บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๕๔

หน้าที่ ๒๑.

[๑๗] โอฬาริกทุกนิทฺเทเส ปฏิฆสมฺผสฺสชาติ สปฺปฏิเฆ จกฺขุปสาทาทโย วตฺถุํ กตฺวา สปฺปฏิเฆ รูปาทโย อารพฺภ อุปฺปนฺโน ผสฺโส ปฏิฆสมฺผสฺโส นาม, ตโต ชาตา, ^๑- ตสฺมึ วา ชาตา ปฏิฆสมฺผสฺสชา นาม. จกฺขุสมฺผสฺสชา สญฺญา ฯเปฯ กายสมฺผสฺสชา สญฺญาติปิ ตสฺสาเยว วตฺถุโต นามํ. รูปสญฺญา ฯเปฯ โผฏฺฐพฺพสญฺญาติปิ ตสฺสาเยว อารมฺมณโต นามํ. อิทํ ปน วตฺถารมฺมณโต นามํ. สปฺปฏิฆานิ หิ วตฺถูนิ นิสฺสาย สปฺปฏิฆานิ จ อารมฺมณานิ อารพฺภ อุปฺปตฺติโต เอสา "ปฏิฆสมฺผสฺสชา สญฺญา"ติ วุตฺตา. มโนสมฺผสฺสชาติปิ ปริยาเยน เอติสฺสา นามํ โหติเยว. จกฺขุวิญฺญาณํ หิ มโน นาม, เตน สหชาโต ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, ตสฺมึ มโนสมฺผสฺเส, ตสฺมา วา มโนสมฺผสฺสา ชาตาติ มโนสมฺผสฺสชา. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณํ มโน นาม, เตน สหชาโต ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, ตสฺมึ มโนสมฺผสฺเส, ตสฺมา วา มโนสมฺผสฺสา ชาตาติ มโนสมฺผสฺสชา. อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญาติปิ ปริยาเยน เอติสฺสา นามํ โหติเยว. ตโย หิ อรูปิโน ขนฺธา สยํ ปิฏฺฐิวฏฺฏกา หุตฺวา อตฺตโน สหชาตาย สญฺญาย อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญาติปิ นามํ กโรนฺติ, นิปฺปริยาเยน ปน ปฏิฆสมฺผสฺสชา สญฺญา นาม ปญฺจทฺวาริกสญฺญา, อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญา นาม มโนทฺวาริกสญฺญา. ตตฺถ ปญฺจทฺวาริกสญฺญา โอโลเกตฺวาปิ ชานิตุํ สกฺกาติ โอฬาริกา. รชฺชิตฺวา อุปนิชฺฌายนฺตํ หิ "รชฺชิตฺวา อุปนิชฺฌายตี"ติ, กุชฺฌิตฺวา อุปนิชฺฌายนตํ "กุชฺฌิตฺวา อุปนิชฺฌายตี"ติ โอโลเกตฺวาว ชานนฺติ. ตตฺริทํ วตฺถุ:- เทฺว กิร อิตฺถิโย คาเม ^๒- นิสีทิตฺวา สุตฺตํ กนฺตนฺติ. ทฺวีสุ ทหเรสุ คาเม จรนฺเตสุ เอโก ปุรโต คจฺฉนฺโต เอกํ อิตฺถึ โอโลเกสิ, อิตรา ตํ ปุจฺฉิ "กสฺมา นุ โข ตํ เอโส โอโลเกสี"ติ. น เอโส ภิกฺขุ มํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒.

วิสภาคจิตฺเตน โอโลเกสิ, กนิฏฺฐภคินีสญฺญาย ปน โอโลเกสีติ, เตสุปิ คาเม จริตฺวา อาสนสาลาย นิสินฺเนสุ อิตโร ภิกฺขุ ตํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉิ "ตยา สา อิตฺถี โอโลกิตา"ติ. อาม โอโลกิตาติ. กิมตฺถายาติ. มยฺหํ ภคินีสริกฺขกาติ ^๑- ตํ โอโลเกสินฺติ อาห. เอวํ ปญฺจทฺวาริกสญฺญา โอโลเกตฺวาปิ ชานิตุํ สกฺกาติ เวทิตพฺพา. สา ปเนสา ปสาทวตฺถุกาเอว. เกจิ ปน ชวนปฺปวตฺตาติ ทีเปนฺติ. มโนทฺวาริกสญฺญา ปน เอกมญฺเจ วา เอกปีเฐวา นิสีทิตฺวาปิ อญฺญํ จินฺเตนฺตํ วิตกฺเกนฺตํ จ "กึ จินฺเตสิ กึ วิตกฺเกสี"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วจนวเสเนว ชานิตพฺพโต สุขุมา. เสสํ เวทนากฺขนฺธสทิสเมวาติ. อยํ สญฺญากฺขนฺธนิทฺเทโส. ------------- ๔. สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทส [๒๐] สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทเส เย เกจิ สงฺขาราติ จตุภูมิกสงฺขาเร ปริยาทิยติ. จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนาติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺฐสงฺขาเร สภาวโต ทสฺเสตุํ วุตฺตานิ. จกฺขุสมฺผสฺสชาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. เจตนาติ เหฏฺฐิมโกฏิยา ปธานสงฺขารวเสน วุตฺตํ. เหฏฺฐิมโกฏิยา หิ อนฺตมโส จกฺขุวิญฺญาเณน สทฺธึ ปาลิยํ อาคตา จตฺตาโร สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ. เตสุ เจตนา ปธานา, อายูหนฏฺเฐน ปากฏตฺตา. ตสฺมา อยเมว คหิตา. ตํสมฺปยุตฺตสงฺขารา ปน ตาย คหิตาย คหิตาว โหนฺติ. อิธาปิ ปุริมา ปญฺจ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกาว, มโนสมฺผสฺสชา หทยวตฺถุวตฺถุกาปิ อวตฺถุกาปิ. สพฺพา จตภูมิกเจตนา. เสสํ เวทนากฺขนฺธสทิสเมวาติ. อยํ สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทโส ------------------ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ภคินีสริกฺขตฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓.

๕. วิญฺญาณกฺขนฺธนิทฺเทส [๒๖] วิญฺญาณกฺขนฺธนิทฺเทเส ยงฺกิญฺจิ วิญฺญาณนฺติ จตุภูมิกวิญฺญาณํ ปริยาทิยติ. จกฺขุวิญฺญาณนฺติอาทีนิ อตีตาทิวเสน นิทฺทิฏฺฐวิญฺญาณํ สภาวโต ทสฺเสตุํ วุตฺตานิ. ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปญฺจ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกาเนว, มโนวิญฺญาณํ หทยวตฺถุวตฺถุกมฺปิ อวตฺถุกมฺปิ. สพฺพํ จตุภูมิกวิญฺญาณํ. เสสํ เวทนากฺขนฺธสทิสเมวาติ. อยํ วิญฺญาณกฺขนฺธนิทฺเทโส. -------------- ปกิณฺณกกถา อิทานิ ปญฺจสุปิ ขนฺเธสุ สมุคฺคมโต ปุพฺพาปรโต อทฺธานปริจฺเฉทโต เอกุปฺปาทนานานิโรธโต นานุปฺปาทเอกนิโรธโต เอกุปฺปาทเอกนิโรธโต นานุปฺปาทนานานิโรธโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนโต อชฺฌตฺติกพาหิรโต โอฬาริกสุขุมโต หีนปณีตโต ทูรสนฺติกโต ปจฺจยโต สมุฏฺฐานโต ปรินิปฺผนฺนโต สงฺขตโตติ โสฬสหากาเรหิ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ สมุคฺคมโต ^๑- ทุวิโธ สมุคฺคโม คพฺภเสยฺยกสมุคฺคโม โอปปาติกสมุคฺคโมติ. ตตฺถ คพฺภเสยฺยกสมุคฺคโม เอวํ เวทิตพฺโพ. คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ หิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา อปจฺฉา อปุเร เอกโต ปาตุภวนฺติ. ตสฺมึ ขเณ ปาตุภูตา กลลสงฺขาตา รูปสนฺตติ ปริตฺตา โหติ ขุทฺทกมกฺขิกาย เอกวายาเมน ปาตพฺพมตฺตาติ วตฺวา ปุน "อติพหุํ เอตํ, สณฺหสูจิยา เตเล ปกฺขิปิตฺวา อุกฺขิตฺตาย ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา "เอกเกเส เตลโต อุทฺธริตฺวา คหิเต ตสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา "อิมสฺมึ ชนปเท มนุสฺสานํ เกเส อฏฺฐธา ผาลิเต ตโต เอกโกฏฺฐาสปฺปมาโณ อุตฺตรกุรุกานํ เกโส, ตสฺส ปสนฺนติลเตลโต อุทฺธฏสฺส อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺตนฺ"ติ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔.

วุตฺตํ. ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา "เอตํ พหุํ, ^๑- ชาติอุณฺณา นาม สุขุมา, ตสฺสา เอกอํสุโน ปสนฺนติลเตเล ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. ตํ ปเนตํ อจฺฉํ โหติ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ ปริสุทฺธํ ปสนฺนติลเตลพินฺทุสมานํ. ^๒- วุตฺตมฺปิ เจตํ:- ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล เอวํ วณฺณปฏิภาคํ กลลนฺติ ปวุจฺจตีติ. เอวํ ปริตฺตาย รูปสนฺตติยา ตีณิ สนฺตติสีสานิ โหนฺติ วตฺถุทสกํ, กายทสกํ, อิตฺถิยา อิตฺถินฺทฺริยวเสน ปุริสสฺส ปุริสินฺทฺริยวเสน ภาวทสกนฺติ. ตตฺถ วตฺถุรูปํ ตสฺส นิสฺสยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ ตนฺนิสฺสิตา วณฺณคนฺธรโสชา ชีวิตนฺติ อิทํ วตฺถุทสกํ นาม. กายปสาโท ตสฺส นิสฺสยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ ตนฺนิสฺสิตา วณฺณคนฺธรโสชา ชีวิตนฺติ อิทํ กายทสกํ นาม. อิตฺถิยา อิตฺถีภาโว ปุริสสฺส ปุริสภาโว ตสฺส นิสฺสยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ ตนฺนิสฺสิตา วณฺณคนฺธรโสชา ชีวิตนฺติ อิทํ ภาวทสกํ นาม. เอวํ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิยํ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน สมตฺตึส กมฺมชรูปานิ รูปกฺขนฺโธ นาม โหติ. ปฏิสนฺธิจิตฺเตน ปน สหชาตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนโธ, สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, ปฏิสนฺธิจิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธติ เอวํ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา โหนฺติ. สเจ ปน นปุํสกปฏิสนฺธิ โหติ, ภาวทสกํ หายติ. ทฺวินฺนํ ทสกานํ วเสน สมวีสติ กมฺมชรูปานิ รูปกฺขนฺโธ นาม โหติ. เวทนากฺขนฺธาทโย วุตฺตปฺปการาเอวาติ เอวมฺปิ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา โหนฺติ. อิมสฺมึ ฐาเน ติสมุฏฺฐานปฺปเวณี ^๓- กเถตพฺพา ภเวยฺย. ตํ ปน อกเถตฺวา โอปปาติกสมุคฺคโม นาม ทสฺสิโต. โอปปาติกานํ หิ ปริปุณฺณายตนานํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. พหุ ^๒ ฉ.ม.....พินฺทุสมานวณฺณํ ^๓ ฉ.ม. ติสมุฏฺฐานิกปฺปเวณี

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕.

ปฏิสนฺธิกฺขเณ เหฏฺฐา วุตฺตานิ ตีณิ จกฺขุโสตฆานชิวฺหาทสกานิ จาติ สตฺต รูปสนฺตติ สีสานิ ปาตุภวนฺติ. ตตฺถ จกฺขุทสกาทีนิ กายทสกสทิสาเนว. นปุํสกสฺส ปน ภาวทสกํ นตฺถิ. เอวํ ปริปุณฺณายตนานํ โอปปาติกานํ สมสตฺตติ เจว สมสฏฺฐี จ กมฺมชรูปานิ รูปกฺขนฺโธ นาม. เวทนากฺขนฺธาทโย วุตฺตปฺปการาเอวาติ เอวํ โอปปาติกานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา ปริปุณฺณา โหนฺติ. อยํ โอปปาติกสมุคฺคโม นาม. เอวํ ตาว ปญฺจกฺขนฺธา สมุคฺคมโต เวทิตพฺพา. ปุพฺพาปรโตติ เอวญฺจ ปน ^๑- คพฺภเสยฺยกานํ อปจฺฉา อปุเร อุปฺปนฺเนสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ กึ รูปํ ปฐมํ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, อุทาหุ อรูปนฺติ. รูปํ รูปเมว สมุฏฺฐาเปติ น อรูปํ. กสฺมา? ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส น รูปชนกตฺตา. สพฺพสตฺตานํ หิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ขีณาสวสฺส จุติจิตฺตํ, เทฺว ปญฺจวิญฺญาณานิ, จตฺตาริ อรูปวิปากานีติ โสฬสจิตฺตานิ รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺติ. ตตฺถ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ตาว วตฺถุโน ทุพฺพลตาย อปฺปติฏฺฐิตตาย ปจฺจยเวกลฺลตาย อาคนฺตุกตาย จ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติ. ตตฺถ หิ สหชาตวตฺถุ อุปฺปาทกฺขเณ ทุพฺพลํ โหตีติ วตฺถุโน ทุพฺพลตาย รูปํ น สมุฏฺฐาเปติ. ยถา จ ปปาเต ปตนฺโต ปุริโส อญฺญสฺส นิสฺสโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ เอตมฺปิ กมฺมกฺขิตฺตตฺตา ^๒- ปปาเต ปตมานํ วิย อปฺปติฏฺฐิตํ. อิติ กมฺมกฺขิตฺตตฺตา อปฺปติฏฺฐิตตายปิ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตญฺจ วตฺถุนา สทฺธึ อปจฺฉา อปุเร อุปฺปนฺนํ, ตสฺส วตฺถุ ปุเรชาตํ หุตฺวา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ. สเจ สกฺกุเณยฺย, รูปํ สมุฏฺฐาเปยฺย. ยตฺราปิ วตฺถุ ปุเรชาตํ หุตฺวา ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติ, ปเวณี ฆฏิยติ, ตตฺราปิ จิตฺตํ องฺคโต อปริหีนํเยว รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. ยทิ หิ จิตฺตํ ฐานกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา รูปํ สมุฏฺฐาเปยฺย, ปฏิสนฺธิจิตฺตมฺปิ รูปํ สมุฏฺฐาเปยฺย. น @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เอวํ ปน ^๒ ฉ.ม. กมฺมเวคกฺขิตฺตตฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖.

ปน จิตฺตํ ตสฺมึ ขณทฺวเย รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. ยถา ปน อหิจฺฉตฺตกมกุลํ ปฐวิโต อุฏฺฐหนฺตํ ปํสุจุณฺณํ คเหตฺวาว อุฏฺฐหติ. ^๑- เอวํ จิตฺตํ ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย อุปฺปาทกฺขเณ อฏฺฐ รูปานิ คเหตฺวาว อุฏฺฐหติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ จ วตฺถุ ปุเรชาตํ หุตฺวา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตีติ ปจฺจยเวกลฺลตายปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติ. ยถา จ อาคนฺตุกปุริโส อนาคตปุพฺพํ ^๒- ปเทสํ คโต อญฺเญสํ "เอถ โภ อนฺโตคาเม โว อนฺนปานคนฺธมาลาทีนิ ทสฺสามี"ติ วตฺตุํ น สกฺโกติ อตฺตโน อวิสยตาย อปฺปหุตตาย, เอวเมว ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อาคนฺตุกนฺติ อตฺตโน อาคนฺตุกายปิ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติ. อปิจ สมตฺตึส กมฺมชรูปานิ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานํ ฐานํ คเหตฺวา ฐิตานีติปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติ. ขีณาสวสฺส ปน จุติจิตฺตํ วฏฺฏมูลสฺส วูปสนฺตตฺตา น สมุฏฺฐาเปติ. ตสฺส หิ สพฺพภเวสุ วฏฺฏมูลํ วูปสนฺตํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ, ปุนพฺภวปเวณี นาม นตฺถิ. โสตาปนฺนสฺส ปน สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อฏฺฐเมว ตํ มูลํ ^๓- วูปสนฺตํ. ตสฺมา ตสฺส จุติจิตฺตํ สตฺตสุ ภเวสุ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. สกทาคามิโน ทฺวีสุ, อนาคามิโน เอกสฺมึ. ขีณาสวสฺส สพฺพภเวสุ วฏฺฏมูลสฺส วูปสนฺตตฺตา เนว สมุฏฺฐาเปติ. ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสุ ปน ฌานงฺคํ นตฺถิ, มคฺคงฺคํ นตฺถิ, เหตุ นตฺถีติ จิตฺตงฺคํ ทุพฺพลํ โหตีติ จิตฺตงฺคทุพฺพลตาย ตานิ รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺติ. จตฺตาริ อรูปวิปากานิ ตสฺมึ ภเว รูปสฺส นตฺถิตาย รูปํ น สมุฏฺฐาเปนติ. น เกวลญฺจ ตาเนว, ยานิ อญฺญานิปิ ตสฺมึ ภเว อฏฺฐ กามาวจรกุสลานิ ทส อกุสลานิ นว กฺริยาจิตฺตานิ ^๔- อารุปฺปกุสลานิ จตสฺโส อารุปฺปกฺริยา ตีณิ @เชิงอรรถ: ^๑ ก. อุฏฺฐหิ ^๒ ฉ. อคตปุพฺพํ @^๓ ฉ.ม. อฏฺฐเมว วฏฺฏมูลํ ^๔ ฉ.ม. กิริยจิตฺตานิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗.

มคฺคจิตฺตานิ จตฺตาริ ผลจิตฺตานีติ ทฺวาจตฺตาฬีส ^๑- จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิปิ ตตฺถ รูปสฺส นตฺถิตายเอว รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺติ. เอวํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติ. อุตุ ปน ปฐมํ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. โก เอส อุตุ นามาติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปนฺนานํ สมตฺตึสกมฺมชรูปานํ อพฺภนฺตเร ^๒- เตโชธาตุ. สา ฐานปฺปตฺตา ^๓- อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติ. อุตุ นาม เจส ทนฺธนิโรโธ, จิตฺตํ ขิปฺปนิโรธํ. ตสฺมึ ธรนฺเตเยว โสฬสจิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ. เตสุ ปฏิสนฺธิอนนฺตรํ ปฐมภวงฺคจิตฺตํ อุปฺปาทกฺขเณเยว อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติ. ยทา ปน สทฺทสฺส อุปฺปตฺติกาโล ภวิสฺสติ, ตทา อุตุจิตฺตานิ สทฺทนวกํ นาม สมุฏฺฐาเปสฺสนฺติ. กพฬิงฺการาหาโรปิ ฐานํ ปตฺวา อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติ. กุโต ปนสฺส กพฬิงฺการาหาโรติ. มาติโต. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "ยญฺจสฺส ภุญฺชตี มาตา อนฺนปานญฺจ โภชนํ เตน โส ตตฺถ ยาเปติ มาตุ กุจฺฉิคโต นโร"ติ. ^๔- เอวํ กุจฺฉิคโต ทารโก มาตรา อชฺโฌหฏอนฺนปานโอชาย ยาเปติ. สาว ฐานปฺปตฺตา อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติ. นนุ จ สา โอชา ขรา, วตฺถุ สุขุมํ, กถํ ตตฺถ ปติฏฺฐาตีติ. ปฐมํ ตาว น ปติฏฺฐาติ, เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา สตฺตาหานํ คตกาเล ปติฏฺฐาติ. ตโต ปน ปุเร วา ปติฏฺฐาตุ ปจฺฉา วา, ยทา มาตรา อชฺโฌหฏอนฺนปานโอชา ทารกสฺส สรีเร ปติฏฺฐาติ, ตทา อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติ. โอปปาติกสฺสาปิ ปกติปฏิยตฺตานํ ขาทนียโภชนียานํ อตฺถิฏฺฐาเน นิพฺพตฺตสฺส ตานิ คเหตฺวา อชฺโฌหรโต ฐานปฺปตฺตา โอชา รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. เอโก อนฺนปานรหิเต อรญฺเญ นิพฺพตฺตติ, มหาฉาตโก โหติ, อตฺตโนว ชิวฺหาย เขฬํ ปริวตฺเตตฺวา คิลติ. ตตฺราปิสฺส ฐานปฺปตฺตา โอชา รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เทฺวจตฺตาลีส ^๒ ฉ.ม. อพฺภนฺตรา @^๓ ฉ.ม. ฐานํ ปตฺวา ^๔ สํ. ส. ๑๕/๒๓๕/๒๔๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘.

เอวํ ปญฺจวีสติยา โกฏฺฐาเสสุ เทฺวว รูปานิ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติ เตโชธาตุ จ กพฬิงฺการาหาโร จ. อรูเปปิ เทฺวเยว ธมฺมา รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติ จิตฺตญฺเจว กมฺมเจตนา จ. ตตฺถ รูปํ อุปฺปาทกฺขเณ จ ภงฺคกฺขเณ จ ทุพฺพลํ, ฐานกฺขเณว ^๑- พลวนฺติ ฐานกฺขเณ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. จิตฺตํ ฐานกฺขเณ จ ภงฺคกฺขเณ จ ทุพฺพลํ, อุปฺปาทกฺขเณ พลวนฺติ อุปฺปาทกฺขเณเยว รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. กมฺมเจตนา นิรุทฺธาว ปจฺจโย โหติ. อตีเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเกปิ หิ อายูหิตํ กมฺมํ เอตรหิ ปจฺจโย โหติ. เอตรหิ อายูหิตํ อนาคเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสปริโยสาเนปิ ปจฺจโย โหตีติ เอวํ ปุพฺพาปรโต เวทิตพฺพา. อทฺธานปริจฺเฉทโตติ รูปํ กิตฺตกํ อทฺธานํ ติฏฺฐติ, อรูปํ กิตฺตกนฺติ. รูปํ ครุปริณามํ ทนฺธนิโรธํ, อรูปํ ลหุปริณามํ ขิปฺปนิโรธํ. รูเป ธรนฺเตเยว โสฬส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ. ตํ ปน สตฺตรสเมน จิตฺเตน สทฺธึ นิรุชฺฌติ. ยถา หิ ปุริโส ผลํ ปาเตสฺสามีติ มุคฺคเรน รุกฺขสาขํ ปหเรยฺย, ผลานิ จ ปตฺตานิ จ เอกกฺขเณเยว วณฺฏโต มุจฺเจยฺยุํ, ตตฺถ ผลานิ อตฺตโน ภาริกตาย ปฐมตรํ ปฐวิยํ ปตนฺติ, ปตฺตานิ ลหุกตาย ปจฺฉา, เอวเมว มุคฺครปฺปหาเรน ปตฺตานญฺจ ผลานญฺจ เอกกฺขเณ วณฺฏโต มุตฺตกาโล วิย ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปารูปธมฺมานํ เอกกฺขเณ ปาตุภาโว. ผลานํ ภาริกตาย ปฐมตรํ ปฐวิยํ ปตนํ วิย รูเป ธรนฺเตเยว โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนํ. ปตฺตานํ ลหุกตาย ปจฺฉา ปฐวิยํ ปตนํ วิย รูปสฺส สตฺตรสเมน จิตฺเตน สห นิรุชฺฌนํ. ตตฺถ กิญฺจาปิ รูปํ ทนฺธนิโรธํ ครุปริณามํ, จิตฺตํ ขิปฺปนิโรธํ ลหุปริณามํ. รูปํ ปน อรูปํ อรูปํ วา รูปํ โอหาย ปวตฺติตุํ น สกฺโกติ, ทฺวินฺนมฺปิ เอกปฺปมาณาว ปวตฺติ. ตตฺรายํ อุปมา:- เอโก ปุริโส ลกุณฺฑกปาโท, เอโก ทีฆปาโท. เตสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ว-สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙.

เอกโต มคฺคํ คจฺฉนฺเตสุ ยาว ทีฆปาโท เอกํ ปทวารํ อกฺกมติ, ตาว อิตโร ปเท ปทํ อกฺกมิตฺวา โสฬสปทวาเรน คจฺฉติ. ทีฆปาโท ลกุณฺฑกปาทสฺส โสฬสปทวาเร อตฺตโน ปาทํ อญฺฉิตฺวา อากฑฺฒิตฺวา เอกเมว ปทวารํ กโรติ. อิติ เอโกปิ เอกํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกติ, ทฺวินฺนมฺปิ คมนํ เอกปฺปมาณเมว โหติ. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ. ลกุณฺฑกปาทปุริโส วิย หิ ^๑- อรูปํ, ทีฆปาทปุริโส วิย รูปํ, ทีฆปาทสฺส เอกปทวารํ อกฺกมนกาเล อิตรสฺส โสฬสปทวารอกฺกมนํ วิย รูเป ธรนฺเตเยว อรูปธมฺเมสุ โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนํ, ทฺวินฺนํ ปุริสานํ ลกุณฺฑกปาทปุริสสฺส โสฬสปทวาเร อิตรสฺส อตฺตโน ปาทํ อญฺฉิตฺวา อากฑฺฒิตฺวา เอกปทวารกรณํ วิย รูปสฺส สตฺตรสเมน จิตฺเตน สทฺธึ นิรุชฺฌนํ, ทฺวินฺนํ ปุริสานํ อญฺญมญฺญํ อโนหาย เอกปฺปมาเณเนว คมนํ วิย อรูปสฺส รูปํ, รูปสฺส อรูปํ อโนหาย เอกปฺปมาเณเนว ปวตฺตนนฺติ เอวํ อทฺธานปริจฺเฉทโต เวทิตพฺพา. ^๒- เอกุปฺปาทนานานิโรธโตติ อิทํ ปจฺฉิมกมฺมชํ ฐเปตฺวา ทีเปตพฺพํ. ปฐมํ หิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ทุติยํ ภวงฺคํ, ตติยํ ภวงฺคํ ฯเปฯ โสฬสมํ ภวงฺคํ. เตสุ เอเกกสฺส อุปฺปาทฏฺฐิติภงฺควเสน ตโย ตโย ขณา. ตตฺถ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ สมตฺตึส สมตฺตึส กมฺมชรูปานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เตสุ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุฏฺธิตํ กมฺมชรูปํ สตฺตรสมสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ, ฐิติกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ ฐิติกฺขเณเยว, ภงฺคกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ ภงฺคกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ. เอวํ ทุติยภวงฺคจิตฺตํ อาทึ กตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สตฺตรสเมเนว จิตฺเตน สทฺธึ โยเชตฺวา นโย เนตพฺโพ. อิติ โสฬส ติกา อฏฺฐจตฺตาฬีส โหนฺติ. อยํ อฏฺฐจตฺตาฬีสกมฺมชรูปปเวณี นาม. สา ปเนสา รตฺติญฺจ ทิวา จ ขาทนฺตานมฺปิ ภุญฺชนฺตานมฺปิ สุตฺตานมฺปิ ปมตฺตานมฺปิ นทีโสโต วิย เอกนฺตํ ปวตฺตติเยวาติ เอวํ เอกุปฺปาทนานานิโรธโต เวทิตพฺพา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ^๒ ก. เวทิตพฺโพ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐.

นานุปฺปาเทกนิโรธตา ปจฺฉิมกมฺมเชน ทีเปตพฺพา. ตตฺถ อายุสงฺขารปริโยสาเน โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ วาเร สติ เหฏฺฐาโสฬสกํ อุปริโสฬสกนฺติ เทฺว เอกโต โยเชตพฺพานิ. เหฏฺฐาโสฬสกสฺมึ ปน ^๑- ปฐมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ สมตฺตึสกมฺมชรูปํ อุปริโสฬสกสฺมึ ปฐมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ, ฐิติกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ ตสฺส ฐิติกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ, ^๒- ภงฺคกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ ตสฺส ภงฺคกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ. เหฏฺฐิมโสฬสกสฺมึ ปน ทุติยจิตฺตสฺส ฯเปฯ โสฬสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ สมตฺตึสกมฺมชรูปํ จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ, ตสฺส ฐิติกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ จุติจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณเยว, ภงฺคกฺขเณ สมุฏฺฐิตํ จุติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ. ตโต ปฏฺฐาย กมฺมชรูปปเวณี นปฺปวตฺตติ. ยทิ ปวตฺเตยฺย, สตฺตา อกฺขยา อวยา อชรา อมรา นาม ภเวยฺยุํ. เอตฺถ ปน ยเทตํ "สตฺตรสมสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว นิรุชฺฌตี"ติอาทินา นเยน "เอกสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว ^๓- อุปฺปนฺนํ รูปํ อญฺญสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตี"ติ อฏฺฐกถายํ อาคตตฺตา วุตฺตํ, ตํ "ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ, อามนฺตา"ติ ^๔- อิมาย ปาลิยา วิรุชฺฌติ. กถํ? กายสงฺขาโร หิ จิตฺตสมุฏฺฐาโน อสฺสาสปสฺสาสวาโต. จิตฺตสมุฏฺฐานรูปญฺจ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺชิตฺวา ยาว อญฺญานิ โสฬส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตาว ติฏฺฐติ. เตสํ โสฬสนฺนํ สพฺพปจฺฉิเมน สทฺธึ นิรุชฺฌติ. อิติ เยน จิตฺเตน สทฺธึ อุปฺปชฺชติ, ตโต ปฏฺฐาย สตฺตรสเมน สทฺธึ นิรุชฺฌติ, น กสฺสจิ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ วา ฐิติกฺขเณ วา นิรุชฺฌติ, นาปิ ฐิติกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา อุปฺปชฺชติ. เอสา จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส ธมฺมตาติ นิยมโต จิตฺตสงฺขาเรน สทฺธึ เอกกฺขเณ นิรุชฺฌนโต "อามนฺตา"ติ วุตฺตํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. หิ ^๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ @^๓ ฉ.ม. เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ ^๔ อภิ. ๓๘/๗๙/๓๐๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑.

โย จายํ จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส ขณนิยโม วุตฺโต, กมฺมาทิสมุฏฺฐานสฺสาปิ อยเมว ขณนิยโม. ตสฺมา ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ กมฺมชรูปํ ตโต ปฏฺฐาย สตฺตรสเมน สทฺธึ นิรุชฺฌติ, ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อฏฺฐารสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌติ, ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อฏฺฐารสมสฺส ^๑- ฐานกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌตีติ อิมินา นเยเนว เจตฺถ ^๑- โยชนา กาตพฺพา. ตโต ปรํ ปน อุตุสมุฏฺฐานิกปเวณีเยว ติฏฺฐติ, นีหริตฺวา ฌาเปถาติ วตฺตพฺพํ โหติ. เอวํ นานุปฺปาเทกนิโรธตา ^๒- เวทิตพฺพา. เอกุปฺปาเทกนิโรธโตติ รูปํ ปน รูเปน สห เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ, อรูปํ อรูเปน สห เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ. เอวํ เอกุปฺปาเทกนิโรธตา ^๓- เวทิตพฺพา. นานุปฺปาทนานานิโรธตา ปน จตุสนฺตติรูเปน ทีเปตพฺพา. อิมสฺส หิ อุทฺธํปาทตลา อโธเกสมตฺถกา ตจปริยนฺตสฺส สรีรสฺส ตตฺถ ตตฺถ จตุสนฺตติรูปํ ฆนปุญฺชภาเวน ปวตฺตติ. ^๔- เอวํ วตฺตมานสฺสาปิสฺส น เอกุปฺปาทาทิตา สลฺลกฺเขตพฺพา. ยถา ปน อุปจิกราชิ วา กิปิลฺลิกราชิ วา โอโลกิยมานา เอกาพทฺธา วิย โหติ, น ปน เอกาพทฺธา. อญฺญิสฺสา หิ สีสสนฺติเก อญฺญิสฺสา สีสมฺปิ อุทรมฺปิ ปาทาปิ, อญฺญิสฺสา อุทรสนฺติเก อญฺญิสฺสา สีสมฺปิ อุทรมฺปิ ปาทาปิ, อญฺญิสฺสา ปาทสนฺติเก อญฺญิสฺสา สีสมฺปิ อุทรมฺปิ ปาทาปิ โหนฺติ. เอวเมว จตุสนฺตติรูปานมฺปิ อญฺญสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อญฺญสฺส อุปฺปาโทปิ โหติ ฐิติปิ ภงฺโคปิ, อญฺญสฺส ฐิติกฺขเณ อญฺญสฺส อุปฺปาโทปิ โหติ ฐิติปิ ภงฺโคปิ, อญฺญสฺส ภงฺคกฺขเณ อญฺญสฺส อุปฺปาโทปิ โหติ ฐิติปิ ภงฺโคปิ. เอวเมตฺถ นานุปฺปาทนานานิโรธตา เวทิตพฺพา. @เชิงอรรถ: ^๑-๑ ฉ.ม. ฐานกฺขเณ นิรุชฺฌตีติ อิมินา นเยเนตฺถ ^๒ ฉ.ม. นานุปฺปาทเอกนิโรธโต @^๓ ฉ.ม. เอกุปฺปาทเอกนิโรธโต ^๔ ฉ.ม. วตฺตติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๒.

อตีตาทีนิ ปน ทูรทุกปริโยสานานิ ปาลิยํ อาคตาเนว. ปจฺจยสมุฏฺฐานานิปิ "กมฺมชํ กมฺมปจฺจยํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานนฺ"ติอาทินา นเยน เหฏฺฐา ^๑- กถิตานิเยว. ปญฺจาปิ ^๒- ปน ขนฺธา ปรินิปฺผนฺนาว โหนฺติ, โน อปรินิปฺผนฺนา. สงฺขตาว โน อสงฺขตา. อปิจ นิปฺผนฺนาปิ โหนฺติเยว. สภาวธมฺเมสุ หิ นิพฺพานเมเวกํ อปรินิปฺผนฺนญฺจ อนิปฺผนฺนญฺจ. นิโรธสมาปตฺติ ปน นามปญฺญตฺติ จ กถนฺติ? นิโรธสมาปตฺติ โลกิยโลกุตฺตราติ วา สงฺขตาสงฺขตาติ วา ปรินิปฺผนฺนาปรินิปฺผนฺนาติ วา น วตฺตพฺพา. นิปฺผนฺนา ปน โหติ โน อนิปฺผนฺนา ^๓- สมาปชฺชนฺเตน สมาปชฺชิตพฺพโต. ตถา นามปญฺญตฺติ. สาปิ หิ โลกิยาทิเภทํ น ลภติ. นิปฺผนฺนา ปน โหติ โน อนิปฺผนฺนา. นามคฺคหณํ หิ คณฺหนฺโตว คณฺหาตีติ. กมาทิวินิจฺฉยกถา เอวํ ปกิณฺณกโต ขนฺเธ วิทิตฺวา ปุน เอเตสุเยว:- ขนฺเธสุ ญาณเภทตฺถํ กมโต จ ^๔- วิเสสโต อนูนาธิกโต เจว อุปมาโต ตเถว จ. ทฏฺฐพฺพโต ทฺวิธาเอว ^๕- ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโต วินิจฺฉยนโย สมฺมา วิญฺญาตพฺโพ วิภาวินา. ตตฺถ กมโตติ อิธ อุปฺปตฺติกฺกโม ปหานกฺกโม ปฏิปตฺติกฺกโม ภูมิกฺกโม เทสนากฺกโมติ พหุวิโธ กโม. ตตฺถ "ปฐมํ กลลํ โหติ, กลลา โหติ อพฺพุทนฺ"ติ ^๖- เอวมาทิ อุปฺปตฺติกฺกโม. "ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา"ติ ^๗- เอวมาทิ ปหานกฺกโม. "สีลวิสุทฺธิ จิตฺตวิสุทฺธี"ติ ^๘- เอวมาทิ @เชิงอรรถ: ^๑ สงฺคณี. อ. ๑/๙๗๕/๔๐๐ ^๒ ฉ.ม. ปญฺจปิ ^๓ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ @^๔ ฉ.ม. กมโตถ ^๕ ฉ.ม. เอวํ ^๖ สํ. ส. ๑๕/๒๓๕/๒๔๘ @^๗ อภิ. ๓๔/๘๓-๔/๑๕ ^๘ ม. มู. ๑๒/๒๕๙/๒๒๐, ขุ ปฏิ. ๓๑/๗๓๘/๖๓๖ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓.

ปฏิปตฺติกฺกโม. "กามาวจรา รูปาวจรา"ติ เอวมาทิ ภูมิกฺกโม. "จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา"ติ ^๑- วา "ทานกถํ สีลกถนฺ"ติ ^๒- วา เอวมาทิ เทสนากฺกโม. เตสุ อิธ อุปฺปตฺติกฺกโม ตาว น ยุชฺชติ กลลาทีนํ วิย ขนฺธานํ ปุพฺพาปริยววตฺถาเนน อนุปฺปตฺติโต. น ปหานกฺกโม กุสลาพฺยากตานํ อปฺปหาตพฺพโต. น ปฏิปตฺติกฺกโม อกุสลานํ อปฺปฏิปชฺชนียโต. น ภูมิกฺกโม เวทนาทีนํ จตุภูมิกปริยาปนฺนตฺตา. เทสนากฺกโม ปน ยุชฺชติ. อเภเทน หิ ยํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตคฺคาหปติตํ เวเนยฺยชนํ สมูหฆนวินิพฺโภคทสฺสเนน อตฺตคฺคาหโต โมเจตุกาโม ภควา หิตกาโม ตสฺส ชนสฺส สุขคฺคหณตฺถํ จกฺขุอาทีนมฺปิ วิสยภูตํ โอฬาริกํ ปฐมํ รูปกฺขนฺธํ เทเสสิ. ตโต อิฏฺฐานิฏฺฐรูปสํเวทิตํ เวทนํ, ยํ เวทิยติ ^๓- ตํ สญฺชานาตีติ เอวํ เวทนาวิสยสฺส อาการคฺคาหิกํ สญฺญาวเสน อภิสงฺขารเก สงฺขาเร, เตสํ เวทนาทีนํ นิสฺสยํ อธิปติภูตญฺจ วิญฺญาณนฺติ เอวํ ตาว กมโต วินิจฺฉยนโย วิญฺญาตพฺโพ. วิเสสโตติ ขนฺธานญฺจ อุปาทานกฺขนฺธานญฺจ วิเสสโต. โก ปน เตสํ วิเสโส? เอตฺถ ^๔- ขนฺธา ตาว อวิเสสโต วุตฺตา, อุปาทานกฺขนฺธา สาสวอุปาทานิยภาเวน วิเสเสตฺวา. ยถาห:- "ปญฺจ ภิกฺขเว ขนฺเธ เทเสสฺสามิ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ จ, ตํ สุณาถ. กตเม จ ภิกฺขเว ปญฺจกฺขนฺธา. ยงฺกิญฺจิ ภิกฺขเว รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา ยงฺกิญฺจิ วิญฺญาณํ ฯเปฯ สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ วิญฺญาณกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว ปญฺจกฺขนฺธา. กตเม จ ภิกฺขเว ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, ยงฺกิญฺจิ ภิกฺขเว รูปํ ฯเปฯ สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ รูปูปาทานกฺขนฺโธ. @เชิงอรรถ: ^๑ ที. ปา. ๑๑/๑๔๕/๘๗ ^๒ ที.สี. ๙/๒๙๘/๑๐๘, ม.ม. ๑๓/๖๙/๔๖ @^๓ ฉ.ม. เวทยติ ^๔ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔.

ยา กาจิ เวทนา ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺญาณํ ฯเปฯ สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ วิญฺญาณูปาทานกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา"ติ. ^๑- เอตฺถ จ ยถา เวทนาทโย อนาสวาปิ อตฺถิ สาสวาปิ, น เอวํ รูปํ. ยสฺมา ปนสฺส ราสฏฺเฐน ขนฺธภาโว ยุชฺชติ, ตสฺมา ขนฺเธสุ วุตฺตํ. ยสฺมา ราสฏฺเฐน จ สาสวฏฺเฐน จ อุปาทานกฺขนฺธภาโว ยุชฺชติ, ตสฺมา อุปาทานกฺขนฺเธสุ วุตฺตํ. เวทนาทโย ปน อนาสวาว ขนฺเธสุ วุตฺตา, สาสวา อุปาทานกฺขนฺเธสุ. อุปาทานกฺขนฺธาติ เอตฺถ จ อุปาทานโคจรา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. อิธ ปน สพฺเพเปเต เอกชฺฌํ กตฺวา ขนฺธาติ อธิปฺเปตา. อนูนาธิกโตติ กสฺมา ปน ภควตา ปญฺเจว ขนฺธา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ. สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุสฺส เอตปฺปรมโต อญฺเญสญฺจ ตทวโรธโต. อเนกปฺปเภเทสุ หิ สงฺขตธมฺเมสุ สภาควเสน สงฺคยฺหมาเนสุ รูปํ รูปสภาเคกสงฺคหวเสน ^๒- เอโก ขนฺโธ โหติ, เวทนา เวทนาสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติ. เอส นโย สญฺญาทีสุปิ. ตสฺมา สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต ปญฺเจว วุตฺตา. เอตปรมญฺเจตํ อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุ ยทิทํ รูปาทโย ปญฺจ. วุตฺตํ เหตํ "รูเป โข ภิกฺขเว สติ รูปํ อุปาทาย รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ `เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตา'ติ. เวทนาย ฯเปฯ สญฺญาย ฯเปฯ สงฺขาเรสุ ฯเปฯ วิญฺญาเณ สติ วิญฺญาณํ อุปาทาย วิญฺญาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ `เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตา"ติ. ^๓- ตสฺมา อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุสฺส เอตปฺปรมโตปิ ปญฺเจว วุตฺตา. เยปิ จญฺเญ สีลาทโย ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธา วุตฺตา, เตปิ สงฺขารกฺขนฺเธ @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.ข. ๑๗/๔๘/๓๙ ^๒ ฉ.ม. รูปสภาคสงฺคหวเสน @^๓ สํ.ข. ๑๗/๒๐๗/๑๖๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕.

ปริยาปนฺนตฺตา เอตฺเถว อวโรธํ คจฺฉนฺติ. ตสฺมา อญฺเญสํ ตทวโรธโตปิ ปญฺเจว วุตฺตาติ เอวํ อนูนาธิกโต วินิจฺฉยนโย วิญฺญาตพฺโพ. อุปมาโตติ เอตฺถ หิ คิลานสาลูปโม รูปูปาทานกฺขนฺโธ คิลานูปมสฺส วิญฺญาณูปาทานกฺขนฺธสฺส วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน นิวาสนฏฺฐานโต, เคลญฺญูปโม เวทนูปาทานกฺขนฺโธ อาพาธกตฺตา, เคลญฺญสมุฏฺฐานูปโม สญฺญูปาทานกฺขนฺโธ กามสญฺญาทิวเสเนว ^๑- ราคาทิสมฺปยุตฺตเวทนาสมฺภวา, ^๒- อสปฺปายเสวนูปโม สงฺขารูปาทานกฺขนฺโธ เวทนาเคลญฺญสฺส นิทานตฺตา. "เวทนํ เวทนตฺตาย สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตี"ติ ^๓- หิ วุตฺตํ. ตถา "อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ กายวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคตนฺ"ติ. ^๔- คิลานูปโม วิญฺญาณูปาทานกฺขนฺโธ เวทนา เคลญฺเญน อปริมุตฺตตฺตา. อปิจ จารกการณอปราธการณการกอปราธิกูปมา เอเต ภาชนโภชนพฺยญฺชนปริเวสกภุญฺชกูมปา จาติ เอวํ อุปมาโต วินิจฺฉยนโย วิญฺญาตพฺโพ. ทฏฺฐพฺพโต ทฺวิธาติ สงฺเขปโต วิตฺถารโต จาติ เอวํ ทฺวิธา ทฏฺฐพฺพโตเปตฺถ วินิจฺฉยนโย วิญฺญาตพฺโพ. สงฺเขปโต หิ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา อาสีวิสูปเม ^๕- วุตฺตนเยน อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกโต ภารสุตฺตวเสน ^๖- ภารโต ขชฺชนียปริยายวเสน ^๗- ขาทกโต ยมกสุตฺตวเสน ^๘- อนิจฺจทุกฺขานตฺตสงฺขตวธกโต ทฏฺฐพฺพา. วิตฺถารโต ปเนตฺถ เผณุปิณฺโฑ วิย รูปํ ทฏฺฐพฺพํ, อุทกปุพฺพุโฬ ^๙- วิย เวทนา, มรีจิกา วิย สญฺญา, กทลิกฺขนฺโธ วิย สงฺขารา, มายา วิย วิญฺญาณํ. วุตฺตํ เหตํ:- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เอตฺถ เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ ^๒ ม.....สพฺภาวา @^๓ สํ.ข. ๑๗/๗๙/๗๑ ^๔ อภิ. ๓๔/๕๕๖/๑๕๗ @^๕ สํ.สฬา. ๑๘/๓๐๙/๒๑๖ ^๖ สํ.ข. ๑๗/๒๒/๒๑ ^๗ สํ.สฬา. ๑๘/๗๙/๗๐ @^๘ สํ.ข. ๑๗/๘๕/๘๗ ^๙ สี. อุทกพุพฺพุโฬ, ม. อุทกปุปฺผุโฬ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๖.

"เผณุปิณฺโฑปมํ ^๑- รูปํ เวทนา ปุพฺพุฬูปมา ^๒- มรีจิกูปมา สญฺญา สงฺขารา กทลูปมา มายูปมญฺจ วิญฺญาณํ เทสิตาทิจฺจพนฺธุนา"ติ. ^๓- ตตฺถ รูปาทีนํ เผณุปิณฺฑาทีหิ เอวํ สทิสตา เวทิตพฺพา:- ยถา หิ เผณุปิณฺโฑ นิสฺสาโรว, เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจสารธุวสารอตฺตสารวิรเหน นิสฺสารเมว. ยถา จ โส "อิมินา ปตฺตํ วา ถาลกํ วา กริสฺสามี"ติ คเหตุํ น สกฺกา, คหิโตปิ ตมตฺถํ น สาเธติ ภิชฺชเตว. เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจนฺติ วา ธุวนฺติ วา อหนฺติ วา มมนฺติ วา คเหตุํ น สกฺกา, คหิตมฺปิ น ตถา ติฏฺฐติ, อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา อสุภญฺเญว โหตีติ เอวํ เผณุปิณฺฑสทิสเมว โหติ. ยถา ปน เผณุปิณฺโฑ ฉิทฺทาวฉิทฺโท อเนกสนฺธิฆฏิโต พหูนํ อุทกสปฺปาทีนํ ปาณานํ อาวาโส, เอวํ รูปมฺปิ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อเนกสนฺธิฆฏิตํ. กุลวเสเนเวตฺถ ^๔- อสีติ กิมิกุลานิ วสนฺติ. ตเทว เตสํ ปสูติฆรมฺปิ ^๕- วจฺจกุฏิปิ คิลานสาลาปิ สุสานมฺปิ. น เต อญฺญตฺถ คนฺตฺวา คพฺภวุฏฺฐานาทีนิ กโรนฺติ. เอวมฺปิ เผณุปิณฺฑสทิสํ. ยถา จ เผณุปิณฺโฑ อาทิโตว พทรปตฺตมตฺโต ^๖- หุตฺวา อนุปุพฺเพน ปพฺพตกูฏมตฺโตปิ โหติ, เอวํ รูปมฺปิ อาทิโตว กลลมตฺตํ หุตฺวา อนุปุพฺเพน พฺยามมตฺตมฺปิ โคมหิสหตฺถิอาทีนํ วเสน ปพฺพตกูฏาทิมตฺตมฺปิ โหติ, มจฺฉกจฺฉปาทีนํ วเสน อเนกโยชนสตปฺปมาณมฺปิ. เอวมฺปิ เผณุปิณฺฑสทิสํ. ยถาปิ ^๗- เผณุปิณฺโฑ อุฏฺฐิตมตฺโตปิ ภิชฺชติ, โถกํ คนฺตฺวาปิ, สมุทฺทํ ปตฺวา ปน อวสฺสเมว ภิชฺชติ, เอวเมว รูปํ ^๘- กลลภาเวปิ ภิชฺชติ อพฺพุทาทิภาเวปิ, ^๙- อนฺตรา ปน อภิชฺชมานมฺปิ วสฺสสตายุกานํ วสฺสสตํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติ, มรณมุเข จุณฺณวิจุณฺณํ โหติ. เอวมฺปิ เผณุปิณฺฑสทิสํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เผณปิณฺฑูปมํ ^๒ สี. พุพฺพุฬูปมา, ม. ปุปฺผุฬูปมา @^๓ สํ.ข. ๑๗/๙๕/๑๑๓ ^๔ ฉ.ม. กุลวเสน เจตฺถ ^๕ ฉ.ม. สูติฆรมฺปิ @^๖ ฉ.ม. พทรปกฺกมตฺโต ^๗ ฉ.ม. ยถา จ ^๘ ฉ.ม. รูปมฺปิ @^๙ ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๗.

ยถา ปน ปุพฺพุโฬ อสาโร, เอวํ เวทนาปิ. ยถา ปน ^๑- โส อพโล ^๒- อคยฺหุปโค, น สกฺกา ตํ คเหตฺวา ผลกํ วา อาสนํ วา กาตุํ, คหิตคฺคหิโตปิ ภิชฺชเตว, เอวํ เวทนาปิ อพลา อคยฺหุปคา, น สกฺกา นิจฺจาติ วา ธุวาติ วา คเหตุํ, คหิตคฺคหิตาปิ ^๓- น ตถา ติฏฺฐติ. เอวํ อคยฺหุปคาปิ ^๔- เวทนา ปุพฺพุฬสทิสา. ยถา ปน ตสฺมึ ตสฺมึ อุทกพินฺทุมฺหิ ปุพฺพุโฬ อุปฺปชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จ, น จิรฏฺฐิติโก โหติ, เอวํ เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จ, น จิรฏฺฐิติกา โหติ. เอกจฺฉรกฺขเณ โกฏิสตสหสฺสสงฺขา ^๕- อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ. ยถา จ ปุพฺพุโฬ อุทกตลํ, อุทกพินฺทุํ, อุทกชลฺลกํ, สงฺกฑฺฒิตฺวา ปูฏํ กตฺวา คหณวาตํ จาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, เอวํ เวทนาปิ วตฺถุํ อารมฺมณํ กิเลสชาลํ ผสฺสสงฺฆฏฺฏนํ จาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ. เอวมฺปิ เวทนา ปุพฺพุฬสทิสา. สญฺญาปิ อสารกฏฺเฐน มรีจิสทิสา. ตถา อคยฺหุปคฏฺเฐน. น หิ สกฺกา นํ คเหตฺวา ปิวิตุํ วา นหายิตุํ วา ภาชนํ วา ปูเรตุํ. อปิจ ยถา มรีจิ วิปฺผนฺทติ, สญฺชาตุมฺมิเวโค วิย ขายติ. เอวํ นีลสญฺญาทิเภทา สญฺญาปิ นีลาทิอนุภวนตฺถาย ผนฺทติ วิปฺผนฺทติ. ยถา จ มรีจิ มหาชนํ วิปฺปลมฺเภติ, ปริปุณฺณวาปี วิย ปริปุณฺณนที วิย ทิสฺสตีติ วทาเปติ, เอวํ สญฺญาปิ วิปฺปลมฺเภติ, อิทํ นีลกํ สุภํ สุขํ นิจฺจนฺติ วทาเปติ. ปีตกาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวํ วิปฺปลมฺภเนนาปิ มรีจิสทิสา. สงฺขาราปิ อสารกฏฺเฐน กทลิกฺขนฺธสทิสา. ตถา อคยฺหุปคฏฺเฐน. ยเถว หิ กทลิกฺขนฺธโต กิญฺจิ คเหตฺวา น สกฺกา โคปานสีอาทีนํ อตฺถาย อุปเนตุํ, อุปนีตมฺปิ น ตถา โหติ, เอวํ สงฺขาราปิ น สกฺกา นิจฺจาทิวเสน คเหตุํ, @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ยถา จ ^๒ ม. อผโล ^๓ ฉ.ม. คหิตาปิ @^๔ ฉ.ม. อคยฺหุปคตายปิ ^๕ ฉ.ม.....สงฺขฺยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๘.

คหิตาปิ น ตถา โหนฺติ. ยถา จ กทลิกฺขนฺโธ พหุวฏฺฏิสโมธาโน โหติ, เอวํ สงฺขารกฺขนฺโธปิ พหุธมฺมสโมธาโน. ยถา จ กทลิกฺขนฺโธ นานาลกฺขโณ, อญฺโญเยว หิ พาหิราย ปตฺตวฏฺฏิยา วณฺโณ, อญฺโญ ตโต อพฺภนฺตรพฺภนฺตรานํ. เอวเมว สงฺขารกฺขนฺโธปิ อญฺญเทว ผสฺสสฺส ลกฺขณํ, อญฺญํ เจตนาทีนํ. สโมธาเนตฺวา ปน สงฺขารกฺขนฺโธเตฺวว วุจฺจตีติ เอวมฺปิ สงฺขารกฺขนฺโธ กทลิกฺขนฺธสทิโส. วิญฺญาณมฺปิ อสารกฏฺเฐน มายาสทิสํ. ตถา อคยฺหุปคฏฺเฐน. ยถา จ มายา อิตฺตรา ลหุปจฺจุปฏฺฐานา, เอวํ วิญฺญาณํ. ตํ หิ ตโตปิ อิตฺตรตรญฺเจว ลหุปจฺจุปฏฺฐานตรญฺจ. เตเนว หิ จิตฺเตน ปุริโส อาคโต วิย คโต วิย ฐิโต วิย นิสินฺโน วิย โหติ. อญฺญเทว จ อาคมนกาเล จิตฺตํ, อญฺญํ คมนกาลาทีสุ. เอวมฺปิ วิญฺญาณํ มายาสทิสํ. มายา จ มหาชนํ วญฺเจติ, ยงฺกิญฺจิเทว "อิทํ สุวณฺณํ รชตํ มุตฺตา"ติปิ คาหาเปติ. วิญฺญาณมฺปิ มหาชนํ วญฺเจติ. เตเนว จิตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ วิย คจฺฉนฺตํ วิย ฐิตํ วิย นิสินฺนํ วิย กตฺวา คาหาเปติ. อญฺญเทว จ อาคมเน จิตฺตํ, อญฺญํ คมนาทีสุ. เอวมฺปิ วิญฺญาณํ มายาสทิสํ. วิเสสโต จ สุภารมฺมณมฺปิ โอฬาริกมฺปิ ^๑- อชฺฌตฺติกรูปํ อสุภนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เวทนา ตีหิ ทุกฺขตาหิ อวินิมุตฺตโต ทุกฺขาติ, สญฺญาสงฺขารา อวิเธยฺยโต อนตฺตาติ, วิญฺญาณํ อุทยพฺพยธมฺมโต อนิจฺจนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. เอวํ ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโตติ ^๒- เอวญฺจ สงฺเขปวิตฺถารวเสน ทฺวิธา ปสฺสโต ยา อตฺถสิทฺธิ โหติ, ตโตปิ วินิจฺฉยนโย วิญฺญาตพฺโพ. เสยฺยถีทํ? สงฺเขปโต ตาว ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกาทิภาเวน ปสฺสนฺโต ขนฺเธหิ น วิหญฺญติ. วิตฺถารโต ปน รูปาทีนิ เผณุปิณฺฑาทิสทิสภาเวน ปสฺสนฺโต น อสาเรสุ สารทสฺสี โหติ. วิเสสโต จ อชฺฌตฺติกรูปํ อสุภโต ปสฺสนฺโต @เชิงอรรถ: ^๑ ก. สุฬารํปิ ^๒ ก. เอวํ ปสฺสนฺตสฺส อตฺถสิทฺธิ โหติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙.

กพฬิงฺการาหารํ ปริชานาติ, อสุเภ สุภนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, กาโมฆํ อุตฺตรติ, กามโยเคน วิสํยุชฺชติ, กามาสเวน อนาสโว โหติ, อภิชฺฌากายคนฺถํ ภินฺทติ, กามุปาทานํ น อุปาทิยติ. เวทนํ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต ผสฺสาหารํ ปริชานาติ, ทุกฺเข สุขนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ภโวฆํ อุตฺตรติ, ภวโยเคน วิสํยุชฺชติ, ภวาสเวน อนาสโว โหติ, พฺยาปาทกายคนฺถํ ภินฺทติ, สีลพฺพตุปาทานํ น อุปาทิยติ. สญฺญํ สงฺขาเร จ อนตฺตโต ปสฺสนฺโต มโนสญฺเจตนาหารํ ปริชานาติ, อนตฺตนิ อตฺตาติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ทิฏฺโฐฆํ อุตฺตรติ, ทิฏฺฐิโยเคน วิสํยุชฺชติ, ทิฏฺฐาสเวน อนาสโว โหติ, อิทํ สจฺจาภินิเวสกายคนฺถํ ภินฺทติ, อตฺตวาทุปาทานํ น อุปาทิยติ. วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต วิญฺญาณาหารํ ปริชานาติ, อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, อวิชฺโชฆํ อุตฺตรติ, อวิชฺชาโยเคน วิสํยุชฺชติ, อวิชฺชาสเวน อนาสโว โหติ, สีลพฺพตปรามาสกายคนฺถํ ภินฺทติ, ทิฏฺฐุปาทานํ น อุปาทิยติ. เอวํ มหานิสํสํ วธกาทิวเสน ทสฺสนํ ยสฺมา ตสฺมา ขนฺเธ ธีโร วธกาทิวเสน ปสฺเสยฺยาติ. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๒๑-๓๙. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=54&A=474&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=474&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=1 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=1 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=1 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=1 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_35