|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
อิติ รูปนฺติ อาทิ วุตฺตนยเมว. อยํ อาวุโส สมาธิภาวนาติ อยํ อาสวานํ ขยญาณสฺส ปาทกชฺฌานสมาธิภาวนา. (๕-๔) [๓๐๘] อปฺปมญฺญาติ ปมาณํ อคฺคเหตฺวา อเสสผรณวเสน ๑- อปฺปมญฺญาว. อนุปทวณฺณนา ปน ทสฺสนภาวนา สมาธิวิธานญฺจ เอตาสํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตเมว. อรูปกถาปิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาว. (๖๗) อปสฺเสนานีติ อปสฺสยานิ. สงฺขายาติ ญาเณน ญตฺวา. ปฏิเสวตีติ ญาเณน ญตฺวา เสวิตพฺพยุตฺตกเมว เสวติ. ตสฺส จ วิตฺถาโร "ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวตี"ติ ๒- อาทินา นเยน เวทิตพฺโพ. สงฺขาเยกํ อธิวาเสตีติ ญาเณน ญตฺวา อธิวาเสตพฺพยุตฺตกเมว อธิวาเสติ. วิตฺถาโร ปเนตฺถ "ปฏิสงฺขา โยนิโส ขโม โหติ สีตสฺสา"ติ ๓- อาทินา นเยน เวทิตพฺโพ. ปริวชฺเชตีติ ญาเณน ญตฺวา ปริวชฺเชตุํ ยุตฺตเมว ปริวชฺเชติ. ตสฺส วิตฺถาโร "ปฏิสงฺขา โยนิโส จณฺฑํ หตฺถึ ปริวชฺเชตี"ติ ๔- อาทินา นเยน เวทิตพฺโพ. วิโนเทตีติ ญาเณน ญตฺวา วิโนเทตพฺพเมว วิโนเทติ, ปนุทติ ๕- นีหรติ อนฺโต วสิตุํ น เทติ. ตสฺส วิตฺถาโร "อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติ ๖- อาทินา นเยน เวทิตพฺโพ. (๘) อริยวํสจตุกฺกวณฺณนา [๓๐๙] อริยวํสาติ อริยานํ วํสา. ยถา หิ ขตฺติยวํโส พฺราหฺมณวํโส เวสฺสวํโส สุทฺทวํโส สมณวํโส กุลวํโส ราชวํโส, เอวํ อยมฺปิ อฏฺฐโม อริยวํโส อริยตนฺติ อริยปฺปเวณี นาม โหติ. โส โข ปนายํ อริยวํโส อิเมสํ วํสานํ มูลคนฺธาทีนํ กาฬานุสาริกคนฺธาทโย วิย อคฺคมกฺขายติ. เก ปน เต อริยา เยสํ เอเต วํสาติ? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ตถาคตสาวกา จ, เอเตสํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสา. อิโต ปุพฺเพ หิ สตสหสฺสกปฺปาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขยฺยานํ มตฺถเก ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เต อริยา, เตสํ อริยานํ วํสาติ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนวเสสผรณวเสน ๒ ม.มู ๑๒/๒๓/๑๔ ๓ ม.มู. ๑๒/๒๔/๑๔ @๔ ม.มู ๑๒/๒๕/๑๕ ๕ ฉ.ม., อิ. นุทติ ๖ ม.มู ๑๒/๒๖/๑๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๕.
อริยวํสา. เตสํ พุทฺธานํ ปรินิพฺพานโต อปรภาเค เอกํ อสงฺเขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑญฺโญ นาม พุทฺโธ อุปฺปนฺโน ฯเปฯ อิมสฺมึ กปฺเป กกุสนฺโธ โกนาคมโน กสฺสโป, อมฺหากํ ภควา โคตโมติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เตสํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสา. อปิจ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ สพฺพพุทฺธ ปจฺเจกพุทฺธ พุทฺธสาวกานํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสา. เต จ ๑- โข ปเนเต อคฺคญฺญา อคฺคาติ ชานิตพฺพา. รตฺตญฺญา ทีฆรตฺตํ ปวตฺตาติ ชานิตพฺพา. วํสญฺญา วํสาติ ชานิตพฺพา. โปราณาติ น อธุนุปฺปตฺติกา, อสงฺกิณฺณาติ อวิกิณฺณา อปนีตา. อสงฺกิณฺณปุพฺพาติ อตีตพุทฺเธหิปิ น สงฺกิณฺณปุพฺพา, "กึ อิเมหี"ติ น อปนีตปุพฺพา. น สงฺกิยนฺตีติ อิทานิปิ น อปนียนฺติ. น สงฺกิยิสฺสนฺตีติ อนาคตพุทฺเธหิปิ น อปนียิสฺสนฺติ, เย โลเก วิญฺญู สมณพฺราหฺมณา, เตหิ อปฺปฏิกุฏฺฐา, สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺญูหิ อนินฺทิตา อครหิตา. สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ ปจฺจยสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติ. อิตรีตเรน จีวเรนาติ น ๒- ถูลสุขุมลูขปณีตถิรชิณฺณานํ เยน เกนจิ, อถโข ยถาลทฺธาทีนํ อิตรีตเรน เยน เกนจิ สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ อตฺโถ. จีวรสฺมิญฺหิ ตโย สนฺโตสา ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ. ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโย. เตสํ วิตฺถารกถา สามญฺญผเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อิติ อิเม ตโย สนฺโตเส สนฺธาย "สนฺตุฏฺโฐ โหติ, อิตรีตเรน จีวเรน ๓- ยถาลทฺธาทีสุ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ จีวรํ ชานิตพฺพํ, จีวรกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปํสุกูลํ ชานิตพฺพํ, จีวรสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ ชานิตพฺพานิ. ตตฺถ จีวรํ ชานิตพฺพนฺติ โขมาทีนิ ฉ จีวรานิ ทุกูลาทีนิ ฉ อนุโลมจีวรานิ ชานิตพฺพานิ. อิมานิ ทฺวาทส กปฺปิยจีวรานิ. กุสจีวรํ วากจีวรํ ผลกจีวรํ เกสกมฺพลํ วาลกมฺพลํ โปตฺถโก จมฺมํ อุลฺลุกปกฺขํ รุกฺขทุสฺสํ ลตาทุสฺสํ เอรกทุสฺสํ กทลิทุสฺสํ เวฬุทุสฺสนฺติ เอวมาทีนิ ปน อกปฺปิยจีวรานิ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จ สทฺโท น ทิสฺสติ, ๒ ฉ.ม. น สทฺโท น ทิสฺสติ. @๓ ฉ.ม., อิ. จีวเรน....น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๖.
จีวรกฺเขตฺตนฺติ "สํฆโต วา คณโต วา ญาติโต วา มิตฺตโต วา อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วา"ติ เอวํ อุปฺปชฺชนโต ฉ เขตฺตานิ, อฏฺฐนฺนญฺจ มาติกานํ วเสน อฏฺฐเขตฺตานิ ชานิตพฺพานิ. ปํสุกูลนฺติ โสสานิกํ, ปาปณิกํ, รถิกํ ๑- สงฺการโจฬกํ, ๒- โสตฺถิยํ, สินานํ, ติตฺถํ, คตปจฺจาคตํ, อคฺคิทฑฺฒํ, โคขายิตํ, อุปจิกขายิตํ, อุนฺธูรขายิตํ, อนฺตจฺฉินฺนํ, ทสจฺฉินฺนํ, ธชาหฏํ, ถูปํ, สมณจีวรํ, สามุทฺทิยํ, อาภิเสกิกํ, ๓- ปนฺถิกํ, วาตาหฏํ, อิทฺธิมยํ, เทวทตฺติยนฺติ เตวีสติ ปํสุกูลานิ เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ จ โสตฺถิยนฺติ คพฺภมลหรณํ. คตปจฺจาคตนฺติ มตกสรีรํ ปารุปิตฺวา สุสานํ เนตฺวา อานีตจีวรํ. ธชาหฏนฺติ ธชํ อุสฺสาเปตฺวา ตโต อานีตํ. ถูปนฺติ วมฺมิเก ปูชิตจีวรํ. สามุทฺทิยนฺติ สมุทฺทวีจีหิ ถเล ๔- ปาปิตํ. ปนฺถิกนฺติ ปนฺถํ คจฺฉนฺเตหิ โจรภเยน ปาสาเณหิ โกฏฺเฏตฺวา ปารุตจีวรํ. อิทฺธิมยนฺติ เอหิภิกฺขุจีวรํ. เสสํ ปากฏเมว. จีวรสนฺโตโสติ วีสติ จีวรสนฺโตสา จีวเร หิ ๕- วิตกฺกสนฺโตโส, คมนสนฺโตโส, ปริเยสนสนฺโตโส, ปฏิลาภสนฺโตโส, มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส, โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส, ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารุปฺปสนฺโตโส, อุทกสนฺโตโส, โธวนสนฺโตโส, กรณสนฺโตโส, ปริมาณสนฺโตโส, สุตฺตสนฺโตโส, สิพฺพนสนฺโตโส, รชนสนฺโตโส, กปฺปสนฺโตโส, ปริโภคสนฺโตโส, สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส, วิสชฺชนสนฺโตโสติ วีสติ สนฺโตสา. ๖- ตตฺถ สาทกภิกฺขุนา ๗- เตมาสํ นิพทฺธวาสํ วสิตฺวา เอกมาสมตฺตํ วิตกฺเกตุํ วฏฺฏติ. โส หิ ปวาเรตฺวา จีวรมาเส จีวรํ กโรติ. ปํสุกูลิโก อฑฺฒมาเสเนว กโรติ. อิติ มาสฑฺฒมาสมตฺตํ วิตกฺกนํ วิตกฺกสนฺโตโส นาม. ๘- วิตกฺกสนฺโตสวเสน ปน สนฺตุฏฺเฐน ภิกฺขุนา ปาจีนขณฺฑราชีวาสิกปํสุกูลิกตฺ. เถรสทิเสน ภวิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. รถิยํ. ๒ ฉ.ม. สงฺการกูฏกํ, อิ. สงฺการกุฏกํ. @๓ ฉ.ม., อิ. อาภิเสกิยํ. ๔ ฉ.ม., อิ. ถลํ. @๕ ฉ.ม., อิ. จีวเร หิ น ทิสฺสติ. ๖ ฉ.ม., อิ. วีสติ สนฺโตสา น ทิสฺสติ. @๗ สี. อิ. สาฏกตฺถินา ภิกฺขุนา ๘ ฉ.ม., อิ. นาม น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๗.
เถโร กิร เจติยปพฺพตวิหาเร เจติยํ วนฺทิสฺสามีติ อาคโต เจติยํ วนฺทิตฺวา จินฺเตสิ "มยฺหํ จีวรํ ชิณฺณํ พหุนฺนํ วสนฏฺฐาเน ลภิสฺสามี"ติ. โส มหาวิหารํ คนฺตฺวา สํฆตฺเถรํ ทิสฺวา วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิตฺวา ตตฺถ วุฏฺโฐ ปุนทิวเส จีวรํ อาทาย อาคนฺตฺวา เถรํ วนฺทิ. เถโร กึ อาวุโสติ อาห. คามทฺวารํ ภนฺเต คมิสฺสามีติ. อหมฺปาวุโส คมิสฺสามีติ. สาธุ ภนฺเตติ คจฺฉนฺโต มหาโพธิทฺวารโกฏฺฐเก ฐตฺวา ปุญฺญวนฺตานํ วสนฏฺฐาเน มนาปํ ลภิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา อปริสุทฺโธ เม วิตกฺโกติ ตโตว ปฏินิวตฺติ. ปุนทิวเส อมฺพงฺคณสมีปํ ๑- คโต, ๒- ปุนทิวเส มหาเจติยสฺส อุตฺตรทฺวารโต, ตเถว ปฏินิวตฺติตฺวา จตุตฺถทิวเสปิ เถรสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. เถโร อิมสฺส ภิกฺขุโน วิตกฺโก น ปริสุทฺโธ ภวิสฺสตีติ จีวรํ คเหตฺวา เตน สทฺธึเยว ปญฺหํ ปุจฺฉมาโน คามํ ปาวิสิ. ตญฺจ รตฺตึ เอโก มนุสฺโส อุจฺจารปลิพุทฺโธ สาฏเกเยว วจฺจํ กตฺวา ตํ สงฺการฏฺฐาเน ฉฑฺเฑสิ. ปํสุกูลิกตฺเถโร ตํ นีลมกฺขิกาหิ สมฺปริกิณฺณํ ทิสฺวา อญฺชลึ ปคฺคเหสิ. มหาเถโร "กึ อาวุโส สงฺการฏฺฐานสฺส อญฺชลึ ปคฺคณฺหาสี"ติ. "นาหํ ภนฺเต สงฺการฏฺฐานสฺส อญฺชลึ ปคฺคณฺหามิ, มยฺหํ ปิตุ ทสพลสฺส ปคฺคณฺหามิ, ปุณฺณทาสิยา สรีรํ ปารุปิตฺวา ฉฑฺฑิตํ ปํสุกูลํ ตุมฺพมตฺเต ปาณเก วิธุนิตฺวา สุสานโต คณฺหนฺเตน ทุกฺกรํ กตํ ภนฺเต"ติ. มหาเถโร "ปริสุทฺโธ วิตกฺโก ปํสุกูลิกสฺสา"ติ จินฺเตสิ. ปํสุกูลิกตฺเถโรปิ ตสฺมึเยว ฐาเน ฐิโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ตีณิ ผลานิ ปตฺโต ตํ สาฏกํ คเหตฺวา จีวรํ กตฺวา ปารุปิตฺวา ปาจีนขณฺฑราชึ คนฺตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณิ. จีวรตฺถาย คจฺฉนฺตสฺส ปน "กตฺถ ลภิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสเนว คมนํ คมนสนฺโตโส นาม. ปริเยสนฺตสฺส ปน เยน วา เตน วา สทฺธึ อปริเยสิตฺวา ลชฺชึ เปสลํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา ปริเยสนํ ปริเยสนสนฺโตโส นาม. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อมฺพงฺคณสมีปโต, อิ. ปปญฺหมฺพงฺคณสมีปโต ๒ ฉ.ม., อิ. คโต น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๘.
เอวํ ปริเยสนฺตสฺส อาหริยมานํ จีวรํ ทูรโต ทิสฺวา "เอตํ มนาปํ ภวิสฺสติ, เอตํ อมนาปนฺ"ติ เอวํ อวิตกฺเกตฺวา ถูลสุขุมาทีสุ ยถาลทฺเธเนว สนฺตุสนํ ปฏิลาภสนฺโตโส นาม. เอวํ ลทฺธํ คณฺหนฺตสฺสาปิ "เอตฺตกํ ทุปฏสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ เอกปฏสฺสา"ติ อตฺตโน ปโหนกมตฺเตเนว สนฺตุสนํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม. จีวรํ ปริเยสนฺตสฺส ปน "อสุกสฺส ฆรทฺวาเร มนาปํ ลภิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา จรณํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นาม. ลูขปณีเตสุ เยน เกนจิ ยาเปตุํ สกฺโกนฺตสฺส ยถาลทฺเธเนว ยาปนํ ยถาลาภสนฺโตโส นาม. อตฺตโน ถามํ ชานิตฺวา เยน ยาเปตุํ สกฺโกติ, เตน ยาปนํ ยถาพลสนฺโตโส นาม. มนาปํ อญฺญสฺส ทตฺวา อตฺตนา ๑- เยน เกนจิ ยาปนํ ยถาสารุปฺปสนฺโตโส นาม. "กตฺถ อุทกํ มนาปํ, กตฺถ อมนาปนฺ"ติ อวิจาเรตฺวา เยน เกนจิ โธวนูปเกน อุทเกน โธวนํ อุทกสนฺโตโส นาม. ปณฺฑุมตฺติกเครุกปูติติณปณฺณรสสงฺกิลิฏฺฐานิ ปน อุทกานิ วชฺเชตุํ วฏฺฏติ. โธวนฺตสฺส ปน มุคฺคราทีหิ อปหริตฺวา หตฺเถหิ มทฺทิตฺวา โธวนํ โธวนสนฺโตโส นาม. ตถา อสุชฺฌนฺตํ ปณฺณานิ ปกฺขิปิตฺวา ตาปิตอุทเกนาปิ โธวิตุํ วฏฺฏติ. เอวํ โธวิตฺวา กโรนฺตสฺส อิทํ ถูลํ, อิทํ สุขุมนฺติ อโกเปตฺวา ปโหนกนีหาเรเนว กรณํ กรณสนฺโตโส นาม. ติมณฺฑลปฏิจฺฉาทนมตฺตสฺเสว กรณํ ปริมาณสนฺโตโส นาม. จีวรกรณตฺถาย ปน มนาปํ สุตฺตํ ปริเยสิสฺสามีติ อวิจริตฺวา รถิกาทีสุ วา เทวฏฺฐาเน วา อาหริตฺวาว ปาทมูเล วา ฐปิตํ ยงฺกิญฺจิเทว สุตฺตํ คเหตฺวา กรณํ สุตฺตสนฺโตโส นาม. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อตฺตโน.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๙.
กุสิพนฺธนกาเล ปน องฺคุลมตฺเต สตฺตวาเร วิชฺฌิตพฺพํ, เอวํ กโรนฺตสฺส หิ โย ภิกฺขุ สหาโย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโทปิ นตฺถิ. ติองฺคุลมตฺเต ๑- ปน สตฺตวาเร วิชฺฌิตพฺพํ, เอวํ กโรนฺตสฺส มคฺคปฏิปนฺเนนาปิ สหาเยน ภวิตพฺพํ. โย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโท. อยํ สิพฺพนสนฺโตโส นาม. รชนฺเตน ปน กาฬกจฺฉกาทีนิ ปริเยสนฺเตน น จริตพฺพํ. ๒- โสมวกฺกลาทีสุ ยํ ลภติ, เตน รชิตพฺพํ. อลภนฺเตน ปน มนุสฺเสหิ อรญฺเญ วากํ คเหตฺวา ฉฑฺฑิตรชนํ วา ภิกฺขูหิ ปจิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ วา คเหตฺวา รชิตพฺพํ, อยํ รชนสนฺโตโส นาม. นีลกทฺทมกาฬสาเมสุ ยงฺกิญฺจิ คเหตฺวา หตฺถิปิฏฺเฐ นิสินฺนสฺส ปญฺญายมานกปฺปกรณํ กปฺปสนฺโตโส นาม. หิริโกปินปฏิจฺฉาทนมตฺตวเสน ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส นาม. ทุสฺสมฺปน ลภิตฺวา สุตฺตํ วา สูจึ วา การกํ วา อลภนฺเตน ฐเปตุํ วฏฺฏติ, ลภนฺเตน น วฏฺฏติ. กตมฺปิ สเจ อนฺเตวาสิกาทีนํ ทาตุกาโม โหติ, เต จ อสนฺนิหิตา ยาว อาคมนา ฐเปตุํ วฏฺฏติ. อาคตมตฺเตสุ ทาตพฺพํ. ทาตุํ อสกฺโกนฺเตน อธิฏฺฐาตพฺพํ. อญฺญสฺมึ จีวเร สติ ปจฺจตฺถรณมฺปิ อธิฏฺฐาตุํ วฏฺฏติ. อนธิฏฺฐิตเมว หิ สนฺนิธิ โหติเยว. อธิฏฺฐิตํ น โหตีติ มหาสิวตฺเถโร ๓- อาห. อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นาม. วิสชฺชนฺเตน ปน มุขํ โอโลเกตฺวา น ทาตพฺพํ. สาราณียธมฺเม ฐตฺวา วิสชฺชิตพฺพนฺติ อยํ วิสชฺชนสนฺโตโส นาม. จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ นาม ปํสุกูลิกงฺคญฺเจว เตจีวริกงฺคญฺจ. เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺคโต เวทิตพฺพา. อิติ จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ภิกฺขุ อิมานิ เทฺว ธุตงฺคานิ โคเปติ. อิมานิ โคเปนฺโต จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสวเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. ทฺวงฺคุลมตฺเต ๒ ฉ.ม. รชิตพฺพํ ๓ ฉ.ม. มหาสีวตฺเถโร--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๐.
วณฺณวาทีติ เอโก สนฺตุฏฺโฐว โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติ, เอโก น สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ, เอโก เนว สนฺตุฏฺโฐ โหติ, น สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ, เอโก สนฺตุฏฺโฐ เจว โหติ, สนฺโตสสฺส จ วณฺณํ กเถติ, ตํ ทสฺเสตุํ "อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที"ติ วุตฺตํ. อเนสนนฺติ ทูเตยฺยปหีนคมนานุโยคปฺปเภทํ นานปฺปการํ อเนสนํ. อปฺปฏิรูปนฺติ อยุตฺตํ. อลทฺธา จาติ อลภิตฺวา. ยถา เอกจฺโจ "กถํ นุ โข จีวรํ ลภิสฺสามี"ติ ปุญฺญวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เอกโต หุตฺวา โกหญฺญํ กโรนฺโต อุตฺตสฺสติ ปริตสฺสติ, สนฺตุฏฺโฐ ภิกฺขุ เอวํ อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ. ลทฺธา จาติ ธมฺเมน สเมน ลภิตฺวา. อคธิโตติ วิคตโลภคิทฺโธ. อมุจฺฉิโตติ อธิมตฺตตณฺหาย มุจฺฉํ อนาปนฺโน. อนชฺฌาปนฺโนติ ตณฺหาย อโนตฺถโฏ อปริโยนทฺโธ. อาทีนวทสฺสาวีติ อเนสนาปตฺติยญฺจ คธิตลาภปริโภเค ๑- จ อาทีนวํ ปสฺสมาโน. นิสฺสรณปญฺโญติ "ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายา"ติ ๒- วุตฺตํ นิสฺสรณเมว ปชานนฺโต. อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยาติ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺฐิยา. เนวตฺตานุกฺกํเสตีติ "อหํ ปํสุกูลิโก, มยา อุปสมฺปทมาเฬเยว ปํสุกูลิกงฺคํ คหิตํ, โก มยา สทิโส อตฺถี"ติ อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติ. น ปรํ วมฺเภตีติ "อิเม ปนญฺเญ ภิกฺขู น ปํสุกูลิกา"ติ วา "ปํสุกูลิกงฺคมตฺตมฺปิ เอเตสํ นตฺถี"ติ วา เอวํ ปรํ น วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโขติ โย ตสฺมึ จีวรสนฺโตเส, วณฺณวาทิตาทีสุ วา ทกฺโข เฉโก พฺยตฺโต. อนลโสติ สาตจฺจกิริยาย อาลสิยวิรหิโต. สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ สมฺปชานนปญฺญาย เจว สติยา จ ยุตฺโต. อริยวํเส ฐิโตติ อริยวํเส ปติฏฺฐิโต. (๙-๑) อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตนาติ เยน เกนจิ ปิณฺฑปาเตน. เอตฺถาปิ ปิณฺฑปาโต ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปิณฺฑปาตสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํ. ตตฺถ ปิณฺฑปาโตติ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เคธีตลาภปริโภเค ๒ ม.มู. สพฺพาสวสํวรสุตฺต ๑๒/๒๓/๑๔--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๑.
"โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสํ ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผานิตํ ยาคุ ขาทนียํ สายนียํ เลหนียนฺ"ติ โสฬส ปิณฺฑปาตา. ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตนฺติ สํฆภตฺตํ, อุทฺเทสภตฺตํ, นิมนฺตนํ, สลากภตฺตํ, ปกฺขิกํ, อุโปสถิกํ, ปาฏิปทิกํ, อาคนฺตุกภตฺตํ, คมิกภตฺตํ, คิลานภตฺตํ, คิลานูปฏฺฐากภตฺตํ, ธุรภตฺตํ, กุฏิภตฺตํ, วารภตฺตํ, วิหารภตฺตนฺติ ปณฺณรส ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตานิ. ปิณฺฑปาตสนฺโตโสติ ปิณฺฑปาเต วิตกฺกสนฺโตโส, คมนสนฺโตโส, ปริเยสนสนฺโตโส, ปฏิลาภสนฺโตโส, ปฏิคฺคหณสนฺโตโส, มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส, โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส, ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารุปฺปสนฺโตโส, อุปการสนฺโตโส, ปริมาณสนฺโตโส, ปริโภคสนฺโตโส, สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส, วิสชฺชนสนฺโตโสติ ปณฺณรส สนฺโตสา. ตตฺถ สาทโก ภิกฺขุ มุขํ โธวิตฺวา วิตกฺเกติ. ปิณฺฑปาติเกน ปน คเณน สทฺธึ จรเกน ๑- สายํ เถรูปฏฺฐานกาเล "เสฺว กตฺถ ปิณฺฑาย จริสฺสามาติ อสุกคาเม ภนฺเต"ติ เอตฺตกํ จินฺเตตฺวา ตโต ปฏฺฐาย น วิตกฺเกตพฺพํ. เอกจาริเกน วิตกฺกมาฬเก ฐตฺวา วิตกฺเกตพฺพํ. ตโต ปรํ วิตกฺเกนฺโต อริยวํสา จุโต โหติ ปริพาหิโร. อยํ วิตกฺกสนฺโตโส นาม. ปิณฺฑาย ปวิสนฺเตน ปน ๒- "กุหึ ลภิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสน คนฺตพฺพํ. อยํ คมนสนฺโตโส นาม. ปริเยสนฺเตน ยํ วา ตํ วา อคฺคเหตฺวา ลชฺชึ เปสลเมว คเหตฺวา ปริเยสิตพฺพํ. อยํ ปริเยสนสนฺโตโส นาม. ทูรโตว อาหริยมานํ ทิสฺวา "เอตํ มนาปํ, เอตํ อมนาปนฺ"ติ จิตฺตํ น อุปฺปาเทตพฺพํ. อยํ ปฏิลาภสนฺโตโส นาม. "อิทํ มนาปํ คณฺหิสฺสามิ, อิทํ อมนาปํ น คณฺหิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา ยงฺกิญฺจิ ยาปนมตฺตํ คเหตพฺพเมว, อยํ ปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จรตา ๒ ฉ.ม. ปน สทฺโท น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๒.
เอตฺถ ปน เทยฺยธมฺโม พหุ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํ. เทยฺยธมฺโม พหุ, ทายโกปิ พหุํ ทาตุกาโม, ปมาเณเนว คเหตพฺพํ. เทยฺยธมฺโม น พหุ, ทายโกปิ อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํ. เทยฺยธมฺโม น พหุ. ทายโก ปน พหุํ ทาตุกาโม, ปมาเณเนว คเหตพฺพํ. ปฏิคฺคหณสฺมิญฺหิ มตฺตํ อชานนฺโต มนุสฺสานํ ปสาทํ มกฺเขติ, สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, สาสนํ น กโรติ, วิชาตมาตุยาปิ จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติ. อิติ มตฺตํ ชานิตฺวาว ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ อยํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม. อฑฺฒกุลานิเยว ๑- อคนฺตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา คนฺตพฺพํ. อยํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นาม. ยถาลาภสนฺโตสาทโย จีวเร วุตฺตนยาเอว. ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ อนุปาเลสฺสามีติ เอวํ อุปการํ ญตฺวา ปริภุญฺชนํ อุปการสนฺโตโส นาม. ปตฺตํ ปูเรตฺวา อานีตํ น ปฏิคฺคเหตพฺพํ, อนุปสมฺปนฺเน สติ เตน คาหาเปตพฺพํ, อสติ หราเปตฺวา ปฏิคฺคหณมตฺตํ คเหตพฺพํ. อยํ ปริมาณสนฺโตโส นาม. "ชิฆจฺฉาย ปฏิวิโนทนํ อิทเมตฺถ นิสฺสรณนฺ"ติ เอวํ ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส นาม. นิทหิตฺวา นิทหิตฺวา น ปริภุญฺชิตพฺพํ. อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นาม. มุขํ อโนโลเกตฺวา สาราณียธมฺเม ฐิเตน วิสชฺเชตพฺพํ. อยํ วิสชฺชนสนฺโตโส นาม. ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ ปิณฺฑปาติกงฺคํ สปทานจาริกงฺคํ เอกาสนิกงฺคํ ปตฺตปิณฺฑิกงฺคํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคนฺติ. เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา. อิติ ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ภิกฺขุ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ โคเปติ. อิมานิ โคเปนฺโต @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สทฺธกุลานิเยว.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๓.
ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติ. "วณฺณวาที"ติ อาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. (๙-๒) เสนาสเนนาติ อิธ เสนาสนํ ชานิตพฺพํ, เสนาสนกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, เสนาสนสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, เสนาสนปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํ. ตตฺถ เสนาสนนฺติ มญฺโจ, ปีฐํ, ภิสี, พิมฺโพหนํ, วิหาโร, อฑฺฒโยโค, ปาสาโท, หมฺมิยํ, คุหา, เลณํ, อฏฺโฏ, มาโฬ, เวฬุคุมฺโพ, รุกฺขมูลํ, ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ อิมานิ ปณฺณรส เสนาสนานิ. เสนาสนกฺเขตฺตนฺติ "สํฆโต วา คณโต วา ญาติโต วา มิตฺตโต วา อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วา"ติ ฉ เขตฺตานิ. เสนาสนสนฺโตโสติ เสนาสเน วิตกฺกสนฺโตสาทโย ปณฺณรส สนฺโตสา. เต ปิณฺฑปาเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. เสนาสนปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ อารญฺญิกงฺคํ, รุกฺขมูลิกงฺคํ, อพฺโภกาสิกงฺคํ, โสสานิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคนฺติ. เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา. อิติ เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ภิกฺขุ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ โคเปติ. อิมานิ โคเปนฺโต เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติ. (๙-๓) คิลานปจฺจโย ปน ปิณฺฑปาเตเยว ปวิฏฺโฐ. ตตฺถ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตเสเนว สนฺตุสิตพฺพํ. เนสชฺชิกงฺคํ ภาวนารามอริยวํสํ ภชติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ปญฺจ เสนาสเน วุตฺตา ปญฺจ อาหารนิสฺสิตา เอโก วิริยสํยุตฺโต เทฺว จ จีวรนิสฺสิตาติ อิติ อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร มหาปฐวึ ๑- ปตฺถรมาโน วิย สาครกุจฺฉึ ปูรยมาโน วิย อากาสํ วิตฺถารยมาโน วิย จ ปฐมํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปฐวึ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๔.
จีวรสนฺโตสอริยวํสํ กเถตฺวา จนฺทํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย สุริยํ อุลฺลงฺเฆนฺโต วิย จ ทุติยํ ปิณฺฑปาตสนฺโตส ๑- อริยวํสํ ๒- กเถตฺวา สิเนรุํ อุกฺขิปนฺโต วิย ตติยํ เสนาสนสนฺโตสอริยวํสํ กเถตฺวา อิทานิ สหสฺสนยปฏิมณฺฑิตํ จตุตฺถํ ภาวนารามอริยวํสํ กเถตุํ ปุน จ ปรํ อาวุโส ภิกฺขุ ปหานาราโม โหตีติ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ อารมนํ อาราโม, อภิรตีติ อตฺโถ. ปญฺจวิเธ ปหาเน อาราโม อสฺสาติ ปหานาราโม. กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต รมติ, เนกฺขมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ, พฺยาปาทํ ปชหนฺโต รมติ ฯเปฯ สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต รมติ, อรหตฺตมคฺคํ ภาเวนฺโต รมตีติ เอวํ ปหาเน รโตติ ปหานรโต. วุตฺตนเยเนว ภาวนาย อาราโม อสฺสาติ ภาวนาราโม. ภาวนาย รโตติ ภาวนารโต. อิเมสุ ปน จตูสุ อริยวํเสสุ ปุริเมหิ ตาว ๓- ตีหิ เตรสนฺนํ ธุตงฺคานํ จตุปจฺจยสนฺโตสสฺส จ วเสน สกลํ วินยปิฏกํ กถิตํ โหติ. ภาวนาราเมน อวเสสํ ปิฏกทฺวยํ กถิตํ โหติ. ๔- อิมมฺปน ภาวนารามอริยวํสํ ๕- กเถนฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิสมฺภิทามคฺเค เนกฺขมฺมปาลิยา กเถตพฺโพ. ทีฆนิกาเย ทสุตฺตรสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพ. มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺฐานสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพ. อภิธมฺเม นิทฺเทสปริยาเยน กเถตพฺโพ. ตตฺถ ปฏิสมฺภิทามคฺเค เนกฺขมฺมปาลิยาติ โส เนกฺขมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ, กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต รมติ. อพฺยาปาทํ, พฺยาปาทํ. อาโลกสญฺญํ, ถีนมิทฺธํ. อวิกฺเขปํ, อุทฺธจฺจํ. ธมฺมววฏฺฐานํ, วิจิกิจฺฉํ. ญาณํ, อวิชฺชํ. ปามุชฺชํ, อรตึ. ปฐมชฺฌานํ, ปญฺจ นีวรเณ. ทุติยชฺฌานํ, วิตกฺกวิจาเร. ตติยชฺฌานํ, ปีตึ. จตุตฺถชฺฌานํ, สุขทุกฺเข. อากาสานญฺจายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโต รมติ, รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ ปชหนฺโต รมติ. วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺตึ ฯเปฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโต รมติ, อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ ปชหนฺโต รมติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปิณฺฑปาตสนฺโตสํ. ๒ ฉ.ม., อริยวํสํ น ทิสฺสติ. @๓ ฉ.ม. ตาว น ทิสฺสติ, ๔ ฉ,ม., อิ. กถิตํ โหติ น ทิสฺสติ. @๕ ฉ.ม., อิ. ภาวนารามตํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๕.
อนิจฺจานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต รมติ, นิจฺจสญฺญํ ปชหนฺโต รมติ. ทุกฺขานุปสฺสนํ, สุขสญฺญํ. อนตฺตานุปสฺสนํ, อตฺตสญฺญํ. นิพฺพิทานุปสฺสนํ, นนฺทึ. วิราคานุปสฺสนํ, ราคํ. นิโรธานุปสฺสนํ, สมุทยํ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนํ, อาทานํ. ขยานุปสฺสนํ, ฆนสญฺญํ. วยานุปสฺสนํ, อายูหนํ. วิปริณามานุปสฺสนํ, ธุวสญฺญํ. อนิมิตฺตานุปสฺสนํ, นิมิตฺตํ. อปฺปณิหิตานุปสฺสนํ, ปณิธึ. สุญฺญตานุปสฺสนํ, อภินิเวสํ. อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนํ, สาราทานาภินิเวสํ. ยถาภูตญาณทสฺสนํ, สมฺโมหาภินิเวสํ. อาทีนวานุปสฺสนํ, อาลยาภินิเวสํ. ปฏิสงฺขานุปสฺสนํ, อปฺปฏิสงฺขํ. วิวฏฺฏานุปสฺสนํ, สํโยคาภินิเวสํ. โสตาปตฺติมคฺคํ, ทิฏฺเฐกฏฺเฐ กิเลเส. สกทาคามิมคฺคํ, โอฬาริเก กิเลเส. อนาคามิมคฺคํ, อณุสหคเต กิเลเส. อรหตฺตมคฺคํ ภาเวนฺโต รมติ, สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต รมตีติ เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค เนกฺขมฺมปาลิยา กเถตพฺโพ. ทีฆนิกาเย ทสุตฺตรสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพติ ๑- เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ, เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมติ ฯเปฯ ทส ธมฺเม ภาเวนฺโต รมติ, ทส ธมฺเม ปชหนฺโต รมติ. กตมํ เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ. กายคตาสตึ สาตสหคตํ. อิมํ เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ. กตมํ เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมติ. อสฺมิมานํ. อิมํ เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมติ. กตเม เทฺว ธมฺเม ฯเปฯ กตเม ทส ธมฺเม ภาเวนฺโต รมติ. ทส กสิณายตนานิ. อิเม ทส ธมฺเม ภาเวนฺโต รมติ. กตเม ทส ธมฺเม ปชหนฺโต รมติ. ทส มิจฺฉตฺเต. อิเม ทส ธมฺเม ปชหนฺโต รมติ. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ภาวนาราโม โหตีติ เอวํ ทีฆนิกาเย ทสุตฺตรสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพ. มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺฐานสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพติ ๒- เอกายโน อยํ ๓- ภิกฺขเว มคฺโค ฯเปฯ ยาวเทว ญาณมตฺตาย ปฏิสฺสติมตฺตาย อนิสฺสิโต จ วิหรติ น จ กิญฺจิ โลเก อุปาทิยติ. เอวมฺปิ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ภาวนาราโม โหติ ภาวนารโต, ปหานาราโม โหติ ปหานรโต. ปุน จปรํ ภิกฺขเว ภิกฺขุ คจฺฉนฺโต วา คจฺฉามีติ ปชานาติ ฯเปฯ ปุน จปรํ ภิกฺขเว ภิกฺขุ เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวฏฺฐิกาย ฉฑฺฑิตํ ฯเปฯ ปูตีนิ จุณฺณกชาตานิ. โส อิมเมว @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กเถตพฺโพ... น ทิสฺสติ. ๒ ฉ.ม., อิ. กเถตพฺโพ น ทิสฺสติ @๓ ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๖.
กายํ อุปสํหรติ, อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโตติ. อิติ อชฺฌตฺตํ วา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ ฯเปฯ เอวํปิ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ภาวนาราโม โหตีติ เอวํ มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺฐานสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพ. อภิธมฺเม นิทฺเทสปริยาเยนาติ สพฺเพปิ สงฺขเต ธมฺเม ๑- อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต ฯเปฯ สงฺกิเลสิกธมฺมโต ปสฺสนฺโต รมติ. อยํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ภาวนารามโต โหตีติ เอวํ นิทฺเทสปริยาเยน กเถตพฺโพ. เนว อตฺตานุกฺกํเสตีติ อชฺช เม สฏฺฐี วา สตฺตติ วา วสฺสานิ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตสฺส, โก มยา สทิโส อตฺถีติ เอวํ อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติ. น ปรํวมฺเภตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ๒- วิปสฺสนามตฺตกมฺปิ นตฺถิ, กึ อิเม วิสฏฺฐกมฺมฏฺฐานา จรนฺตีติ เอวํ ปรวมฺภนํ น กโรตีติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. (๙-๔) [๓๑๐] ปธานานีติ อุตฺตมวิริยานิ. สํวรปธานนฺติ จกฺขฺวาทีนิ สํวรนฺตสฺส อุปฺปนฺนวิริยํ. ปหานปธานนฺติ กามวิตกฺกาทโย ปชหนฺตสฺส อุปฺปนฺนวิริยํ. ภาวนาปธานนฺติ โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนวิริยํ. อนุรกฺขนาปธานนฺติ สมาธินิมิตฺตํ อนุรกฺขนตสฺส อุปฺปนฺนวิริยํ. (๑๐-๑) วิเวกนิสฺสิตนฺติ อาทีสุ วิเวโก วิราโค นิโรโธติ ตีณิปิ นิพฺพานสฺส นามานิ. นิพฺพานญฺหิ อุปธิวิเวกตฺตา วิเวโก. ตํ อาคมฺม ราคาทโย วิรชฺชนฺตีติ วิราโค. นิรุชฺฌนฺตีติ นิโรโธ. ตสฺมา "วิเวกนิสฺสิตนฺ"ติ อาทีสุ อารมฺมณวเสน วา อธิคนฺตพฺพวเสน วา นิพฺพานนิสฺสิตนฺติ อตฺโถ. โวสฺสคฺคปริณามินฺติ เอตฺถ เทฺว โวสฺสคฺคา ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค จ. ตตฺถ วิปสฺสนา ตทงฺควเสน กิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชตีติ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค. มคฺโค อารมฺมณวเสน นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค. ตสฺมา โวสฺสคฺคปริณามินฺติ ยถา ภาวิยมาโน สติสมฺโพชฺฌงฺโค โวสฺสคฺคตฺถาย ปริณามติ, วิปสฺสนาภาวญฺจ มคฺคภาวญฺจ ปาปุณาติ, เอวํ ภาเวตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. (๑๐-๓) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธมฺเม น ทิสฺสติ. ๒ ฉ.ม., อิ. อนตฺตา น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๗.
ภทฺทกนฺติ ภทฺทกํ สมาธินิมิตฺตํ วุจฺจติ. อฏฺฐิกสญฺญาทิวเสน อธิคโต สมาธิเยว. อนุรกฺขตีติ สมาธิปริปนฺถิกธมฺเม ๑- ราคโทสโมเห โสเธนฺโต รกฺขติ. เอตฺถ จ อฏฺฐิกสญฺญาทิกา ปญฺเจว สญฺญา วุตฺตา. อิมสฺมึ ปน ฐาเน ทสปิ อสุภานิ วิตฺถาเรน ๒- กเถตพฺพานิ. เตสํ วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโตเยว. (๑๐-๔) ธมฺเม ญาณนฺติ เอกปฏิเวธวเสน จตุสจฺจธมฺเม ญาณํ จตุสจฺจพฺภนฺตเร นิโรธธมฺเม ญาณญฺจ. ยถาห "ตตฺถ กตมํ ธมฺเม ญาณํ, จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ญาณนฺ"ติ. ๓- อนฺวเย ญาณนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา ยถา อิทานิ, เอวํ อตีเตปิ อนาคเตปิ อิเมเยว ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ, อยเมว ตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อยเมว นิโรโธ นิโรธสจฺจํ, อยเมว มคฺโค มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ ตสฺส ญาณสฺส อนุคติยํ ญาณํ. เตนาห "โส อิมินา ธมฺเมน ญาเตน ทิฏฺเฐน ปตฺเตน วิทิเตน ปริโยคาเฬฺหน อตีตานาคเต นยํ เนตี"ติ. ๓- ปริเย ญาณนฺติ ปเรสํ จิตฺตปริจฺเฉเท ญาณํ. ยถาห "ตตฺถ กตมํ ปริจฺเฉเท ญาณํ, อิธ ภิกฺขุ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาตี"ติ ๔- วิตฺถาเรตพฺพํ. ฐเปตฺวา ปน อิมานิ ตีณิ ญาณานิ อวเสสํ สมฺมติญาณํ ๕- นาม. ยถาห "ตตฺถ กตมํ สมฺมติญาณํ, ฐเปตฺวา ธมฺเม ญาณํ ฐเปตฺวา อนฺวเย ญาณํ ฐเปตฺวา ปริจฺเฉเท ญาณํ อวเสสํ สมฺมติญาณนฺ"ติ. ๖- (๑๑) ทุกฺเข ญาณาทีหิ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา เอกสฺส ภิกฺขุโน นิคมนํ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ กถิตํ. ตตฺถ เทฺว สจฺจานิ วฏฺฏํ, เทฺว วิวฏฺฏํ, วฏฺเฏ อภินิเวโส โหติ, โน วิวฏฺเฏ. ทฺวีสุ สจฺเจสุ อาจริยสนฺติเก ปริยตฺตึ อุคฺคเหตฺวา กมฺมํ กโรติ, ทฺวีสุ สจฺเจสุ "นิโรธสจฺจํ นาม สุนฺทรํ ๗- อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปํ, มคฺคสจฺจํ นาม อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปนฺ"ติ สวนวเสน กมฺมํ กโรติ. ทฺวีสุ สจฺเจสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณสมฺมสนปฏิเวโธ วฏฺฏติ, ทฺวีสุ สวนปฏิเวโธ วฏฺฏติ. ตีณิ กิจฺจวเสน ปฏิวิชฺฌติ, เอกํ อารมฺมณวเสน. เทฺว สจฺจานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ, เทฺว คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิ. (๑๒) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริปนฺธกธมฺเม, สี. ปาริปกฺขิกธมฺเม ๒ ฉ.ม. วิตฺถาเรตฺวา. @๓ อภิ. วิ. ๓๕/๗๙๖/๔๐๐ ๔ อภิ. วิ. ๓๕/๗๙๖/๔๐๑ @๕ ฉ.ม., อิ. สมฺมุติญาญํ, เอวมุปริปิ. ๖ อภิ. วิ. ๓๕/๗๙๖/๔๐๒ @๗ ฉ.ม., อิ. สุนฺทรํ น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๘.
โสตาปตฺติยงฺคาทิจตุกฺกวณฺณนา [๓๑๑] โสตาปตฺติยงฺคานีติ โสตาปตฺติยา องฺคานิ, โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปฏิลาภการณานีติ อตฺโถ. สปฺปุริสสํเสโวติ พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํ อุปสงฺกมิตฺวา เสวนํ. สทฺธมฺมสฺสวนนฺติ สปฺปายสฺส เตปิฏกสฺส ธมฺมสฺส สวนํ. โยนิโสมนสิกาโรติ อนิจฺจาทิวเสน มนสิกาโร. ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตีติ โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุธมฺมภูตาย ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชนํ. (๑๓) อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อจลปฺปสาเทน. "อิติปิ โส ภควา"ติ อาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตานิ. ผลธาตุอาหารจตุกฺกานิ อุตฺตานตฺถาเนว. อปิเจตฺถ ลูขปณีตวตฺถุวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา. (๑๔-๑๗) วิญญาณฏฺฐิติโยติ วิญฺญาณํ เอตาสุ ติฏฺฐตีติ วิญฺญาณฏฺฐิติโย. อารมฺมณฏฺฐิติวเสเนตํ วุตฺตํ. รูปูปายนฺติ รูปํ อุปคตํ หุตฺวา. ปญฺจโวการภวสฺมิญฺหิ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ รูปกฺขนฺธํ นิสฺสาย ติฏฺฐติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. รูปารมฺมณนฺติ รูปกฺขนฺธโคจรํ. รูปปฺปติฏฺฐนฺติ รูเป ปติฏฺฐิตํ หุตฺวา. นนฺทูปเสจนนฺติ โลภสหคตสมฺปยุตฺตาย นนฺทิยาว อุปสิตํ ๑- หุตฺวา. อิตรํ อุปนิสฺสยโกฏิยา. วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชตีติ สฏฺฐีปิ สตฺตติปิ วสฺสานิ เอวํ ปวตฺตมานํ วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชติ. เวทนูปายาทีสุปิ เอเสว นโย. อิเมหิ ปน ตีหิ ปเทหิ จตุโวการภเว อภิสงฺขารวิญฺญาณํ วุตฺตํ. ตสฺส ยาวตายุกํ ปตตฺตนวเสน วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนา เวทิตพฺพา. จตุกฺกวเสน ปน เทสนาย อาคตตฺตา วิญฺญาณูปายนฺติ น วุตฺตํ. เอวํ วุจฺจมาโน ๒- จ "กตมํ นุ โข เอตฺถ กมฺมวิญฺญาณํ, กตมํ วิปากวิญฺญาณนฺ"ติ สมฺโมโหว ภเวยฺย, ตสฺมาปิ น วุตฺตํ. อคติคมนานิ วิตฺถาริตาเนว. (๑๘-๑๙) จีวรเหตูติ กตฺถ มนาปํ จีวรํ ลภิสฺสามีติ จีวรการณา อุปฺปชฺชติ. อิติภวาภวเหตูติ เอตฺถ อิตีติ นิทสฺสเน ๓- นิปาโต. ยถา จีวราทิเหตุ, เอวํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปสิตฺตํ ๒ ฉ.ม. วุจฺจมาเน ๓ ฉ.ม. นิทสฺสนตฺเถ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๙.
ภวาภวเหตูปีติ อตฺโถ. ภวาภโวติ เจตฺถ ปณีตปณีตตรานิ เตลมธุผาณิตาทีนิ อธิปฺเปตานิ. อิเมสํ ปน จตุนฺนํ ตณฺหุปฺปาทานํ ปหานตฺถาย ปฏิปาฏิยาว จตฺตาโร อริยวํสา เทสิตาติ เวทิตพฺพา. ปฏิปทาจตุกฺกํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อกฺขมาทีสุ ปธานกรณกาเล สีตาทีนิ น ขมตีติ อกฺขมา. ขมตีติ ขมา. อินฺทฺริยทมนํ ทมา. "อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติ ๑- อาทินา นเยน วิตกฺกสมนํ สมา. (๒๐-๒๒) ธมฺมปทานีติ ธมฺมโกฏฺฐาสานิ. อนภิชฺฌา ธมฺมปทนฺนาม อโลโภ วา อโลภสีเสน อธิคตชฺฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ วา. อพฺยาปาโท ธมฺมปทนฺนาม อโกโป วา เมตฺตาสีเสน อธิคตชฺฌานาทีนิ วา. สมฺมาสติ ธมฺมปทนฺนาม สุปฏฺฐิตสฺสติ วา สติสีเสน อธิคตชฺฌานาทีนิ วา. สมฺมาสมาธิ ธมฺมปทนฺนาม สมาปตฺติ วา อฏฺฐสมาปตฺติวเสน อธิคตชฺฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ วา. ทสาสุภวเสน วา อธิคตชฺฌานาทีนิ อนภิชฺฌา ธมฺมปทํ. จตุพฺรหฺมวิหารวเสน อธิคตานิ อพฺยาปาโท ธมฺมปทํ. ทสานุสฺสติอาหาเรปฏิกูลสญฺญาวเสน อธิคตานิ สมฺมาสติ ธมฺมปทํ. ทสกสิณอานาปานวเสน อธิคตานิ สมฺมาสมาธิ ธมฺมปทนฺติ. (๒๓) ธมฺมสมาทาเนสุ ปฐมํ อเจลกปฏิปทา. ทุติยํ ติพฺพกิเลสสฺส อรหตฺตํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตสฺส อสฺสุมุขสฺสาปิ รุทโต ปริสุทฺธพฺรหฺมจริยจรณํ. ตติยํ กาเมสุ ปาตพฺยตา. จตุตฺถํ จตฺตาโร ปจฺจเย อลภมานสฺสาปิ ฌานวิปสฺสนาวเสน สุขสมงฺคิโน สาสนพฺรหฺมจริยํ. (๒๔) ธมฺมกฺขนฺธาติ เอตฺถ คุณฏฺโฐ ขนฺธฏฺโฐ. สีลกฺขนฺโธติ สีลคุโณ. เอตฺถ จ ผลสีลํ อธิปฺเปตํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อิติ จตูสุปิ ฐาเนสุ ผลเมว วุตฺตํ. (๒๕) พลานีติ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน อกมฺปิยฏฺเฐน จ พลานิ. เตสํ ปฏิปกฺเขหิ โกสชฺชาทีหิ อกมฺปนียตา เวทิตพฺพา. สพฺพานิปิ สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตราเนว กถิตานิ. (๒๖) @เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. สพฺพาสวสํวรสุตฺต ๑๒/๒๖/๑๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๐.
อธิฏฺฐานานีติ เอตฺถ อธีติ อุปสคฺคมตฺตํ. อตฺถโต ปน เตน วา ติฏฺฐนฺติ, ตตฺถ วา ติฏฺฐนฺติ, ฐานเมว วา ตํ ตํ คุณาธิกานํ ปุริสานํ อธิฏฺฐานํ, ปญฺญาว อธิฏฺฐานํ ปญฺญาธิฏฺฐานํ. เอตฺถ จ ปฐเมน อคฺคผลปญฺญา. ทุติเยน วจีสจฺจํ. ตติเยน อามิสปริจฺจาโค. จตุตฺเถน กิเลสูปสโม กถิโตติ เวทิตพฺโพ. ปฐเมน วา ๑- กมฺมสฺสกตปญฺญํ วิปสฺสนาปญฺญํ วา อาทึ กตฺวา ผลปญฺญา กถิตา. ทุติเยน วจีสจฺจํ อาทึ กตฺวา ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานํ. ตติเยน อามิสปริจฺจาคํ อาทึ กตฺวา อคฺคมคฺเคน กิเลสปริจฺจาโค. จตุตฺเถน สมาปตฺติวิกฺขมฺภิเต กิเลเส อาทึ กตฺวา อคฺคมคฺเคน กิเลสวูปสโม. ปญฺญาธิฏฺฐาเนน วา เอเกน อรหตฺตผลปญฺญา กถิตา. เสเสหิ ปรมตฺถสจฺจํ. สจฺจาธิฏฺฐาเนน วา เอเกน ปรมตฺถสจฺจํ กถิตํ. เสเสหิ อรหตฺตผลปญฺญาติ มูสิยาภยตฺเถโร ๒- อาห. (๒๗) ปญฺหพฺยากรณาทิจตุกฺกวณฺณนา [๓๑๒] ปญฺหพฺยากรณานิ มหาปเทสกถาย วิตฺถาริตาเนว. (๒๘) กณฺหนฺติ กาฬกํ ทสากุสลกมฺมปถกมฺมํ. กณฺหวิปากนฺติ อปาเย นิพฺพตฺตนโต กาฬกวิปากํ. สุกฺกนฺติ ปณฺฑรํ ทสกุสลกมฺมปถกมฺมํ. ๓- สุกฺกวิปากนฺติ สคฺเค นิพฺพตฺตนโต ปณฺฑรวิปากํ. กณฺหสุกฺกนฺติ มิสฺสกกมฺมํ. กณฺหสุกฺกวิปากนฺติ สุขทุกฺขวิปากํ. มิสฺสกกมฺมญฺหิ กตฺวา อกุสเลน ติรจฺฉานโยนิยํ มงฺคลหตฺถิฏฺฐานาทีสุ อุปฺปนฺโน กุสเลน ปวตฺเต สุขํ เวทิยติ. กุสเลน ราชกุเลปิ นิพฺพตฺโต อกุสเลน ปวตฺเต ทุกฺขํ เวทิยติ. อกณฺหอสุกฺกนฺติ กมฺมกฺขยกรํ จตุมคฺคญาณํ อธิปฺเปตํ. ตญฺหิ ยทิ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺย. ยทิ สุกฺกํ ภเวยฺย. สุกฺกวิปากํ ทเทยฺย. อุภยวิปากสฺส ปน อทานโต อกณฺหาสุกฺกวิปากตฺตา อกณฺหํ อสุกฺกนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ. (๒๙) สจฺฉิกรณียาติ ปจฺจกฺขกรเณน เจว ปฏิลาเภน จ สจฺฉิกาตพฺพา. จกฺขุนาติ ทิพฺพจกฺขุนา. กาเยนาติ สหชาตนามกาเยน. ปญฺญายาติ อรหตฺตผลญาเณน. (๓๐) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฐฺเมน จ ๒ ฉ.ม., อิ. มูสิกาภยตฺเถโร ๓ ฉ.ม., อิ. กุสลกมฺมปถกมฺมํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๑.
โอฆาติ วฏฺฏสฺมึ สตฺเต โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆา. ตตฺถ ปญฺจกามคุณิโก ราโค กาโมโฆ. รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ภโวโฆ. ตถา ฌานนิกฺกนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต จ ราโค. ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย ทิฏฺโฐโฆ. (๓๑) วฏฺฏสฺมึ โยเชนฺตีติ โยคา. เต โอฆา วิย เวทิตพฺพา. (๓๒) วิสํโยเชนฺตีติ วิสํโยคา. ตตฺถ อสุภชฺฌานํ กามโยควิสํโยโค. ตํ ปาทกํ กตฺวา อธิคโต อนาคามิมคฺโค เอกนฺเตเนว กามโยควิสํโยโค นาม. อรหตฺตมคฺโค ภวโยควิสํโยโค นาม. โสตาปตฺติมคฺโค ทิฏฺฐิโยควิสํโยโค นาม. อรหตฺตมคฺโค อวิชฺชาโยควิสํโยโค นาม. (๓๓) คนฺถนวเสน คนฺถา. วฏฺฏสฺมึ นามกายญฺเจว รูปกายญฺจ คนฺถติ พนฺธติ ปลิพุทฺธตีติ กายคนฺโถ. อิทํสจฺจาภินิเวโสติ อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺติ ๑- เอวํ ปวตฺโต ทิฏฺฐาภินิเวโส. (๓๔) อุปาทานานีติ อาทานคฺคหณานิ. กาโมติ ราโค, โสเยว คหณฏฺเฐน อุปาทานนฺติ กามูปาทานํ. ทิฏฺฐีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ, สาปิ คหณฏฺเฐน อุปาทานนฺติ ทิฏฺฐุปาทานํ. อิมินา สุทฺธีติ เอวํ สีลวตฺตานํ คหณํ สีลพฺพตุปาทานํ. อตฺตาติ เอเตน วทติ เจว อุปาทิยติ จาติ อตฺตวาทุปาทานํ. (๓๕) โยนิโยติ โกฏฺฐาสา. อณฺเฑ ชาตาติ อณฺฑชา. ชลาพุมฺหิ ชาตาติ ชลาพุชา. สํเสเท ชาตาติ สํเสทชา. สยนสฺมึ ๒- ปูติมจฺฉาทีสุ จ นิพฺพตฺตานํ เอตํ อธิวจนํ. เวเคน อาคนฺตฺวา อุปปติตา วิยาติ โอปปาติกา. ตตฺถ เทวมนุสฺเสสุ สํเสทชโอปปาติกานํ อยํ วิเสโส. สํเสทชา มนฺทา ทหรา หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ. โอปปาติกา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา หุตฺวา. มนุสฺเสสุ หิ ภุมฺมเทเวสุ จ อิมา จตสฺโสปิ โยนิโย ลพฺภนฺติ. ตถา ติรจฺฉาเนสุ สุปณฺณนาคาทีสุ. วุตฺตญฺเหตํ "ตตฺร ๓- ภิกฺขเว อณฺฑชา สุปณฺณา อณฺฑเช ๔- นาเค หรนฺติ, น ชลาพุเช น สํเสทเช น โอปปาติเก"ติ. ๕- จาตุมฺมหาราชิกโต ปฏฺฐาย @เชิงอรรถ: ๑ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๑๔๔/๒๖๗ คนฺถโคจฺฉก ทุกนิกฺเขป ๒ สี. สํเสทสฺมึ @๓ ฉ.ม., อิ. ตตฺถ ๔ ฉ.ม. อณฺฑเชว ๕ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๓๙๓/๒๑๐ หรนฺติสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๒.
อุปริ เทวา โอปปาติกาเยว. ตถา เนรยิกา. เปเตสุ จตสฺโสปิ ลพฺภนฺติ. คพฺภาวกฺกนฺติโย สมฺปสาทนิเย กถิตาเอว. (๓๖-๓๗) อตฺตภาวปฏิลาเภสุ ปฐโม ขิฑฺฑาปโทสิกวเสน เวทิตพฺโพ. ทุติโย โอรมฺภิกาทีหิ ฆาติยมานอุรมฺภาทิวเสน. ตติโย มโนปโทสิกวเสน. จตุตฺโถ จาตุมฺมหาราชิเก อุปาทาย อุปริ เสสเทวตาวเสน. เต หิ เทวา เนว อตฺตสญฺเจตนาย มรนฺติ, น ปรสญฺเจตนาย. (๓๘) ทกฺขิณาวิสุทฺธาทิจตุกฺกวณฺณนา [๓๑๓] ทกฺขิณาวิสุทฺธิโยติ ทานสงฺขาตา ทกฺขิณา วิสุชฺฌนฺติ มหปฺผลา โหนฺติ เอตาหีติ ทกฺขิณาวิสุทฺธิโย. ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ ยตฺถ ทายโก สีลวา โหติ, ธมฺเมน อุปฺปนฺนํ เทยฺยธมฺมํ เทติ, ปฏิคฺคาหโก ทุสฺสีโล. อยํ ทกฺขิณา เวสฺสนฺตรมหาราชสฺส ทกฺขิณาสทิสา. ปฏิคฺคาหกโต วิสุชฺฌติ โน ทายกโตติ ยตฺถ ปฏิคฺคาหโก สีลวา โหติ, ทายโก ทุสฺสีโล, อธมฺเมนุปฺปนฺนํ เทติ, อยํ ทกฺขิณา โจรฆาตกสฺส ทกฺขิณาสทิสา. เนว ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ ยตฺถ อุโภปิ ทุสฺสีลา, เทยฺยธมฺโมปิ อธมฺเมน นิพฺพตฺโต. วิปริยาเยน จตุตฺถา เวทิตพฺพา. (๓๙) สงฺคหวตฺถูนีติ สงฺคหการณานิ. ตานิ เหฏฺฐา วิภตฺตาเนว. (๔๐) อนริยโวหาราติ อนริยานํ ลามกานํ โวหารา. (๔๑) อริยโวหาราติ อริยานํ สปฺปุริสานํ โวหารา. (๔๒) ทิฏฐวาทิตาติ ทิฏฺฐํ มยาติ เอวํวาทิตา. เอตฺถ จ ตํตํสมุฏฺฐาปกเจตนาวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. (๔๓-๔๖) อตฺตนฺตปาทิจตุกฺกวณฺณนา [๓๑๔] อตฺตนฺตปาทีสุ ปฐโม อเจลโก. ทุติโย โอรมฺภิกาทีสุ อญฺญตโร. ตติโย ยญฺญยาชโก. จตุตฺโถ สาสเน สมฺมาปฏิปนฺโน. (๔๗)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๓.
อตฺตหิตาย ปฏิปนฺนาทีสุ ปฐโม โย สยํ สีลาทิสมฺปนฺโน, ปรํ สีลาทีสุ น สมาทเปติ อายสฺมา วกฺกลิตฺเถโร วิย. ทุติโย โย อตฺตนา น สีลาทิสมฺปนฺโน, ปรํ สีลาทีสุ สมาทเปติ อายสฺมา อุปนนฺโท วิย. ตติโย โย เนว อตฺตนา สีลาทิสมฺปนฺโน, น ปรํ สีลาทีสุ สมาทเปติ เทวทตฺโต วิย. จตุตฺโถ โย อตฺตนา จ สีลาทิสมฺปนฺโน, ปรญฺจ สีลาทีสุ สมาทเปติ อายสฺมา มหากสฺสโป วิย. (๔๘) ตมาทีสุ ตโมติ อนฺธการภูโต. ตมปรายโนติ ตมเมว ปรํ อยนํ คติ อสฺสาติ ตมปรายโน. เอวํ สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ ปฐโม นีเจ จณฺฑาลาทิกุเล ทุชฺชีวิเต หีนตฺตภาเว นิพฺพตฺติตฺวา ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปริปูเรติ. ทุติโย ตถาวิโธ หุตฺวา ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรติ. ตติโย อุฬาเร ๑- ขตฺติยาทิกุเล พหุอนฺนปาเน สมฺปนฺนตฺตภาเว นิพฺพตฺติตฺวา ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปริปูเรติ. จตุตฺโถ ตาทิโสว หุตฺวา ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรติ. (๔๙) สมณมจโลติ สมณอจโล. มกาโร ปทสนฺธิมตฺตํ. โส โสตาปนฺโน เวทิตพฺโพ. โสตาปนฺโน หิ จตูหิ วาเตหิ อินฺทขีโล วิย ปรปฺปวาเทหิ อกมฺปิโย. อจลสทฺธาย สมนฺนาคโตติ สมณมจโล. วุตฺตมฺปิ เจตํ "กตโม จ ปุคฺคโล สมณมจโล, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สญฺโญชนานํ ปริกฺขยา"ติ ๒- วิตฺถาโร. ราคโทสานํ ปน ตนุภูตตฺตา สกทาคามี สมณปทุโม นาม. เตนาห "กตโม จ ปุคฺคโล สมณปทุโม, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สญฺโญชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมณปทุโม"ติ. ราคโทสานํ อภาวา ขิปฺปเมว ปุปฺผิสฺสตีติ อนาคามี สมณปุณฺฑรีโก นาม. เตนาห "กตโม จ ปุคฺคโล สมณปุณฺฑรีโก, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ ฯเปฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมณปุณฺฑรีโก"ติ. ๓- อรหา ปน สพฺเพสํปิ ถทฺธกรกิเลสานํ ๔- อภาวา สมเณสุ สมณสุขุมาโล นาม. เตนาห "กตโม จ ปุคฺคโล @เชิงอรรถ: ๑ อิ. อุฬาริเก ๒ อภิ. ปุ. ๓๖/๑๔๐/๒๑๙ จตุกฺกนิทฺเทโส @๓ อภิ. ปุ. ๓๖/๑๔๐/๒๑๙ จตุกฺกนิทฺเทโส ๔ ฉ.ม., อิ. คนฺถการกิเลสานํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๔.
สมเณสุ สมณสุขุมาโล, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อาสวานํ ขยา ฯเปฯ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมเณสุ สมณสุขุมาโล"ติ. ๑- (๕๐) "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ สมปญฺญาสาย จตุกฺกานํ วเสน เทฺว ปญฺหสตานิ กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ. จตุกฺกวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------- ปญฺจกวณฺณนา [๓๑๕] อิติ จตุกฺกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปญฺจกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ รูปกฺขนฺโธ โลกิโย. เสสา โลกิยโลกุตฺตรา. อุปาทานกฺขนฺธา โลกิยาว. วิตฺถารโต ปน ขนฺธกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา. กามคุณา เหฏฺฐา วิตฺถาริตาว. (๑-๓) สุกตทุกฺกฏาทีหิ คนฺตพฺพาติ คติโย. นิรโยติ นิรสฺสาโท. สโหกาเสน ขนฺธา กถิตา. อิโต ๒- ปเรสุ ตีสุ ปเทสุ ๓- นิพฺพตฺตกฺขนฺธาว วุตฺตา. จตุตฺเถ โอกาโสปิ. (๔) อาวาเส มจฺฉริยํ. อาวาสมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาคนฺตุกํ ทิสฺวา "เอตฺถ เจติยสฺส วา สํฆสฺส วา ปริกฺขาโร ฐปิโต"ติอาทีนิ วตฺวา สํฆิกมฺปิ อาวาสํ นิวาเรติ. โส กาลํ กตฺวา เปโต วา อชคโร วา หุตฺวา นิพฺพตฺตติ. กุเล มจฺฉริยํ กุลมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ เตหิ เตหิ การเณหิ อตฺตโน อุปฏฺฐากกุเล อญฺเญสํ ปเวสนมฺปิ นิวาเรติ. ลาเภ มจฺฉริยํ ลาภมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ สํฆิกมฺปิ ลาภํ มจฺฉรายนฺโต ยถา อญฺเญ น ลภนฺติ, เอวํ กโรติ. วณฺเณ มจฺฉริยํ วณฺณมจฺฉริยํ. วณฺโณติ เจตฺถ สรีรวณฺโณปิ คุณวณฺโณปิ เวทิตพฺโพ. ปริยตฺติธมฺเม มจฺฉริยํ ธมฺมมจฺฉริยํ. เตน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ "อิมํ ธมฺมํ ปริยาปุณิตฺวา เอโส มํ อภิภวิสฺสตี"ติ อญฺญสส น เทติ. โย ปน ธมฺมานุคฺคเหน วา ปุคฺคลานุคฺคเหน วา น เทติ, น ตํ มจฺฉริยํ. (๕) @เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ปุ. ๓๖/๑๔๐/๒๑๙ ๒ ฉ.ม., อิ. ตโต ๓ ฉ.ม., อิ. ปเทสุ น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๕.
จิตฺตํ นิวาเรนฺติ ปริโยนทฺธนฺตีติ นีวรณานิ. กามจฺฉนฺโท นีวรณปฺปตฺโต อรหตฺตมคฺควชฺโฌ. กามราคานุสโย กามราคสญฺโญชนปฺปตฺโต อนาคามิมคฺควชฺโฌ. ถีนํ จิตฺตเคลญฺญํ. มิทฺธํ ขนฺธตฺตยเคลญฺญํ. อุภยมฺปิ อรหตฺตมคฺควชฺฌํ. ตถา อุทฺธจฺจํ. กุกฺกุจฺจํ อนาคามิมคฺควชฺฌํ. วิจิกิจฺฉา ปฐมมคฺควชฺฌา. (๖) สญฺโญชนานีติ พนฺธนานิ. เตหิ ปน พนฺเธสุ ปุคฺคเลสุ รูปารูปภเว นิพฺพตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิโน อนฺโต พนฺธา ๑- พหิ สยิตา นาม. เตสญฺหิ กามภเว พนฺธนํ. กามภเว อนาคามิโน พหิ พนฺธา อนฺโต สยิตา นาม. เตสญฺหิ รูปารูปภเว พนฺธนํ. กามภเว โสตาปนฺนสกทาคามิโน อนฺโต พนฺธา อนฺโต สยิตา นาม. รูปารูปภเว อนาคามิโน พหิ พนฺธา พหิ สยิตา นาม. ขีณาสโว สพฺพตฺถ อพนฺธโน. (๗-๘) สิกฺขิตพฺพํ ปทํ สิกฺขาปทํ. สิกฺขาโกฏฺฐาโสติ อตฺโถ. สิกฺขาย วา ปทํ สิกฺขาปทํ, อธิจิตฺตอธิปญฺญาสิกฺขาย อธิคมูปาโยติ อตฺโถ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน สิกฺขาปทกถา วิภงฺคปฺปกรเณ สิกฺขาปทวิภงฺเค อาคตาเยว. (๙) อภพฺพฏฺฐาทิปญฺจกวณฺณนา [๓๑๖] "อภพฺโพ อาวุโส ขีณาสโว ภิกฺขุ สญฺจิจฺจ ปาณนฺ"ติอาทิ เทสนาสีสเมว, โสตาปนฺนาทโยปิ ปน อภพฺพา. ปุถุชฺชนขีณาสวานํ นินฺทาปสํสตฺถมฺปิ เอวํ วุตฺตํ. ปุถุชฺชโน นาม คาเรโยฺห, มาตุฆาตาทีนิปิ กโรติ. ขีณาสโว ปน ปาสํโส, กุนฺถกิปีลกฆาตาทีนิปิ ๒- น กโรตีติ. (๑๐) พฺยสเนสุ พฺยสตีติ ๓- พฺยสนํ, หิตสุขํ ขิปติ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถ. ญาตีนํ พฺยสนํ ญาติพฺยสนํ, โจรโรคภยาทีหิ ญาติวินาโสติ อตฺโถ. โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ. ราชโจราทิวเสน โภควินาโสติ อตฺโถ. โรโคเอว พฺยสนํ โรคพฺยสนํ, โรโค หิ อาโรคฺยํ พฺยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํ, สีลสฺส พฺยสนํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. พทฺธา. เอวมุปริปิ ๒ ฉ.ม. กุนฺถกิปิลฺลิกฆาตาทีนิปิ, อิ. สญฺจิจฺจ @กุนฺถกิปิลฺลกฆาตาทีนิ ๓ ฉ.ม. วิยสฺสตีติ, อิ. วยสฺสตีติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๖.
สีลพฺยสนํ. ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ นามํ. สมฺมาทิฏฺฐึ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิเยว พฺยสนํ ทิฏฐิพฺยสนํ. เอตฺถ จ ญาติพฺยสนาทีนิ ตีณิ เนว อกุสลานิ น ติลกฺขณาหตานิ. สีลทิฏฺฐิพฺยสนทฺวยํ อกุสลํ ติลกฺขณาหตํ. เตเนว "นาวุโส สตฺตา ญาติพฺยสนเหตุ วา"ติอาทิมาห. (๑๑) ญาติสมฺปทาติ ญาตีนํ สมฺปทา ปาริปูริ พหุภาโว. โภคสมฺปทายปิ เอเสว นโย. อาโรคฺยสฺส สมฺปทา อาโรคฺยสมฺปทา. ปาริปูริ ทีฆรตฺตํ อโรคตา. สีลทิฏฺฐิสมฺปทาสุปิ เอเสว นโย. อิธาปิ ๑- ญาติสมฺปทาทโย โน กุสลา, น ติลกฺขณาหตา. สีลทิฏฺฐิสมฺปทา กุสลา, ติลกฺขณาหตา. เตเนว "นาวุโส สตฺตา ญาติสมฺปทาเหตุ วา"ติอาทิมาห. (๑๒) สีลวิปตฺติสีลสมฺปตฺติกถา มหาปรินิพฺพาเน วิตฺถาริตาว. (๑๓-๑๔) โจทเกนาติ วตฺถุสํสนฺทสฺสนา, อาปตฺติสํสนฺทสฺสนา, สํวาสปฏิกฺเขโป, สามีจิปฏิกฺเขโปติ จตูหิ โจทนาวตฺถูหิ โจทยมาเนน. กาเลน วกฺขามิ โน อกาเลนาติ เอตฺถ จุทิตกสฺส กาโล กถิโต, น โจทกสฺส. ปรํ โจเทนฺเตน หิ ปริสมชฺเฌ วา อุโปสถปวารณคฺเค วา อาสนสาลาโภชนสาลาทีสุ วา น โจเทตพฺพํ. ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนกาเล "กโรตายสฺมา โอกาสํ, อหํ อายสฺมนฺตํ วตฺตุกาโม"ติ เอวํ โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทตพฺพํ. ปุคฺคลํ ปน อุปปริกฺขิตฺวา โย โลลปุคฺคโล อภูตํ วตฺวา ภิกฺขูนํ อยสํ อาโรเปติ, โส โอกาสกมฺมํ วินาปิ โจเทตพฺโพ. ภูเตนาติ ตจฺเฉน สภาเวน. สเณฺหนาติ มฏฺเฐน มุทุเกน. อตฺถสญฺหิเตนาติ อตฺถกามตาย หิตกามตาย อุเปเตน. (๑๕) ปธานิยงฺคปญฺจกวณฺณนา [๓๑๗] ปธานิยงฺคานีติ ปธานํ วุจฺจติ ปทหนภาโว, ๒- ปธานมสฺส อตฺถีติ ปธานิโย, ปธานิยสฺส ภิกฺขุโน องฺคานิ ปธานิยงฺคานิ. สทฺโธติ @เชิงอรรถ: ๑ อิ. อิมานิ ๒ ฉ.ม., อิ. ปทหนํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๗.
สทฺธาย สมนฺนาคโต. สทฺธา ปเนสา อาคมนสทฺธา, อธิคมนสทฺธา, โอกปฺปนสทฺธา, ปสาทสทฺธาติ จตุพฺพิธา. ตตฺถ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ สทฺธา อภินีหารโต ปฏฺฐาย ๑- อาคตตฺตา อาคมนสทฺธา นาม. อริยสาวกานํ ปฏิเวเธน อธิคตตฺตา อธิคมนสทฺธา นาม. พุทฺโธ ธมฺโม สํโฆติ วุตฺเต อจลภาเวน โอกปฺปนํ โอกปฺปนสทฺธา นาม. ปสาทุปฺปตฺติ ปสาทสทฺธา นาม. อิธ โอกปฺปนสทฺธา อธิปฺเปตา. โพธินฺติ จตุตฺถมคฺคญาณํ. ตํ สุปฏิวิทฺธํ ตถาคเตนาติ สทฺทหติ. เทสนาสีสเมว เจตํ, อิมินา ปน องฺเคน ตีสุปิ รตเนสุ สทฺธา อธิปฺเปตา. ยสฺส หิ พุทฺธาทีสุ ปสาโท พลวา, ตสฺส ปธานวิริยํ อิชฺฌติ. อปฺปาพาโธติ อโรโค. อปฺปาตงฺโกติ นิทฺทุกฺโข. สมเวปากินิยาติ สมวิปาจนิยา. ๒- คหณิยาติ กมฺมชเตโชธาตุยา. นาติสีตาย นาจฺจุณฺหายาติ อติสีตคฺคหณิโก หิ ๓- สีตภีรุ โหติ, อจฺจุณฺหคฺคหณิโก อุณฺหภีรุ โหติ, เตสํ ปธานํ น อิชฺฌติ. มชฺฌิมคฺคหณิกสฺส อิชฺฌติ. เตนาห "มชฺฌิมาย ปธานกฺขมายา"ติ. ยถาภูตํ อตฺตานํ อาวิกตฺตาติ ยถาภูตํ อตฺตโน อคุณํ ปกาเสตา. อุทยตฺถคามินิยาติ อุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ คนฺตุํ ปริจฺฉินฺทิตุํ สมตฺถาย, เอเตน ปญฺญาสลกฺขณปริคฺคาหกํ อุทยพฺพยญาณํ วุตฺตํ. อริยายาติ ปริสุทฺธาย. นิพฺเพธิกายาติ อนิพฺพิทฺธปุพฺเพ โลภกฺขนฺธาทโย นิพฺพิชฺฌิตุํ สมตฺถาย. สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยาติ ตทงฺควเสน กิเลสานํ ปหีนตฺตา ยํ ยํ ทุกฺขํ ขียติ, ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส ขยคามินิยา. อิติ สพฺเพหิปิ ๔- อิเมหิ ปเทหิ วิปสฺสนาปญฺญาว กถิตา. ทุปฺปญฺญสฺส หิ ปธานํ น อิชฺฌติ. (๑๖) สุทฺธาวาสาทิปญฺจกวณฺณนา [๓๑๘] สุทฺธาวาสาติ สุทฺธา อิธ อาวสึสุ อาวสนฺติ อาวสิสฺสนฺติ วาติ สุทฺธาวาสา. สุทฺธาติ กิเลสมลรหิตา อนาคามิขีณาสวา. อวิหาติ อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาปทาเน วุตฺตเมว. (๑๗) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏฺฐาย น ทิสฺสติ ๒ อิ. สมวิปากินิยา @๓ ฉ.ม. หิ น ทิสฺสติ ๔ ฉ.ม., อิ. ปิ น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๘.
อนาคามีสุ อายุโน มชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตราว กิเลสปรินิพฺพานํ อรหตฺตํ ปตฺโต อนฺตราปรินิพฺพายี นาม. มชฺฌํ อุปหจฺจ อติกฺกมิตฺวา ปตฺโต อุปหจฺจปรินิพฺพายี นาม. อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อกิลมนฺโต สุเขน ปตฺโต อสงฺขารปรินิพฺพายี นาม. สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต ทุกฺเขน ปตฺโต สสงฺขารปรินิพฺพายี นาม. อิเม จตฺตาโร ปญฺจสุปิ สุทฺธาวาเสสุ ลพฺภนฺติ. อุทฺธํโสโตอกนิฏฺฐคามีติ เอตฺถ ปน จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. โย หิ อวิหาโต ปฏฺฐาย จตฺตาโร เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺฐํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโตอกนิฏฺฐคามี นาม. โย อวิหาโต ปฏฺฐาย ๑- ทุติยํ วา จตุตฺถํ วา เทวโลกํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นาม. โย กามภวโตว ๒- อกนิฏฺเฐสุ นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นาม. โย เหฏฺฐา จตูสุ เทวโลเกสุ ตตฺถ ตตฺเถว นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นามาติ. (๑๘) เจโตขีลปญฺจกวณฺณนา [๓๑๙] เจโตขีลาติ จิตฺตสฺส ถทฺธภาวา. ๓- สตฺถริ กงฺขตีติ สตฺถุ สรีเร วา คุเณ วา กงฺขติ. สรีเร กงฺขมาโน "ทฺวตฺตึสมหาปุริสวรลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ นาม สรีรํ อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ. คุเณ กงฺขมาโน "อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชานนสมตฺถํ สพฺพญฺญุตญาณํ อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ. อาตปฺปายาติ วิริยกรณตฺถาย. อนุโยคายาติ ปุนปฺปุนํ โยคาย. สาตจฺจายาติ สตตกิริยาย. ปธานายาติ ปทหนตฺถาย. อยํ ปฐโม เจโตขีโลติ อยํ สตฺถริ วิจิกิจฺฉาสงฺขาโต ปฐโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว. ธมฺเมติ ปริยตฺติธมฺเม จ ปฏิเวธธมฺเม จ. ปริยตฺติธมฺเม กงฺขมาโน "เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ วทนฺติ, อตฺถิ นุโข เอตํ นตฺถี"ติ กงฺขติ. ปฏิเวธธมฺเม กงฺขมาโน "วิปสฺสนานิสฺสนฺโท มคฺโค นาม, มคฺคนิสฺสนฺโท ผลํ นาม, สพฺพสงฺขารปฏินิสฺสคฺโค นิพฺพานํ นามาติ วทนฺติ, ตํ อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏฺฐาย น ทิสฺสติ. ๒ ฉ.ม. ว น ทิสฺสติ ๓ อิ. ถทฺธภาโว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๙.
กงฺขติ. สํเฆ กงฺขตีติ "อุชุปฏิปนฺโนติ อาทีนํ ปทานํ วเสน เอวรูปํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน จตฺตาโร มคฺคฏฺฐา จตฺตาโร ผลฏฺฐาติ อฏฺฐนฺนํ ปุคฺคลานํ สมูหภูโต สํโฆ นาม อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ. สิกฺขาย กงฺขมาโน "อธิสีลสิกฺขา นาม, อธิจิตฺตสิกฺขา นาม, อธิปญฺญาสิกฺขา นามาติ วทนฺติ, สา อตฺถิ นุโข นตฺถี"ติ กงฺขติ. อยํ ปญฺจโมติ อยํ สพฺรหฺมจารีสุ โกปสงฺขาโต ปญฺจโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว กจวรภาโว ขาณุกภาโว. (๑๙) เจตโสวินีพนฺธาทิปญฺจกวณฺณนา [๓๒๐] เจตโสวินิพนฺธาติ จิตฺตํ พนฺธิตฺวา มุฏฺฐิยํ กตฺวา วิย คณฺหนฺตีติ เจตโสวินิพนฺธา. กาเมสูติ วตฺถุกาเมปิ กิเลสกาเมปิ. กาเยติ อตฺตโน กรชกาเย. ๑- รูเปติ พหิทฺธารูเป. ยาวทตฺถนฺติ ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ. อุทราวเทหกนฺติ อุทรปูรํ. ตญฺหิ อุทรํ อวเทหนโต "อุทราวเทหกนฺ"ติ วุจฺจติ. เสยฺยสุขนฺติ มญฺจปีฐสุขํ. ปสฺสสุขนฺติ ยถาสุขํ ๒- สมฺปริวตฺตกํ สยนฺตสฺส ทกฺขิณปสฺสํ สยนํ ๓- วา วามปสฺสํ วา สยนํ ๓- สุขํ โหติ, เอวํ อุปฺปนฺนํ สุขํ. มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํ. อนุยุตฺโตติ ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิหรติ. ปณิธายาติ ปฏฺฐยิตฺวา. ๔- พฺรหฺมจริเยนาติ เมถุนวิรติพฺรหฺมจริเยน. เทโว วา ภวิสฺสามีติ มเหสกฺขเทโว วา ภวิสฺสามิ. เทวญฺญตโร วาติ อปฺเปสกฺขเทเวสุ วา อญฺญตโร. (๒๐) อินฺทฺริเยสุ. ปฐมปญฺจเก โลกิยาเนว กถิตานิ. ทุติยปญฺจเก ปฐมทุติยจตุตฺถานิ โลกิยานิ, ตติยปญฺจมานิ โลกิยโลกุตฺตรานิ. ตติยปญฺจเก สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรานิ. (๒๑-๒๓) นิสฺสรนียปญฺจกวณฺณนา [๓๒๑] นิสฺสรณียาติ นิสฺสฏา วิสญฺญุตฺตา. ธาตุโยติ อตฺตสุญฺญสภาวา. กาเม มนสิกโรโตติ กามํ ๕- มนสิกโรนฺตสฺส, อสุภชฺฌานโต วุฏฺฐาย @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กาเย ๒ ฉ.ม., อิ. ยถา @๓-๓ ฉ.ม., อิ. สยนํ น ทิสฺสติ ๔ ฉ.ม. ปตฺถยิตฺวา ๕ ฉ.ม. กาเม--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๐.
อคทํ คเหตฺวา วิสํ วีมํสนฺโต วิย วีมํสนตฺถํ กามาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺสาติ อตฺโถ. น ปกฺขนฺทตีติ น ปวิสติ. น ปสีทตีติ ปสาทํ นาปชฺชติ. น สนฺติฏฺฐตีติ น ปติฏฺฐหติ. ๑- น วิมุจฺจตีติ นาธิมุจฺจติ. ยถา ปน กุกฺกุฏปตฺตํ วา นฺหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปฏิลียติ ปฏิกุฏฺฏติ ปฏิวฏฺฏติ น สมฺปสาริยติ, เอวํ ปฏิลียติ น สมฺปสาริยติ. เนกฺขมฺมํ โข ปนาติ อิธ เนกฺขมฺมํ นาม ทสสุ อสุเภสุ ปฐมชฺฌานํ, ตมสฺส มนสิกโรโต จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ตสฺส ตํ จิตฺตนฺติ ตสฺส ตํ อสุภชฺฌานจิตฺตํ. สุคตนฺติ โคจเร คตตฺตา สุฏฺฐุ คตํ. สุภาวิตนฺติ อหานภาคิยตฺตา สุฏฺฐุ ภาวิตํ. สุวิฏฺฐิตนฺติ กามโต สุฏฺฐุ วุฏฺฐิตํ. สุวิมุตฺตนฺติ กาเมหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตํ. กามปจฺจยา อาสวา นาม กามเหตุกา จตฺตาโร อาสวา. วิฆาตาติ ทุกฺขา. ปริฬาหาติ กามราคปริฬาหา. น โส ตํ เวทนํ เวเทตีติ โส ตํ กามเวทนํ วิฆาตปริฬาหเวทนญฺจ น เวทยติ. อิทมกฺขาตํ กามานํ นิสฺสรณนฺติ อิทํ อสุภชฺฌานํ กาเมหิ นิสฺสฏตฺตา กามานํ นิสฺสรณนฺติ อกฺขาตํ. โย ปน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตติยํ มคฺคํ ปตฺวา อนาคามิผเลน นิพฺพานํ ทิสฺวา ปุน กามา นาม นตฺถีติ ชานาติ, ตสฺส จิตฺตํ อจฺจนฺตนิสฺสรณเมว. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. (๒๔-๑) อยํ ปน วิเสโส, ทุติยวาเร เมตฺตาฌานานิ พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณํ นาม. ตติยวาเร กรุณาฌานานิ วิหึสาย นิสฺสรณํ นาม. จตุตฺถวาเร อรูปชฺฌานานิ รูปานํ นิสฺสรณํ นาม. อจฺจนฺตนิสฺสรเณ เจตฺถ อรหตฺตผลํ โยเชตพฺพํ. (๒๔-๒-๔) ปญฺจมวาเร สกฺกายํ มนสิกโรโตติ สุทฺธสํขาเร ปริคฺคณฺหิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺส สุกขวิปสฺสกสฺส ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย วีมํสนตฺถํ ปญฺจูปาทานกฺขนฺธาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสนฺตสฺส. อิทมกฺขาตํ สกฺกายสฺส นิสฺสรณนฺติ อิทํ อรหตฺตมคฺเคน จ ผเลน จ นิพฺพานํ ทิสฺวา ฐิตสฺส ภิกฺขุโน ปุน สกฺกาโย นตฺถีติ อุปฺปนฺนํ อรหตฺตผลสมาปตฺติจิตฺตํ สกฺกายสฺส นิสฺสรณนฺติ อกฺขาตํ. (๒๔-๕) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปติฏฺฐติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๑.
วิมุตฺตายตนปญฺจกวณฺณนา [๓๒๒] วิมุตฺตายตนานีติ วิมุจฺจนการณานิ. อตฺถปฏิสํเวทิโนติ ปาลิอตฺถํ ชานนฺตสฺส. ธมฺมปฏิสํเวทิโนติ ปาลึ ชานนฺตสฺส. ปาโมชฺชนฺติ ตรุณปิติ. ปีตีติ ตุฏฺฐาการภูตา พลวปีติ. กาโยติ นามกาโย ปสฺสมฺภติ. ๑- สุขํ เวเทตีติ สุขํ ปฏิลภติ. จิตฺตํ สมาธิยตีติ อรหตฺตผลสมาธินา สมาธิยติ. อยญฺหิ ตํ ธมฺมํ สุณนฺโต อาคตาคตฏฺฐาเน ฌานวิปสฺสนามคฺคผลานิ ชานาติ, ตสฺส เอวํ ชานโต ปีติ อุปฺปชฺชติ, โส ตสฺสา ปีติยา อนฺตรา โอสกฺกิตุํ น เทนฺโต อุปจารกมฺมฏฺฐานิโก หุตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "จิตฺตํ สมาธิยตี"ติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส. สมาธินิมิตฺตนฺติ อฏฺฐตึสาย อารมฺมเณสุ อญฺญตโร สมาธิเยว สมาธินิมิตฺตํ. สุคหิตํ โหตีติอาทีสุ อาจริยสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหนฺเตน สุฏฺฐุ คหิตํ โหติ. สุมนสิกตนฺติ สุฏฺฐุ มนสิกตํ. สูปธาริตนฺติ สุฏฺฐุ อุปธาธิตํ. สุปฺปฏิวิทฺธํ ปญฺญายาติ ปญฺญาย สุฏฺฐุ ปจฺจกฺขํ กตํ. ตสฺมึ ธมฺเมติ ตสฺมึ กมฺมฏฺฐานปาลิธมฺเม. (๒๕) วิมุตฺติปริปาจนียาติ วิมุตฺติ วุจฺจติ อรหตฺตํ, ตํ ปริปาเจนฺตีติ วิมุตฺติปริปาจนียา. อนิจฺจสญฺญาติ อนิจฺจานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญา. อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺญาติ ทุกฺขานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญา. ทุกฺเข อนตฺตสญฺญาติ อนตฺตานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญา. ปหานสญฺญาติ ปหานานุปสฺสนาญาณ อุปฺปนฺนสญฺญา. วิราคสญฺญาติ วิราคานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญา. (๒๖) "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ ฉพฺพีสติยา ปญฺจกานํ วเสน ตึสสตปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ. ปญฺจกวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปฏิปสฺสมฺภติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๒.
ฉกฺกวณฺณนา [๓๒๓] อิติ ปญฺจกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฉกฺกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ อชฺฌตฺติกานีติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺติกานิ. พาหิรานีติ ตโต อชฺฌตฺตชฺฌตฺตโต พหิ ภูตานิ. วิตฺถารโต ปน อายตนกถา วิสุทฺธิมคฺเค กถิตาว. วิญฺญาณกายาติ วิญฺญาณสมูหา. จกฺขุวิญฺญาณนฺติ จกฺขุปสาทนิสฺสิตํ กุสลากุสลวิปากวิญฺญาณํ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุนิสฺสิโต สมฺผสฺโส. โสตสมฺผสฺสาทีสุปิ เอเสว นโย. มโนสมฺผสฺโสติ อิเม ทส สมฺผสฺเส ฐเปตฺวา เสโส สพฺโพ มโนสมฺผสฺโส นาม. เวทนาฉกฺกํปิ เอเตเนว นเยน เวทิตพฺพํ. รูปสญฺญาติ รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนสญฺญา. ๑- เอเตนุปาเยน เสสาปิ เวทิตพฺพา. เจตนาฉกฺเกปิ เอเสว นโย. ตถา ตณฺหาฉกฺเก. (๑-๘) [๓๒๔] อคารโวติ คารววิรหิโต. อปฺปติสฺโสติ อปฺปติสฺสโย อนีจวุตฺติ. เอตฺถ ปน โย ภิกฺขุ สตฺถริ ธรมาเน ตีสุ กาเลสุ อุปฏฺฐานํ น ยาติ. สตฺถริ อนุปาหเน จงฺกมนฺเต สอุปาหโน จงฺกมติ, นีเจ จงฺกเม ๒- จงฺกมนฺเต อุจฺเจ จงฺกมติ, เหฏฺฐา วสนฺเต อุปริ วสติ, สตฺถุ ทสฺสนฏฺฐาเน อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตํ ธาเรติ, อุปาหนํ ธาเรติ, นฺหายติ, อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา กโรติ. ปรินิพฺพุเต วา ๓- ปน เจติยํ วนฺทิตุํ น คจฺฉติ, เจติยสฺส ปญฺญายนฏฺฐาเน สตฺถุ ทสฺสนฏฺฐาเน วุตฺตํ สพฺพํ กโรติ, อยํ สตฺถริ อคารโว นาม. โย ปน ธมฺมสฺสวเน สํฆุฏฺเฐ สกฺกจฺจํ น คจฺฉติ สกฺกจฺจํ ธมฺมํ น สุณาติ, สมุลฺลปนฺโต นิสีทติ, สกฺกจฺจํ น คณฺหาติ, น วาเจติ, อยํ ธมฺเม อคารโว นาม. โย ปน เถเรน ภิกฺขุนา อนชฺฌิฏฺโฐ ธมฺมํ เทเสติ, นิสีทติ, ปญฺหํ กเถติ, วุฑฺเฒ ภิกฺขู ฆฏฺเฏนฺโต คจฺฉติ, ติฏฺฐติ, นิสีทติ, ทุสฺสปลฺลตฺถิกํ วา หตฺถปลฺลตฺถิกํ วา กโรติ, สํฆมชฺเฌ อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตุปาหนํ ธาเรติ, อยํ สํเฆ อคารโว นาม. เอกภิกฺขุสฺมึปิ หิ อคารเว กเต สํเฆ อคารโว @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปฺปนฺนา สญฺญา ๒ ฉ.ม. จงฺกเม น ทิสฺสติ ๓ ฉ.ม., อิ. วา น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๓.
กโตว โหติ. ติสฺโส สิกฺขา ปน อปูรยมาโนว สิกฺขาย อคารโว นาม. อปฺปมาทลกฺขณํ อนนุพฺรูหยมาโน อปฺปมาเท อคารโว นาม. ทุวิธํปิ ปฏิสนฺถารํ อกโรนฺโต ปฏิสนฺถาเร อคารโว นาม. ฉ คารโว วุตฺตปฺปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺโพ. (๙-๑๐) โสมนสฺสูปวิจาราติ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตา วิจารา. โสมนสฺสฏฺฐานิยนฺติ โสมนสฺสการณภูตํ. อุปวิจรตีติ วิตกฺเกน วิตกฺเกตฺวา วิจาเรน ปริจฺฉินฺทติ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. โทมนสฺสูปวิจาราปิ เอวเมว เวทิตพฺพา. ตถา อุเปกฺขูปวิจารา. สาราณียธมฺมา เหฏฺฐา วิตฺถาริตา. ทิฏฺฐิสามญฺญคโตติ อิมินา ปน ปเทน โกสมฺพิกสุตฺเต ปฐมมคฺโค กถิโต. อิธ จตฺตาโรปิ มคฺคา. (๑๑-๑๔) วิวาทมูลฉกฺกวณฺณนา [๓๒๕] วิวาทมูลานีติ วิวาทสฺส มูลานิ. โกธโนติ กุชฺฌนลกฺขเณน โกเธน สมนฺนาคโต. อุปนาหีติ เวรอปฺปฏินิสฺสคฺคลกฺขเณน อุปนาเหน สมนฺนาคโต. อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานนฺติ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท กถํ เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตติ. โกสมฺพิกกฺขนฺธเก วิย ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ วิวาทํ อาปนฺเนสุ ตสฺมึ วิหาเร เตสํ อนฺเตวาสิกา วิวทนฺติ. เตสํ โอวาทํ คณฺหนฺโต ภิกฺขุนีสํโฆ วิวทติ. ตโต เตสํ อุปฏฺฐากา วิวทนฺติ. อถ มนุสฺสานํ อารกฺขเทวตา เทฺว โกฏฺฐาสา โหนฺติ. ตตฺถ ธมฺมวาทีนํ อารกฺขเทวตา ธมฺมวาทินิโย โหนฺติ อธมฺมวาทีนํ อธมฺมวาทินิโย. ตโต อารกฺขเทวตานํ มิตฺตา ภุมฺมา เทวตา ภิชฺชนฺติ. เอวํ ปรมฺปรา ยาว พฺรหฺมโลกา ฐเปตฺวา อริยสาวเก สพฺเพ เทวมนุสฺสา เทฺว โกฏฺฐาสา โหนฺติ. ธมฺมวาทีหิ ปน อธมฺมวาทิโนว พหุตรา โหนฺติ. ตโต "ยํ พหุเกหิ คหิตํ, ตํ อิจฺฉนฺ"ติ ๑- ธมฺมํ วิสชฺเชตฺวา พหุตราว อธมฺมํ คณฺหนฺติ. เต อธมฺมํ ปุรกฺขิตฺวา ๒- วทนฺตา อปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติ. เอวํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตจฺฉนติ, อิ. คณฺหนฺติ ๒ ฉ.ม. ปุรกฺขตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๔.
อชฺฌตฺตํ วาติ ตุมฺหากํ อพฺภนฺตรปริสาย. พหิทฺธาติ ปเรสํ ปริสาย. มกฺขีติ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน สมนฺนาคโต. ปฬาสีติ ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปลาเสน สมนฺนาคโต. อิสฺสุกีติ ปรสกฺการาทีนิ อิสฺสายนลกฺขณาย อิสฺสาย สมนฺนาคโต. มจฺฉรีติ อาวาสมจฺฉริยาทีหิ สมนฺนาคโต. สโฐติ เกราฏิโก. มายาวีติ กตปาปปฏิจฺฉาทโก. ปาปิจฺโฉติ อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉายโก ๑- ทุสฺสีโล. มิจฺฉาทิฏฺฐีติ นตฺถิกวาที อเหตุกวาที อกิริยวาที. สนฺทิฏฺฐิปรามาสีติ สยํ ทิฏฺฐิเมว ปรามสติ. อาธานคฺคาหีติ ทฬฺหคฺคาหี. ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีติ น สกฺกา โหติ คหิตํ วิสชฺชาเปตุํ. ๒- (๑๕) ปฐวีธาตูติ ปติฏฺฐาธาตุ. อาโปธาตูติ อาพนฺธนธาตุ. เตโชธาตูติ ปริปาจนธาตุ. วาโยธาตูติ วิตฺถมฺภนธาตุ. อากาสธาตูติ อสมฺผุฏฺฐธาตุ. วิญฺญาณธาตูติ วิชานนธาตุเยว. (๑๖) นิสฺสรณิยฉกฺกวณฺณนา [๓๒๖] นิสฺสรณิยา ธาตุโยติ นิสฺสฏา ธาตุโยว. ปริยาทาย ติฏฺฐตีติ ปริยาทิยิตฺวา หาเปตฺวา ติฏฺฐติ. มา เหวนฺติสฺส วจนีโยติ ยสฺมา อภูตํ พฺยากรณํ พฺยากโรติ, ตสฺมา มา เอวํ ภณีติ วตฺตพฺโพ. ยทิทํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺตีติ ยา อยํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อิทํ นิสฺสรณํ พฺยาปาทสฺส, พฺยาปาทโต นิสฺสฏาติ อตฺโถ. โย ปน เมตฺตาย ติกจตุกฺกชฺฌานโต วุฏฺฐิโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา ตติยมคฺคํ ปตฺวา "ปุน พฺยาปาโท นตฺถี"ติ ตติยผเลน นิพฺพานํ ปสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อจฺจนฺตนิสฺสรณํ พฺยาปาทสฺส. เอเตนูปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. (๑๗-๑-๔) อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลสมาปตฺติ. สา หิ ราคนิมิตฺตาทีนญฺเจว รูปนิมิตฺตาทีนญฺจ นิจฺจนิมิตฺตาทีนญฺจ อภาวา "อนิมิตฺตา"ติ วุตฺตา. นิมิตฺตานุสารีติ วุตฺตปฺปเภทํ นิมิตฺตํ อนุสรตีติ นิมิตฺตานุสารี. (๑๗-๕) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉโก ๓ ฉ.ม. วิสฺสชฺชาเปตุํ, อิ. นิสฺสชฺชาเปตุํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๕.
อสฺมีติ อสฺมิมาโน. อยมหมสฺมีติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อยนฺนาม อหํ อสฺมีติ เอตฺตาวตา อรหตฺตํ พฺยากตํ โหติ. วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลนฺติ วิจิกิจฺฉาภูตํ กถํกถาสลฺลํ. มา เหวนฺติสฺส วจนีโยติ สเจ เต ปฐมมคฺควชฺฌา วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อรหตฺตพฺยากรณํ มิจฺฉา โหติ, ตสฺมา มา อภูตํ ภณีติ วาเรตพฺโพ. อสฺมิมานสมุคฺฆาโตติ อรหตฺตมคฺโค. อรหตฺตผลวเสน หิ นิพฺพาเน ทิฏฺเฐ ปุน อสฺมิมาโน นตฺถีติ อรหตฺตมคฺโค อสฺมิมานสมุคฺฆาโตติ วุตฺโต. (๑๗-๖) อนุตฺตริยาทิฉกฺกวณฺณนา [๓๒๗] อนุตฺตริยานีติ อนุตฺตรานิ เชฏฺฐกานิ. ทสฺสเนสุ อนุตฺตริยํ ทสฺสนานุตฺตริยํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ หตฺถิรตนาทีนํ ทสฺสนํ น ทสฺสนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺฐสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺฐเปมวเสน ทสพลสฺส วา ภิกฺขุสํฆสฺส วา กสิณอสุภนิมิตฺตาทีนํ วา อญฺญตรสฺส ทสฺสนํ ทสฺสนานุตฺตริยํ นาม. ขตฺติยาทีนํ คุณกถาสวนํ น สวนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺฐสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺฐเปมวเสน ติณฺณํ วา รตนานํ คุณกถาสวนํ เตปิฏกพุทฺธวจนสฺสวนํ วา สวนานุตฺตริยํ นาม. มณิรตนาทิลาโภ น ลาภานุตฺตริยํ, สตฺตวิธอริยธนลาโภ ปน ลาภานุตฺตริยํ นาม. หตฺถิสิปฺปาทิสิกฺขนํ น สิกฺขานุตฺตริยํ. สิกฺขตฺตยปูรณํ ปน สิกฺขานุตฺตริยํ นาม. ขตฺติยาทีนํ ปาริจริยา น ปาริจริยานุตฺตริยํ, ติณฺณํ ปน รตนานํ ปาริจริยา ปาริจริยานุตฺตริยํ นาม. ขตฺติยาทีนํ คุณานุสฺสรณํ น อนุสฺสรณานุตฺตริยํ, ติณฺณํ ปน รตนานํ คุณานุสฺสรณํ อนุสฺสรณานุตฺตริยํ นาม. (๑๘) อนุสฺสติโยว อนุสฺสติฏฺฐานานิ นาม. พุทฺธานุสฺสตีติ พุทฺธสฺส คุณานุสฺสรณํ. เอวํ อนุสฺสรโต หิ ปีติ อุปฺปชฺชติ. โส ตํ ปีตึ ขยโต วยโต ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อุปจารกมฺมฏฺฐานํ นาเมตํ คิหีนํปิ ลพฺภติ, เอเสว นโย สพฺพตฺถ. วิตฺถารกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. (๑๙)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๖.
สตตวิหารฉกฺกวณฺณนา [๓๒๘] สตตวิหาราติ ขีณาสวสฺส นิจฺจวิหารา. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุทฺวารารมฺมเณ อาปาถคเต ตํ รูปํ จกฺขุวิญฺญาเณน ทิสฺวา ชวนกฺขเณ อิฏฺเฐ อรชฺชนฺโต เนว สุมโน โหติ, อนิฏฺเฐ อทุสฺสนฺโต น ทุมฺมโน. อสมเปกฺขเน โมหํ อนุปฺปาเทนฺโต อุเปกฺขโก วิหรติ มชฺฌตฺโต, สติยา ยุตฺตตฺตา สโต, สมฺปชญฺเญน ยุตฺตตฺตา สมฺปชาโน. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อิติ ฉสุปิ ทฺวาเรสุ อุเปกฺขโก วิหรตีติ. อิมินา ฉฬงฺคูเปกฺขา กถิตา. สมฺปชาโนติ วจนโต ปน จตฺตาริ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. สตตวิหาราติ วจนโต อฏฺฐปิ มหาจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. อรชฺชนฺโต อทุสฺสนฺโติ วจนโต ทสปิ จิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. โสมนสฺสํ กถํ ลพฺภตีติ เจ. อาเสวนโต ลพฺภติ. (๒๐) อภิชาติฉกฺกวณฺณนา [๓๒๙] อภิชาติโยติ ชาติโย. กณฺหาภิชาติโก สมาโนติ กเณฺห นีจกุเล ชาโต หุตฺวา. กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายตีติ กาฬกํ ทสทุสฺสีลยธมฺมํ ปสวติ กโรติ. โส ตํ อภิชายิตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติ. สุกฺกํ ธมฺมนฺติ อหํ ปุพฺเพปิ ปุญฺญานํ อกตตฺตา นีจกุเล นิพฺพตฺโต. อิทานิ ปุญฺญํ กโรมีติ ปุญฺญสงฺขาตํ ปณฺฑรธมฺมํ อภิชายติ. โส เตน สคฺเค นิพฺพตฺตติ. อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานนฺติ นิพฺพานญฺหิ สเจ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺย. สเจ สุกฺกํ, สุกฺกวิปากํ ทเทยฺย. ทฺวินฺนํปิ อปฺปทานโต ปน "อกณฺหํ อสุกฺกนฺ"ติ วุตฺตํ. นิพฺพานญฺจ นาม อิมสฺมึ อตฺเถ อรหตฺตํ อธิปฺเปตํ. ตญฺหิ กิเลสนิพฺพานนฺเต ชาตตฺตา นิพฺพานํ นาม. ตํ เอส อภิชายติ ปสวติ กโรติ. สุกฺกาภิชาติโก สมาโนติ สุกฺเก อุจฺจกุเล ชาโต หุตฺวา. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. (๒๑)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๗.
นิพฺเพธภาคิยฉกฺกวณฺณนา นิพฺเพธภาคิยาติ นิพฺเพโธ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ ภชนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ นิพฺเพธภาคิยา. อนิจฺจสญฺญาทโย ปญฺจเก วุตฺตา. นิโรธานุปสฺสนาญาเณ สฺญญา นิโรธสญฺญา นาม. (๒๒) "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ ทฺวาวีสติยา ฉกฺกานํ วเสน ทฺวตฺตึสสตปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ. ฉกฺกวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ----------- สตฺตกวณฺณนา [๓๓๐] อิติ ฉกฺกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺตกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเฐน สทฺธาเอว ธนํ สทฺธาธนํ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ ปญฺญาธนํ ปเนตฺถ สพฺพเสฏฺฐํ. ปญฺญาย หิ ฐตฺวา ตีณิ สุจริตานิ ปญฺจ สีลานิ ทส สีลานิ ปูเรตฺวา สคฺคูปคา โหนฺติ, สาวกปารมีญาณํ, ปจฺเจกโพธิญาณํ, สพฺพญฺญุตญาณญฺจ ปฏิวิชฺฌนฺติ. อิมาสํ สมฺปตฺตีนํ ปฏิลาภการณโต ปญฺญา "ธนนฺ"ติ วุตฺตา. สตฺตปิ เจตานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาเนว กถิตานิ. โพชฺฌงฺคกถา กถิตาว. (๑-๒) สมาธิปริกฺขาราติ สมาธิปริวารา. สมฺมาทิฏฺฐาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. อิเม หิ ๑- สตฺต ปริกฺขา โลกิยโลกุตฺตราว กถิตา. (๓) อสตํ ธมฺมา อสนฺตา วา ธมฺมา ลามกา ธมฺมาติ อสทฺธมฺมา. วิปริยาเยน สทฺธมฺมา เวทิตพฺพา. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. สทฺธมฺเมสุ ปน สทฺธาทโย สพฺเพปิ วิปสฺสกสฺเสว กถิตา. เตสุปิ ปญฺญา โลกิยโลกุตฺตราว. ๒- อยํ วิเสโส. (๔-๕) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อิเมปิ ๒ ฉ.ม., อิ. ว สทฺโท น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๘.
สปฺปุริสานํ ธมฺมาติ สปฺปุริสธมฺมา. ตตฺถ สุตฺตเคยฺยาทิกํ ธมฺมํ ชานาตีติ ธมฺมญฺญู. ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาตีติ อตฺถญฺญู. "เอตฺตโกมฺหิ สีเลน สมาธินา ปญฺญายา"ติ เอวํ อตฺตานํ ชานาตีติ อตฺตญฺญู. ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ มตฺตํ ชานาตีติ มตฺตญฺญู. อยํ กาโล อุทฺเทสสฺส, อยํ กาโล ปริปุจฺฉาย, อยํ กาโล โยคสฺส อธิคมายาติ เอวํ กาลํ ชานาตีติ กาลญฺญู. เอตฺถ จ ปญฺจ วสฺสานิ อุทฺเทสสฺส กาโล. ทส ปริปุจฺฉาย. อิทํ อติสมฺพาธํ. ทส วสฺสานิ ปน อุทฺเทสสฺส กาโล. วีสติ ปริปุจฺฉาย. ตโต ปรํ โยเค กมฺมํ กาตพฺพํ. อฏฺฐวิธํ ปริสํ ชานาตีติ ปริสญฺญู. เสวิตพฺพาเสวิตพฺพํ ปุคฺคลํ ชานาตีติ ปุคฺคลญฺญู. (๖) [๓๓๑] นิทฺทสวตฺถูนีติ นิทฺทสาทิวตฺถูนิ. นิทฺทโส ภิกฺขุ, นิพฺพีโส, นิตฺตึโส, นิจฺจตฺตาลีโส, นิปฺปญฺญาโส, ภิกฺขูติ เอวํ วจนการณานิ. อยํ กิร ปโญฺห ติตฺถิยสมเย อุปฺปนฺโน. ติตฺถิกา ๑- หิ ทสวสฺสกาเล มตํ นิคฺคณฺฐํ นิทฺทโสติ วทนฺติ. โส กิร ปุน ทสวสฺโส น โหติ. น เกวลญฺจ ทสวสฺโสว. นววสฺโสปิ ฯเปฯ เอกวสฺโสปิ น โหติ. เอเตเนว นเยน วีสติวสฺสาทิกาเลปิ มตํ นิพฺพีโส นิตฺตึโส นิจฺจตฺตาลีโส นิปฺปญฺญาโสติ วทนฺติ. อายสฺมา อานนฺโท คาเม ปิณฺฑาย ๒- วิจรนฺโต ตํ กถํ สุตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิ. ภควา อาห:- "น อิทํ อานนฺท ติตฺถิกานํ ๓- อธิวจนํ มม สาสเน ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนนฺติ. ๔- ขีณาสโว หิ ทสวสฺสกาเล ปรินิพฺพุโต ปุน ทสวสฺโส น โหติ. น เกวลญฺจ ทสวสฺโสว, นววสฺโสปิ ฯเปฯ เอกวสฺโสปิ. น เกวลญฺจ เอกวสฺโสว, ทสมาสิโกปิ ฯเปฯ เอกมาสิโกปิ. เอกทิวสิโกปิ. เอกมุหุตฺติโกปิ น โหติเอว. กสฺมา? ปุน ปฏิสนฺธิยา อภาวา. นิพฺพีสาทีสุปิ เอเสว นโย. อิติ ภควา มม สาสเน ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนนฺ"ติ ๕- วตฺวา เยหิ การเณหิ โส นิทฺทโส โหติ, ตานิ ทสฺเสตุํ สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ เทเสสิ. ๕- เถโรปิ ตเมว เทสนํ อุทฺธริตฺวา สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติตฺถิยา, อิ. ติตฺถิยสฺมึ ๒ ฉ.ม., อิ. ปิณฺฑาย น ทิสฺสติ @๓ ฉ.ม. ติตฺถิยานํ ๔ ฉ.ม., อิ. อธิวจนํ ๕ ฉ.ม. เทเสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๙.
อิธาวุโส ภิกฺขุ สิกฺขาสมาทาเนติอาทิมาห. ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. สิกฺขาสมาทาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหตีติ สิกฺขตฺตยปูรเณ พหลจฺฉนฺโท โหติ. อายติญฺจ สิกฺขาสมาทาเน อวิคตเปโมติ อนาคเต ปุนทิวสาทีสุปิ สิกฺขาปูรเณ อธิคตเปเมน สมนฺนาคโต โหติ. ธมฺมนิสนฺติยาติ ธมฺมนิสามนาย. วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ. อิจฺฉาวินเยติ ตณฺหาวินยเน. ปฏิสลฺลาเนติ เอกีภาเว. วิริยารมฺเภติ กายิกเจตสิกวิริยสฺส ปูรเณ. สติเนปกฺเกติ สติยญฺเจว นิปกฺกภาเว ๑- จ. ทิฏฺฐิปฏิเวเธติ มคฺคทสฺสเน. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ (๗) สญฺญาสุ อสุภานุปสฺสนาญาเณ สญฺญา อสุภสญฺญา. อาทีนวานุปสฺสนาญาเณ สญฺญา อาทีนวสญฺญา นาม. เสสา เหฏฺฐา วุตฺตาเอว. พลสตฺตกวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตกปุคฺคลสตฺตกานิ วุตฺตนยาเนว. อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสยนฺตีติ อนุสยา. ถามคโต กามราโค กามราคานุสโย. เอส นโย สพฺพตฺถ. สญฺโญชนสตฺตกํ อุตฺตานตฺถเมว. (๘-๑๓) อธิกรณสมถสตฺตกวณฺณนา อธิกรณสมเถสุ อธิกรณานิ สเมนฺติ วูปสเมนฺตีติ อธิกรณสมถา. อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานนฺติ อุปฺปนฺนานํ อุปฺปนฺนานํ. อธิกรณานนฺติ วิวาทาธิกรณํ อนุวาทาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณํ กิจฺจาธิกรณนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ. สมถาย วูปสมายาติ สมถตฺถญฺเจว วูปสมนตฺถญฺจ. สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ ฯเปฯ ติณวตฺถารโกติ อิเม สตฺต สมถา ทาตพฺพา. ตตฺรายํ วินิจฺฉยนโย. อธิกรเณสุ ตาว ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา อฏฺฐารสหิ วตฺถูหิ วิวทนฺตานํ ภิกฺขูนํ โย วิวาโท, อิทํ วิวาทาธิกรณํ นาม. สีลวิปตฺติยา วา อาจารทิฏฺฐิอาชีววิปตฺติยา วา อนุวทนฺตานํ โย ๒- อนุวาโท อุปวทนา เจว โจทนา จ, อิทํ อนุวาทาธิกรณํ นาม. มาติกาย อาคตา ปญฺจ, วิภงฺเค เทฺวติ สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา, อิทํ อาปตฺตาธิกรณํ นาม. สํฆสฺส อปโลกนาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํ กรณํ, อิทํ กิจฺจาธิกรณํ นาม. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เนปกฺกภาเว ๒ ฉ.ม., อิ. โย น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๐.
ตตฺถ วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ เยภุยฺยสิกาย จ. สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ ยสฺมึ วิหาเร อุปฺปนฺนํ ตสฺมึเยว วา อญฺญตฺถ วูปสเมตุํ คจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺเค วา ยตฺถ คนฺตฺวา สํฆสฺส นิยฺยาติตํ ตตฺถ สํเฆน วา สํเฆ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺเต ตตฺเถว อุพฺพาหิกาย สมฺมตปุคฺคเลหิ วา วินิจฺฉิตํ สมฺมติ. เอวํ สมฺมมาเน จ ปเนตสฺมึ ยา สํฆสมฺมุขตา ธมฺมสมฺมุขตา วินยสมฺมุขตา ปุคฺคลสมฺมุขตา, อยํ สมฺมุขาวินโย นาม. ตตฺถ จ การกสํฆสฺส สํฆสามคฺคีวเสน สมฺมุขีภาโว อยํ ๑- สํฆสมฺมุขตา. สเมตพฺพสฺส วตฺถุโน ภูตตา ธมฺมสมฺมุขตา. ยถา ตํ สเมตพฺพํ, ตเถว สมฺมสนํ ๒- วินยสมฺมุขตา. โย จ วิวทติ, เยน จ วิวทติ, เตสํ อุภินฺนํ อตฺถปจฺจตฺถิกานํ สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตา. อุพฺพาหิกาย วูปสเม ปเนตฺถ สํฆสมฺมุขตา ปริหายติ. เอวํ ตาว สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมติ. สเจ ปเนวํปิ น สมฺมติ, อถ นํ อุพฺพาหิกาย สมฺมตา ภิกฺขู "น มยํ สกฺโกม วูปสเมตุนฺ"ติ สํฆสฺเสว นิยฺยาเตนฺติ, ตโต สํโฆ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ ภิกฺขุํ สลากคฺคาหาปกํ สมฺมนฺนติ. เตน คุฬฺหกวิวฏกสกณฺณชปฺปเกสุ ตีสุ สลากคฺคาเหสุ อญฺญตฺรวเสน สลากํ คาหาเปตฺวา สนฺนิปติตปริสาย ธมฺมวาทีนํ เยภุยฺยตาย ยถา เต ธมฺมวาทิโน วทนฺติ, เอวํ วูปสนฺตํ อธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ เยภุยฺยสิกาย จ วูปสนฺตํ โหติ. ตตฺถ สมฺมุขาวินโย วุตฺตนโยเอว. ยํ ปน เยภุยฺยสิกาย ๓- กมฺมสฺส กรณํ, อยํ เยภุยฺยสิกา นาม. เอวํ วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ. อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน จ อมุฬฺหวินเยน จ ตสฺสปาปิยสิกาย จ. สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ โย จ อนุวทติ, ยญฺจ อนุวทติ, เตสํ วจนํ สุตฺวา สเจ กาจิ อาปตฺติ นตฺถิ, อุโภ ขมาเปตฺวา, สเจ อตฺถิ, อยํ นาเมตฺถ อาปตฺตีติ เอวํ วินิจฺฉิตํ วูปสมฺมติ. ตตฺถ สมฺมุขาวินยลกฺขณํ วุตฺตนยเมว. ยทา ปน ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อมูลิกาย @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ ๒ ฉ.ม. สมฺมนํ ๓ ฉ.ม., อิ. เยภุยฺยสิกา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๑.
สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํสิตสฺส สติวินยํ ยาจมานสฺส สํโฆ ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน สติวินยํ เทติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน จ วูปสนฺตํ โหติ. ทินฺเน ปน สติวินเย ปุน ตสฺมึ ปุคฺคเล กสฺสจิ อนุวาโท น รูหติ. ยทา อุมฺมตฺตโก ภิกฺขุ อุมฺมาทวเสน อสฺสามณเก อชฺฌาจาเร "สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตินฺ"ติ ภิกฺขูหิ โจทิยมาโน "อุมฺมตฺตเกน เม อาวุโส เอตํ กตํ, นาหนฺตํ สรามี"ติ ภณนฺโตปิ ภิกฺขูหิ โจทิยมาโนว ปุน อโจทนตฺถาย อมุฬฺหวินยํ ยาจติ, สํโฆ จสฺส ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อมุฬฺหวินยํ เทติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ อมุฬฺหวินเยน จ วูปสนฺตํ โหติ. ทินฺเน ปน อมุฬฺหวินเย ปุน ตสฺมึ ปุคฺคเล กสฺสจิ ตปฺปจฺจยา อนุวาโท น รูหติ. ยทา ปน ปาราชิเกน วา ปาราชิกสามนฺเตน วา โจทิยมานสฺส อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรโต ปาปุสฺสนฺนตาย ปาปิยสฺส ปุคฺคลสฺส "สจายํ อิจฺฉินฺนมูโล ภวิสฺสติ, สมฺมาว วตฺติตฺวา โอสารณํ ลภิสฺสติ. สเจ ฉินฺนมูโล อยเมวสฺส นาสนา ภวิสฺสตี"ติ มญฺญมาโน สํโฆ ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน ตสฺส ปาปิยสิกํ กโรติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ ตสฺสปาปิยสิกาย จ วูปสนฺตํ โหตีติ. เอวํ อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติ. อาปตฺตาธิกรณํ ตีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิญฺญาตกรเณน จ ติณวตฺถารเกน จ. ตสฺส สมฺมุขาวินเยเนว วูปสโม นตฺถิ. ยทา ปน เอกสฺส วา ภิกฺขุโน สนฺติเก สํฆคณมชฺเฌสุ วา ภิกฺขุ ลหุกํ อาปตฺตึ เทเสติ, ตทา อาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิญฺญาตกรเณน จ วูปสมฺมติ. ตตฺถ สมฺมุขาวินเย ตาว โย จ เทเสติ, ยสฺส จ เทเสติ, เตสํ สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตา. เสสํ วุตฺตนยเมว. ปุคฺคลสฺส จ คณสฺส จ เทสนากาเล สํฆสมฺมุขตา ปริหายติ. ยํ ๑- ปเนตฺถ อหํ ภนฺเต อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโนติ จ อาม ปสฺสามีติ จ ปฏิญฺญาย, ๒- ตาย ปฏิญฺญาย "อายตึ สํวเรยฺยาสี"ติ กรณํ, ตํ ปฏิญฺญาตกรณํ นาม. สํฆาทิเสเสหิ ปริวาสาทิยาจนา ปฏิญฺญา. ปริวาสาทีนํ ทานํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ยา ๒ ฉ.ม., อิ. ปฏิญฺญา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๒.
ปฏิญฺญาตกรณํ นาม. เทฺวปกฺขชาตา ปน ภณฺฑนการกา ภิกฺขู พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจริตฺวา ปุน ลชฺชิธมฺเม อุปฺปนฺเน สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อญฺญมญฺญํ กเรยฺยาม, ๑- สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตาย สํวตฺเตยฺยาติ อญฺญมญฺญํ อาปตฺติยา การาปเน โทสํ ทิสฺวา ยทา ติณวตฺถารกกมฺมํ กโรนฺติ, ตทาอาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ติณวตฺถารเกน จ สมฺมติ. ตตฺถ หิ ยตฺตกา หตฺถปาสูปคตา "น เม ตํ ขมตี"ติ เอวํ ทิฏฺฐาวิกมฺมํ อกตฺวา นิทฺทํปิ โอกฺกนฺตา โหนฺติ, สพฺเพสํ ฐเปตฺวา ถุลฺลวชฺชญฺจ คิหิปฏิสํยุตฺตญฺจ สพฺพาปตฺติโย วุฏฺฐหนฺติ, เอวํ อาปตฺตาธิกรณํ ตีหิ สมเถหิ สมฺมติ. กิจฺจาธิกรณํ เอเกน สมเถน สมฺมติ สมฺมุขาวินเยเนว. อิมานิ จตฺตาริ อธิกรณานิ ยถานุรูปํ อิเมหิ สตฺตหิ สมเถหิ สมฺมนฺติ. เตน วุตฺตํ "อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อธิกรณานํ สมถาย วูปสมาย สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ ฯเปฯ ติณวตฺถารโกติ. อยเมตฺถ วินิจฺฉยนโย. วิตฺถาโร ปน สมถกฺขนฺธเก อาคโตเยว. วินิจฺฉโยปิสฺส สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺโต. (๑๔) "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ จุทฺทสนฺนํ สตฺตกานํ วเสน อฏฺฐนวุติปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ. สตฺตกวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------- อฏฐกวณฺณนา [๓๓๓] อิติ สตฺตกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฏฺฐกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ มิจฺฉตฺตาติ อยาถาวา มิจฺฉาสภาวา. สมฺมตฺตาติ ยาถาวา สมฺมาสภาวา. (๑-๒) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กาเรสฺสาม, อิ. กริสฺสาม--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๓.
[๓๓๔] กุสีตวตฺถูนีติ กุสีตสฺส อลสสฺส วตฺถูนิ, ปติฏฺฐา โกสชฺชการณานีติ อตฺโถ. กมฺมํ กตฺตพฺพํ โหตีติ จีวรวิจารณาทิกมฺมํ กตฺตพฺพํ ๑- โหติ. น วิริยํ อารภตีติ ทุวิธมฺปิ วิริยํ นารภติ. อปฺปตฺตสฺสาติ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลธมฺมสฺส อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา. อนธิคตสฺสาติ ตสฺเสว อนธิคตสฺส อธิคมนตฺถาย. อสจฺฉิกตสฺสาติ ตสฺเสว อปฺปจฺจกฺขกตสฺส สจฺฉิกรณตฺถาย. อิทํ ปฐมนฺติ อิทํ หนฺทาหํ นิปชฺชามีติ เอวํ โอสีทนํ ปฐมํ กุสีตวตฺถุ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "มาสาจิตํ มญฺเญ"ติ เอตฺถ ปน มาสาจิตนฺนาม ตินฺตมาโส. ยถา ตินฺตมาโส ครุโก โหติ, เอวํ ครุโกติ อธิปฺปาโย. คิลานวุฏฺฐิโต โหตีติ คิลาโน หุตฺวา ปจฺฉา วุฏฺฐิโต โหติ. (๔) [๓๓๕] อารมฺภวตฺถูนีติ วิริยการณานิ. เตสมฺปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. (๕) [๓๓๖] ทานวตฺถูนีติ ทานการณานิ. อาสชฺช ทานํ เทตีติ ปตฺวา ทานํ เทติ. อาคตํ ทิสฺวาว ตํมุหุตฺตํเยว ๒- นิสีทาเปตฺวา สกฺการํ กตฺวา ทานํ เทติ, ทสฺสามิ ทสฺสามีติ น กิลเมติ. อิติ เอตฺถ อาสาทนํ ทานการณํ นาม โหติ. ภยา ทานํ เทตีติอาทีสุปิ ภยาทีนิ ทานการณานีติ เวทิตพฺพานิ. ตตฺถ ภยํ นาม อยํ อทายโก อการโกติ ครหาภยํ วา อปายภยํ วา. อทาสิ เมติ มยฺหํ ปุพฺเพ เอส อิทํ นาม อทาสีติ ปฏิเทติ ๓- ทสฺสติ เมติ อนาคเต อิทํ นาม ทสฺสตีติ เทติ. สาหุ ทานนฺติ ทานํ นาม สาธุ สุนฺทรํ, พุทฺธาทีหิ ปณฺฑิเตหิ ปสตฺถนฺติ เทติ. จิตฺตาลงฺการจิตฺตปริกฺขารตฺถํ ทานํ เทตีติ สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อลงฺการตฺถญฺเจว ปริวารตฺถญฺจ เทติ. ทานญฺหิ จิตฺตํ มุทุกํ กโรติ. เยน ลทฺธํ โหติ, โสปิ ลทฺธํ เมติ มุทุจิตฺโต โหติ, เยน ทินฺนํ, โสปิ ทินฺนํ มยาติ มุทุจิตฺโต โหติ, อิติ อุภินฺนํปิ จิตฺตํ มุทุกํ กโรติ, เตเนว "อทนฺตทมนนฺ"ติ วุจฺจติ. ยถาห:- อทนฺตทมนํ ทานํ อทานํ ทนฺตทูสกํ ทาเนน ปิยวาจาย อุนฺนมนฺติ นมนฺติ จาติ. อิเมสุ ปน อฏฺฐสุ ทาเนสุ จิตฺตาลงฺการทานเมว อุตฺตมํ. (๖) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กาตพฺพํ ๒ ฉ.ม., อิ. มุหุตฺตํเยว ๓ ฉ.ม., อิ. เทติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๔.
[๓๓๗] ทานูปปตฺติโยติ ทานปจฺจยา อุปปตฺติโย. ทหตีติ ฐเปติ. อธิฏฺฐาตีติ ตสฺเสว เววจนํ. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ. หีเน วิมุตฺตนฺติ หีเนสุ ปญฺจกามคุเณสุ วิมุตฺตํ. อุตฺตริ อภาวิตนฺติ ตโต อุตฺตริมคฺคผลตฺถาย อภาวิตํ. ตตฺรูปปตฺติยา สํวตฺตตีติ ยํ ฐานํ ๑- ปตฺเถตฺวา กุสลํ กตํ, ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตนตฺถาย สํวตฺตติ. วีตราคสฺสาติ มคฺเคน วา สมุจฺฉินฺนราคสฺส สมาปตฺติยา วา วิกฺขมฺภิตราคสฺส. ทานมตฺเตเนว หิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตุํ ว สกฺกา. ทานํ ปน สมาธิวิปสฺสนาจิตฺตสฺส อลงฺกาโร ปริวาโร โหติ. ตโต ทาเนน มุทุจิตฺโต พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติ. เตน วุตฺตํ "วีตราคสฺส โน สราคสฺสา"ติ. (๗) ขตฺติยานํ ปริสา ขตฺติยปริสา, สมูโหติ อตฺโถ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. (๘) โลกสฺส ธมฺมา โลกธมฺมา. เอเตหิ มุตฺโต นาม นตฺถิ, พุทฺธานํปิ โหนฺติเยว. วุตฺตมฺปิ เจตํ "อฏฺฐิเม ภิกฺขเว โลกธมฺมา โลกํ อนุปริวตฺตนฺติ, โลโก จ อฏฺฐ โลกธมฺเม อนุปริวตฺตตี"ติ. ๒- ลาโภ อลาโภติ ลาเภ อาคเต อลาโภ อาคโตเอวาติ เวทิตพฺโพ. ยสาทีสุปิ เอเสว นโย. (๙) [๓๓๘] อภิภายตนวิโมกฺขกถา เหฏฺฐา กถิตาเอว. (๑๐-๑๑) "อิเม โข อาวุโส"ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ เอกาทสนฺนํ อฏฺฐกานํ วเสน อฏฺฐาสีติ ปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ. อฏฺฐกวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ฐานํ น ทิสฺสติ ๒ องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๙๕/๑๕๘ (สยา)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๕.
นวกวณฺณนา [๓๔๐] อิติ อฏฺฐกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นวกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ อาฆาตวตฺถูนีติ อาฆาตการณานิ. อาฆาตํ พนฺธตีติ โกธํ ๑- พนฺธติ กโรติ อุปฺปาเทติ. (๑) ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ ตํ อนตฺถจรณํ มา อโหสีติ เอตฺถ ๒- ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา เกน การเณน สกฺกา ลทฺธุํ. ปโร นาม ปรสฺส อตฺตโน จิตฺตรุจิยา อนตฺถํ กโรตีติ เอวํ จินฺเตตฺวา อาฆาตํ ปฏิวิโนเทติ. อถวา สจาหํ ปฏิโกปํ กเรยฺยํ, ตํ โกปกรณํ เอตฺถ ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา, เกน วา ๓- การเณน ลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ. กุโต ลพฺภาติปิ ปาโฐ, สจาหํ เอตฺถ โกปํ กเรยฺยํ, ตสฺมึ เม โกปกรเณ กุโต ลทฺธา, ๔- ลาภา นาม เก สิยุนฺติ อตฺโถ. อิมสฺมิญฺจ อตฺเถ ตนฺติ นิปาตมตฺตเมว โหติ. (๒) [๓๔๑] สตฺตาวาสาติ สตฺตานํ อาวาสา, วสนฏฺฐานานีติ อตฺโถ. ตตฺถ สุทฺธาวาสาปิ สตฺตาวาโสว, อสพฺพกาลิกตฺตา ปน น คหิตา. สุทฺธาวาสา หิ พุทฺธานํ ขนฺธาวารสทิสา, อสงฺเขยฺยกปฺเป พุทฺเธสุ หิ ๕- อนิพฺพตฺตนฺเตสุ ตํ ฐานํ สุญฺญํ โหตีติ อสพฺพกาลิกตฺตา น คหิตา. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. (๓) [๓๔๒] อกฺขเณสุ ธมฺโม จ เทสิยตีติ จตุสจฺจธมฺโม เทสิยติ. โอปสมิโกติ กิเลสูปสมกโร. ปรินิพฺพานิโกติ กิเลสปรินิพฺพานาวโห ๖-. สมฺโพธคามีติ จตุมคฺคญาณปฏิเวธคามี. อญฺญตรนฺติ อสญฺญภวํ วา อรูปภวํ วา. (๔) [๓๔๓] อนุปุพฺพวิหาราติ อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพวิหารา. (๕) [๓๔๔] อนุปุพฺพนิโรธาติ อนุปฏิปาฏิยา นิโรธา. (๖) @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. โกปํ ๒ ฉ.ม. เอตสฺมึ ๓ ฉ.ม. วา สทฺโท น ทิสฺสติ. @๔ ฉ.ม. ลาภา ๕ ฉ.ม. หิ สทฺโท น ทิสฺสติ. @๖ ฉ.ม. กิเลสปรินิพฺพาเนน ปริพฺพานาวโห--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๖.
"อิเม โข อาวุโส"ติ อาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. อิติ ฉนฺนํ นวกานํ วเสน จตุปณฺณาสปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ. นวกวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------- ทสกวณฺณนา [๓๔๕] อิติ นวกวเสน สามคฺคีรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทสกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิ. ตตฺถ นาถกรณาติ "สนาถา ภิกฺขเว วิหรถ มา อนาถา, ทส อิเม ภิกฺขเว ธมฺมา นาถกรณา"ติ ๑- เอวํ อกฺขาตา อตฺตโน ปติฏฺฐากรา ธมฺมา. กลฺยาณมิตฺโตติ อาทีสุ สีลาทิคุณสมฺปนฺนา กลฺยาณา อสฺส มิตฺตาติ กลฺยาณมิตฺโต. เต จสฺส ฐานนิสชฺชาทีสุ สห อยนโต สหายาติ กลฺยาณสหาโย. จิตฺเตน เจว กาเยน จ กลฺยาณมิตฺเตสุเอว สมฺปวงฺโก โอนโตติ กลฺยาณสมฺปวงฺโก. สุวโจ โหตีติ สุเขน วตฺตพฺโพ โหติ สุเขน อนุสาสิตพฺโพ. ขโมติ คาฬฺเหน ผรุเสน กกฺขเฬน วุตฺโต ๒- ขมติ, น กุปฺปติ. ปทกฺขิณคฺคาหี อนุสาสนินฺติ ยถา เอกจฺโจ โอวทิยมาโน วามโต คณฺหาติ, ปฏิปฺผลติ วา อสฺสุณนฺโต วา คจฺฉติ, เอวํ อกตฺวา "โอวทถ ภนฺเต อนุสาสถ, ตุเมฺหสุ อโนวทนฺเตสุ โก อญฺโญ โอวทิสฺสตี"ติ ปทกฺขิณํ คณฺหาติ. อุจฺจาวจานีติ อุจฺจานิ จ อวจานิ จ. กึกรณียานีติ กึ กโรมีติ เอวํ วตฺวา กตฺตพฺพกมฺมานิ. ตตฺถ อุจฺจกมฺมานิ นาม จีวรสฺส กรณํ รชนํ เจติเย สุธากมฺมํ อุโปสถาคารเจติยฆรโพธิฆเรสุ ๓- กตฺตพฺพกมฺมนฺติ ๔- เอวมาทิ. อวจกมฺมนฺนาม ปาทโธวนมกฺขนาทิขุทฺทกกมฺมํ. ตตฺรูปายายาติ ตตฺรูปคมนียา. อลํ กาตุนฺติ กาตุํ สมตฺโถ โหติ. อลํ สํวิธาตุนฺติ วิจาเรตุํ สมตฺโถ. ปเรสํ ทสฺเสตุกาโม โหตีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ องฺ. ทสก. ๒๔/๑๗/๑๙ ปฐมนาถสุตฺต. ๒ ฉ.ม., อิ. วุจฺจมาโน @๓ ฉ.ม....โพธิยฆเรสุ ๔ ฉ.ม. กตฺตพฺพนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๗.
ธมฺเม อสฺส กาโม สิเนโหติ ธมฺมกาโม, เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ปิยายตีติ อตฺโถ. ปิยสมุทาหาโรติ ปรสฺมึ กเถนฺเต สกฺกจฺจํ สุณาติ, สยญฺจ ปเรสํ เทเสตุกาโม โหตีติ อตฺโถ. "อภิธมฺเม อภิวินเย"ติ เอตฺถ ธมฺโม อภิธมฺโม, วินโย อภิวินโยติ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ธมฺโมติ สุตฺตนฺตปิฏกํ. อภิธมฺโมติ สตฺตปฺปกรณานิ. วินโยติ อุภโตวิภงฺคา. อภิวินโยติ ขนฺธกปริวารา. อถวา สุตฺตนฺตปิฏกํปิ ๑- ธมฺโมเอว. มคฺคผลานิ อภิธมฺโม. สกลํ วินยปิฏกํ วินโย. กิเลสวูปสมกรณํ อภิวินโย. อิติ สพฺพสฺมึปิ เอตฺถ ธมฺเม อภิธมฺเม วินเย อภิวินเย จ. อุฬารปาโมชฺโชติ พหุลปาโมชฺโช โหตีติ อตฺโถ. กุสเลสุ ธมฺเมสูติ การณตฺเถ ภุมฺมํ, จตุภูมิกกุสลธมฺมการณา, ๒- เตสํ อธิคมตฺถาย อนิกฺขิตฺตธุโร โหตีติ อตฺโถ. [๓๔๖] กสิณทสเก สกลฏฺเฐน กสิณานิ. ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ เขตฺตฏฺเฐน วา อธิฏฺฐานฏฺเฐน วา อายตนานิ. อุทฺธนฺติ อุปริ คคณตลาภิมุขํ. อโธติ เหฏฺฐา ภูมิตลาภิมุขํ. ติริยนฺติ เขตฺตมณฺฑลมิว สมนฺตา ปริจฺฉินฺทิตฺวา. เอกจฺโจ หิ อุทฺธเมว กสิณํ วฑฺเฒติ, เอกจฺโจ อโธ, เอกจฺโจ สมนฺตโต. เตน เตน วา การเณน เอวํ ปสาเรติ อาโลกมิว รูปทสฺสนกาโม. เตน วุตฺตํ "ปฐวีกสิณเมโก สญฺชานาติ อุทฺธํ อโธ ติริยนฺ"ติ. อทฺวยนฺติ ๓- อิทํ ปน เอกสฺส อญฺญภาวานุปคมนตฺถํ วุตฺตํ. ยถา หิ อุทกํ ปวิฏฺฐสฺส สพฺพทิสาสุ อุทกเมว โหติ, น อญฺญํ, เอวเมว ปฐวีกสิณํ ปฐวีกสิณเมว โหติ, นตฺถิ ตสฺส อญฺโญ กสิณสมฺเภโทติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปฺปมาณนฺติ อิทํ ตสฺส ตสฺส ผรณอปฺปมาณวเสน วุตฺตํ. ตญฺหิ เจตสา ผรนฺโต สกลเมว ผรติ, น "อยมสฺส อาทิ, อิทํ มชฺฌนฺ"ติ ปมาณํ คณฺหาตีติ. วิญฺญาณกสิณนฺติ เจตฺถ กสิณุคฺฆาติมากาเส ๔- ปวตฺตํ วิญฺญาณํ. ตตฺถ กสิณวเสน กสิณุคฺฆาติมากาเส กสิณุคฺฆาติมากาสวเสน ตตฺถ ปวตฺตวิญฺญาเณ อุทฺธํอโธติริยตา เวทิตพฺพา. อยเมตฺถ สงฺเขโป. กมฺมฏฺฐานภาวนานเยน ปเนตานิ จ ๕- ปฐวีกสิณาทีนิ วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาเนว. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุตฺตนฺตปิฏกมฺปิ อภิธมฺมปิฏกมฺปิ ๒ ฉ.ม. จตุภูมก... ๓ ก. อนฺวยนฺติ @๔ ฉ.ม. กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ๕ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๘.
อกุสลกมฺมปถทสกวณฺณนา [๓๔๗] กมฺมปเถสุ, กมฺมาเนว ทุคฺคติสุคตีนํ ปถภูตตฺตา กมฺมปถา นาม. เตสุ ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ มุสาวาทาทโย จ จตฺตาโร พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตาเอว. กาเมสุ มิจฺฉาจาโรติ เอตฺถ ปน กาเมสูติ เมถุนสมาจาเรสุ เมถุนวตฺถูสุ วา. มิจฺฉาจาโรติ เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโร. ลกฺขณโต ปน อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคมนียฏฺฐานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุ มิจฺฉาจาโร. ตตฺถ อคมนียฏฺฐานํ นาม ปุริสานํ ตาว มาตุรกฺขิตา, ปิตุรกฺขิตา, มาตาปิตุรกฺขิตา, ภาตุรกฺขิตา, ภคินีรกฺขิตา, ญาติรกฺขิตา, โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา, สารกฺขา, สปริทณฺฑาติ มาตุรกฺขิตาทโย ทส. ธนกฺกีตา, ฉนฺทวาสินี, โภควาสินี, ปฏวาสินี, โอทปตฺตกินี, โอภฏจุมฺภฏา, ทาสี จ ภริยา จ, กมฺมการี จ ภริยา จ, ธชาหฏา, มุหุตฺติกาติ เอตา ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติ อิตฺถิโย. ๑- อิตฺถีสุ ปน ทฺวินฺนํ สารกฺขาสปริทณฺฑานํ ทสนฺนญฺจ ธนกฺกีตาทีนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ อิตฺถีนํ อญฺเญ ปุริสา. อิทํ อคมนียฏฺฐานํ นาม. โส ปเนส มิจฺฉาจาโร สีลาทิคุณรหิเต อคมนียฏฺฐาเน อปฺปสาวชฺโช. สีลาทิคุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺโช. ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา อคมนียวตฺถุ, ตสฺมึ เสวนจิตฺตํ, เสวนปฺปโยโค, มคฺเคน มคฺคปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกเอว. อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา. ปรภณฺฑาภิมุขี หุตฺวา ตนฺนินฺนตาย ปวตฺตตีติ อตฺโถ. สา "อโห วต อิทํ มมสฺสา"ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณา. อทินฺนาทานํ วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จ. ตสฺสา เทฺว สมฺภารา ปรภณฺฑํ, อตฺตโน ปริณามนญฺจ. ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วตีทํ มมสฺสา"ติ อตฺตโน น ปริณาเมติ. หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท. โส ปรวินาสาย มโนปโทสลกฺขโณ. ผรุสวาจา ๒- วิย อปฺปสาวชฺโช จ มหาสาวชฺโช จ. ตสฺส เทฺว สมฺภารา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิตฺถิโย น ทิสฺสติ ๒ ฉ.ม. ผรุสาวาจา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔๙.
ปรสตฺโต จ, ตสฺส จ วินาสจินฺตา. ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วตายํ อุชฺฉิชฺเชยฺย วินสฺเสยฺยา"ติ ตสฺส วินาสํ น จินฺเตติ. ยถาภุจฺจคฺคหณาภาเวน มิจฺฉา ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ. สา "นตฺถิ ทินฺนน"ติ อาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณา. สมฺผปฺปลาโป วิย อปฺปสาวชฺชา จ มหาสาวชฺชา จ. อปิจ อนิยตา อปฺปสาวชฺชา, นิยตา มหาสาวชฺชา. ตสฺสา เทฺว สมฺภารา วตฺถุโน จ คหิตาการวิปรีตตา, ยถา จ ตํ คณฺหาติ, ตถาภาเวน ตสฺสูปฏฺฐานนฺติ. อิเมสํ ปน ทสนฺนํ อกุสลกมฺมปถานํ ธมฺมโต โกฏฺฐาสโต อารมฺมณโต เวทนาโต มูลโตติ ปญฺจหากาเรหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ธมฺมโตติ เอเตสุ หิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาธมฺมาว โหนฺติ. อภิชฺฌาทโย ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตา. โกฏฺฐาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต, มิจฺฉาทิฏฺฐิ จาติ อิเม อฏฺฐ กมฺมปถาเอว โหนฺติ, โน มูลานิ. อภิชฺฌาพฺยาปาทา กมฺมปถา เจว มูลานิ จ. อภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา โลโภ อกุสลมูลํ โหติ. พฺยาปาโท โทโส อกุสลมูลํ โหติ. อารมฺมณโตติ ปาณาติปาโต ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณโต สงฺขารารมฺมโณ โหติ. อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณํ วา สงฺขารารมฺมณํ วา, มิจฺฉาจาโร โผฏฺฐพฺพวเสน สงฺขารารมฺมโณ. "สตฺตารมฺมโณ"ติปิ เอเก. มุสาวาโท สตฺตารมฺมโณ วา สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา ปิสุณวาจา. ผรุสวาจา สตฺตารมฺมณา. ๑- สมฺผปฺปลาโป ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตวเสน สตฺตารมฺมโณ วา สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา อภิชฺฌา. พฺยาปาโท สตฺตารมฺมโณว. มิจฺฉาทิฏฺฐิ เตภูมิกธมฺมวเสน สงฺขารารมฺมณา ปญฺญตฺติวเสน สตฺตารมฺมณา วา. เวทนาโตติ ปาณาติปาโต ทุกฺขเวทโน โหติ. กิญฺจาปิ หิ ราชาโน โจรํ ทิสฺวา หสมานาปิ "คจฺฉถ นํ ฆาเตถา"ติ วทนฺติ, สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ปน ทุกฺขสมฺปยุตฺตาว โหติ. อทินฺนาทานํ ติเวทนํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สตฺตารมฺมณา จ... เอวมุปริปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๐.
มิจฺฉาจาโร สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทโน. สนฺนิฏฺฐาปกจิตฺเต ปน มชฺฌตฺตเวทโน น โหติ. มุสาวาโท ติเวทโน. ตถา ปิสุณวาจา. ผรุสวาจา ทุกฺขเวทนา. สมฺผปฺปลาโป ติเวทโน. อภิชฺฌา สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทนา. ตถา มิจฺฉาทิฏฺฐิ. พฺยาปาโท ทุกฺขเวทโน. มูลโตติ ปาณาติปาโต โทสโมหวเสน ทฺวิมูลโก โหติ. ตถา ๑- อทินฺนาทานํ โทสโมหวเสน วา โลภโมหวเสน วา. มิจฺฉาจาโร โลภโมหวเสน. มุสาวาโท โทสโมหวเสน วา โลภโมหวเสน วา. ตถา ปิสุณวาจา สมฺผปฺปลาโป จ. ผรุสวาจา โทสโมหวเสน. อภิชฺฌา โมหวเสน เอกมูลา. ตถา พฺยาปาโท. มิจฺฉาทิฏฺฐิ โลภโมหวเสน ทฺวิมูลาติ. กุสลกมฺมปถทสกวณฺณนา ปาณาติปาตา เวรมณีอาทีนิ สมาทานสมฺปตฺตสมุจฺเฉทวิรติวเสน เวทิตพฺพานิ. ธมฺมโต ปน เอเตสุปิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาปิ วตฺตนฺติ วิรติโยปิ. อนฺเต ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตาว. โกฏฺฐาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต กมฺมปถาเอว, โน มูลานิ. อนฺเต ตโย กมฺมปถา เจว มูลานิ จ. อนภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา อโลโภ กุสลมูลํ โหติ. อพฺยาปาโท อโทโส กุสลมูลํ. สมฺมาทิฏฺฐิ อโมโห กุสลมูลํ. อารมฺมณโตติ ปาณาติปาตาทีนํ อารมฺมณาเนว กเมน ๒- เอเตสํ อารมฺมณานิปิ. วีติกฺกมิตพฺพโตเยว หิ สา เวรมณี นาม โหติ. ยถา ปน นิพฺพานารมฺมโณ อริยมคฺโค กิเลเส ปชหติ, เอวํ ชีวิตินฺทฺริยาทิอารมฺมณาเปเต กมฺมปถา ปาณาติปาตาทีนิ ทุสฺสีลฺยานิ ปชหนฺตีติ เวทิตพฺพา เวทนาโตติ สพฺเพ สุขเวทนา วา โหนฺติ มชฺฌตฺตเวทนา วา. กุสลํ ปตฺวา หิ ทุกฺขเวทนา นาม นตฺถิ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตถา น ทิสฺสติ ๒ ฉ.ม. กเมน น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๑.
มูลโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส อโลภอโทสอโมหวเสน ติมูลา ๑- โหนฺติ, ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส ทฺวิมูลา. ๒- อนภิชฺฌา ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส ทฺวิมูลา โหติ, ๓- ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน เอกมูลา. อโลโภ ปน อตฺตนาว อตฺตโน มูลํ น โหติ. อพฺยาปาเทปิ เอเสว นโย. สมฺมาทิฏฺฐิ อโลภาโทสวเสน ทฺวิมูลาเอวาติ. อริยวาสทสกวณฺณนา [๓๔๘] อริยวาสาติ อริยาเอว วสึสุ วสนฺติ วสิสฺสนฺติ เอเตสูติ อริยวาสา. ปญฺจงฺควิปฺปหีโนติ ปญฺจหิ องฺเคหิ วิปฺปยุตฺโตว หุตฺวา ขีณาสโว อวสิ วสติ วสิสฺสตีติ ตสฺมา อยํ ปญฺจงฺควิปฺปหีนตา, อริยสฺส วาสตฺตา อริยวาโสติ วุตฺตา. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. เอวํ โข อาวุโส ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหตีติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต โหติ. ฉฬงฺคุเปกฺขา นาม เกติ? ญาณาทโยติ. ๔- "ญาณนฺ"ติ วุตฺเต กิริยโต จตฺตาริ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. "สตตวิหารา"ติ ๕- วุตฺเต อฏฺฐ มหาจิตฺตานิ. "รชฺชนทุสฺสนํ นตฺถี"ติ วุตฺเต ทส จิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. โสมนสฺสํ อาเสวนวเสน ลพฺภติ. สตารกฺเขน เจตสาติ ขีณาสวสฺส หิ ตีสุ ทฺวาเรสุ สพฺพกาลํ สติ อารกฺขกิจฺจํ สาเธติ. เตเนวสฺส "จรโต จ ติฏฺฐโต จ สุตฺตสฺส จ ชาครสฺส จ สตตํ สมิตํ ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหตี"ติ วุจฺจติ. ปุถุสมณพฺราหฺมณานนฺติ พหูนํ สมณพฺราหฺมณานํ. เอตฺถ จ สมณาติ ปพฺพชฺชูปคตา. พฺราหฺมณาติ โภวาทิโน. ปุถุปจฺเจกสจฺจานีติ พหูนิ ปาเฏกฺกสจฺจานิ, อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจนฺติ เอวํ ปาฏิเยกฺกํ คหิตานิ พหูนิ สจฺจานีติ อตฺโถ. นุณฺณานีติ นีหฏานิ. ๖- ปนุณฺณานีติ สุฏฺฐุ นีหฏานิ. จตฺตานีติ วิสฏฺฐานิ. วนฺตานีติ วมิตานิ. มุตฺตานีติ ฉินฺนพนฺธนานิ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติมูลานิ ๒ ฉ.ม. ทฺวิมูลานิ @๓ ฉ.ม. โหติ น ทิสฺสติ ๔ ฉ.ม. อิติ สทฺโท น ทิสฺสติ @๕ ฉ.ม. สตตวิหาโร ๖ ฉ.ม. นิหฏานิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๒.
กตานิ. ปหีนานีติ ปชหิตานิ. ปฏินิสฺสฏฺฐานีติ ยถา น ปุน จิตฺตํ อารุหนฺติ, เอวํ ปฏิวิสชฺชิตานิ. ๑- สพฺพาเนว ตานิ คหิตคฺคหณสฺส วิสฏฺฐภาวเววจนานิ. สมวยสฏฺเฐสโนติ เอตฺถ อวยาติ อนูนา, สฏฺฐาติ วิสฏฺฐา, สมฺมา อวยา สฏฺฐา เอสนา อสฺสาติ สมวยสฏฺเฐสโน, สมฺมาวิสฏฺฐสพฺพเอสโนติ อตฺโถ. ราคา จิตฺตํ วิมุตฺตนฺติ อาทีหิ มคฺคสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติ กถิตา. ราโค เม ปหีโนติ อาทีหิ ปจฺจเวกฺขณาย ผลํ กถิตํ. อเสกฺขธมฺมทสกวณฺณนา อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺฐีติ อาทโย สพฺเพปิ ผลสมฺปยุตฺตธมฺมาเอว. เอตฺถ จ สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาญาณนฺติ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปญฺญาว กถิตา. สมฺมาวิมุตฺตีติ อิมินา ปเทน วุตฺตาว เสสา ผลสมาปตฺติธมฺมา สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. "อิเม โข อาวุโส"ติ อาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตฺพฺพํ. อิติ ฉนฺนํ ทสกานํ วเสน สมสฏฺฐิปเญฺห กเถนฺโต เถโร สามคฺคีรสํ ทสฺเสสีติ. ทสกวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------- ปญฺหสโมธานวณฺณนา [๓๔๙] อิธ ปน ฐตฺวา ปญฺหา สโมธาเนตพฺพา. อิมสฺมึ หิ สุตฺเต เอกกวเสน เทฺว ปญฺหา กถิตา. ทุกวเสน สตฺตติ. ติกวเสน อสีติสตํ. จตุกฺกวเสน เทฺว สตานิ. ปญฺจกวเสน ตึสสตํ. ฉกฺกวเสน ทฺวตฺตึสสตํ. สตฺตกวเสน อฏฺฐนวุติ. อฏฺฐกวเสน อฏฺฐาสีติ. นวกวเสน จตุปณฺณาส. ทสกวเสน สมสฏฺฐีติ เอวํ สหสฺสํ จุทฺทส จ ๒- ปญฺหา กถิตา. อิมญฺหิ สุตฺตนฺตํ ฐเปตฺวา เตปิฏเก พุทฺธวจเน อญฺโญ สุตฺตนฺโต เอวํ พหุปญฺหปฏิมณฺฑิโต นตฺถิ. ภควา อิมํ สุตฺตนฺตํ อาทิโต ปฏฺฐาย สกลํ สุตฺวา จินฺเตสิ "ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺโต @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏินิสฺสชฺชิตานิ ๒ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕๓.
พุทฺธพลํ ทีเปตฺวา อปฺปฏิวตฺติยํ สีหนาทํ นทติ. สาวกภาสิโตติ วุตฺเต โอกปฺปนา น โหติ, ชินภาสิโตติ วุตฺเต โหติ, ตสฺมา ชินภาสิตํ กตฺวา เทวมนุสฺสานํ โอกปฺปนํ อิมสฺมึ สุตฺตนฺเต อุปฺปาเทสฺสามี"ติ. ตโต วุฏฺฐาย สาธุการํ อทาสิ. เตน วุตฺตํ "อถโข ภควา วุฏฺฐหิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ, สาธุ สาธุ สาริปุตฺต, สาธุ โข ตฺวํ สาริปุตฺต ภิกฺขูนํ สงฺคีติปริยายํ อภาสี"ติ. ตตฺถ สงฺคีติปริยายนฺติ สามคฺคิยา การณํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "สาธุ โข ตฺวํ สาริปุตฺต มม สพฺพญฺญุตญาเณน สํสนฺทิตฺวา ภิกฺขูนํ สามคฺคีรสํ ๑- อภาสี"ติ. สมนุญฺโญ สตฺถา อโหสีติ อนุโมทเนน สมนุญฺโญ อโหสิ. เอตฺตเกน อยํ สุตฺตนฺโต ชินภาสิโต นาม ชาโต. เทสนาปริโยสาเน อิมํ สุตฺตนฺตํ มนสิกโรนฺตา เต ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ. อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย สงฺคีติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -----------------อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๖ หน้า ๒๐๔-๒๕๓. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=6&A=5167&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=6&A=5167&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=11&i=221 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=11&A=4501 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=11&A=4742 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=11&A=4742 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_11
![อ่านหน้า[ต่าง] แรก](go1.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้ว](go2.gif)   ![อ่านหน้า[ต่าง] ถัดไป](go3.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย](go4.gif)   |
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]