อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

หน้าที่ ๗๙.
วิญฺญาณธาตุคฺคหเณน ตสฺสา ปุเรจาริกปจฺฉาจาริกตฺตา มโนธาตุ คหิตาว โหติ.
จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทโย สุตฺเต อาคตาเอว, เสสา นว อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพา.
จกฺขุวิญฺญาณธาตุคฺคหเณน หิ ตสฺสา นิสฺสยภูตา จกฺขุธาตุ อารมฺมณภูตา รูปธาตุ
จ คหิตาว โหนติ. เอวํ โสตวิญฺญาณธาตุอาทิคฺคหเณน โสตธาตุอาทโยติ
อฏฺฐารสปิ คหิตาว โหนฺติ. ตาสุ ทสหิ ธาตูหิ รูปปริคฺคโห กถิโต โหติ, สตฺตหิ
อรูปปริคฺคโห, ธมฺมธาตุยา สิยา รูปปริคฺคโห สิยา อรูปปริคฺคโห. อิติ อฑฺเฒกาทสหิ
ธาตูหิ รูปปริคฺคโห, อฑฺฒฏฺฐธาตูหิ อรูปปริคฺคโหติ รูปารูปปริคฺคโห กถิโต โหติ.
รูปารูปํ ปญฺจกฺขนฺธา ทสฺเสตพฺพา, ๑- ตํ โหติ ทุกฺขสจฺจํ, ตํสมุฏฺฐาปิกา
ปุริมตณหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, ตมฺปชานโก ๒- มคฺโค
มคฺคสจฺจนฺติ อิทํ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ อฏฺฐารสธาตุวเสน อภินิวิฏฺฐสฺส ภิกฺขุโน ยาว
อรหตฺตา มตฺถกํ ปาเปตฺวา นิคมนํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     [๑๗๙] อิทานิ ทุติยฉกฺกํ ทสฺเสนฺโต อปราปิ ฉ ธาตุโยติอาทิมาห.
ตตฺถ สุขธาตุ ทุกฺขธาตูติ กายปฺปสาทวตฺถุกานิ สุขทุกฺขานิ สปฺปฏิปกฺขวเสน
ยุคฬกโต ทสฺสิตานิ. สุขํ หิ ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺโข, ทุกฺขํ สุขสฺส. ยตฺตกํ สุเขน
ผริตฏฺฐานํ, ตตฺตกํ ทุกฺขํ ผรติ. ยตฺตกํ ทุกฺเขน ผริตฏฺฐานํ, ตตฺตกํ สุขํ ผรติ.
โสมนสฺสธาตุ โทมนสฺสธาตูติ อิทมฺปิ ตเถว ยุคฬกํ กตํ. โสมนสฺสญฺหิ
โทมนสฺสสฺส ปฏิปกฺโข, โทมนสฺสํ โสมนสฺสสฺส. ยตฺตกํ โสมนสฺเสน ผริตฏฺฐานํ,
ตตฺตกํ โทมนสฺสํ ผรติ. ยตฺตกํ โทมนสฺเสน ผริตฏฺฐานํ, ตตฺตกํ โสมนสฺสํ
ผรติ.
     อุเปกฺขาธาตุ อวิชฺชาธาตูติ อิทํ  ปน ปททฺวยํ ๓- สริกฺขกวเสน ยุคฬกํ
กตํ. อุภยมฺปิ เหตํ อวิภูตตฺตา สริกฺขกํ โหติ. ตตฺถ สุขทุกฺขธาตุคฺคหเณน
ตํสมฺปยุตฺตา กายวิญฺญาณธาตุ วตฺถุภูตา กายธาตุ อารมฺมณภูตา โผฏฺฐพฺพธาตุ
จ คหิตาว โหนฺติ. โสมนสฺสโทมนสฺสธาตุคฺคหเณน ตํสมฺปยุตฺตา มโนวิญฺญาณธาตุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. ตํปชานโน    ๓ ฉ.ม. ทฺวยํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๐.
คหิตา โหติ. อวิชฺชาธาตุคฺคหเณน ธมฺมธาตุ คหิตา. อุเปกฺขาธาตุคฺคหเณน
จกฺขุโสตฆานชิวฺหาวิญฺญาณธาตุมโนธาตุโย ตาสํเยว วตฺถารมฺมณภูตา
จกฺขุธาตุรูปธาตุอาทโย จ คหิตาติ เอวํ อฏฺฐารสปิ ธาตุโย คหิตาว โหนฺติ. อิทานิ
ตาสุ ทสหิ ธาตูหิ รูปปริคฺคโหติอาทิ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
เอวมฺปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา มตฺถกํ ปาเปตฺวา นิคมนํ กถิตํ โหตีติ
เวทิตพฺพํ. ตตฺถ กตมา สุขธาตุ, ยํ กายิกํ สาตนฺติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนว.
     [๑๘๑] ตติยฉกฺเก กาโมติ เทฺว กามา วตฺถุกาโม จ กิเลสกาโม จ.
ตตฺถ กิเลสกามํ สนฺธาย กามปฏิสํยุตฺตา ธาตุ กามธาตุ, กามวิตกฺกสฺเสตํ นามํ.
วตฺถุกามํ สนฺธาย กาโมเยว ธาตุ กามธาตุ, กามาวจรธมฺมานเมตํ นามํ.
พฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, พฺยาปาทวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. พฺยาปาโทว
ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, ทสอาฆาตวตฺถุกสฺส ปฏิฆสฺเสตํ นามํ. วิหึสาปฏิสํยุตฺตา
ธาตุ วิหึสาธาตุ, วิหึสาวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. วิหึสาเยว ธาตุ วิหึสาธาตุ,
ปรสตฺตวิเหฐนสฺเสตํ ๑- นามํ. อยมฺปน เหฏฺฐา อนาคตตฺตา เอวํ อตฺถาทิวิภาคโต
เวทิตพฺพา:- วิหึสนฺติ เอตาย สตฺเต, วิหึสนํ วา เอตํ สตฺตานนฺติ วิหึสา.
สา วิเหฐนลกฺขณา กรุณาปฏิปกฺขลกฺขณา วา. ปรสนฺตาเน อุพฺเพคชนนรสา
สกสนฺตาเน กรุณาวิทฺธํสนรสา วา. ทุกฺขายตนปจฺจุปฏฺฐานา, ปฏิฆปทฏฺฐานาติ
เวทิตพฺพา. เนกฺขมฺมํ วุจฺจติ โลภา นิกฺขนฺตตฺตา อโลโภ, นีวรเณหิ นิกฺขนฺตตฺตา
ปฐมชฺฌานํ, สพฺพากุสเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา สพฺพกุสลํ. เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺตา ธาตุ
เนกฺขมฺมธาตุ, เนกฺขมฺมวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. เนกฺขมฺมเมว ธาตุ เนกฺขมฺมธาตุ,
สพฺพสฺสาปิ กุสลสฺเสตํ นามํ. อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา ธาตุ อพฺยาปาทธาตุ,
อพฺยาปาทวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. อพฺยาปาโทว ธาตุ อพฺยาปาทธาตุ, เมตฺตาเยตํ
นามํ. อวิหึสาปฏิสํยุตฺตา ธาตุ อวิหึสาธาตุ, อวิหึสาวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. อวิหึสาว
ธาตุ อวิหึสาธาตุ. กรุณาเยตํ นามํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปรสตฺตวิเหสนสฺเสตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๑.
     [๑๘๒] อิทานิ  ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตมา กามธาตูติ ปทภาชนํ
อารทฺธํ. ตตฺถ ปฏิสํยุตฺโตติ สมฺปโยควเสน ปฏิสํยุตฺโต. ตกฺโก วิตกฺโกติอาทีนิ
วุตฺตตฺถาเนว. วิเหเฐตีติ พาเธติ ทุกฺขาเปติ. เหฐนาติ ปาณิปฺปหาราทีหิ พาธนา
ทุกฺขุปฺปาทนา. พลวเหฐนา วิเหฐนา. หึสนฺติ เอตายาติ หึสนา. พลวหึสนา
วิหึสนา. โรสนาติ ฆฏฺฏนา. วิโรสนาติ พลวฆฏฺฏนา. สพฺพตฺถ วิอุปสคฺเคน ๑-
ปทํ วฑฺฒิตํ. อุปหนนฺติ เอเตนาติ อุปฆาโต, ปเรสํ อุปฆาโต ปรูปฆาโต.
     เมตฺตายนฺติ เอตายาติ เมตฺติ. เมตฺตายนากาโร เมตฺตายนา. เมตฺตาย
อยิตสฺส เมตฺตาสมงฺคิโน ภาโว เมตฺตายิตตฺตํ. พฺยาปาเทน วิมุตฺตสฺส เจตโส
วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺติ. เอตฺถ จ ปุริเมหิ ตีหิ อุปจารปฺปตฺตาปิ
อปฺปนาปฺปตฺตาปิ ๒- เมตฺตา กถิตา, ปจฺฉิเมน อปฺปนาปฺปตฺตาว.
     กรุณายนฺติ เอตายาติ กรุณา. กรุณายนากาโร กรุณายนา. กรุณาย
อยิตสฺส กรุณาสมงฺคิโน ภาโว กรุณายิตตฺตํ. วิหึสาย วิมุตฺตสฺส เจตโส วิมุตฺติ
เจโตวิมุตฺติ. อิธาปิ ปุริมนเยเนว อุปจารปฺปนาเภโท เวทิตพฺโพ. อุภยตฺถาปิ จ
ปริโยสานปเท เมตฺตา กรุณาติ เจโตวิมุตฺติวิเสสนตฺถํ วุตฺตํ.
     เอตฺถ จ กามวิตกฺโก สตฺเตสุปิ อุปฺปชฺชติ สงฺขาเรสุปิ. อุภยตฺถ อุปฺปนฺโนปิ
กมฺมปถเภโทว. พฺยาปาโท ปน สตฺเตสุ อุปฺปนฺโนเยว กมฺมปถํ ภินฺทติ, น
อิตโร. วิหึสายปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ ทุพฺพิธา กถา สพฺพสงฺคาหิกา เจว
อสมฺภินฺนา จ. กามธาตุคฺคหเณน หิ พฺยาปาทวิหึสาธาตุโยปิ คหิตา.
กามธาตุ ยาเยว ปน นีหริตฺวา นีหริตฺวา เทฺวปิ เอตา ทสฺสิตาติ อยํ ตาเวตฺถ
สพฺพสงฺคาหิกกถา. ฐเปตฺวา ปน พฺยาปาทวิหึสาธาตุโย เสสา สพฺพาปิ
กามธาตุเอวาติ อยํ อสมฺภินฺนกถา นาม. เนกฺขมฺมธาตุคฺคหเณนาปิ
อพฺยาปาทอวิหึสาธาตุโย คหิตาเยว. เนกฺขมฺมธาตุโต ปน นีหริตฺวา นีหริตฺวา
ตทุภยมฺปิ ทสฺสิตนฺติ อยเมตฺถาปิ สพฺพสงฺคาหิกกถา. ฐเปตฺวา อพฺยาปาทอวิหึสาธาตุโย
อวเสสา เนกฺขมฺมธาตูติ อยํ อสมฺภินฺนกถา นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สพฺพตฺถ วา อุปสคฺเคน, ฉ. สพฺพตฺถ วา วิอุปสคฺเคน     ๒ สี. อปฺปณาปตฺตาปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๒.
     อิมาหิ จ ฉหิ ธาตูหิ ปริคฺคหิตาหิ อฏฺฐารส ธาตุโย ปริคฺคหิตาว
โหนฺติ. สพฺพาปิ หิ ตา ธาตุโย กามธาตุโตว นีหริตฺวา นีหริตฺวา ลพฺภาเปตพฺพา ๑-
อฏฺฐารส ธาตุโยว โหนฺตีติ ติณฺณํ ฉกฺกานํ วเสน อฏฺฐารส โหนฺติ. เอวมฺปน
อคฺคเหตฺวา เอเกกสฺมึ ฉกฺเก วุตฺตนเยเนว ๒- อฏฺฐารส อฏฺฐารส กตฺวา สพฺพานิปิ
ตานิ อฏฺฐารสกานิ เอกชฺฌํ อภิสงฺขิปิตฺวาปิ ๓- อฏฺฐารเสว โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อิติ อิมสฺมึ สุตฺตนฺตภาชนีเย โสฬสธาตุโย กามาวจรา, เทฺว เตภูมิกาติ เอวเมตฺถ
สมฺมสนวาโรว ๔- กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๗๙-๘๒.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=54&A=1839&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=1839&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=114
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=2064
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=2068
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=2068
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35