลน ปวตฺเต ทุกฺขํ เวทิยติ. อกณฺหอสุกฺกนฺติ กมฺมกฺขยกรํ
จตุมคฺคาณํ อธิปฺเปตํ. ตญฺหิ ยทิ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺย. ยทิ
สุกฺกํ ภเวยฺย. สุกฺกวิปากํ ทเทยฺย. อุภยวิปากสฺส ปน อทานโต
อกณฺหาสุกฺกวิปากตฺตา อกณฺหํ อสุกฺกนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ. (๒๙)
      สจฺฉิกรณียาติ ปจฺจกฺขกรเณน เจว ปฏิลาเภน จ สจฺฉิกาตพฺพา.
จกฺขุนาติ ทิพฺพจกฺขุนา. กาเยนาติ สหชาตนามกาเยน. ปญฺายาติ
อรหตฺตผลาเณน. (๓๐)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฺเมน จ ๒ ฉ.ม., อิ. มูสิกาภยตฺเถโร ๓ ฉ.ม., อิ. กุสลกมฺมปถกมฺมํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๑.
      โอฆาติ วฏฺฏสฺมึ สตฺเต โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆา. ตตฺถ
ปญฺจกามคุณิโก ราโค กาโมโฆ. รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ภโวโฆ. ตถา
ฌานนิกฺกนฺติ สสฺสตทิฏฺิสหคโต จ ราโค. ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย ทิฏฺโโฆ. (๓๑)
      วฏฺฏสฺมึ โยเชนฺตีติ โยคา. เต โอฆา วิย เวทิตพฺพา. (๓๒)
      วิสํโยเชนฺตีติ วิสํโยคา. ตตฺถ อสุภชฺฌานํ กามโยควิสํโยโค. ตํ
ปาทกํ กตฺวา อธิคโต อนาคามิมคฺโค เอกนฺเตเนว กามโยควิสํโยโค นาม.
อรหตฺตมคฺโค ภวโยควิสํโยโค นาม. โสตาปตฺติมคฺโค ทิฏฺิโยควิสํโยโค นาม.
อรหตฺตมคฺโค อวิชฺชาโยควิสํโยโค นาม. (๓๓)
      คนฺถนวเสน คนฺถา. วฏฺฏสฺมึ นามกายญฺเจว รูปกายญฺจ คนฺถติ
พนฺธติ ปลิพุทฺธตีติ กายคนฺโถ. อิทํสจฺจาภินิเวโสติ อิทเมว สจฺจํ,
โมฆมญฺนฺติ ๑- เอวํ ปวตฺโต ทิฏฺาภินิเวโส. (๓๔)
      อุปาทานานีติ อาทานคฺคหณานิ. กาโมติ ราโค, โสเยว คหณฏฺเน
อุปาทานนฺติ กามูปาทานํ. ทิฏฺีติ มิจฺฉาทิฏฺิ, สาปิ คหณฏฺเน อุปาทานนฺติ
ทิฏฺุปาทานํ. อิมินา สุทฺธีติ เอวํ สีลวตฺตานํ คหณํ สีลพฺพตุปาทานํ. อตฺตาติ
เอเตน วทติ เจว อุปาทิยติ จาติ อตฺตวาทุปาทานํ. (๓๕)
      โยนิโยติ โกฏฺาสา. อณฺเฑ ชาตาติ อณฺฑชา. ชลาพุมฺหิ ชาตาติ
ชลาพุชา. สํเสเท ชาตาติ สํเสทชา. สยนสฺมึ ๒- ปูติมจฺฉาทีสุ จ นิพฺพตฺตานํ
เอตํ อธิวจนํ. เวเคน อาคนฺตฺวา อุปปติตา วิยาติ โอปปาติกา. ตตฺถ
เทวมนุสฺเสสุ สํเสทชโอปปาติกานํ อยํ วิเสโส. สํเสทชา มนฺทา ทหรา หุตฺวา
นิพฺพตฺตนฺติ. โอปปาติกา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา หุตฺวา. มนุสฺเสสุ หิ ภุมฺมเทเวสุ
จ อิมา จตสฺโสปิ โยนิโย ลพฺภนฺติ. ตถา ติรจฺฉาเนสุ สุปณฺณนาคาทีสุ.
วุตฺตญฺเหตํ "ตตฺร ๓- ภิกฺขเว อณฺฑชา สุปณฺณา อณฺฑเช ๔- นาเค หรนฺติ,
น ชลาพุเช น สํเสทเช น โอปปาติเก"ติ. ๕- จาตุมฺมหาราชิกโต ปฏฺาย
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๑๔๔/๒๖๗ คนฺถโคจฺฉก ทุกนิกฺเขป  ๒ สี. สํเสทสฺมึ
@๓ ฉ.ม., อิ. ตตฺถ  ๔ ฉ.ม. อณฺฑเชว  ๕ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๓๙๓/๒๑๐ หรนฺติสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๒.
อุปริ เทวา โอปปาติกาเยว. ตถา เนรยิกา. เปเตสุ จตสฺโสปิ ลพฺภนฺติ.
คพฺภาวกฺกนฺติโย สมฺปสาทนิเย กถิตาเอว. (๓๖-๓๗)
      อตฺตภาวปฏิลาเภสุ ปโม ขิฑฺฑาปโทสิกวเสน เวทิตพฺโพ. ทุติโย
โอรมฺภิกาทีหิ ฆาติยมานอุรมฺภาทิวเสน. ตติโย มโนปโทสิกวเสน. จตุตฺโถ
จาตุมฺมหาราชิเก อุปาทาย อุปริ เสสเทวตาวเสน. เต หิ เทวา เนว
อตฺตสญฺเจตนาย มรนฺติ, น ปรสญฺเจตนาย. (๓๘)
                      ทกฺขิณาวิสุทฺธาทิจตุกฺกวณฺณนา
      [๓๑๓] ทกฺขิณาวิสุทฺธิโยติ ทานสงฺขาตา ทกฺขิณา วิสุชฺฌนฺติ
มหปฺผลา โหนฺติ เอตาหีติ ทกฺขิณาวิสุทฺธิโย.
      ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ ยตฺถ ทายโก สีลวา โหติ,
ธมฺเมน อุปฺปนฺนํ เทยฺยธมฺมํ เทติ, ปฏิคฺคาหโก ทุสฺสีโล. อยํ ทกฺขิณา
เวสฺสนฺตรมหาราชสฺส ทกฺขิณาสทิสา. ปฏิคฺคาหกโต วิสุชฺฌติ โน ทายกโตติ
ยตฺถ ปฏิคฺคาหโก สีลวา โหติ, ทายโก ทุสฺสีโล, อธมฺเมนุปฺปนฺนํ เทติ, อยํ
ทกฺขิณา โจรฆาตกสฺส ทกฺขิณาสทิสา. เนว ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน
ปฏิคฺคาหกโตติ ยตฺถ อุโภปิ ทุสฺสีลา, เทยฺยธมฺโมปิ อธมฺเมน นิพฺพตฺโต.
วิปริยาเยน จตุตฺถา เวทิตพฺพา. (๓๙)
      สงฺคหวตฺถูนีติ สงฺคหการณานิ. ตานิ เหฏฺา วิภตฺตาเนว. (๔๐)
      อนริยโวหาราติ อนริยานํ ลามกานํ โวหารา. (๔๑)
      อริยโวหาราติ อริยานํ สปฺปุริสานํ โวหารา. (๔๒)
      ทิฏวาทิตาติ ทิฏฺ มยาติ เอวํวาทิตา. เอตฺถ จ ตํตํสมุฏฺาปกเจตนาวเสน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. (๔๓-๔๖)
                        อตฺตนฺตปาทิจตุกฺกวณฺณนา
      [๓๑๔] อตฺตนฺตปาทีสุ ปโม อเจลโก. ทุติโย โอรมฺภิกาทีสุ
อญฺตโร. ตติโย ยญฺยาชโก. จตุตฺโถ สาสเน สมฺมาปฏิปนฺโน. (๔๗)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๓.
      อตฺตหิตาย ปฏิปนฺนาทีสุ ปโม โย สยํ สีลาทิสมฺปนฺโน, ปรํ
สีลาทีสุ น สมาทเปติ อายสฺมา วกฺกลิตฺเถโร วิย. ทุติโย โย อตฺตนา น
สีลาทิสมฺปนฺโน, ปรํ สีลาทีสุ สมาทเปติ อายสฺมา อุปนนฺโท วิย. ตติโย โย
เนว อตฺตนา สีลาทิสมฺปนฺโน, น ปรํ สีลาทีสุ สมาทเปติ เทวทตฺโต วิย.
จตุตฺโถ โย อตฺตนา จ สีลาทิสมฺปนฺโน, ปรญฺจ สีลาทีสุ สมาทเปติ อายสฺมา
มหากสฺสโป วิย. (๔๘)
      ตมาทีสุ ตโมติ อนฺธการภูโต. ตมปรายโนติ ตมเมว ปรํ อยนํ
คติ อสฺสาติ ตมปรายโน. เอวํ สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ ปโม
นีเจ จณฺฑาลาทิกุเล ทุชฺชีวิเต หีนตฺตภาเว นิพฺพตฺติตฺวา ตีณิ ทุจฺจริตานิ
ปริปูเรติ. ทุติโย ตถาวิโธ หุตฺวา ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรติ. ตติโย อุฬาเร ๑-
ขตฺติยาทิกุเล พหุอนฺนปาเน สมฺปนฺนตฺตภาเว นิพฺพตฺติตฺวา ตีณิ ทุจฺจริตานิ
ปริปูเรติ. จตุตฺโถ ตาทิโสว หุตฺวา ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรติ. (๔๙)
      สมณมจโลติ สมณอจโล. มกาโร ปทสนฺธิมตฺตํ. โส โสตาปนฺโน
เวทิตพฺโพ. โสตาปนฺโน หิ จตูหิ วาเตหิ อินฺทขีโล วิย ปรปฺปวาเทหิ
อกมฺปิโย. อจลสทฺธาย สมนฺนาคโตติ สมณมจโล. วุตฺตมฺปิ เจตํ "กตโม จ
ปุคฺคโล สมณมจโล, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สญฺโชนานํ ปริกฺขยา"ติ ๒-
วิตฺถาโร. ราคโทสานํ ปน ตนุภูตตฺตา สกทาคามี สมณปทุโม นาม. เตนาห
"กตโม จ ปุคฺคโล สมณปทุโม, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สญฺโชนานํ
ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว อิมํ โลกํ
อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมณปทุโม"ติ. ราคโทสานํ
อภาวา ขิปฺปเมว ปุปฺผิสฺสตีติ อนาคามี สมณปุณฺฑรีโก นาม. เตนาห "กตโม
จ ปุคฺคโล สมณปุณฺฑรีโก, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ ฯเปฯ
อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมณปุณฺฑรีโก"ติ. ๓- อรหา ปน สพฺเพสํปิ ถทฺธกรกิเลสานํ ๔-
อภาวา สมเณสุ สมณสุขุมาโล นาม. เตนาห "กตโม จ ปุคฺคโล
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. อุฬาริเก  ๒ อภิ. ปุ. ๓๖/๑๔๐/๒๑๙ จตุกฺกนิทฺเทโส
@๓ อภิ. ปุ. ๓๖/๑๔๐/๒๑๙ จตุกฺกนิทฺเทโส  ๔ ฉ.ม., อิ. คนฺถการกิเลสานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๔.
สมเณสุ สมณสุขุมาโล, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อาสวานํ ขยา ฯเปฯ อุปสมฺปชฺช
วิหรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมเณสุ สมณสุขุมาโล"ติ. ๑- (๕๐)
      "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ สมปญฺาสาย
จตุกฺกานํ วเสน เทฺว ปญฺหสตานิ กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                        จตุกฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
                            ปญฺจกวณฺณนา
      [๓๑๕] อิติ จตุกฺกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปญฺจกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ รูปกฺขนฺโธ โลกิโย. เสสา
โลกิยโลกุตฺตรา. อุปาทานกฺขนฺธา โลกิยาว. วิตฺถารโต ปน ขนฺธกถา
วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา. กามคุณา เหฏฺา วิตฺถาริตาว. (๑-๓)
      สุกตทุกฺกฏาทีหิ คนฺตพฺพาติ คติโย. นิรโยติ นิรสฺสาโท. สโหกาเสน
ขนฺธา กถิตา. อิโต ๒- ปเรสุ ตีสุ ปเทสุ ๓- นิพฺพตฺตกฺขนฺธาว วุตฺตา. จตุตฺเถ
โอกาโสปิ. (๔)
      อาวาเส มจฺฉริยํ. อาวาสมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ
อาคนฺตุกํ ทิสฺวา "เอตฺถ เจติยสฺส วา สํฆสฺส วา ปริกฺขาโร ปิโต"ติอาทีนิ
วตฺวา สํฆิกมฺปิ อาวาสํ นิวาเรติ. โส กาลํ กตฺวา เปโต วา อชคโร วา
หุตฺวา นิพฺพตฺตติ. กุเล มจฺฉริยํ กุลมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ เตหิ
เตหิ การเณหิ อตฺตโน อุปฏฺากกุเล อญฺเสํ ปเวสนมฺปิ นิวาเรติ. ลาเภ
มจฺฉริยํ ลาภมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ สํฆิกมฺปิ ลาภํ มจฺฉรายนฺโต
ยถา อญฺเ น ลภนฺติ, เอวํ กโรติ. วณฺเณ มจฺฉริยํ วณฺณมจฺฉริยํ. วณฺโณติ
เจตฺถ สรีรวณฺโณปิ คุณวณฺโณปิ เวทิตพฺโพ. ปริยตฺติธมฺเม มจฺฉริยํ
ธมฺมมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ "อิมํ ธมฺมํ ปริยาปุณิตฺวา เอโส มํ
อภิภวิสฺสตี"ติ อญฺสส น เทติ. โย ปน ธมฺมานุคฺคเหน วา ปุคฺคลานุคฺคเหน
วา น เทติ, น ตํ มจฺฉริยํ. (๕)
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ปุ. ๓๖/๑๔๐/๒๑๙  ๒ ฉ.ม., อิ. ตโต  ๓ ฉ.ม., อิ. ปเทสุ น ทิสฺสติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๕.
      จิตฺตํ นิวาเรนฺติ ปริโยนทฺธนฺตีติ นีวรณานิ. กามจฺฉนฺโท
นีวรณปฺปตฺโต อรหตฺตมคฺควชฺโฌ. กามราคานุสโย กามราคสญฺโชนปฺปตฺโต
อนาคามิมคฺควชฺโฌ. ถีนํ จิตฺตเคลญฺ. มิทฺธํ ขนฺธตฺตยเคลญฺ. อุภยมฺปิ
อรหตฺตมคฺควชฺฌํ. ตถา อุทฺธจฺจํ. กุกฺกุจฺจํ อนาคามิมคฺควชฺฌํ. วิจิกิจฺฉา
ปมมคฺควชฺฌา. (๖)
      สญฺโชนานีติ พนฺธนานิ. เตหิ ปน พนฺเธสุ ปุคฺคเลสุ รูปารูปภเว
นิพฺพตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิโน อนฺโต พนฺธา ๑- พหิ สยิตา นาม. เตสญฺหิ
กามภเว พนฺธนํ. กามภเว อนาคามิโน พหิ พนฺธา อนฺโต สยิตา นาม.
เตสญฺหิ รูปารูปภเว พนฺธนํ. กามภเว โสตาปนฺนสกทาคามิโน อนฺโต พนฺธา
อนฺโต สยิตา นาม. รูปารูปภเว อนาคามิโน พหิ พนฺธา พหิ สยิตา นาม.
ขีณาสโว สพฺพตฺถ อพนฺธโน. (๗-๘)
      สิกฺขิตพฺพํ ปทํ สิกฺขาปทํ. สิกฺขาโกฏฺาโสติ อตฺโถ. สิกฺขาย วา ปทํ
สิกฺขาปทํ, อธิจิตฺตอธิปญฺาสิกฺขาย อธิคมูปาโยติ อตฺโถ. อยเมตฺถ สงฺเขโป.
วิตฺถารโต ปน สิกฺขาปทกถา วิภงฺคปฺปกรเณ สิกฺขาปทวิภงฺเค อาคตาเยว. (๙)
                        อภพฺพฏฺาทิปญฺจกวณฺณนา
      [๓๑๖] "อภพฺโพ อาวุโส ขีณาสโว ภิกฺขุ สญฺจิจฺจ ปาณนฺ"ติอาทิ
เทสนาสีสเมว, โสตาปนฺนาทโยปิ ปน อภพฺพา. ปุถุชฺชนขีณาสวานํ
นินฺทาปสํสตฺถมฺปิ เอวํ วุตฺตํ. ปุถุชฺชโน นาม คาเรโยฺห, มาตุฆาตาทีนิปิ กโรติ.
ขีณาสโว ปน ปาสํโส, กุนฺถกิปีลกฆาตาทีนิปิ ๒- น กโรตีติ. (๑๐)
      พฺยสเนสุ พฺยสตีติ ๓- พฺยสนํ, หิตสุขํ ขิปติ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถ.
าตีนํ พฺยสนํ าติพฺยสนํ, โจรโรคภยาทีหิ าติวินาโสติ อตฺโถ. โภคานํ
พฺยสนํ โภคพฺยสนํ. ราชโจราทิวเสน โภควินาโสติ อตฺโถ. โรโคเอว พฺยสนํ
โรคพฺยสนํ, โรโค หิ อาโรคฺยํ พฺยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํ, สีลสฺส พฺยสนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. พทฺธา. เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. กุนฺถกิปิลฺลิกฆาตาทีนิปิ, อิ. สญฺจิจฺจ
@กุนฺถกิปิลฺลกฆาตาทีนิ   ๓ ฉ.ม. วิยสฺสตีติ, อิ. วยสฺสตีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๖.
สีลพฺยสนํ. ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ นามํ. สมฺมาทิฏฺึ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺิเยว
พฺยสนํ ทิฏิพฺยสนํ. เอตฺถ จ าติพฺยสนาทีนิ ตีณิ เนว อกุสลานิ น
ติลกฺขณาหตานิ. สีลทิฏฺิพฺยสนทฺวยํ อกุสลํ ติลกฺขณาหตํ. เตเนว "นาวุโส
สตฺตา าติพฺยสนเหตุ วา"ติอาทิมาห. (๑๑)
      าติสมฺปทาติ าตีนํ สมฺปทา ปาริปูริ พหุภาโว. โภคสมฺปทายปิ
เอเสว นโย. อาโรคฺยสฺส สมฺปทา อาโรคฺยสมฺปทา. ปาริปูริ ทีฆรตฺตํ อโรคตา.
สีลทิฏฺิสมฺปทาสุปิ เอเสว นโย. อิธาปิ ๑- าติสมฺปทาทโย โน กุสลา, น
ติลกฺขณาหตา. สีลทิฏฺิสมฺปทา กุสลา, ติลกฺขณาหตา. เตเนว "นาวุโส สตฺตา
าติสมฺปทาเหตุ วา"ติอาทิมาห. (๑๒)
      สีลวิปตฺติสีลสมฺปตฺติกถา มหาปรินิพฺพาเน วิตฺถาริตาว. (๑๓-๑๔)
      โจทเกนาติ วตฺถุสํสนฺทสฺสนา, อาปตฺติสํสนฺทสฺสนา, สํวาสปฏิกฺเขโป,
สามีจิปฏิกฺเขโปติ จตูหิ โจทนาวตฺถูหิ โจทยมาเนน. กาเลน วกฺขามิ โน
อกาเลนาติ เอตฺถ จุทิตกสฺส กาโล กถิโต, น โจทกสฺส. ปรํ โจเทนฺเตน
หิ ปริสมชฺเฌ วา อุโปสถปวารณคฺเค วา อาสนสาลาโภชนสาลาทีสุ วา น
โจเทตพฺพํ. ทิวาฏฺาเน นิสินฺนกาเล "กโรตายสฺมา โอกาสํ, อหํ อายสฺมนฺตํ
วตฺตุกาโม"ติ เอวํ โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทตพฺพํ. ปุคฺคลํ ปน อุปปริกฺขิตฺวา
โย โลลปุคฺคโล อภูตํ วตฺวา ภิกฺขูนํ อยสํ อาโรเปติ, โส โอกาสกมฺมํ วินาปิ
โจเทตพฺโพ. ภูเตนาติ ตจฺเฉน สภาเวน. สเณฺหนาติ มฏฺเน มุทุเกน.
อตฺถสญฺหิเตนาติ อตฺถกามตาย หิตกามตาย อุเปเตน. (๑๕)
                        ปธานิยงฺคปญฺจกวณฺณนา
      [๓๑๗] ปธานิยงฺคานีติ ปธานํ วุจฺจติ ปทหนภาโว, ๒- ปธานมสฺส
อตฺถีติ ปธานิโย, ปธานิยสฺส ภิกฺขุโน องฺคานิ ปธานิยงฺคานิ. สทฺโธติ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. อิมานิ   ๒ ฉ.ม., อิ. ปทหนํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๗.
สทฺธาย สมนฺนาคโต. สทฺธา ปเนสา อาคมนสทฺธา, อธิคมนสทฺธา,
โอกปฺปนสทฺธา, ปสาทสทฺธาติ จตุพฺพิธา. ตตฺถ สพฺพญฺุโพธิสตฺตานํ สทฺธา
อภินีหารโต ปฏฺาย ๑- อาคตตฺตา อาคมนสทฺธา นาม. อริยสาวกานํ ปฏิเวเธน
อธิคตตฺตา อธิคมนสทฺธา นาม. พุทฺโธ ธมฺโม สํโฆติ วุตฺเต อจลภาเวน
โอกปฺปนํ โอกปฺปนสทฺธา นาม. ปสาทุปฺปตฺติ ปสาทสทฺธา นาม. อิธ
โอกปฺปนสทฺธา อธิปฺเปตา. โพธินฺติ จตุตฺถมคฺคาณํ. ตํ สุปฏิวิทฺธํ ตถาคเตนาติ
สทฺทหติ. เทสนาสีสเมว เจตํ, อิมินา ปน องฺเคน ตีสุปิ รตเนสุ สทฺธา
อธิปฺเปตา. ยสฺส หิ พุทฺธาทีสุ ปสาโท พลวา, ตสฺส ปธานวิริยํ อิชฺฌติ.
อปฺปาพาโธติ อโรโค. อปฺปาตงฺโกติ นิทฺทุกฺโข. สมเวปากินิยาติ สมวิปาจนิยา. ๒-
คหณิยาติ กมฺมชเตโชธาตุยา. นาติสีตาย นาจฺจุณฺหายาติ อติสีตคฺคหณิโก หิ ๓-
สีตภีรุ โหติ, อจฺจุณฺหคฺคหณิโก อุณฺหภีรุ โหติ, เตสํ ปธานํ น อิชฺฌติ.
มชฺฌิมคฺคหณิกสฺส อิชฺฌติ. เตนาห "มชฺฌิมาย ปธานกฺขมายา"ติ. ยถาภูตํ
อตฺตานํ อาวิกตฺตาติ ยถาภูตํ อตฺตโน อคุณํ ปกาเสตา. อุทยตฺถคามินิยาติ
อุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ คนฺตุํ ปริจฺฉินฺทิตุํ สมตฺถาย, เอเตน ปญฺาสลกฺขณปริคฺคาหกํ
อุทยพฺพยาณํ วุตฺตํ. อริยายาติ ปริสุทฺธาย. นิพฺเพธิกายาติ
อนิพฺพิทฺธปุพฺเพ โลภกฺขนฺธาทโย นิพฺพิชฺฌิตุํ สมตฺถาย. สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยาติ
ตทงฺควเสน กิเลสานํ ปหีนตฺตา ยํ ยํ ทุกฺขํ ขียติ, ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส
ขยคามินิยา. อิติ สพฺเพหิปิ ๔- อิเมหิ ปเทหิ วิปสฺสนาปญฺาว กถิตา. ทุปฺปญฺสฺส
หิ ปธานํ น อิชฺฌติ. (๑๖)
                       สุทฺธาวาสาทิปญฺจกวณฺณนา
      [๓๑๘] สุทฺธาวาสาติ สุทฺธา อิธ อาวสึสุ อาวสนฺติ อาวสิสฺสนฺติ
วาติ สุทฺธาวาสา. สุทฺธาติ กิเลสมลรหิตา อนาคามิขีณาสวา. อวิหาติ อาทีสุ
ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาปทาเน วุตฺตเมว. (๑๗)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏฺาย น ทิสฺสติ  ๒ อิ. สมวิปากินิยา
@๓ ฉ.ม. หิ น ทิสฺสติ  ๔ ฉ.ม., อิ. ปิ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๘.
      อนาคามีสุ อายุโน มชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตราว กิเลสปรินิพฺพานํ
อรหตฺตํ ปตฺโต อนฺตราปรินิพฺพายี นาม. มชฺฌํ อุปหจฺจ อติกฺกมิตฺวา ปตฺโต
อุปหจฺจปรินิพฺพายี นาม. อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อกิลมนฺโต สุเขน ปตฺโต
อสงฺขารปรินิพฺพายี นาม. สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต ทุกฺเขน ปตฺโต
สสงฺขารปรินิพฺพายี นาม. อิเม จตฺตาโร ปญฺจสุปิ สุทฺธาวาเสสุ ลพฺภนฺติ.
อุทฺธํโสโตอกนิฏฺคามีติ เอตฺถ ปน จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. โย หิ อวิหาโต
ปฏฺาย จตฺตาโร เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ
อุทฺธํโสโตอกนิฏฺคามี นาม. โย อวิหาโต ปฏฺาย ๑- ทุติยํ วา จตุตฺถํ วา
เทวโลกํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามี นาม. โย
กามภวโตว ๒- อกนิฏฺเสุ นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต
อกนิฏฺคามี นาม. โย เหฏฺา จตูสุ เทวโลเกสุ ตตฺถ ตตฺเถว นิพฺพตฺติตฺวา
ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามี นามาติ. (๑๘)
                         เจโตขีลปญฺจกวณฺณนา
      [๓๑๙] เจโตขีลาติ จิตฺตสฺส ถทฺธภาวา. ๓- สตฺถริ กงฺขตีติ สตฺถุ
สรีเร วา คุเณ วา กงฺขติ. สรีเร กงฺขมาโน "ทฺวตฺตึสมหาปุริสวรลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ
นาม สรีรํ อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ. คุเณ กงฺขมาโน
"อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชานนสมตฺถํ สพฺพญฺุตาณํ อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ.
อาตปฺปายาติ วิริยกรณตฺถาย. อนุโยคายาติ ปุนปฺปุนํ โยคาย. สาตจฺจายาติ
สตตกิริยาย. ปธานายาติ ปทหนตฺถาย. อยํ ปโม เจโตขีโลติ  อยํ สตฺถริ
วิจิกิจฺฉาสงฺขาโต ปโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว. ธมฺเมติ ปริยตฺติธมฺเม จ
ปฏิเวธธมฺเม จ. ปริยตฺติธมฺเม กงฺขมาโน "เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ จตุราสีติ
ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ วทนฺติ, อตฺถิ นุโข เอตํ นตฺถี"ติ กงฺขติ. ปฏิเวธธมฺเม
กงฺขมาโน "วิปสฺสนานิสฺสนฺโท มคฺโค นาม, มคฺคนิสฺสนฺโท ผลํ นาม,
สพฺพสงฺขารปฏินิสฺสคฺโค นิพฺพานํ นามาติ วทนฺติ, ตํ อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏฺาย น ทิสฺสติ.  ๒ ฉ.ม. ว น ทิสฺสติ  ๓ อิ. ถทฺธภาโว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๙.
กงฺขติ. สํเฆ กงฺขตีติ "อุชุปฏิปนฺโนติ อาทีนํ ปทานํ วเสน เอวรูปํ ปฏิปทํ
ปฏิปนฺโน จตฺตาโร มคฺคฏฺา จตฺตาโร ผลฏฺาติ อฏฺนฺนํ ปุคฺคลานํ
สมูหภูโต สํโฆ นาม อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ. สิกฺขาย กงฺขมาโน
"อธิสีลสิกฺขา นาม, อธิจิตฺตสิกฺขา นาม, อธิปญฺาสิกฺขา นามาติ วทนฺติ,
สา อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ. อยํ ปญฺจโมติ อยํ สพฺรหฺมจารีสุ โกปสงฺขาโต
ปญฺจโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว กจวรภาโว ขาณุกภาโว. (๑๙)
                      เจตโสวินีพนฺธาทิปญฺจกวณฺณนา
      [๓๒๐] เจตโสวินิพนฺธาติ จิตฺตํ พนฺธิตฺวา มุฏฺิยํ กตฺวา วิย
คณฺหนฺตีติ เจตโสวินิพนฺธา. กาเมสูติ วตฺถุกาเมปิ กิเลสกาเมปิ. กาเยติ
อตฺตโน กรชกาเย. ๑- รูเปติ พหิทฺธารูเป. ยาวทตฺถนฺติ ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ.
อุทราวเทหกนฺติ อุทรปูรํ. ตญฺหิ อุทรํ อวเทหนโต "อุทราวเทหกนฺ"ติ วุจฺจติ.
เสยฺยสุขนฺติ มญฺจปีสุขํ. ปสฺสสุขนฺติ ยถาสุขํ ๒- สมฺปริวตฺตกํ สยนฺตสฺส
ทกฺขิณปสฺสํ สยนํ ๓- วา วามปสฺสํ วา สยนํ ๓- สุขํ โหติ, เอวํ อุปฺปนฺนํ
สุขํ. มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํ. อนุยุตฺโตติ ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิหรติ. ปณิธายาติ
ปฏฺยิตฺวา. ๔- พฺรหฺมจริเยนาติ เมถุนวิรติพฺรหฺมจริเยน. เทโว วา ภวิสฺสามีติ
มเหสกฺขเทโว วา ภวิสฺสามิ. เทวญฺตโร วาติ อปฺเปสกฺขเทเวสุ วา
อญฺตโร. (๒๐)
      อินฺทฺริเยสุ. ปมปญฺจเก โลกิยาเนว กถิตานิ. ทุติยปญฺจเก
ปมทุติยจตุตฺถานิ โลกิยานิ, ตติยปญฺจมานิ โลกิยโลกุตฺตรานิ. ตติยปญฺจเก
สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรานิ. (๒๑-๒๓)
                         นิสฺสรนียปญฺจกวณฺณนา
      [๓๒๑] นิสฺสรณียาติ นิสฺสฏา วิสญฺุตฺตา. ธาตุโยติ อตฺตสุญฺสภาวา.
กาเม มนสิกโรโตติ กามํ ๕- มนสิกโรนฺตสฺส, อสุภชฺฌานโต วุฏฺาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กาเย ๒ ฉ.ม., อิ. ยถา
@๓-๓ ฉ.ม., อิ. สยนํ น ทิสฺสติ ๔ ฉ.ม. ปตฺถยิตฺวา ๕ ฉ.ม. กาเม
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๐.
อคทํ คเหตฺวา วิสํ วีมํสนฺโต วิย วีมํสนตฺถํ กามาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺสาติ
อตฺโถ. น ปกฺขนฺทตีติ น ปวิสติ. น ปสีทตีติ ปสาทํ นาปชฺชติ. น
สนฺติฏฺตีติ น ปติฏฺหติ. ๑- น วิมุจฺจตีติ นาธิมุจฺจติ. ยถา ปน กุกฺกุฏปตฺตํ
วา นฺหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปฏิลียติ ปฏิกุฏฺฏติ ปฏิวฏฺฏติ น
สมฺปสาริยติ, เอวํ ปฏิลียติ น สมฺปสาริยติ. เนกฺขมฺมํ โข ปนาติ อิธ เนกฺขมฺมํ
นาม ทสสุ อสุเภสุ ปมชฺฌานํ, ตมสฺส มนสิกโรโต จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ตสฺส
ตํ จิตฺตนฺติ ตสฺส ตํ อสุภชฺฌานจิตฺตํ. สุคตนฺติ โคจเร คตตฺตา สุฏฺุ คตํ.
สุภาวิตนฺติ อหานภาคิยตฺตา สุฏฺุ ภาวิตํ. สุวิฏฺิตนฺติ กามโต สุฏฺุ วุฏฺิตํ.
สุวิมุตฺตนฺติ กาเมหิ สุฏฺุ วิมุตฺตํ. กามปจฺจยา อาสวา นาม กามเหตุกา
จตฺตาโร อาสวา. วิฆาตาติ ทุกฺขา. ปริฬาหาติ กามราคปริฬาหา. น โส ตํ
เวทนํ เวเทตีติ โส ตํ กามเวทนํ วิฆาตปริฬาหเวทนญฺจ น เวทยติ. อิทมกฺขาตํ
กามานํ นิสฺสรณนฺติ อิทํ อสุภชฺฌานํ กาเมหิ นิสฺสฏตฺตา กามานํ นิสฺสรณนฺติ
อกฺขาตํ. โย ปน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตติยํ มคฺคํ
ปตฺวา อนาคามิผเลน นิพฺพานํ ทิสฺวา ปุน กามา นาม นตฺถีติ ชานาติ,
ตสฺส จิตฺตํ อจฺจนฺตนิสฺสรณเมว. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. (๒๔-๑)
      อยํ ปน วิเสโส, ทุติยวาเร เมตฺตาฌานานิ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ
นาม. ตติยวาเร กรุณาฌานานิ วิหึสาย นิสฺสรณํ นาม. จตุตฺถวาเร
อรูปชฺฌานานิ รูปานํ นิสฺสรณํ นาม. อจฺจนฺตนิสฺสรเณ เจตฺถ อรหตฺตผลํ
โยเชตพฺพํ. (๒๔-๒-๔)
      ปญฺจมวาเร สกฺกายํ มนสิกโรโตติ สุทฺธสํขาเร ปริคฺคณฺหิตฺวา
อรหตฺตํ ปตฺตสฺส สุกขวิปสฺสกสฺส ผลสมาปตฺติโต วุฏฺาย วีมํสนตฺถํ
ปญฺจูปาทานกฺขนฺธาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺส. อิทมกฺขาตํ สกฺกายสฺส นิสฺสรณนฺติ
อิทํ อรหตฺตมคฺเคน จ ผเลน จ นิพฺพานํ ทิสฺวา ิตสฺส ภิกฺขุโน ปุน สกฺกาโย
นตฺถีติ อุปฺปนฺนํ อรหตฺตผลสมาปตฺติจิตฺตํ สกฺกายสฺส นิสฺสรณนฺติ อกฺขาตํ.
(๒๔-๕)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปติฏฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๑.
                        วิมุตฺตายตนปญฺจกวณฺณนา
      [๓๒๒] วิมุตฺตายตนานีติ วิมุจฺจนการณานิ. อตฺถปฏิสํเวทิโนติ ปาลิอตฺถํ
ชานนฺตสฺส. ธมฺมปฏิสํเวทิโนติ ปาลึ ชานนฺตสฺส. ปาโมชฺชนฺติ ตรุณปิติ.
ปีตีติ ตุฏฺาการภูตา พลวปีติ. กาโยติ นามกาโย ปสฺสมฺภติ. ๑- สุขํ เวเทตีติ
สุขํ ปฏิลภติ. จิตฺตํ สมาธิยตีติ อรหตฺตผลสมาธินา สมาธิยติ. อยญฺหิ ตํ
ธมฺมํ สุณนฺโต อาคตาคตฏฺาเน ฌานวิปสฺสนามคฺคผลานิ ชานาติ, ตสฺส เอวํ
ชานโต ปีติ อุปฺปชฺชติ, โส ตสฺสา ปีติยา อนฺตรา โอสกฺกิตุํ น เทนฺโต
อุปจารกมฺมฏฺานิโก หุตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตํ
สนฺธาย วุตฺตํ "จิตฺตํ สมาธิยตี"ติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส.
สมาธินิมิตฺตนฺติ อฏฺตึสาย อารมฺมเณสุ อญฺตโร สมาธิเยว สมาธินิมิตฺตํ.
สุคหิตํ โหตีติอาทีสุ อาจริยสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺานํ อุคฺคณฺหนฺเตน สุฏฺุ
คหิตํ โหติ. สุมนสิกตนฺติ สุฏฺุ มนสิกตํ. สูปธาริตนฺติ สุฏฺุ อุปธาธิตํ.
สุปฺปฏิวิทฺธํ ปญฺายาติ ปญฺาย สุฏฺุ ปจฺจกฺขํ กตํ. ตสฺมึ ธมฺเมติ ตสฺมึ
กมฺมฏฺานปาลิธมฺเม. (๒๕)
      วิมุตฺติปริปาจนียาติ วิมุตฺติ วุจฺจติ อรหตฺตํ, ตํ ปริปาเจนฺตีติ
วิมุตฺติปริปาจนียา. อนิจฺจสญฺาติ อนิจฺจานุปสฺสนาาเณ อุปฺปนฺนสญฺา.
อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺาติ ทุกฺขานุปสฺสนาาเณ อุปฺปนฺนสญฺา. ทุกฺเข
อนตฺตสญฺาติ อนตฺตานุปสฺสนาาเณ อุปฺปนฺนสญฺา. ปหานสญฺาติ
ปหานานุปสฺสนาาณ อุปฺปนฺนสญฺา. วิราคสญฺาติ วิราคานุปสฺสนาาเณ
อุปฺปนฺนสญฺา. (๒๖)
      "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ ฉพฺพีสติยา
ปญฺจกานํ วเสน ตึสสตปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                        ปญฺจกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปฏิปสฺสมฺภติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๒.
                            ฉกฺกวณฺณนา
      [๓๒๓] อิติ ปญฺจกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฉกฺกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ.
      ตตฺถ อชฺฌตฺติกานีติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺติกานิ. พาหิรานีติ ตโต อชฺฌตฺตชฺฌตฺตโต
พหิ ภูตานิ. วิตฺถารโต ปน อายตนกถา วิสุทฺธิมคฺเค กถิตาว. วิญฺาณกายาติ
วิญฺาณสมูหา. จกฺขุวิญฺาณนฺติ จกฺขุปสาทนิสฺสิตํ กุสลากุสลวิปากวิญฺาณํ.
เอเสว นโย สพฺพตฺถ. จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุนิสฺสิโต สมฺผสฺโส.
โสตสมฺผสฺสาทีสุปิ เอเสว นโย. มโนสมฺผสฺโสติ อิเม ทส สมฺผสฺเส เปตฺวา
เสโส สพฺโพ มโนสมฺผสฺโส นาม. เวทนาฉกฺกํปิ เอเตเนว นเยน เวทิตพฺพํ.
รูปสญฺาติ รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนสญฺา. ๑- เอเตนุปาเยน เสสาปิ
เวทิตพฺพา. เจตนาฉกฺเกปิ เอเสว นโย. ตถา ตณฺหาฉกฺเก. (๑-๘)
      [๓๒๔] อคารโวติ คารววิรหิโต. อปฺปติสฺโสติ อปฺปติสฺสโย
อนีจวุตฺติ. เอตฺถ ปน โย ภิกฺขุ สตฺถริ ธรมาเน ตีสุ กาเลสุ อุปฏฺานํ น
ยาติ. สตฺถริ อนุปาหเน จงฺกมนฺเต สอุปาหโน จงฺกมติ, นีเจ จงฺกเม ๒-
จงฺกมนฺเต อุจฺเจ จงฺกมติ, เหฏฺา วสนฺเต อุปริ วสติ, สตฺถุ ทสฺสนฏฺาเน
อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตํ ธาเรติ, อุปาหนํ ธาเรติ, นฺหายติ, อุจฺจารํ วา
ปสฺสาวํ วา กโรติ. ปรินิพฺพุเต วา ๓- ปน เจติยํ วนฺทิตุํ น คจฺฉติ, เจติยสฺส
ปญฺายนฏฺาเน สตฺถุ ทสฺสนฏฺาเน วุตฺตํ สพฺพํ กโรติ, อยํ สตฺถริ อคารโว
นาม. โย ปน ธมฺมสฺสวเน สํฆุฏฺเ สกฺกจฺจํ น คจฺฉติ สกฺกจฺจํ ธมฺมํ น
สุณาติ, สมุลฺลปนฺโต นิสีทติ, สกฺกจฺจํ น คณฺหาติ, น วาเจติ, อยํ ธมฺเม
อคารโว นาม. โย ปน เถเรน ภิกฺขุนา อนชฺฌิฏฺโ ธมฺมํ เทเสติ, นิสีทติ, ปญฺหํ
กเถติ, วุฑฺเฒ ภิกฺขู ฆฏฺเฏนฺโต คจฺฉติ, ติฏฺติ, นิสีทติ, ทุสฺสปลฺลตฺถิกํ วา
หตฺถปลฺลตฺถิกํ วา กโรติ, สํฆมชฺเฌ อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตุปาหนํ ธาเรติ,
อยํ สํเฆ อคารโว นาม. เอกภิกฺขุสฺมึปิ หิ อคารเว กเต สํเฆ อคารโว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปฺปนฺนา สญฺา  ๒ ฉ.ม. จงฺกเม น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม., อิ. วา น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๓.
กโตว โหติ. ติสฺโส สิกฺขา ปน อปูรยมาโนว สิกฺขาย อคารโว นาม.
อปฺปมาทลกฺขณํ อนนุพฺรูหยมาโน อปฺปมาเท อคารโว นาม. ทุวิธํปิ ปฏิสนฺถารํ
อกโรนฺโต ปฏิสนฺถาเร อคารโว นาม. ฉ คารโว วุตฺตปฺปฏิปกฺขวเสน
เวทิตพฺโพ. (๙-๑๐)
      โสมนสฺสูปวิจาราติ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตา วิจารา. โสมนสฺสฏฺานิยนฺติ
โสมนสฺสการณภูตํ. อุปวิจรตีติ วิตกฺเกน วิตกฺเกตฺวา วิจาเรน ปริจฺฉินฺทติ.
เอเสว นโย สพฺพตฺถ. โทมนสฺสูปวิจาราปิ เอวเมว เวทิตพฺพา. ตถา
อุเปกฺขูปวิจารา. สาราณียธมฺมา เหฏฺา วิตฺถาริตา. ทิฏฺิสามญฺคโตติ อิมินา
ปน ปเทน โกสมฺพิกสุตฺเต ปมมคฺโค กถิโต. อิธ จตฺตาโรปิ มคฺคา.
(๑๑-๑๔)
                         วิวาทมูลฉกฺกวณฺณนา
      [๓๒๕] วิวาทมูลานีติ วิวาทสฺส มูลานิ. โกธโนติ กุชฺฌนลกฺขเณน
โกเธน สมนฺนาคโต. อุปนาหีติ เวรอปฺปฏินิสฺสคฺคลกฺขเณน อุปนาเหน
สมนฺนาคโต. อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานนฺติ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท กถํ
เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตติ. โกสมฺพิกกฺขนฺธเก วิย ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ
วิวาทํ อาปนฺเนสุ ตสฺมึ วิหาเร เตสํ อนฺเตวาสิกา วิวทนฺติ. เตสํ โอวาทํ
คณฺหนฺโต ภิกฺขุนีสํโฆ วิวทติ. ตโต เตสํ อุปฏฺากา วิวทนฺติ. อถ มนุสฺสานํ
อารกฺขเทวตา เทฺว โกฏฺาสา โหนฺติ. ตตฺถ ธมฺมวาทีนํ อารกฺขเทวตา
ธมฺมวาทินิโย โหนฺติ อธมฺมวาทีนํ อธมฺมวาทินิโย. ตโต อารกฺขเทวตานํ มิตฺตา
ภุมฺมา เทวตา ภิชฺชนฺติ. เอวํ ปรมฺปรา ยาว พฺรหฺมโลกา เปตฺวา อริยสาวเก
สพฺเพ เทวมนุสฺสา เทฺว โกฏฺาสา โหนฺติ. ธมฺมวาทีหิ ปน อธมฺมวาทิโนว
พหุตรา โหนฺติ. ตโต "ยํ พหุเกหิ คหิตํ, ตํ อิจฺฉนฺ"ติ ๑- ธมฺมํ วิสชฺเชตฺวา
พหุตราว อธมฺมํ คณฺหนฺติ. เต อธมฺมํ ปุรกฺขิตฺวา ๒- วทนฺตา อปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติ.
เอวํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตจฺฉนติ, อิ. คณฺหนฺติ   ๒ ฉ.ม. ปุรกฺขตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๔.
      อชฺฌตฺตํ วาติ ตุมฺหากํ อพฺภนฺตรปริสาย. พหิทฺธาติ ปเรสํ
ปริสาย.
      มกฺขีติ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน สมนฺนาคโต. ปฬาสีติ
ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปลาเสน สมนฺนาคโต. อิสฺสุกีติ ปรสกฺการาทีนิ
อิสฺสายนลกฺขณาย อิสฺสาย สมนฺนาคโต. มจฺฉรีติ อาวาสมจฺฉริยาทีหิ สมนฺนาคโต.
สโติ เกราฏิโก. มายาวีติ กตปาปปฏิจฺฉาทโก. ปาปิจฺโฉติ อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉายโก ๑-
ทุสฺสีโล. มิจฺฉาทิฏฺีติ นตฺถิกวาที อเหตุกวาที อกิริยวาที. สนฺทิฏฺิปรามาสีติ
สยํ ทิฏฺิเมว ปรามสติ. อาธานคฺคาหีติ ทฬฺหคฺคาหี. ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีติ น สกฺกา
โหติ คหิตํ วิสชฺชาเปตุํ. ๒- (๑๕)
      ปวีธาตูติ ปติฏฺาธาตุ. อาโปธาตูติ อาพนฺธนธาตุ. เตโชธาตูติ
ปริปาจนธาตุ. วาโยธาตูติ วิตฺถมฺภนธาตุ. อากาสธาตูติ อสมฺผุฏฺธาตุ.
วิญฺาณธาตูติ วิชานนธาตุเยว. (๑๖)
                         นิสฺสรณิยฉกฺกวณฺณนา
      [๓๒๖] นิสฺสรณิยา ธาตุโยติ นิสฺสฏา ธาตุโยว. ปริยาทาย ติฏฺตีติ
ปริยาทิยิตฺวา หาเปตฺวา ติฏฺติ. มา เหวนฺติสฺส วจนีโยติ ยสฺมา อภูตํ
พฺยากรณํ พฺยากโรติ, ตสฺมา มา เอวํ ภณีติ วตฺตพฺโพ. ยทิทํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺตีติ
ยา อยํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อิทํ นิสฺสรณํ พฺยาปาทสฺส, พฺยาปาทโต นิสฺสฏาติ
อตฺโถ. โย ปน เมตฺตาย ติกจตุกฺกชฺฌานโต วุฏฺิโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา
ตติยมคฺคํ ปตฺวา "ปุน พฺยาปาโท นตฺถี"ติ ตติยผเลน นิพฺพานํ ปสฺสติ, ตสฺส
จิตฺตํ อจฺจนฺตนิสฺสรณํ พฺยาปาทสฺส. เอเตนูปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
(๑๗-๑-๔)
      อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลสมาปตฺติ. สา หิ ราคนิมิตฺตาทีนญฺเจว
รูปนิมิตฺตาทีนญฺจ นิจฺจนิมิตฺตาทีนญฺจ อภาวา "อนิมิตฺตา"ติ วุตฺตา.
นิมิตฺตานุสารีติ วุตฺตปฺปเภทํ นิมิตฺตํ อนุสรตีติ นิมิตฺตานุสารี. (๑๗-๕)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉโก ๓ ฉ.ม. วิสฺสชฺชาเปตุํ, อิ. นิสฺสชฺชาเปตุํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๕.
      อสฺมีติ อสฺมิมาโน. อยมหมสฺมีติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อยนฺนาม อหํ
อสฺมีติ เอตฺตาวตา อรหตฺตํ พฺยากตํ โหติ. วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลนฺติ
วิจิกิจฺฉาภูตํ กถํกถาสลฺลํ. มา เหวนฺติสฺส วจนีโยติ สเจ เต ปมมคฺควชฺฌา
วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อรหตฺตพฺยากรณํ มิจฺฉา โหติ, ตสฺมา มา อภูตํ ภณีติ
วาเรตพฺโพ. อสฺมิมานสมุคฺฆาโตติ อรหตฺตมคฺโค. อรหตฺตผลวเสน หิ นิพฺพาเน ทิฏฺเ
ปุน อสฺมิมาโน นตฺถีติ อรหตฺตมคฺโค อสฺมิมานสมุคฺฆาโตติ วุตฺโต. (๑๗-๖)
                        อนุตฺตริยาทิฉกฺกวณฺณนา
      [๓๒๗] อนุตฺตริยานีติ อนุตฺตรานิ เชฏฺกานิ. ทสฺสเนสุ อนุตฺตริยํ
ทสฺสนานุตฺตริยํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ หตฺถิรตนาทีนํ ทสฺสนํ น
ทสฺสนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺเปมวเสน ทสพลสฺส วา ภิกฺขุสํฆสฺส
วา กสิณอสุภนิมิตฺตาทีนํ วา อญฺตรสฺส ทสฺสนํ ทสฺสนานุตฺตริยํ นาม.
ขตฺติยาทีนํ คุณกถาสวนํ น สวนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺเปมวเสน
ติณฺณํ วา รตนานํ คุณกถาสวนํ เตปิฏกพุทฺธวจนสฺสวนํ วา สวนานุตฺตริยํ
นาม. มณิรตนาทิลาโภ น ลาภานุตฺตริยํ, สตฺตวิธอริยธนลาโภ ปน ลาภานุตฺตริยํ
นาม. หตฺถิสิปฺปาทิสิกฺขนํ น สิกฺขานุตฺตริยํ. สิกฺขตฺตยปูรณํ ปน สิกฺขานุตฺตริยํ
นาม. ขตฺติยาทีนํ ปาริจริยา น ปาริจริยานุตฺตริยํ, ติณฺณํ ปน รตนานํ ปาริจริยา
ปาริจริยานุตฺตริยํ นาม. ขตฺติยาทีนํ คุณานุสฺสรณํ น อนุสฺสรณานุตฺตริยํ,
ติณฺณํ ปน รตนานํ คุณานุสฺสรณํ อนุสฺสรณานุตฺตริยํ นาม. (๑๘)
      อนุสฺสติโยว อนุสฺสติฏฺานานิ นาม. พุทฺธานุสฺสตีติ พุทฺธสฺส
คุณานุสฺสรณํ. เอวํ อนุสฺสรโต หิ ปีติ อุปฺปชฺชติ. โส ตํ ปีตึ ขยโต วยโต
ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อุปจารกมฺมฏฺานํ นาเมตํ คิหีนํปิ ลพฺภติ,
เอเสว นโย สพฺพตฺถ. วิตฺถารกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพา. (๑๙)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๖.
                         สตตวิหารฉกฺกวณฺณนา
      [๓๒๘] สตตวิหาราติ ขีณาสวสฺส นิจฺจวิหารา. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ
จกฺขุทฺวารารมฺมเณ อาปาถคเต ตํ รูปํ จกฺขุวิญฺาเณน ทิสฺวา ชวนกฺขเณ
อิฏฺเ อรชฺชนฺโต เนว สุมโน โหติ, อนิฏฺเ อทุสฺสนฺโต น ทุมฺมโน.
อสมเปกฺขเน โมหํ อนุปฺปาเทนฺโต อุเปกฺขโก วิหรติ มชฺฌตฺโต, สติยา ยุตฺตตฺตา
สโต, สมฺปชญฺเน ยุตฺตตฺตา สมฺปชาโน. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อิติ
ฉสุปิ ทฺวาเรสุ อุเปกฺขโก วิหรตีติ. อิมินา ฉฬงฺคูเปกฺขา กถิตา. สมฺปชาโนติ
วจนโต ปน จตฺตาริ าณสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. สตตวิหาราติ วจนโต
อฏฺปิ มหาจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. อรชฺชนฺโต อทุสฺสนฺโติ วจนโต ทสปิ จิตฺตานิ
ลพฺภนฺติ. โสมนสฺสํ กถํ ลพฺภตีติ เจ. อาเสวนโต ลพฺภติ. (๒๐)
                          อภิชาติฉกฺกวณฺณนา
      [๓๒๙] อภิชาติโยติ ชาติโย. กณฺหาภิชาติโก สมาโนติ กเณฺห
นีจกุเล ชาโต หุตฺวา. กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายตีติ กาฬกํ ทสทุสฺสีลยธมฺมํ ปสวติ
กโรติ. โส ตํ อภิชายิตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติ. สุกฺกํ ธมฺมนฺติ อหํ ปุพฺเพปิ
ปุญฺานํ อกตตฺตา นีจกุเล นิพฺพตฺโต. อิทานิ ปุญฺ กโรมีติ ปุญฺสงฺขาตํ
ปณฺฑรธมฺมํ อภิชายติ. โส เตน สคฺเค นิพฺพตฺตติ. อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานนฺติ
นิพฺพานญฺหิ สเจ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺย. สเจ สุกฺกํ, สุกฺกวิปากํ
ทเทยฺย. ทฺวินฺนํปิ อปฺปทานโต ปน "อกณฺหํ อสุกฺกนฺ"ติ วุตฺตํ. นิพฺพานญฺจ
นาม อิมสฺมึ อตฺเถ อรหตฺตํ อธิปฺเปตํ. ตญฺหิ กิเลสนิพฺพานนฺเต ชาตตฺตา
นิพฺพานํ นาม. ตํ เอส อภิชายติ ปสวติ กโรติ. สุกฺกาภิชาติโก สมาโนติ
สุกฺเก อุจฺจกุเล ชาโต หุตฺวา. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. (๒๑)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๗.
                        นิพฺเพธภาคิยฉกฺกวณฺณนา
      นิพฺเพธภาคิยาติ นิพฺเพโธ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ ภชนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ
นิพฺเพธภาคิยา. อนิจฺจสญฺาทโย ปญฺจเก วุตฺตา. นิโรธานุปสฺสนาาเณ สฺา
นิโรธสญฺา นาม. (๒๒)
      "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ ทฺวาวีสติยา
ฉกฺกานํ วเสน ทฺวตฺตึสสตปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                         ฉกฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------
                            สตฺตกวณฺณนา
      [๓๓๐] อิติ ฉกฺกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺตกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ.
      ตตฺถ สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเน สทฺธาเอว ธนํ สทฺธาธนํ. เอเสว นโย
สพฺพตฺถ ปญฺาธนํ ปเนตฺถ สพฺพเสฏฺ. ปญฺาย หิ ตฺวา ตีณิ สุจริตานิ
ปญฺจ สีลานิ ทส สีลานิ ปูเรตฺวา สคฺคูปคา โหนฺติ, สาวกปารมีาณํ,
ปจฺเจกโพธิาณํ, สพฺพญฺุตาณญฺจ ปฏิวิชฺฌนฺติ. อิมาสํ สมฺปตฺตีนํ
ปฏิลาภการณโต ปญฺา "ธนนฺ"ติ วุตฺตา. สตฺตปิ เจตานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาเนว
กถิตานิ. โพชฺฌงฺคกถา กถิตาว. (๑-๒)
      สมาธิปริกฺขาราติ สมาธิปริวารา. สมฺมาทิฏฺาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว.
อิเม หิ ๑- สตฺต ปริกฺขา โลกิยโลกุตฺตราว กถิตา. (๓)
      อสตํ ธมฺมา อสนฺตา วา ธมฺมา ลามกา ธมฺมาติ อสทฺธมฺมา.
วิปริยาเยน สทฺธมฺมา เวทิตพฺพา. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. สทฺธมฺเมสุ ปน
สทฺธาทโย สพฺเพปิ วิปสฺสกสฺเสว กถิตา. เตสุปิ ปญฺา โลกิยโลกุตฺตราว. ๒-
อยํ วิเสโส. (๔-๕)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อิเมปิ ๒ ฉ.ม., อิ. ว สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๘.
      สปฺปุริสานํ ธมฺมาติ สปฺปุริสธมฺมา. ตตฺถ สุตฺตเคยฺยาทิกํ ธมฺมํ
ชานาตีติ ธมฺมญฺู. ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาตีติ อตฺถญฺู.
"เอตฺตโกมฺหิ สีเลน สมาธินา ปญฺายา"ติ เอวํ อตฺตานํ ชานาตีติ อตฺตญฺู.
ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ มตฺตํ ชานาตีติ มตฺตญฺู. อยํ กาโล อุทฺเทสสฺส, อยํ
กาโล ปริปุจฺฉาย, อยํ กาโล โยคสฺส อธิคมายาติ เอวํ กาลํ ชานาตีติ
กาลญฺู. เอตฺถ จ ปญฺจ วสฺสานิ อุทฺเทสสฺส กาโล. ทส ปริปุจฺฉาย. อิทํ
อติสมฺพาธํ. ทส วสฺสานิ ปน อุทฺเทสสฺส กาโล. วีสติ ปริปุจฺฉาย. ตโต ปรํ
โยเค กมฺมํ กาตพฺพํ. อฏฺวิธํ ปริสํ ชานาตีติ ปริสญฺู. เสวิตพฺพาเสวิตพฺพํ
ปุคฺคลํ ชานาตีติ ปุคฺคลญฺู. (๖)
      [๓๓๑] นิทฺทสวตฺถูนีติ นิทฺทสาทิวตฺถูนิ. นิทฺทโส ภิกฺขุ, นิพฺพีโส,
นิตฺตึโส, นิจฺจตฺตาลีโส, นิปฺปญฺาโส, ภิกฺขูติ เอวํ วจนการณานิ. อยํ กิร
ปโญฺห ติตฺถิยสมเย อุปฺปนฺโน. ติตฺถิกา ๑- หิ ทสวสฺสกาเล มตํ นิคฺคณฺ
นิทฺทโสติ วทนฺติ. โส กิร ปุน ทสวสฺโส น โหติ. น เกวลญฺจ ทสวสฺโสว.
นววสฺโสปิ ฯเปฯ เอกวสฺโสปิ น โหติ. เอเตเนว นเยน วีสติวสฺสาทิกาเลปิ
มตํ นิพฺพีโส นิตฺตึโส นิจฺจตฺตาลีโส นิปฺปญฺาโสติ วทนฺติ. อายสฺมา อานนฺโท
คาเม ปิณฺฑาย ๒- วิจรนฺโต ตํ กถํ สุตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิ.
ภควา อาห:-
      "น อิทํ อานนฺท ติตฺถิกานํ ๓- อธิวจนํ มม สาสเน ขีณาสวสฺเสตํ
อธิวจนนฺติ. ๔- ขีณาสโว หิ ทสวสฺสกาเล ปรินิพฺพุโต ปุน ทสวสฺโส น โหติ.
น เกวลญฺจ ทสวสฺโสว, นววสฺโสปิ ฯเปฯ เอกวสฺโสปิ. น เกวลญฺจ
เอกวสฺโสว, ทสมาสิโกปิ ฯเปฯ เอกมาสิโกปิ. เอกทิวสิโกปิ. เอกมุหุตฺติโกปิ
น โหติเอว. กสฺมา? ปุน ปฏิสนฺธิยา อภาวา. นิพฺพีสาทีสุปิ เอเสว นโย.
อิติ ภควา มม สาสเน ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนนฺ"ติ ๕-
      วตฺวา เยหิ การเณหิ โส นิทฺทโส โหติ, ตานิ ทสฺเสตุํ สตฺต
นิทฺทสวตฺถูนิ เทเสสิ. ๕- เถโรปิ ตเมว เทสนํ อุทฺธริตฺวา สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติตฺถิยา, อิ. ติตฺถิยสฺมึ   ๒ ฉ.ม., อิ. ปิณฺฑาย น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. ติตฺถิยานํ   ๔ ฉ.ม., อิ. อธิวจนํ   ๕ ฉ.ม. เทเสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๙.
อิธาวุโส ภิกฺขุ สิกฺขาสมาทาเนติอาทิมาห. ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน.
สิกฺขาสมาทาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหตีติ สิกฺขตฺตยปูรเณ พหลจฺฉนฺโท โหติ. อายติญฺจ
สิกฺขาสมาทาเน อวิคตเปโมติ อนาคเต ปุนทิวสาทีสุปิ สิกฺขาปูรเณ อธิคตเปเมน
สมนฺนาคโต โหติ. ธมฺมนิสนฺติยาติ ธมฺมนิสามนาย. วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ.
อิจฺฉาวินเยติ ตณฺหาวินยเน. ปฏิสลฺลาเนติ เอกีภาเว. วิริยารมฺเภติ
กายิกเจตสิกวิริยสฺส ปูรเณ. สติเนปกฺเกติ สติยญฺเจว นิปกฺกภาเว ๑- จ.
ทิฏฺิปฏิเวเธติ มคฺคทสฺสเน. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ (๗)
      สญฺาสุ อสุภานุปสฺสนาาเณ สญฺา อสุภสญฺา. อาทีนวานุปสฺสนาาเณ
สญฺา อาทีนวสญฺา นาม. เสสา เหฏฺา วุตฺตาเอว.
พลสตฺตกวิญฺาณฏฺิติสตฺตกปุคฺคลสตฺตกานิ วุตฺตนยาเนว. อปฺปหีนฏฺเน
อนุสยนฺตีติ อนุสยา. ถามคโต กามราโค กามราคานุสโย. เอส นโย สพฺพตฺถ.
สญฺโชนสตฺตกํ อุตฺตานตฺถเมว. (๘-๑๓)
                        อธิกรณสมถสตฺตกวณฺณนา
      อธิกรณสมเถสุ อธิกรณานิ สเมนฺติ วูปสเมนฺตีติ อธิกรณสมถา.
อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานนฺติ อุปฺปนฺนานํ อุปฺปนฺนานํ. อธิกรณานนฺติ วิวาทาธิกรณํ
อนุวาทาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณํ กิจฺจาธิกรณนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ. สมถาย
วูปสมายาติ สมถตฺถญฺเจว วูปสมนตฺถญฺจ. สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ ฯเปฯ
ติณวตฺถารโกติ อิเม สตฺต สมถา ทาตพฺพา.
      ตตฺรายํ วินิจฺฉยนโย. อธิกรเณสุ ตาว ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา
อฏฺารสหิ วตฺถูหิ วิวทนฺตานํ ภิกฺขูนํ โย วิวาโท, อิทํ วิวาทาธิกรณํ นาม.
สีลวิปตฺติยา วา อาจารทิฏฺิอาชีววิปตฺติยา วา อนุวทนฺตานํ โย ๒- อนุวาโท
อุปวทนา เจว โจทนา จ, อิทํ อนุวาทาธิกรณํ นาม. มาติกาย อาคตา
ปญฺจ, วิภงฺเค เทฺวติ สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา, อิทํ อาปตฺตาธิกรณํ นาม.
สํฆสฺส อปโลกนาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํ กรณํ, อิทํ กิจฺจาธิกรณํ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เนปกฺกภาเว  ๒ ฉ.ม., อิ. โย น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๐.
      ตตฺถ วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ
เยภุยฺยสิกาย จ. สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ ยสฺมึ วิหาเร อุปฺปนฺนํ ตสฺมึเยว
วา อญฺตฺถ วูปสเมตุํ คจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺเค วา ยตฺถ คนฺตฺวา สํฆสฺส
นิยฺยาติตํ ตตฺถ สํเฆน วา สํเฆ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺเต ตตฺเถว อุพฺพาหิกาย
สมฺมตปุคฺคเลหิ วา วินิจฺฉิตํ สมฺมติ. เอวํ สมฺมมาเน จ ปเนตสฺมึ ยา
สํฆสมฺมุขตา ธมฺมสมฺมุขตา วินยสมฺมุขตา ปุคฺคลสมฺมุขตา, อยํ สมฺมุขาวินโย
นาม.
      ตตฺถ จ การกสํฆสฺส สํฆสามคฺคีวเสน สมฺมุขีภาโว อยํ ๑-
สํฆสมฺมุขตา. สเมตพฺพสฺส วตฺถุโน ภูตตา ธมฺมสมฺมุขตา. ยถา ตํ สเมตพฺพํ,
ตเถว สมฺมสนํ ๒- วินยสมฺมุขตา. โย จ วิวทติ, เยน จ วิวทติ, เตสํ อุภินฺนํ
อตฺถปจฺจตฺถิกานํ สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตา. อุพฺพาหิกาย วูปสเม ปเนตฺถ
สํฆสมฺมุขตา ปริหายติ. เอวํ ตาว สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมติ.
      สเจ ปเนวํปิ น สมฺมติ, อถ นํ อุพฺพาหิกาย สมฺมตา ภิกฺขู "น
มยํ สกฺโกม วูปสเมตุนฺ"ติ สํฆสฺเสว นิยฺยาเตนฺติ, ตโต สํโฆ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ
ภิกฺขุํ สลากคฺคาหาปกํ สมฺมนฺนติ. เตน คุฬฺหกวิวฏกสกณฺณชปฺปเกสุ ตีสุ
สลากคฺคาเหสุ อญฺตฺรวเสน สลากํ คาหาเปตฺวา สนฺนิปติตปริสาย ธมฺมวาทีนํ
เยภุยฺยตาย ยถา เต ธมฺมวาทิโน วทนฺติ, เอวํ วูปสนฺตํ อธิกรณํ
สมฺมุขาวินเยน จ เยภุยฺยสิกาย จ วูปสนฺตํ โหติ.
      ตตฺถ สมฺมุขาวินโย วุตฺตนโยเอว. ยํ ปน เยภุยฺยสิกาย ๓- กมฺมสฺส
กรณํ, อยํ เยภุยฺยสิกา นาม. เอวํ วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ.
      อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน
จ อมุฬฺหวินเยน จ ตสฺสปาปิยสิกาย จ. สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ โย จ
อนุวทติ, ยญฺจ อนุวทติ, เตสํ วจนํ สุตฺวา สเจ กาจิ อาปตฺติ นตฺถิ, อุโภ
ขมาเปตฺวา, สเจ อตฺถิ, อยํ นาเมตฺถ อาปตฺตีติ เอวํ วินิจฺฉิตํ วูปสมฺมติ.
ตตฺถ สมฺมุขาวินยลกฺขณํ วุตฺตนยเมว. ยทา ปน ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อมูลิกาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. สมฺมนํ   ๓ ฉ.ม., อิ. เยภุยฺยสิกา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๑.
สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํสิตสฺส สติวินยํ ยาจมานสฺส สํโฆ ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน
สติวินยํ เทติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน จ วูปสนฺตํ โหติ. ทินฺเน
ปน สติวินเย ปุน ตสฺมึ ปุคฺคเล กสฺสจิ อนุวาโท น รูหติ.
      ยทา อุมฺมตฺตโก ภิกฺขุ อุมฺมาทวเสน อสฺสามณเก อชฺฌาจาเร
"สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตินฺ"ติ ภิกฺขูหิ โจทิยมาโน "อุมฺมตฺตเกน เม
อาวุโส เอตํ กตํ, นาหนฺตํ สรามี"ติ ภณนฺโตปิ ภิกฺขูหิ โจทิยมาโนว ปุน
อโจทนตฺถาย อมุฬฺหวินยํ ยาจติ, สํโฆ จสฺส ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อมุฬฺหวินยํ
เทติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ อมุฬฺหวินเยน จ วูปสนฺตํ โหติ. ทินฺเน ปน
อมุฬฺหวินเย ปุน ตสฺมึ ปุคฺคเล กสฺสจิ ตปฺปจฺจยา อนุวาโท น รูหติ.
      ยทา ปน ปาราชิเกน วา ปาราชิกสามนฺเตน วา โจทิยมานสฺส
อญฺเนญฺ ปฏิจรโต ปาปุสฺสนฺนตาย ปาปิยสฺส ปุคฺคลสฺส "สจายํ อิจฺฉินฺนมูโล
ภวิสฺสติ, สมฺมาว วตฺติตฺวา โอสารณํ ลภิสฺสติ. สเจ ฉินฺนมูโล อยเมวสฺส
นาสนา ภวิสฺสตี"ติ มญฺมาโน สํโฆ ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน ตสฺส ปาปิยสิกํ
กโรติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ ตสฺสปาปิยสิกาย จ วูปสนฺตํ โหตีติ. เอวํ
อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติ.
      อาปตฺตาธิกรณํ ตีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิญฺาตกรเณน
จ ติณวตฺถารเกน จ. ตสฺส สมฺมุขาวินเยเนว วูปสโม นตฺถิ. ยทา
ปน เอกสฺส วา ภิกฺขุโน สนฺติเก สํฆคณมชฺเฌสุ วา ภิกฺขุ ลหุกํ อาปตฺตึ
เทเสติ, ตทา อาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิญฺาตกรเณน จ วูปสมฺมติ.
      ตตฺถ สมฺมุขาวินเย ตาว โย จ เทเสติ, ยสฺส จ เทเสติ, เตสํ
สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
      ปุคฺคลสฺส จ คณสฺส จ เทสนากาเล สํฆสมฺมุขตา ปริหายติ. ยํ ๑-
ปเนตฺถ อหํ ภนฺเต อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโนติ จ อาม ปสฺสามีติ จ
ปฏิญฺาย, ๒- ตาย ปฏิญฺาย "อายตึ สํวเรยฺยาสี"ติ กรณํ, ตํ ปฏิญฺาตกรณํ
นาม. สํฆาทิเสเสหิ ปริวาสาทิยาจนา ปฏิญฺา. ปริวาสาทีนํ ทานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ยา   ๒ ฉ.ม., อิ. ปฏิญฺา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๒.
ปฏิญฺาตกรณํ นาม. เทฺวปกฺขชาตา ปน ภณฺฑนการกา ภิกฺขู พหุํ อสฺสามณกํ
อชฺฌาจริตฺวา ปุน ลชฺชิธมฺเม อุปฺปนฺเน สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อญฺมญฺ
กเรยฺยาม, ๑- สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตาย สํวตฺเตยฺยาติ อญฺมญฺ
อาปตฺติยา การาปเน โทสํ ทิสฺวา ยทา ติณวตฺถารกกมฺมํ กโรนฺติ,
ตทาอาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ติณวตฺถารเกน จ สมฺมติ.
      ตตฺถ หิ ยตฺตกา หตฺถปาสูปคตา "น เม ตํ ขมตี"ติ เอวํ
ทิฏฺาวิกมฺมํ อกตฺวา นิทฺทํปิ โอกฺกนฺตา โหนฺติ, สพฺเพสํ เปตฺวา ถุลฺลวชฺชญฺจ
คิหิปฏิสํยุตฺตญฺจ สพฺพาปตฺติโย วุฏฺหนฺติ, เอวํ อาปตฺตาธิกรณํ ตีหิ สมเถหิ
สมฺมติ.
      กิจฺจาธิกรณํ เอเกน สมเถน สมฺมติ สมฺมุขาวินเยเนว. อิมานิ
จตฺตาริ อธิกรณานิ ยถานุรูปํ อิเมหิ สตฺตหิ สมเถหิ สมฺมนฺติ. เตน วุตฺตํ
"อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อธิกรณานํ สมถาย วูปสมาย สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ
ฯเปฯ ติณวตฺถารโกติ. อยเมตฺถ วินิจฺฉยนโย. วิตฺถาโร ปน สมถกฺขนฺธเก
อาคโตเยว. วินิจฺฉโยปิสฺส สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺโต. (๑๔)
      "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ จุทฺทสนฺนํ
สตฺตกานํ วเสน อฏฺนวุติปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                        สตฺตกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
                            อฏกวณฺณนา
      [๓๓๓] อิติ สตฺตกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฏฺกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ.
      ตตฺถ มิจฺฉตฺตาติ อยาถาวา มิจฺฉาสภาวา. สมฺมตฺตาติ ยาถาวา
สมฺมาสภาวา. (๑-๒)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กาเรสฺสาม, อิ. กริสฺสาม
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๓.
      [๓๓๔] กุสีตวตฺถูนีติ กุสีตสฺส อลสสฺส วตฺถูนิ, ปติฏฺา โกสชฺชการณานีติ
อตฺโถ. กมฺมํ กตฺตพฺพํ โหตีติ จีวรวิจารณาทิกมฺมํ กตฺตพฺพํ ๑- โหติ. น วิริยํ
อารภตีติ ทุวิธมฺปิ วิริยํ นารภติ. อปฺปตฺตสฺสาติ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลธมฺมสฺส
อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา. อนธิคตสฺสาติ ตสฺเสว อนธิคตสฺส อธิคมนตฺถาย.
อสจฺฉิกตสฺสาติ ตสฺเสว อปฺปจฺจกฺขกตสฺส สจฺฉิกรณตฺถาย. อิทํ
ปมนฺติ อิทํ หนฺทาหํ นิปชฺชามีติ เอวํ โอสีทนํ ปมํ กุสีตวตฺถุ. อิมินา
นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "มาสาจิตํ มญฺเ"ติ เอตฺถ ปน มาสาจิตนฺนาม
ตินฺตมาโส. ยถา ตินฺตมาโส ครุโก โหติ, เอวํ ครุโกติ อธิปฺปาโย.
คิลานวุฏฺิโต โหตีติ คิลาโน หุตฺวา ปจฺฉา วุฏฺิโต โหติ. (๔)
      [๓๓๕] อารมฺภวตฺถูนีติ วิริยการณานิ. เตสมฺปิ อิมินาว นเยน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. (๕)
      [๓๓๖] ทานวตฺถูนีติ ทานการณานิ. อาสชฺช ทานํ เทตีติ ปตฺวา
ทานํ เทติ. อาคตํ ทิสฺวาว ตํมุหุตฺตํเยว ๒- นิสีทาเปตฺวา สกฺการํ กตฺวา ทานํ
เทติ, ทสฺสามิ ทสฺสามีติ น กิลเมติ. อิติ เอตฺถ อาสาทนํ ทานการณํ นาม
โหติ. ภยา ทานํ เทตีติอาทีสุปิ ภยาทีนิ ทานการณานีติ เวทิตพฺพานิ. ตตฺถ
ภยํ นาม อยํ อทายโก อการโกติ ครหาภยํ วา อปายภยํ วา. อทาสิ เมติ
มยฺหํ ปุพฺเพ เอส อิทํ นาม อทาสีติ ปฏิเทติ ๓- ทสฺสติ เมติ อนาคเต
อิทํ นาม ทสฺสตีติ เทติ. สาหุ ทานนฺติ ทานํ นาม สาธุ สุนฺทรํ, พุทฺธาทีหิ
ปณฺฑิเตหิ ปสตฺถนฺติ เทติ. จิตฺตาลงฺการจิตฺตปริกฺขารตฺถํ ทานํ เทตีติ
สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อลงฺการตฺถญฺเจว ปริวารตฺถญฺจ เทติ. ทานญฺหิ จิตฺตํ มุทุกํ
กโรติ. เยน ลทฺธํ โหติ, โสปิ ลทฺธํ เมติ มุทุจิตฺโต โหติ, เยน ทินฺนํ,
โสปิ ทินฺนํ มยาติ มุทุจิตฺโต โหติ, อิติ อุภินฺนํปิ จิตฺตํ มุทุกํ กโรติ, เตเนว
"อทนฺตทมนนฺ"ติ วุจฺจติ. ยถาห:-
           อทนฺตทมนํ ทานํ        อทานํ ทนฺตทูสกํ
           ทาเนน ปิยวาจาย      อุนฺนมนฺติ นมนฺติ จาติ.
อิเมสุ ปน อฏฺสุ ทาเนสุ จิตฺตาลงฺการทานเมว อุตฺตมํ. (๖)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กาตพฺพํ  ๒ ฉ.ม., อิ. มุหุตฺตํเยว  ๓ ฉ.ม., อิ. เทติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๔.
      [๓๓๗] ทานูปปตฺติโยติ ทานปจฺจยา อุปปตฺติโย. ทหตีติ เปติ.
อธิฏฺาตีติ ตสฺเสว เววจนํ. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ. หีเน วิมุตฺตนฺติ หีเนสุ
ปญฺจกามคุเณสุ วิมุตฺตํ. อุตฺตริ อภาวิตนฺติ ตโต อุตฺตริมคฺคผลตฺถาย อภาวิตํ.
ตตฺรูปปตฺติยา สํวตฺตตีติ ยํ านํ ๑- ปตฺเถตฺวา กุสลํ กตํ, ตตฺถ ตตฺถ
นิพฺพตฺตนตฺถาย สํวตฺตติ.
      วีตราคสฺสาติ มคฺเคน วา สมุจฺฉินฺนราคสฺส สมาปตฺติยา วา วิกฺขมฺภิตราคสฺส.
ทานมตฺเตเนว หิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตุํ ว สกฺกา. ทานํ ปน
สมาธิวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อลงฺกาโร ปริวาโร โหติ. ตโต ทาเนน มุทุจิตฺโต
พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติ. เตน วุตฺตํ "วีตราคสฺส โน
สราคสฺสา"ติ. (๗)
      ขตฺติยานํ ปริสา ขตฺติยปริสา, สมูโหติ อตฺโถ. เอเสว นโย
สพฺพตฺถ. (๘)
      โลกสฺส ธมฺมา โลกธมฺมา. เอเตหิ มุตฺโต นาม นตฺถิ, พุทฺธานํปิ
โหนฺติเยว. วุตฺตมฺปิ เจตํ "อฏฺิเม ภิกฺขเว โลกธมฺมา โลกํ อนุปริวตฺตนฺติ,
โลโก จ อฏฺ โลกธมฺเม อนุปริวตฺตตี"ติ. ๒- ลาโภ อลาโภติ ลาเภ อาคเต
อลาโภ อาคโตเอวาติ เวทิตพฺโพ. ยสาทีสุปิ เอเสว นโย. (๙)
      [๓๓๘] อภิภายตนวิโมกฺขกถา เหฏฺา กถิตาเอว. (๑๐-๑๑)
      "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ เอกาทสนฺนํ
อฏฺกานํ วเสน อฏฺาสีติ ปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                        อฏฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. านํ น ทิสฺสติ   ๒ องฺ. อฏฺก. ๒๓/๙๕/๑๕๘ (สยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๕.
                            นวกวณฺณนา
      [๓๔๐] อิติ อฏฺกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นวกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ อาฆาตวตฺถูนีติ อาฆาตการณานิ. อาฆาตํ
พนฺธตีติ โกธํ ๑- พนฺธติ กโรติ อุปฺปาเทติ. (๑)
      ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ ตํ อนตฺถจรณํ มา อโหสีติ เอตฺถ ๒- ปุคฺคเล
กุโต ลพฺภา เกน การเณน สกฺกา ลทฺธุํ. ปโร นาม ปรสฺส อตฺตโน
จิตฺตรุจิยา อนตฺถํ กโรตีติ เอวํ จินฺเตตฺวา อาฆาตํ ปฏิวิโนเทติ. อถวา สจาหํ
ปฏิโกปํ กเรยฺยํ, ตํ โกปกรณํ เอตฺถ ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา, เกน วา ๓-
การเณน ลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ. กุโต ลพฺภาติปิ ปาโ, สจาหํ เอตฺถ โกปํ
กเรยฺยํ, ตสฺมึ เม โกปกรเณ กุโต ลทฺธา, ๔- ลาภา นาม เก สิยุนฺติ อตฺโถ.
อิมสฺมิญฺจ อตฺเถ ตนฺติ นิปาตมตฺตเมว โหติ. (๒)
      [๓๔๑] สตฺตาวาสาติ สตฺตานํ อาวาสา, วสนฏฺานานีติ อตฺโถ.
ตตฺถ สุทฺธาวาสาปิ สตฺตาวาโสว, อสพฺพกาลิกตฺตา ปน น คหิตา. สุทฺธาวาสา
หิ พุทฺธานํ ขนฺธาวารสทิสา, อสงฺเขยฺยกปฺเป พุทฺเธสุ หิ ๕- อนิพฺพตฺตนฺเตสุ
ตํ านํ สุญฺ โหตีติ อสพฺพกาลิกตฺตา น คหิตา. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ,
ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. (๓)
      [๓๔๒] อกฺขเณสุ ธมฺโม จ เทสิยตีติ จตุสจฺจธมฺโม เทสิยติ.
โอปสมิโกติ กิเลสูปสมกโร. ปรินิพฺพานิโกติ กิเลสปรินิพฺพานาวโห ๖-.
สมฺโพธคามีติ จตุมคฺคาณปฏิเวธคามี. อญฺตรนฺติ อสญฺภวํ วา อรูปภวํ
วา. (๔)
      [๓๔๓] อนุปุพฺพวิหาราติ อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพวิหารา. (๕)
      [๓๔๔] อนุปุพฺพนิโรธาติ อนุปฏิปาฏิยา นิโรธา. (๖)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. โกปํ   ๒ ฉ.ม. เอตสฺมึ  ๓ ฉ.ม. วา สทฺโท น ทิสฺสติ.
@๔ ฉ.ม. ลาภา  ๕ ฉ.ม. หิ สทฺโท น ทิสฺสติ.
@๖ ฉ.ม. กิเลสปรินิพฺพาเนน ปริพฺพานาวโห
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๖.
      "อิเม โข อาวุโส"ติ อาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ ฉนฺนํ
นวกานํ วเสน จตุปณฺณาสปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                         นวกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
                            ทสกวณฺณนา
      [๓๔๕] อิติ นวกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทสกวเสน
ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ นาถกรณาติ "สนาถา ภิกฺขเว วิหรถ มา
อนาถา, ทส อิเม ภิกฺขเว ธมฺมา นาถกรณา"ติ ๑- เอวํ อกฺขาตา อตฺตโน
ปติฏฺากรา ธมฺมา.
      กลฺยาณมิตฺโตติ อาทีสุ สีลาทิคุณสมฺปนฺนา กลฺยาณา อสฺส มิตฺตาติ
กลฺยาณมิตฺโต. เต จสฺส านนิสชฺชาทีสุ สห อยนโต สหายาติ กลฺยาณสหาโย.
จิตฺเตน เจว กาเยน จ กลฺยาณมิตฺเตสุเอว สมฺปวงฺโก โอนโตติ กลฺยาณสมฺปวงฺโก.
สุวโจ โหตีติ สุเขน วตฺตพฺโพ โหติ สุเขน อนุสาสิตพฺโพ. ขโมติ
คาฬฺเหน ผรุเสน กกฺขเฬน วุตฺโต ๒- ขมติ, น กุปฺปติ. ปทกฺขิณคฺคาหี
อนุสาสนินฺติ ยถา เอกจฺโจ โอวทิยมาโน วามโต คณฺหาติ, ปฏิปฺผลติ วา
อสฺสุณนฺโต วา คจฺฉติ, เอวํ อกตฺวา "โอวทถ ภนฺเต อนุสาสถ, ตุเมฺหสุ
อโนวทนฺเตสุ โก อญฺโ โอวทิสฺสตี"ติ ปทกฺขิณํ คณฺหาติ.
      อุจฺจาวจานีติ อุจฺจานิ จ อวจานิ จ. กึกรณียานีติ กึ กโรมีติ
เอวํ วตฺวา กตฺตพฺพกมฺมานิ. ตตฺถ อุจฺจกมฺมานิ นาม จีวรสฺส กรณํ
รชนํ เจติเย สุธากมฺมํ อุโปสถาคารเจติยฆรโพธิฆเรสุ ๓- กตฺตพฺพกมฺมนฺติ ๔-
เอวมาทิ. อวจกมฺมนฺนาม ปาทโธวนมกฺขนาทิขุทฺทกกมฺมํ. ตตฺรูปายายาติ
ตตฺรูปคมนียา. อลํ กาตุนฺติ กาตุํ สมตฺโถ โหติ. อลํ สํวิธาตุนฺติ วิจาเรตุํ
สมตฺโถ. ปเรสํ ทสฺเสตุกาโม โหตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. ทสก. ๒๔/๑๗/๑๙ ปมนาถสุตฺต.  ๒ ฉ.ม., อิ. วุจฺจมาโน
@๓ ฉ.ม....โพธิยฆเรสุ  ๔ ฉ.ม. กตฺตพฺพนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๗.
      ธมฺเม อสฺส กาโม สิเนโหติ ธมฺมกาโม, เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ
ปิยายตีติ อตฺโถ. ปิยสมุทาหาโรติ ปรสฺมึ กเถนฺเต สกฺกจฺจํ สุณาติ, สยญฺจ
ปเรสํ เทเสตุกาโม โหตีติ อตฺโถ. "อภิธมฺเม อภิวินเย"ติ เอตฺถ ธมฺโม
อภิธมฺโม, วินโย อภิวินโยติ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ธมฺโมติ สุตฺตนฺตปิฏกํ.
อภิธมฺโมติ สตฺตปฺปกรณานิ. วินโยติ อุภโตวิภงฺคา. อภิวินโยติ ขนฺธกปริวารา.
อถวา สุตฺตนฺตปิฏกํปิ ๑- ธมฺโมเอว. มคฺคผลานิ อภิธมฺโม. สกลํ วินยปิฏกํ
วินโย. กิเลสวูปสมกรณํ อภิวินโย. อิติ สพฺพสฺมึปิ เอตฺถ ธมฺเม อภิธมฺเม
วินเย อภิวินเย จ. อุฬารปาโมชฺโชติ พหุลปาโมชฺโช โหตีติ อตฺโถ.
      กุสเลสุ ธมฺเมสูติ การณตฺเถ ภุมฺมํ, จตุภูมิกกุสลธมฺมการณา, ๒-
เตสํ อธิคมตฺถาย อนิกฺขิตฺตธุโร โหตีติ อตฺโถ.
      [๓๔๖] กสิณทสเก สกลฏฺเน กสิณานิ. ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ
เขตฺตฏฺเน วา อธิฏฺานฏฺเน วา อายตนานิ. อุทฺธนฺติ อุปริ คคณตลาภิมุขํ.
อโธติ เหฏฺา ภูมิตลาภิมุขํ. ติริยนฺติ เขตฺตมณฺฑลมิว สมนฺตา ปริจฺฉินฺทิตฺวา.
เอกจฺโจ หิ อุทฺธเมว กสิณํ วฑฺเฒติ, เอกจฺโจ อโธ, เอกจฺโจ สมนฺตโต.
เตน เตน วา การเณน เอวํ ปสาเรติ อาโลกมิว รูปทสฺสนกาโม. เตน วุตฺตํ
"ปวีกสิณเมโก สญฺชานาติ อุทฺธํ อโธ ติริยนฺ"ติ. อทฺวยนฺติ ๓- อิทํ ปน เอกสฺส
อญฺภาวานุปคมนตฺถํ วุตฺตํ. ยถา หิ อุทกํ ปวิฏฺสฺส สพฺพทิสาสุ อุทกเมว
โหติ, น อญฺ, เอวเมว ปวีกสิณํ ปวีกสิณเมว โหติ, นตฺถิ ตสฺส อญฺโ
กสิณสมฺเภโทติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปฺปมาณนฺติ อิทํ ตสฺส ตสฺส
ผรณอปฺปมาณวเสน วุตฺตํ. ตญฺหิ เจตสา ผรนฺโต สกลเมว ผรติ, น "อยมสฺส
อาทิ, อิทํ มชฺฌนฺ"ติ ปมาณํ คณฺหาตีติ. วิญฺาณกสิณนฺติ เจตฺถ
กสิณุคฺฆาติมากาเส ๔- ปวตฺตํ วิญฺาณํ. ตตฺถ กสิณวเสน กสิณุคฺฆาติมากาเส
กสิณุคฺฆาติมากาสวเสน ตตฺถ ปวตฺตวิญฺาเณ อุทฺธํอโธติริยตา เวทิตพฺพา.
อยเมตฺถ สงฺเขโป. กมฺมฏฺานภาวนานเยน ปเนตานิ จ ๕- ปวีกสิณาทีนิ
วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาเนว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุตฺตนฺตปิฏกมฺปิ อภิธมฺมปิฏกมฺปิ  ๒ ฉ.ม. จตุภูมก...  ๓ ก. อนฺวยนฺติ
@๔ ฉ.ม. กสิณุคฺฆาฏิมากาเส  ๕ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๘.
                        อกุสลกมฺมปถทสกวณฺณนา
      [๓๔๗] กมฺมปเถสุ, กมฺมาเนว ทุคฺคติสุคตีนํ ปถภูตตฺตา กมฺมปถา
นาม. เตสุ ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ มุสาวาทาทโย จ จตฺตาโร พฺรหฺมชาเล
วิตฺถาริตาเอว. กาเมสุ มิจฺฉาจาโรติ เอตฺถ ปน กาเมสูติ เมถุนสมาจาเรสุ
เมถุนวตฺถูสุ วา. มิจฺฉาจาโรติ เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโร. ลกฺขณโต ปน
อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคมนียฏฺานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุ
มิจฺฉาจาโร.
      ตตฺถ อคมนียฏฺานํ นาม ปุริสานํ ตาว มาตุรกฺขิตา, ปิตุรกฺขิตา,
มาตาปิตุรกฺขิตา, ภาตุรกฺขิตา, ภคินีรกฺขิตา, าติรกฺขิตา, โคตฺตรกฺขิตา
ธมฺมรกฺขิตา, สารกฺขา, สปริทณฺฑาติ มาตุรกฺขิตาทโย ทส. ธนกฺกีตา, ฉนฺทวาสินี,
โภควาสินี, ปฏวาสินี, โอทปตฺตกินี, โอภฏจุมฺภฏา, ทาสี จ ภริยา จ, กมฺมการี
จ ภริยา จ, ธชาหฏา, มุหุตฺติกาติ เอตา ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติ อิตฺถิโย. ๑-
อิตฺถีสุ ปน ทฺวินฺนํ สารกฺขาสปริทณฺฑานํ ทสนฺนญฺจ ธนกฺกีตาทีนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ
อิตฺถีนํ อญฺเ ปุริสา. อิทํ อคมนียฏฺานํ นาม. โส ปเนส มิจฺฉาจาโร
สีลาทิคุณรหิเต อคมนียฏฺาเน อปฺปสาวชฺโช. สีลาทิคุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺโช.
ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา อคมนียวตฺถุ, ตสฺมึ เสวนจิตฺตํ, เสวนปฺปโยโค, มคฺเคน
มคฺคปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกเอว.
      อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา. ปรภณฺฑาภิมุขี หุตฺวา ตนฺนินฺนตาย
ปวตฺตตีติ อตฺโถ. สา "อโห วต อิทํ มมสฺสา"ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณา.
อทินฺนาทานํ วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จ. ตสฺสา เทฺว
สมฺภารา ปรภณฺฑํ, อตฺตโน ปริณามนญฺจ. ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ
อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วตีทํ มมสฺสา"ติ อตฺตโน
น ปริณาเมติ.
      หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท. โส ปรวินาสาย มโนปโทสลกฺขโณ.
ผรุสวาจา ๒- วิย อปฺปสาวชฺโช จ มหาสาวชฺโช จ. ตสฺส เทฺว สมฺภารา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิตฺถิโย น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. ผรุสาวาจา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๙.
ปรสตฺโต จ, ตสฺส จ วินาสจินฺตา. ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น
ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วตายํ อุชฺฉิชฺเชยฺย วินสฺเสยฺยา"ติ ตสฺส
วินาสํ น จินฺเตติ.
      ยถาภุจฺจคฺคหณาภาเวน มิจฺฉา ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา "นตฺถิ
ทินฺนน"ติ อาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณา. สมฺผปฺปลาโป วิย อปฺปสาวชฺชา
จ มหาสาวชฺชา จ. อปิจ อนิยตา อปฺปสาวชฺชา, นิยตา มหาสาวชฺชา. ตสฺสา
เทฺว สมฺภารา วตฺถุโน จ คหิตาการวิปรีตตา, ยถา จ ตํ คณฺหาติ, ตถาภาเวน
ตสฺสูปฏฺานนฺติ.
      อิเมสํ ปน ทสนฺนํ อกุสลกมฺมปถานํ ธมฺมโต โกฏฺาสโต อารมฺมณโต
เวทนาโต มูลโตติ ปญฺจหากาเรหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
      ตตฺถ ธมฺมโตติ เอเตสุ หิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาธมฺมาว โหนฺติ.
อภิชฺฌาทโย ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตา.
      โกฏฺาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต, มิจฺฉาทิฏฺิ จาติ อิเม อฏฺ
กมฺมปถาเอว โหนฺติ, โน มูลานิ. อภิชฺฌาพฺยาปาทา กมฺมปถา เจว มูลานิ จ.
อภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา โลโภ อกุสลมูลํ โหติ. พฺยาปาโท โทโส อกุสลมูลํ
โหติ.
      อารมฺมณโตติ ปาณาติปาโต ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณโต สงฺขารารมฺมโณ
โหติ. อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณํ วา สงฺขารารมฺมณํ วา, มิจฺฉาจาโร
โผฏฺพฺพวเสน สงฺขารารมฺมโณ. "สตฺตารมฺมโณ"ติปิ เอเก. มุสาวาโท สตฺตารมฺมโณ
วา สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา ปิสุณวาจา. ผรุสวาจา สตฺตารมฺมณา. ๑-
สมฺผปฺปลาโป ทิฏฺสุตมุตวิญฺาตวเสน สตฺตารมฺมโณ วา สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา
อภิชฺฌา. พฺยาปาโท สตฺตารมฺมโณว. มิจฺฉาทิฏฺิ เตภูมิกธมฺมวเสน สงฺขารารมฺมณา
ปญฺตฺติวเสน สตฺตารมฺมณา วา. เวทนาโตติ ปาณาติปาโต ทุกฺขเวทโน
โหติ. กิญฺจาปิ หิ ราชาโน โจรํ ทิสฺวา หสมานาปิ "คจฺฉถ นํ ฆาเตถา"ติ
วทนฺติ, สนฺนิฏฺาปกเจตนา ปน ทุกฺขสมฺปยุตฺตาว โหติ. อทินฺนาทานํ ติเวทนํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สตฺตารมฺมณา จ... เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๐.
มิจฺฉาจาโร สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทโน. สนฺนิฏฺาปกจิตฺเต ปน มชฺฌตฺตเวทโน
น โหติ. มุสาวาโท ติเวทโน. ตถา ปิสุณวาจา. ผรุสวาจา ทุกฺขเวทนา.
สมฺผปฺปลาโป ติเวทโน. อภิชฺฌา สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทนา. ตถา มิจฺฉาทิฏฺิ.
พฺยาปาโท ทุกฺขเวทโน.
      มูลโตติ ปาณาติปาโต โทสโมหวเสน ทฺวิมูลโก โหติ. ตถา ๑-
อทินฺนาทานํ โทสโมหวเสน วา โลภโมหวเสน วา. มิจฺฉาจาโร โลภโมหวเสน.
มุสาวาโท โทสโมหวเสน วา โลภโมหวเสน วา. ตถา ปิสุณวาจา สมฺผปฺปลาโป
จ. ผรุสวาจา โทสโมหวเสน. อภิชฺฌา โมหวเสน เอกมูลา. ตถา พฺยาปาโท.
มิจฺฉาทิฏฺิ โลภโมหวเสน ทฺวิมูลาติ.
                        กุสลกมฺมปถทสกวณฺณนา
      ปาณาติปาตา เวรมณีอาทีนิ สมาทานสมฺปตฺตสมุจฺเฉทวิรติวเสน
เวทิตพฺพานิ.
      ธมฺมโต ปน เอเตสุปิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาปิ วตฺตนฺติ
วิรติโยปิ. อนฺเต ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตาว.
      โกฏฺาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต กมฺมปถาเอว, โน มูลานิ. อนฺเต
ตโย กมฺมปถา เจว มูลานิ จ. อนภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา อโลโภ กุสลมูลํ
โหติ. อพฺยาปาโท อโทโส กุสลมูลํ. สมฺมาทิฏฺิ อโมโห กุสลมูลํ.
      อารมฺมณโตติ ปาณาติปาตาทีนํ อารมฺมณาเนว กเมน ๒- เอเตสํ
อารมฺมณานิปิ. วีติกฺกมิตพฺพโตเยว หิ สา เวรมณี นาม โหติ. ยถา ปน
นิพฺพานารมฺมโณ อริยมคฺโค กิเลเส ปชหติ, เอวํ ชีวิตินฺทฺริยาทิอารมฺมณาเปเต
กมฺมปถา ปาณาติปาตาทีนิ ทุสฺสีลฺยานิ ปชหนฺตีติ เวทิตพฺพา
      เวทนาโตติ สพฺเพ สุขเวทนา วา โหนฺติ มชฺฌตฺตเวทนา วา.
กุสลํ ปตฺวา หิ ทุกฺขเวทนา นาม นตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตถา น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. กเมน น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๑.
      มูลโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส
อโลภอโทสอโมหวเสน ติมูลา ๑- โหนฺติ, าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส
ทฺวิมูลา. ๒- อนภิชฺฌา าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส ทฺวิมูลา โหติ, ๓-
าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน เอกมูลา. อโลโภ ปน อตฺตนาว อตฺตโน มูลํ น โหติ.
อพฺยาปาเทปิ เอเสว นโย. สมฺมาทิฏฺิ อโลภาโทสวเสน ทฺวิมูลาเอวาติ.
                         อริยวาสทสกวณฺณนา
      [๓๔๘] อริยวาสาติ อริยาเอว วสึสุ วสนฺติ วสิสฺสนฺติ เอเตสูติ
อริยวาสา. ปญฺจงฺควิปฺปหีโนติ ปญฺจหิ องฺเคหิ วิปฺปยุตฺโตว หุตฺวา ขีณาสโว
อวสิ วสติ วสิสฺสตีติ ตสฺมา อยํ ปญฺจงฺควิปฺปหีนตา, อริยสฺส วาสตฺตา
อริยวาโสติ วุตฺตา. เอเสว นโย สพฺพตฺถ.
      เอวํ โข อาวุโส ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหตีติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย
สมนฺนาคโต โหติ. ฉฬงฺคุเปกฺขา นาม เกติ? าณาทโยติ. ๔- "าณนฺ"ติ
วุตฺเต กิริยโต จตฺตาริ าณสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. "สตตวิหารา"ติ ๕- วุตฺเต
อฏฺ มหาจิตฺตานิ. "รชฺชนทุสฺสนํ นตฺถี"ติ วุตฺเต ทส จิตฺตานิ ลพฺภนฺติ.
โสมนสฺสํ อาเสวนวเสน ลพฺภติ.
      สตารกฺเขน เจตสาติ ขีณาสวสฺส หิ ตีสุ ทฺวาเรสุ สพฺพกาลํ สติ
อารกฺขกิจฺจํ สาเธติ. เตเนวสฺส "จรโต จ ติฏฺโต จ สุตฺตสฺส จ ชาครสฺส
จ สตตํ สมิตํ าณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหตี"ติ วุจฺจติ.
      ปุถุสมณพฺราหฺมณานนฺติ พหูนํ สมณพฺราหฺมณานํ. เอตฺถ จ สมณาติ
ปพฺพชฺชูปคตา. พฺราหฺมณาติ โภวาทิโน. ปุถุปจฺเจกสจฺจานีติ พหูนิ
ปาเฏกฺกสจฺจานิ, อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจนฺติ เอวํ ปาฏิเยกฺกํ
คหิตานิ พหูนิ สจฺจานีติ อตฺโถ. นุณฺณานีติ นีหฏานิ. ๖- ปนุณฺณานีติ สุฏฺุ
นีหฏานิ. จตฺตานีติ วิสฏฺานิ. วนฺตานีติ วมิตานิ. มุตฺตานีติ ฉินฺนพนฺธนานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติมูลานิ             ๒ ฉ.ม. ทฺวิมูลานิ
@๓ ฉ.ม. โหติ น ทิสฺสติ        ๔ ฉ.ม. อิติ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๕ ฉ.ม. สตตวิหาโร          ๖ ฉ.ม. นิหฏานิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๒.
กตานิ. ปหีนานีติ ปชหิตานิ. ปฏินิสฺสฏฺานีติ ยถา น ปุน จิตฺตํ อารุหนฺติ,
เอวํ ปฏิวิสชฺชิตานิ. ๑- สพฺพาเนว ตานิ คหิตคฺคหณสฺส วิสฏฺภาวเววจนานิ.
      สมวยสฏฺเสโนติ เอตฺถ อวยาติ อนูนา, สฏฺาติ วิสฏฺา, สมฺมา
อวยา สฏฺา เอสนา อสฺสาติ สมวยสฏฺเสโน, สมฺมาวิสฏฺสพฺพเอสโนติ
อตฺโถ. ราคา จิตฺตํ วิมุตฺตนฺติ อาทีหิ มคฺคสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติ กถิตา.
      ราโค เม ปหีโนติ อาทีหิ ปจฺจเวกฺขณาย ผลํ กถิตํ.
                        อเสกฺขธมฺมทสกวณฺณนา
      อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺีติ อาทโย สพฺเพปิ ผลสมฺปยุตฺตธมฺมาเอว. เอตฺถ
จ สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาาณนฺติ ทฺวีสุ าเนสุ ปญฺาว กถิตา. สมฺมาวิมุตฺตีติ
อิมินา ปเทน วุตฺตาว เสสา ผลสมาปตฺติธมฺมา สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา.
      "อิเม โข อาวุโส"ติ อาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตฺพฺพํ. อิติ ฉนฺนํ
ทสกานํ วเสน สมสฏฺิปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ.
                         ทสกวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
                         ปญฺหสโมธานวณฺณนา
      [๓๔๙] อิธ ปน ตฺวา ปญฺหา สโมธาเนตพฺพา. อิมสฺมึ หิ สุตฺเต
เอกกวเสน เทฺว ปญฺหา กถิตา. ทุกวเสน สตฺตติ. ติกวเสน อสีติสตํ.
จตุกฺกวเสน เทฺว สตานิ. ปญฺจกวเสน ตึสสตํ. ฉกฺกวเสน ทฺวตฺตึสสตํ.
สตฺตกวเสน อฏฺนวุติ. อฏฺกวเสน อฏฺาสีติ. นวกวเสน จตุปณฺณาส. ทสกวเสน
สมสฏฺีติ เอวํ สหสฺสํ จุทฺทส จ ๒- ปญฺหา กถิตา. อิมญฺหิ สุตฺตนฺตํ เปตฺวา
เตปิฏเก พุทฺธวจเน อญฺโ สุตฺตนฺโต เอวํ พหุปญฺหปฏิมณฺฑิโต นตฺถิ. ภควา
อิมํ สุตฺตนฺตํ อาทิโต ปฏฺาย สกลํ สุตฺวา จินฺเตสิ "ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏินิสฺสชฺชิตานิ      ๒ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๓.
พุทฺธพลํ ทีเปตฺวา อปฺปฏิวตฺติยํ สีหนาทํ นทติ. สาวกภาสิโตติ วุตฺเต
โอกปฺปนา น โหติ, ชินภาสิโตติ วุตฺเต โหติ, ตสฺมา ชินภาสิตํ กตฺวา
เทวมนุสฺสานํ โอกปฺปนํ อิมสฺมึ สุตฺตนฺเต อุปฺปาเทสฺสามี"ติ. ตโต วุฏฺาย
สาธุการํ อทาสิ. เตน วุตฺตํ "อถโข ภควา วุฏฺหิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ
อามนฺเตสิ, สาธุ สาธุ สาริปุตฺต, สาธุ โข ตฺวํ สาริปุตฺต ภิกฺขูนํ สงฺคีติปริยายํ
อภาสี"ติ.
      ตตฺถ สงฺคีติปริยายนฺติ สามคฺคิยา การณํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "สาธุ
โข ตฺวํ สาริปุตฺต มม สพฺพญฺุตาเณน สํสนฺทิตฺวา ภิกฺขูนํ สามคฺคีรสํ ๑-
อภาสี"ติ. สมนุญฺโ สตฺถา อโหสีติ อนุโมทเนน สมนุญฺโ อโหสิ.
เอตฺตเกน อยํ สุตฺตนฺโต ชินภาสิโต นาม ชาโต. เทสนาปริโยสาเน อิมํ
สุตฺตนฺตํ มนสิกโรนฺตา เต ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ.
                  อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย
                       สงฺคีติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        -----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๖ หน้า ๒๒๐-๒๕๓.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=6&A=5582&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=6&A=5582&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=11&i=221
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=11&A=4501
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=11&A=4742
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=11&A=4742
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_11