อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

หน้าที่ ๗๗.
อุคฺคารหิกฺการาทิปวตฺตกา ๑- อุทฺธํ อาโรหนวาตา. อโธคมา วาตาติ
อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณกา อโธ โอโรหนวาตา. กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตา.
โกฏฺาสยา วาตาติ อนฺตานํ อนฺโตวาตา. องฺคมงฺคานุสาริโน วาตาติ
ธมนีชาลานุสาเรน สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมิญฺชนปสารณาทินิพฺพตฺตกา
วาตา. สตฺถกวาตาติ สนฺธิพนฺธนานิ กตฺตริยา ฉินฺทนฺตา วิย ปวตฺตวาตา.
ขุรกวาตาติ ขุเรน วิย หทยํ ผาลนกวาตา. ๒- อุปฺปลกวาตาติ หทยมํสเมว
อุปฺปาฏนกวาตา. อสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนนาสิกาวาโต ปสฺสาโสติ
พหินิกฺขมนนาสิกาวาโต. เอตฺถ จ ปุริมา สพฺเพ จตุสมุฏฺานา, อสฺสาสปสฺสาสา
จิตฺตสมุฏฺานาว. อยเมตฺถ ปทวณฺณนา.
     อิทํ ปน มนสิการวิธานํ:- อิธ ภิกฺขุ อุทฺธงฺคมาทิเภเท วาเต อุทฺธงฺ
คมาทิวเสน ปริคฺคเหตฺวา "อุทฺธงฺคมา วาตา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก
โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต วิตฺถมฺภนากาโร วาโยธาตู"ติ
มนสิกโรติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ยํ วาปนาติ เสเส วาโยโกฏฺาเส อนุคตา
วาตา อิธ เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺา.
     พาหิรวาโยธาตุนิทฺเทเส ปุรตฺถิมา วาตาติ ปุรตฺถิมทิสโต อาคตา วาตา.
ปจฺฉิมุตฺตรทกฺขิเณสุปิ เอเสว นโย. สรชา วาตาติ สห รเชน สรชา. อรชา
วาตาติ รชวิรหิตา สุทฺธา อรชา นาม. สีตาติ สีตอุตุสมุฏฺานา สีตพลาหกนฺตเร
สมุฏฺิตา. อุณฺหาติ อุณฺหอุตุสมุฏฺานา อุณฺหพลาหกนฺตเร สมุฏฺิตา.
ปริตฺตาติ มนฺทวาตา ตนุกวาตา. ๓- อธิมตฺตาติ พลววาตา. กาฬาติ
กาฬพลาหกนฺตเร สมุฏฺิตา. เยหิ อพฺภาหโต ฉวิวณฺโณ กาฬโก โหติ, เตสํ เอตํ
อธิวจนนฺติปิ เอเก. เวรมฺภวาตาติ โยชนโต อุปริ วายนวาตา. ปกฺขวาตาติ
อนฺตมโส มกฺขิกายปิ ปกฺขายูหนสมุฏฺิตา วาตา. สุปณฺณวาตาติ ครุฬวาตา.
กามญฺจ อิเมปิ ปกฺขวาตาว, อุสฺสทวเสน ปน วิสุํ คหิตา. ตาลวณฺฏวาตาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. อุคฺคารหิกฺกาทิ...    ๒ ฉ.ม. ผาลนวาตา    ๓ ฉ.ม. มนฺทา ตนุกวาตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๘.
ตาลปณฺเณหิ วา อญฺเน วา เกนจิ มณฺฑลสณฺาเนน สมุฏฺาปิตา วาตา.
วิธูปนวาตาติ วีชนปตฺตเกน สมุฏฺาปิตา วาตา. อิมานิ จ ตาลวณฺฏวิธูปนานิ
อนุปฺปนฺนมฺปิ วาตํ อุปฺปาเทนฺติ, อุปฺปนฺนมฺปิ ปริวตฺเตนฺติ. ยํ วา ปนาติ อิธ
ปาลิยํ อาคเต เปตฺวา เสสา วาตา เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺา.
     [๑๗๗] อากาสธาตุนิทฺเทเส อปฺปฏิฆฏฺฏนฏฺเน น กสฺสตีติ อากาโส.
อากาโสว อากาสภาวํ คตตฺตา อากาสคตํ. อฆฏฺฏนียตาย อฆํ. อฆเมว อฆภาวํ
คตตฺตา อฆคตํ. วิวโรติ อนฺตรํ. ตเทว วิวรภาวํ คตตฺตา วิวรคตํ. อสมฺผุฏฺ
มํสโลหิเตหีติ มํสโลหิเตหิ นิสฺสฏํ. กณฺณจฺฉิทฺทนฺติอาทิ ปน ตสฺเสว ปเภททสฺสนํ.
ตตฺถ กณฺณจฺฉิทฺทนฺติ กณฺณสฺมึ ฉิทฺทํ วิวรํ มํสโลหิเตหิ อสมฺผุฏฺโกาโส.
เสเสสุปิ เอเสว นโย. เยนาติ เยน วิวเรน เอตํ อสิตาทิเภทํ อชฺโฌหรณียํ
อชฺโฌหรติ, อนฺโต ปเวเสติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ อนฺโตอุทรปฏลสงฺขาเต โอกาเส
เอตเทว จตุพฺพิธํ อชฺโฌหรณียํ ติฏฺติ. เยนาติ เยน วิวเรน สพฺพมฺเปตํ วิปกฺกํ
กสฏภาวํ อาปนฺนํ นิกฺขมติ, ตํ อุทรปฏลโต ยาว กรีสมคฺคา วิทตฺถิจตุรงฺคุลมตฺตํ
ฉิทฺทํ มํสโลหิเตหิ อสมฺผุฏฺ นิสฺสฏํ อากาสธาตูติ เวทิตพฺพํ. ยํ วา ปนาติ
เอตฺถ จมฺมนฺตรํ มํสนฺตรํ นหารุนฺตรํ อฏฺินฺตรํ โลมนฺตรนฺติ อิทํ สพฺพํ
เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺ.
     พาหิรกอากาสธาตุนิทฺเทเส อสมฺผุฏฺ จตูหิ มหาภูเตหีติ จตูหิ มหาภูเตหิ
นิสฺสฏํ ภิตฺติฉิทฺทกวาฏฉิทฺทาทิกํ เวทิตพฺพํ. อิมินา ยสฺมึ อากาเส ปริกมฺมํ
กโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ ตํ กถิตํ.
     [๑๗๘] วิญฺาณธาตุนิทฺเทเส จกฺขุวิญฺาณสงฺขาตา ธาตุ จกฺขุวิญฺาณธาตุ.
เสสาสุปิ เอเสว นโย. อิติ อิมาสุ ฉสุ ธาตูสุ ปริคฺคหิตาสุ อฏฺารส
ธาตุโย ปริคฺคหิตาว โหนฺติ. กถํ? ปวีเตโชวาโยธาตุคฺคหเณน ตาว
โผฏฺพฺพธาตุ คหิตาว โหติ, อาโปธาตุอากาสธาตุคฺคหเณน ธมฺมธาตุ,
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๙.
วิญฺาณธาตุคฺคหเณน ตสฺสา ปุเรจาริกปจฺฉาจาริกตฺตา มโนธาตุ คหิตาว โหติ.
จกฺขุวิญฺาณธาตุอาทโย สุตฺเต อาคตาเอว, เสสา นว อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพา.
จกฺขุวิญฺาณธาตุคฺคหเณน หิ ตสฺสา นิสฺสยภูตา จกฺขุธาตุ อารมฺมณภูตา รูปธาตุ
จ คหิตาว โหนติ. เอวํ โสตวิญฺาณธาตุอาทิคฺคหเณน โสตธาตุอาทโยติ
อฏฺารสปิ คหิตาว โหนฺติ. ตาสุ ทสหิ ธาตูหิ รูปปริคฺคโห กถิโต โหติ, สตฺตหิ
อรูปปริคฺคโห, ธมฺมธาตุยา สิยา รูปปริคฺคโห สิยา อรูปปริคฺคโห. อิติ อฑฺเฒกาทสหิ
ธาตูหิ รูปปริคฺคโห, อฑฺฒฏฺธาตูหิ อรูปปริคฺคโหติ รูปารูปปริคฺคโห กถิโต โหติ.
รูปารูปํ ปญฺจกฺขนฺธา ทสฺเสตพฺพา, ๑- ตํ โหติ ทุกฺขสจฺจํ, ตํสมุฏฺาปิกา
ปุริมตณหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, ตมฺปชานโก ๒- มคฺโค
มคฺคสจฺจนฺติ อิทํ จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ อฏฺารสธาตุวเสน อภินิวิฏฺสฺส ภิกฺขุโน ยาว
อรหตฺตา มตฺถกํ ปาเปตฺวา นิคมนํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     [๑๗๙] อิทานิ ทุติยฉกฺกํ ทสฺเสนฺโต อปราปิ ฉ ธาตุโยติอาทิมาห.
ตตฺถ สุขธาตุ ทุกฺขธาตูติ กายปฺปสาทวตฺถุกานิ สุขทุกฺขานิ สปฺปฏิปกฺขวเสน
ยุคฬกโต ทสฺสิตานิ. สุขํ หิ ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺโข, ทุกฺขํ สุขสฺส. ยตฺตกํ สุเขน
ผริตฏฺานํ, ตตฺตกํ ทุกฺขํ ผรติ. ยตฺตกํ ทุกฺเขน ผริตฏฺานํ, ตตฺตกํ สุขํ ผรติ.
โสมนสฺสธาตุ โทมนสฺสธาตูติ อิทมฺปิ ตเถว ยุคฬกํ กตํ. โสมนสฺสญฺหิ
โทมนสฺสสฺส ปฏิปกฺโข, โทมนสฺสํ โสมนสฺสสฺส. ยตฺตกํ โสมนสฺเสน ผริตฏฺานํ,
ตตฺตกํ โทมนสฺสํ ผรติ. ยตฺตกํ โทมนสฺเสน ผริตฏฺานํ, ตตฺตกํ โสมนสฺสํ
ผรติ.
     อุเปกฺขาธาตุ อวิชฺชาธาตูติ อิทํ  ปน ปททฺวยํ ๓- สริกฺขกวเสน ยุคฬกํ
กตํ. อุภยมฺปิ เหตํ อวิภูตตฺตา สริกฺขกํ โหติ. ตตฺถ สุขทุกฺขธาตุคฺคหเณน
ตํสมฺปยุตฺตา กายวิญฺาณธาตุ วตฺถุภูตา กายธาตุ อารมฺมณภูตา โผฏฺพฺพธาตุ
จ คหิตาว โหนฺติ. โสมนสฺสโทมนสฺสธาตุคฺคหเณน ตํสมฺปยุตฺตา มโนวิญฺาณธาตุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. ตํปชานโน    ๓ ฉ.ม. ทฺวยํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๐.
คหิตา โหติ. อวิชฺชาธาตุคฺคหเณน ธมฺมธาตุ คหิตา. อุเปกฺขาธาตุคฺคหเณน
จกฺขุโสตฆานชิวฺหาวิญฺาณธาตุมโนธาตุโย ตาสํเยว วตฺถารมฺมณภูตา
จกฺขุธาตุรูปธาตุอาทโย จ คหิตาติ เอวํ อฏฺารสปิ ธาตุโย คหิตาว โหนฺติ. อิทานิ
ตาสุ ทสหิ ธาตูหิ รูปปริคฺคโหติอาทิ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
เอวมฺปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา มตฺถกํ ปาเปตฺวา นิคมนํ กถิตํ โหตีติ
เวทิตพฺพํ. ตตฺถ กตมา สุขธาตุ, ยํ กายิกํ สาตนฺติอาทีนิ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว.
     [๑๘๑] ตติยฉกฺเก กาโมติ เทฺว กามา วตฺถุกาโม จ กิเลสกาโม จ.
ตตฺถ กิเลสกามํ สนฺธาย กามปฏิสํยุตฺตา ธาตุ กามธาตุ, กามวิตกฺกสฺเสตํ นามํ.
วตฺถุกามํ สนฺธาย กาโมเยว ธาตุ กามธาตุ, กามาวจรธมฺมานเมตํ นามํ.
พฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, พฺยาปาทวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. พฺยาปาโทว
ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, ทสอาฆาตวตฺถุกสฺส ปฏิฆสฺเสตํ นามํ. วิหึสาปฏิสํยุตฺตา
ธาตุ วิหึสาธาตุ, วิหึสาวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. วิหึสาเยว ธาตุ วิหึสาธาตุ,
ปรสตฺตวิเหนสฺเสตํ ๑- นามํ. อยมฺปน เหฏฺา อนาคตตฺตา เอวํ อตฺถาทิวิภาคโต
เวทิตพฺพา:- วิหึสนฺติ เอตาย สตฺเต, วิหึสนํ วา เอตํ สตฺตานนฺติ วิหึสา.
สา วิเหนลกฺขณา กรุณาปฏิปกฺขลกฺขณา วา. ปรสนฺตาเน อุพฺเพคชนนรสา
สกสนฺตาเน กรุณาวิทฺธํสนรสา วา. ทุกฺขายตนปจฺจุปฏฺานา, ปฏิฆปทฏฺานาติ
เวทิตพฺพา. เนกฺขมฺมํ วุจฺจติ โลภา นิกฺขนฺตตฺตา อโลโภ, นีวรเณหิ นิกฺขนฺตตฺตา
ปมชฺฌานํ, สพฺพากุสเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา สพฺพกุสลํ. เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺตา ธาตุ
เนกฺขมฺมธาตุ, เนกฺขมฺมวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. เนกฺขมฺมเมว ธาตุ เนกฺขมฺมธาตุ,
สพฺพสฺสาปิ กุสลสฺเสตํ นามํ. อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา ธาตุ อพฺยาปาทธาตุ,
อพฺยาปาทวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. อพฺยาปาโทว ธาตุ อพฺยาปาทธาตุ, เมตฺตาเยตํ
นามํ. อวิหึสาปฏิสํยุตฺตา ธาตุ อวิหึสาธาตุ, อวิหึสาวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. อวิหึสาว
ธาตุ อวิหึสาธาตุ. กรุณาเยตํ นามํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปรสตฺตวิเหสนสฺเสตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๑.
     [๑๘๒] อิทานิ  ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตมา กามธาตูติ ปทภาชนํ
อารทฺธํ. ตตฺถ ปฏิสํยุตฺโตติ สมฺปโยควเสน ปฏิสํยุตฺโต. ตกฺโก วิตกฺโกติอาทีนิ
วุตฺตตฺถาเนว. วิเหเตีติ พาเธติ ทุกฺขาเปติ. เหนาติ ปาณิปฺปหาราทีหิ พาธนา
ทุกฺขุปฺปาทนา. พลวเหนา วิเหนา. หึสนฺติ เอตายาติ หึสนา. พลวหึสนา
วิหึสนา. โรสนาติ ฆฏฺฏนา. วิโรสนาติ พลวฆฏฺฏนา. สพฺพตฺถ วิอุปสคฺเคน ๑-
ปทํ วฑฺฒิตํ. อุปหนนฺติ เอเตนาติ อุปฆาโต, ปเรสํ อุปฆาโต ปรูปฆาโต.
     เมตฺตายนฺติ เอตายาติ เมตฺติ. เมตฺตายนากาโร เมตฺตายนา. เมตฺตาย
อยิตสฺส เมตฺตาสมงฺคิโน ภาโว เมตฺตายิตตฺตํ. พฺยาปาเทน วิมุตฺตสฺส เจตโส
วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺติ. เอตฺถ จ ปุริเมหิ ตีหิ อุปจารปฺปตฺตาปิ
อปฺปนาปฺปตฺตาปิ ๒- เมตฺตา กถิตา, ปจฺฉิเมน อปฺปนาปฺปตฺตาว.
     กรุณายนฺติ เอตายาติ กรุณา. กรุณายนากาโร กรุณายนา. กรุณาย
อยิตสฺส กรุณาสมงฺคิโน ภาโว กรุณายิตตฺตํ. วิหึสาย วิมุตฺตสฺส เจตโส วิมุตฺติ
เจโตวิมุตฺติ. อิธาปิ ปุริมนเยเนว อุปจารปฺปนาเภโท เวทิตพฺโพ. อุภยตฺถาปิ จ
ปริโยสานปเท เมตฺตา กรุณาติ เจโตวิมุตฺติวิเสสนตฺถํ วุตฺตํ.
     เอตฺถ จ กามวิตกฺโก สตฺเตสุปิ อุปฺปชฺชติ สงฺขาเรสุปิ. อุภยตฺถ อุปฺปนฺโนปิ
กมฺมปถเภโทว. พฺยาปาโท ปน สตฺเตสุ อุปฺปนฺโนเยว กมฺมปถํ ภินฺทติ, น
อิตโร. วิหึสายปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ ทุพฺพิธา กถา สพฺพสงฺคาหิกา เจว
อสมฺภินฺนา จ. กามธาตุคฺคหเณน หิ พฺยาปาทวิหึสาธาตุโยปิ คหิตา.
กามธาตุ ยาเยว ปน นีหริตฺวา นีหริตฺวา เทฺวปิ เอตา ทสฺสิตาติ อยํ ตาเวตฺถ
สพฺพสงฺคาหิกกถา. เปตฺวา ปน พฺยาปาทวิหึสาธาตุโย เสสา สพฺพาปิ
กามธาตุเอวาติ อยํ อสมฺภินฺนกถา นาม. เนกฺขมฺมธาตุคฺคหเณนาปิ
อพฺยาปาทอวิหึสาธาตุโย คหิตาเยว. เนกฺขมฺมธาตุโต ปน นีหริตฺวา นีหริตฺวา
ตทุภยมฺปิ ทสฺสิตนฺติ อยเมตฺถาปิ สพฺพสงฺคาหิกกถา. เปตฺวา อพฺยาปาทอวิหึสาธาตุโย
อวเสสา เนกฺขมฺมธาตูติ อยํ อสมฺภินฺนกถา นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สพฺพตฺถ วา อุปสคฺเคน, ฉ. สพฺพตฺถ วา วิอุปสคฺเคน     ๒ สี. อปฺปณาปตฺตาปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๒.
     อิมาหิ จ ฉหิ ธาตูหิ ปริคฺคหิตาหิ อฏฺารส ธาตุโย ปริคฺคหิตาว
โหนฺติ. สพฺพาปิ หิ ตา ธาตุโย กามธาตุโตว นีหริตฺวา นีหริตฺวา ลพฺภาเปตพฺพา ๑-
อฏฺารส ธาตุโยว โหนฺตีติ ติณฺณํ ฉกฺกานํ วเสน อฏฺารส โหนฺติ. เอวมฺปน
อคฺคเหตฺวา เอเกกสฺมึ ฉกฺเก วุตฺตนเยเนว ๒- อฏฺารส อฏฺารส กตฺวา สพฺพานิปิ
ตานิ อฏฺารสกานิ เอกชฺฌํ อภิสงฺขิปิตฺวาปิ ๓- อฏฺารเสว โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อิติ อิมสฺมึ สุตฺตนฺตภาชนีเย โสฬสธาตุโย กามาวจรา, เทฺว เตภูมิกาติ เอวเมตฺถ
สมฺมสนวาโรว ๔- กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๗๗-๘๒.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=54&A=1792&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=1792&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=114
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=2064
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=2068
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=2068
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35