บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๕๓

หน้าที่ ๑๙๒.

วิชานาตีติ วิญฺาณํ, วิญฺาณเมว ขนฺโธ วิญฺาณกฺขนฺโธ. ตสฺส ราสิอาทิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "มหาอุทกกฺขนฺโธเตฺวว สงฺขํ ^๑- คจฺฉตี"ติ ^๒- เอตฺถ หิ ราสฏฺเน ขนฺโธ วุตฺโต. "สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ"ติอาทีสุ ^๓- คุณฏฺเน. "อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธนฺ"ติ ^๔- เอตฺถ ปณฺณตฺติมตฺตฏฺเน. อิธ ปน รุฬฺหิโต ขนฺโธ วุตฺโต. ราสฏฺเน หิ วิญฺาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิญฺาณํ. ตสฺมา ยถา รุกฺขสฺส เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต รุกฺขํ ฉินฺทตีติ วุจฺจติ, เอวเมว วิญฺาณกฺขนฺธสฺส เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิญฺาณํ รุฬฺหิโต วิญฺาณกฺขนฺโธติ วุตฺตํ. ตชฺชามโนวิญฺาณธาตูติ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา มโนวิญฺาณธาตุ. อิมสฺมึ หิ ปเท เอกเมว จิตฺตํ มินนฏฺเน มโน, วิชานนฏฺเน วิญฺาณํ, สภาวฏฺเน วา นิสฺสตฺตฏฺเน วา ธาตูติ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตํ. อิติ อิมสฺมึ ผสฺสปญฺจเก ผสฺโส ตาว ยสฺมา ผสฺโสเอว, น ตชฺชามโนวิญฺาณธาตุสมฺผสฺสโช. จิตฺตญฺจ ยสฺมา ตชฺชามโนวิญฺาณธาตุเอว, ตสฺมา อิมสฺมึ ปททฺวเย "ตชฺชามโนวิญฺาณธาตุ- สมฺผสฺสชา"ติ ปญฺตฺติ น อาโรปิตา. วิตกฺกปทาทีสุ ปน ลพฺภมานาปิ อิธ ปจฺฉินฺนตฺตา น อุทฺธฏา. อิเมสญฺจ ปน ผสฺสปญฺจกานํ ธมฺมานํ ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ วินิพฺโภคํ กตฺวา ปญฺตฺตึ อุทฺธรมาเนน ภควตา ทุกฺกรํ กตํ. นานาอุทกานํ หิ นานาเตลานํ วา เอกภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ทิวสํ นิมฺมถิตานํ วณฺณคนฺธรสานํ นานตาย ทิสฺวา วา ฆายิตฺวา วา สายิตฺวา วา นานากรณํ สกฺกา ภเวยฺย าตุํ, เอวํ สนฺเตปิ ตํ ทุกฺกรนฺติ วุตฺตํ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ^๕- ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ วินิพฺโภคํ กตฺวา ปญฺตฺตึ อุทฺธรมาเนน อติทุกฺกรํ กตํ. เตนาห อายสฺมา นาคเสนตฺเถโร:- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สงฺขฺยํ ^๒ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๕๑/๖๓ @^๓ ที.ปา. ๑๑/๓๑๑/๒๐๔ ^๔ สํ. สฬา. ๑๘/๒๔๒/๑๖๗ @^๕ ฉ.ม. ปวตฺตมานานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๓.

ทุกฺกรํ มหาราช ภควตา กตนฺติ. กึ ปน ภนฺเต นาคเสน ภควตา ทุกฺกรํ กตนฺติ? ทุกฺกรํ มหาราช ภควตา กตํ, ยํ อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ววฏฺานํ อกฺขาตํ "อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺา, อยํ เจตนา, อิทํ จิตฺตนฺ"ติ. โอปมฺมํ ภนฺเต กโรหีติ. ยถา มหาราช โกจิเทว ปุริโส นาวาย สมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา หตฺถปุเฏน อุทกํ คเหตฺวา ชิวฺหาย สายิตฺวา ชาเนยฺย นุ โข มหาราช โส ปุริโส "อิทํ คงฺคาย อุทกํ, อิทํ ยมุนาย อุทกํ, อิทํ อจิรวติยา อุทกํ, อิทํ สรภุยา อุทกํ, อิทํ มหิยา อุทกนฺ"ติ. ทุกฺกรํ ภนฺเต นาคเสน ชานิตุนฺติ. ตโต ทุกฺกรตรํ โข มหาราช ภควตา กตํ, ยํ อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ฯเปฯ อิทํ จิตฺตนฺติ. ^๑- [๗] วิตกฺกนิทฺเทเส ตกฺกนวเสน ตกฺโก, ตสฺส "กิตฺตกํ ตกฺเกสิ? กุมฺภํ ตกฺเกสิ, สกฏํ ตกฺเกสิ, โยชนํ ตกฺเกสิ, อฑฺฒโยชนํ ตกฺเกสี"ติ เอวํ ตกฺกนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา. อิทํ ตกฺกสฺส สภาวปทํ. วิตกฺกนวเสน วิตกฺโก. พลวตรตกฺกสฺเสตํ นามํ. สุฏฺุ กปฺปนวเสน สงฺกปฺโป, เอกคฺคจิตฺตํ อารมฺมเณ อปฺเปตีติ อปฺปนา. ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ, พลวตรา วา อปฺปนา พฺยปฺปนา. อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ ปติฏฺาเปตีติ เจตโส อภินิโรปนา. ยาถาวตาย นิยฺยานิกตาย จ กุสลภาวปฺปตฺโต ปสฏฺโ สงฺกปฺโปติ สมฺมาสงฺกปฺโป. [๘] วิจารนิทฺเทเส อารมฺมเณ จรณวเสน จาโร. อิทมสฺส สภาวปทํ. วิจรณวเสน วิจาโร. อนุคนฺตฺวา วิจรณวเสน อนุวิจาโร, อุปคนฺตฺวา วิจรณวเสน อุปวิจาโรติ. อุปสคฺควเสน วา ปทานิ วฑฺฒิตานิ. อารมฺมเณ จิตฺตํ สรํ วิย ชิยาย อนุสนฺทหิตฺวา ปนโต จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา. ^๒- อารมฺมณํ อนุเปกฺขมาโน วิย ติฏฺตีติ อนุเปกฺขนตา. จิตฺตสฺส ^๓- วิจรณวเสน วา อุเปกฺขนตาติ อนุเปกฺขนตา. @เชิงอรรถ: ^๑ มิลินฺท. ๑๖/๙๔ ^๒ ฉ. อนุสนฺธานตา ^๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๔.

[๙] ปีตินิทฺเทเส ปีตีติ สภาวปทํ, ปมุทิตสฺส ภาโว ปาโมชฺชํ. อาโมทนากาโร อาโมทนา. ปโมทนากาโร ปโมทนา. ยถา เภสชฺชานํ วา เตลานํ วา อุโณฺหทกสีโตทกานํ วา เอกโต กรณํ "โมทนา"ติ วุจฺจติ, เอวมยมฺปิ ปีติ ธมฺมานํ เอกโต กรเณน โมทนา, อุปสคฺควเสน ปน มณฺเฑตฺวา "อาโมทนา ปโมทนา"ติ วุตฺตา. หาเสตีติ หาโส. ปหาเสตีติ ปหาโส, หฏฺปหฏฺาการานํ เอตํ อธิวจนํ. วิตฺตีติ วิตฺตํ, ธนสฺเสตํ นามํ. อยํ ปน โสมนสฺสปจฺจยตฺตา วิตฺติสริกฺขตฺตา วิตฺติ. ยถา หิ ธนิโน ธนํ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ ปีติมโต ปีตึ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา "วิตฺตี"ติ วุตฺตา, ตุฏฺิสภาวสณฺิตาย ปีติยา เอตํ นามํ. ปีติมา ปน ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ อุคฺคตตฺตา อพฺภุคฺคตตฺตา "อุทคฺโค"ติ วุจฺจติ, อุทคฺคสฺส ภาโว โอทคฺยํ. อตฺตโน มนตา อตฺตมนตา. อนภิรทฺธสฺส หิ มโน ทุกฺขปทฏฺานตฺตา น อตฺตโน มโน นาม โหติ, อภิรทฺธสฺส สุขปทฏฺานตฺตา อตฺตโน มโน นาม โหติ. อิติ อตฺตโน มนตา อตฺตมนตา, สกมนตา, สกมนสฺส ภาโวติ อตฺโถ. สา ปน ยสฺมา น อญฺสฺส กสฺสจิ อตฺตโน มนตา, จิตฺตสฺเสว ปเนโส ภาโว เจตสิโก ธมฺโม, ตสฺมา "อตฺตมนตา จิตฺตสฺสา"ติ วุตฺตา. [๑๑] จิตฺตสฺเสกคฺคตานิทฺเทเส อจลภาเวน อารมฺมเณ ติฏฺตีติ ิติ. ปรโต ปททฺวยํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. อปิจ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณมฺหิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ติฏฺตีติ สณฺิติ. อารมฺมณํ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา ติฏฺตีติ อวฏฺิติ. กุสลปกฺขสฺมึ หิ จตฺตาโร ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ สทฺธา สติ สมาธิ ปญฺาติ. เตเนว สทฺธา "โอกปฺปนา"ติ วุตฺตา, สติ "อปิลาปนตา"ติ, สมาธิ "อวฏฺิตี"ติ, ปญฺา "ปริโยคาหนา"ติ. อกุสลปกฺเข ปน ตโย ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ ตณฺหา ทิฏฺิ อวิชฺชาติ. เตเนว เต "โอฆา"ติ วุตฺตา. จิตฺเตกคฺคตา ปเนตฺถ น พลวตี โหติ. ยถา หิ รชุฏฺานฏฺาเน อุทเกน สิญฺจิตฺวา สมฺมฏฺเ โถกเมว กาลํ รโช สนฺนิสีทติ, สุกฺขนฺเต ปุน ปกติภาเวเนว วุฏฺาติ, เอวเมว อกุสลปกฺเข จิตฺเตกคฺคตา น พลวตี โหติ. ยถา ปน ตสฺมึ าเน ฆเฏหิ อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา กุทฺทาเลน ขนิตฺวา อาโกฏฺฏนมทฺทนฆฏฺฏนานิ กตฺวา อุปลิตฺเต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๕.

อาทาเส วิย ฉายา ปญฺายติ, วสฺสสตาติกฺกเม ตํมุหุตฺตกตํ วิย โหติ, เอวเมว กุสลปกฺเข จิตฺเตกคฺคตา พลวตี โหติ. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสน ปวตฺตสฺส ^๑- วิสาหารสฺส ปฏิปกฺขโต อวิสาหาโร, อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว คจฺฉนฺตํ จิตฺตํ วิกฺขิปติ นาม, อยํ ปน ตถาวิโธ วิกฺเขโป น โหตีติ อวิกฺเขโป. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว จิตฺตํ วิสาหฏํ นาม โหติ, อิโต จิโต จ หริยติ, ^๒- อยํ ปน เอวํ อวิสาหฏสฺส มานสสฺส ภาโวติ อวิสาหฏมานสตา. สมโถติ ติวิโธ สมโถ จิตฺตสมโถ อธิกรณสมโถ สพฺพสงฺขารสมโถติ. ตตฺถ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จิตฺเตกคฺคตา จิตฺตสมโถ นาม. ตญฺหิ อาคมฺม จิตฺตจลนํ จิตฺตวิปฺผนฺทนํ ^๓- สมฺมติ วูปสมฺมติ. ตสฺมา โส จิตฺตสมโถติ วุจฺจติ. สมฺมุขาวินยาทิ สตฺตวิโธ สมโถ อธิกรณสมโถ นาม. ตญฺหิ อาคมฺม ตานิ อธิกรณานิ สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา โส อธิกรณสมโถติ วุจฺจติ. ยสฺมา ปน สพฺเพ สงฺขารา นิพฺพานํ อาคมฺม สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา ตํ สพฺพสงฺขารสมโถติ วุจฺจติ. อิมสฺมึ อตฺเถ จิตฺตสมโถ อธิปฺเปโต. สมาธิลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ สมาธินฺทฺริยํ. อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ สมาธิพลํ. สมฺมาสมาธีติ ยาถาวสมาธิ นิยฺยานิกสมาธิ กุสลสมาธีติ. [๑๒] สทฺธินฺทฺริยนิทฺเทเส พุทฺธาทิคุณานํ สทฺทหนวเสน สทฺธา, พุทฺธาทีนิ วา รตนานิ สทฺทหติ ปติยายตีติ ^๔- สทฺธา. สทฺทหนาติ สทฺทหนากาโร. พุทฺธาทิคุเณ โอคาหติ ภินฺทิตฺวา วิย อนุปวิสตีติ โอกปฺปนา. พุทฺธาทิคุเณสุ เอตาย สตฺตา อติวิย ปสีทนฺติ, สยํ วา อภิปฺปสีทตีติ อภิปฺปสาโท. อิทานิ ยสฺมา สทฺธินฺทฺริยาทีนํ สมาสปทานํ วเสน อญฺสฺมึ ปริยาเย อารทฺเธ อาทิปทํ คเหตฺวาว ปทภาชนํ กริยติ, อยํ อภิธมฺเม ธมฺมตา, ตสฺมา ปุน สทฺธาติ วุตฺตํ. ยถา วา อิตฺถิยา อินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ, น ตถา อิทํ. อิทํ ปน สทฺธาว อินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ เอวํ สมานาธิกรณภาวาปนตฺถมฺปิ ปุน "สทฺธา"ติ วุตฺตํ. เอวํ สพฺพปทนิทฺเทเสสุ อาทิปทสฺส ปุน วจนปโยชนํ เวทิตพฺพํ. อธิโมกฺขลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ สทฺธินฺทฺริยํ อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพลํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปวตฺติตสฺส ^๒ ม. ปสาริยติ @^๓ ฉ.ม. จิตฺตวิปฺผนฺทิตํ ^๔ ฉ.ม. ปตฺติยายตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๖.

[๑๓] วิริยินฺทฺริยนิทฺเทเส เจตสิโกติ อิทํ วิริยสฺส นิยมโต เจตสิกภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํ, อิทํ หิ วิริยํ "ยทปิ ภิกฺขเว กายิกํ วิริยํ, ตทปิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ เจตสิกํ วิริยํ, ตทปิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโคติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉตี"ติ ^๑- เอวมาทีสุ สุตฺเตสุ จงฺกมาทีนิ กโรนฺตสฺส อุปฺปนฺนตาย "กายิกนฺ"ติ วุจฺจมานมฺปิ กายวิญฺาณํ วิย กายิกํ นาม นตฺถิ, เจตสิกเมว ปเนตนฺติ ทีเปตุํ ^๒- "เจตสิโก"ติ วุตฺตํ. วิริยารมฺโภติ วิริยสงฺขาโต อารมฺโภ. อิมินา เสสารมฺเภ ปฏิกฺขิปติ. อยํ หิ อารมฺภสทฺโท กมฺเม อาปตฺติยํ กิริยายํ วิริเย หึสาย วิโกปเนติ อเนเกสุ อตฺเถสุ อาคโต. "ยงฺกิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา อารมฺภานํ นิโรเธน นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว"ติ ^๓- เอตฺถ หิ กมฺมํ "อารมฺโภ"ติ อาคตํ. "อารมฺภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี"ติ ^๔- เอตฺถ อาปตฺติ. "มหายญฺา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลา"ติ ^๕- เอตฺถ ยูปุสฺสาปนาทิกิริยา. "อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน"ติ ^๖- เอตฺถ วิริยํ. "สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารภนฺตี"ติ ^๗- เอตฺถ หึสา. "พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี"ติ ^๘- เอตฺถ เฉทนภญฺชนาทิกํ วิโกปนํ. อิธ ปน วิริยเมว อธิปฺเปตํ, เตนาห "วิริยารมฺโภติ วิริยสงฺขาโต อารมฺโภ"ติ. วิริยํ หิ อารมฺภนวเสน "อารมฺโภ"ติ วุจฺจติ. อิทมสฺส สภาวปทํ. โกสชฺชโต นิกฺขมนวเสน นิกฺกโม. ^๙- ปรํ ปรํ านํ อกฺกมนวเสน ปรกฺกโม. อุคฺคนฺตฺวา ยมนวเสน อุยฺยาโม. วายมนวเสน ^๑๐- วายาโม. อุสฺสาหนวเสน อุสฺสาโห. อธิมตฺตุสฺสาหนวเสน อุสฺโสฬฺหี, ^๑๑- ถิรภาวฏฺเน ถาโม. จิตฺตเจตสิกานํ ธารณวเสน อวิจฺเฉทโต วา ปวตฺตนวเสน กุสลสนฺตานํ ธาเรตีติ ธิติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ม. ๑๙/๒๓๓/๙๙ ^๒ ฉ.ม. ทสฺเสตุํ @^๓ ขุ. สุ. ๒๕/๗๕๐/๔๘๑ ^๔ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๔๒ (อารภติสุตฺต), อภิ. ๓๖/๑๑/๑๑๔ @^๕ สํ. ส. ๑๕/๑๒๐/๙๒, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๙/๔๗ ^๖ สํ. ส. ๑๕/๑๘๕/๑๘๘ @^๗ ม.ม. ๑๓/๕๑/๓๔ ^๘ ที.สี. ๙/๑๐/๕, ม.มู. ๑๒/๒๙๓/๒๕๗ @^๙ สี. นิกฺขมฺโม ^๑๐ ฉ.ม. พฺยายมนวเสน ^๑๑ สี. อุสฺโสฬฺหิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๗.

อปโร นโย:- นิกฺกโม เจโส กามานํ ปนุทนาย. ปรกฺกโม เจโส พนฺธนจฺเฉทาย, อุยฺยาโม เจโส โอฆสฺส นิตฺถรณาย, วายาโม เจโส ปารงฺคมนฏฺเน, อุสฺสาโห เจโส ปุพฺพงฺคมฏฺเน, อุสฺโสฬฺหี เจโส อธิมตฺตฏฺเน, ถาโม เจโส ปลิฆุคฺฆาตนตาย, ธิติ เจสา ^๑- อวฏฺิติการิตายาติ. "กามํ ตโจ จ นหารุ จ, อฏฺิ จ อวสุสฺสตู"ติ ^๒- เอวํ ปวตฺติกาเล อสิถิลปรกฺกมนวเสน อสิถิลปรกฺกมตา, ถิรปรกฺกโม ทฬฺหปรกฺกโมติ อตฺโถ. ยสฺมา ปเนตํ วิริยํ กุสลกมฺมกรณฏฺาเน ฉนฺทํ น นิกฺขิปติ, ธุรํ น นิกฺขิปติ, น โอตาเรติ น วิสฺสชฺเชติ, อโนสกฺกิตมานสตํ อาวหติ, ตสฺมา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตาติ วุตฺตํ. ยถา ปน ตชฺชาติเก อุทกสมฺภินฺนฏฺาเน ธุรวาหโคณํ คณฺหถาติ วทนฺติ, โส ชนฺนุเกหิ ภูมิยํ ^๓- อุปฺปีเฬตฺวาปิ ธุรํ วหติ, ภูมิยํ ปติตุํ น เทติ, เอวเมว วิริยํ กุสลกมฺมกรณฏฺาเน ธุรํ อุกฺขิปติ ปคฺคณฺหาติ, ตสฺมา ธุรสมฺปคฺคาโหติ วุตฺตํ. ปคฺคาหลกฺขเณ ^๔- อินฺทตฺตํ กาเรตีติ วิริยินฺทฺริยํ. โกสชฺเช น กมฺปตีติ วิริยพลํ. ยาถาวนิยฺยานิกกุสลวายามตาย สมฺมาวายาโม. [๑๔] สตินฺทฺริยนิทฺเทเส สรณวเสน ^๕- สติ. อิทํ สติยา สภาวปทํ. ปุนปฺปุนํ สรณโต อนุสฺสรณวเสน อนุสฺสติ. อภิมุขํ คนฺตฺวา วิย สรณโต ปฏิสรณวเสน ปฏิสฺสติ. อุปสคฺควเสน วา วฑฺฒิตมตฺตเมตํ. สรณากาโร สรณตา. ยสฺมา ปน "สรณตา"ติ ติณฺณํ สรณานมฺปิ นามํ, ตสฺมา ตํ ปฏิเสเธตุํ ปุน สติคฺคหณํ กตํ. สติสงฺขาตา สรณตาติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ. สุตปริยตฺตสฺส ธารณภาวโต ธารณตา. อนุปวิสนสงฺขาเตน โอคาหนฏฺเน อปิลาปนภาโว อปิลาปนตา. ยถา หิ ลาพุกฏาหาทีนิ อุทเก ปฺลวนฺติ น อนุปวิสนฺติ, น ตถา อารมฺมเณ สติ, อารมฺมเณ ^๖- หิ เอสา อนุปวิสติ, ตสฺมา อปิลาปนตาติ วุตฺตา. จิรกตจิรภาสิตานํ น สมฺมุสนภาวโต อสมฺมุสนตา. อุปฏฺานลกฺขเณ โชตนลกฺขเณ จ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, สติสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ. ปมาเท น กมฺปตีติ สติพลํ. ยาถาวสติ นิยฺยานิกสติ กุสลสตีติ สมฺมาสติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เจโส ^๒ ม.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙, สํ.นิ. ๑๖/๒๒/๒๙ ^๓ ฉ.ม. ชณฺณุนา ภูมึ @^๔ ฉ.ม. ปคฺคหลกฺขเณ ^๕ ฉ.ม. สรณกวเสน ^๖ ฉ.ม. อารมฺมณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๘.

[๑๖] ปญฺินฺทฺริยนิทฺเทเส ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณสงฺขาเตน ปญฺาปนฏฺเน ปญฺา. เตน เตน วา อนิจฺจาทินา ปกาเรน ธมฺเม ชานาตีติปิ ปญฺา. อิทมสฺสา สภาวปทํ. ปชานนากาโร ปชานนา. อนิจฺจาทีนิ วิจินาตีติ วิจโย. ปวิจโยติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. จตุสจฺจธมฺเม วิจินาตีติ ธมฺมวิจโย. อนิจฺจาทีนํ สลฺลกฺขณวเสน สลฺลกฺขณา. สาเยว อุปสคฺคนานตฺเตน อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณาติ วุตฺตา. ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิจฺจํ. กุสลสฺส ภาโว โกสลฺลํ. นิปุณสฺส ภาโว เนปุญฺ. อนิจฺจาทีนํ วิภาวนวเสน เวภพฺยา. อนิจฺจาทีนํ จินฺตนกวเสน จินฺตา. ยสฺส วา อุปฺปชฺชติ, ตํ อนิจฺจาทีนิ จินฺตายตีติปิ ^๑- จินฺตา. อนิจฺจาทีนิ อุปปริกฺขตีติ อุปปริกฺขา. ภูรีติ ปวิยา นามํ, อยํ หิ สณฺหฏฺเน วิตฺถตฏฺเน จ ภูรี วิยาติ ภูรี. เตน วุตฺตํ "ภูรีติ วุจฺจติ ปวี, ตาย ปวีสมาย วิตฺถตาย วิปุลาย ปญฺาย สมนฺนาคโตติ ภูริปญฺโ"ติ. ^๒- อปิจ ปญฺาเยตํ อธิวจนํ ภูรีติ, ภูเต อตฺเถ รมตีติ ภูรี. อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเน วา เมธา. ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ อตฺตหิตปฏิปตฺติยํ สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ยาถาวลกฺขณ- ปฏิเวเธ ปริเนตีติ ^๓- ปริณายิกา. อนิจฺจาทิวเสน ธมฺเม วิปสฺสตีติ วิปสฺสนา. สมฺมา ปกาเรหิ อนิจฺจาทีนิ ชานาตีติ สมฺปชญฺ. อุปฺปถํ ปฏิปนฺเน สินฺธเว วีถึ อาโรปนตฺถํ ปโตโท วิย อุปฺปเถ ธาวนกกูฏจิตฺตํ วีถึ อาโรปนตฺถํ วิชฺฌตีติ ปโตโท วิย ปโตโท. ^๔- ปญฺาว ปโตโท ปญฺาปโตโท. ^๔- ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, ปญฺาสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ ปญฺินฺทฺริยํ. อวิชฺชาย น กมฺปตีติ ปญฺาพลํ. กิเลสจฺเฉทนฏฺเน ปญฺาว สตฺถํ ปญฺาสตฺถํ. อจฺจุคฺคตฏฺเน ปญฺาว ปาสาโท ปญฺาปาสาโท. อาโลกนฏฺเน ปญฺาว อาโลโก ปญฺาอาโลโก. โอภาสนฏฺเน ปญฺาว โอภาโส ปญฺาโอภาโส. ปชฺโชตนฏฺเน ปญฺาว ปชฺโชโต ปญฺาปชฺโชโต. ปญฺวโต หิ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกาโลกา เอโกภาสา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. จินฺตาเปตีติปิ ^๒ ขุ. มหา. ๒๙/๒๗ (สุทฺธฏฺกสุตฺตนิทฺเทส) @^๓ ม. ปริณาเมตีติ ^๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๙.

เอกปชฺโชตา โหติ, เตเนตํ วุตฺตํ. อิเมสุ ปน ตีสุ ปเทสุ เอกปเทนปิ เอกสฺมึ อตฺเถ สิทฺเธ ยาเนตานิ "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อาโลกา. กตเม จตฺตาโร? จนฺทาโลโก สุริยาโลโก อคฺยาโลโก ปญฺาโลโก. อิเม โข ภิกฺขเว จตฺตาโร อาโลกา. เอตทคฺคํ ภิกฺขเว อิเมสํ จตุนฺนํ อาโลกานํ ยทิทํ ปญฺาโลโก"ติ. ตถา "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว โอภาสา ฯเปฯ จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ปชฺโชตา"ติ ^๑- สตฺตานํ อชฺฌาสยวเสน สุตฺตานิ เทสิตานิ, ตทนุรูเปเนว อิธาปิ เทสนา กตา. อตฺโถ หิ อเนเกหิ อากาเรหิ วิภชฺชมาโน สุวิภตฺโต โหติ, อญฺถา จ อญฺโ พุชฺฌติ, อญฺถา จ อญฺโติ. รติการกฏฺเน ^๒- ปน รติทายกฏฺเน รติชนกฏฺเน วิตฺติกฏฺเน ^๓- ทุลฺลภปาตุภาวฏฺเน อตุลฏฺเน อโนมสตฺตปริโภคฏฺเน จ ปญฺาว รตนํ ปญฺารตนํ. น เตน สตฺตา มุยฺหนฺติ, สยํ วา อารมฺมเณ น มุยฺหติ, ^๔- อมุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ ^๔- อโมโห. ธมฺมวิจยปทํ วุตฺตตฺถเมว. กสฺมา ปเนตํ ปุน วุตฺตนฺติ? อโมหสฺส โมหปฏิปกฺขภาวทีปนตฺถํ. เตเนตํ ทีเปติ "ยฺวายํ อโมโห, โส น เกวลํ โมหโต อญฺโ ธมฺโม, โมหสฺส ปน ปฏิปกฺโข ธมฺมวิจยสงฺขาโต อโมโห นาม อิธ อธิปฺเปโต"ติ. สมฺมาทิฏฺีติ ยาถาวนิยฺยานิกกุสลทิฏฺิ. [๑๙] ชีวิตินฺทฺริยนิทฺเทเส โย เตสํ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายูติ เตสํ สมฺปยุตฺตกานํ อรูปธมฺมานํ โย อายาปนฏฺเน อายุ. ตสฺมึ หิ สติ อรูปธมฺมา อยนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา อายูติ วุจฺจติ, อิทมสฺส สภาวปทํ. ยสฺมา ปน เต ธมฺมา อายุสฺมึเยว สติ ติฏฺนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาลยนฺติ, ตสฺมา ิตีติอาทีนิ วุตฺตานิ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ เอตาย ติฏฺนฺตีติ ิติ. ยเปนฺตีติ ยปนา. ตถา ยาปนา. เอวํ พุชฺฌนกสตฺตานํ ^๕- ปน วเสน ปุริมปเท รสฺสตฺตํ กตํ. เอตาย อิริยนฺตีติ อิริยนา. วตฺตนฺตีติ วตฺตนา. ปาลยนฺตีติ ปาลนา. ชีวนฺติ เอเตนาติ ชีวิตํ. อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ ชีวิตินฺทฺริยํ. @เชิงอรรถ: ^๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๔๓-๑๔๕/๑๕๘-๑๕๙ ^๒ ฉ.ม. รติกรณฏฺเน ^๓ ฉ.ม. จิตฺตีกตฏฺเน @^๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ ^๕ ฉ.ม. พุชฺฌนฺตานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๐.

[๓๐] หิริพลนิทฺเทเส ยํ ตสฺมึ สมเยติ เยน ธมฺเมน ตสฺมึ สมเย, ลิงฺควิปลฺลาสํ วา กตฺวา "โย ธมฺโม ตสฺมึ สมเย"ติปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. หิริยิตพฺเพนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ, หิริยิตพฺพยุตฺตกํ กายทุจฺจริตาทิธมฺมํ หิริยติ ชิคุจฺฉตีติ อตฺโถ. ปาปกานนฺติ ลามกานํ. อกุสลานํ ธมฺมานนฺติ อโกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํ. สมาปตฺติยาติ อิทมฺปิ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ, เตสํ ธมฺมานํ สมาปตฺตึ ปฏิลาภํ สมงฺคีภาวํ หิริยติ ชิคุจฺฉตีติ อตฺโถ. [๓๑] โอตฺตปฺปพลนิทฺเทเส โอตฺตปฺปิตพฺเพนาติ เหตฺวตฺเถ กรณวจนํ, โอตฺตปฺปิตพฺพยุตฺตเกน โอตฺตปฺปสฺส เหตุภูเตน กายทุจฺจริตาทินา วุตฺตปฺปการาย จ สมาปตฺติยา โอตฺตปฺปสฺส เหตุภูตาย โอตฺตปฺปติ ภายตีติ อตฺโถ. [๓๒] อโลภนิทฺเทเส อลุพฺภนกวเสน อโลโภ, น ลุพฺภตีติปิ อโลโภ, อิทมสฺส สภาวปทํ. อลุพฺภนาติ อลุพฺภนากาโร. โลภสมงฺคิปุคฺคโล ลุพฺภิโต นาม, น ลุพฺภิโต อลุพฺภิโต, อลุพฺภิตสฺส ภาโว อลุพฺภิตตฺตํ, สาราคปฏิกฺเขปโต ^๑- น สาราโคติ อสาราโค. อสารชฺชนาติ อสารชฺชนากาโร. อสารชฺชิตสฺส ภาโว อสารชฺชิตตฺตํ. น อภิชฺฌายตีติ อนภิชฺฌา. อโลโภ กุสลมูลนฺติ อโลภสงฺขาตํ กุสลมูลํ. อโลโภ หิ กุสลานํ ธมฺมานํ มูลํ ปจฺจยฏฺเนาติ กุสลมูลํ, กุสลญฺจ ตํ ปจฺจยฏฺเน มูลญฺจาติปิ กุสลมูลํ. [๓๓] อโทสนิทฺเทเส อทุสฺสนกวเสน อโทโส, น ทุสฺสตีติปิ อโทโส, อิทมสฺส สภาวปทํ. อทุสฺสนาติ อทุสฺสนากาโร. อทุสฺสิตสฺส ภาโว อทุสฺสิตตฺตํ. พฺยาปาทปฏิกฺเขปโต ^๒- น พฺยาปาโทติ อพฺยาปาโท. โกธทุกฺขปฏิกฺเขปโต ^๓- น พฺยาปชฺโฌติ อพฺยาปชฺโฌ. ^๔- อโทสสงฺขาตํ กุสลมูลํ อโทโส กุสลมูลํ, ตํ วุตฺตตฺถเมว. [๔๐-๔๑] กายปสฺสทฺธินิทฺเทสาทีสุ ยสฺมา กาโยติ ตโย ขนฺธา อธิปฺเปตา, ตสฺมา เวทนากฺขนฺธสฺสาติอาทิ วุตฺตํ. ปสฺสมฺภนฺติ เอตาย เต ธมฺมา วิคตทรถา ภวนฺติ สมสฺสาสปฺปตฺตาติ ปสฺสทฺธิ. ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. ปสฺสมฺภนาติ ปสฺสมฺภนากาโร. ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. ปสฺสทฺธิสมงฺคิตาย ปฏิปสฺสมฺภิตสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ. สาราคปฏิปกฺขโต ^๒ ฉ. พฺยาปาทปฏิปกฺขโต @^๓ ฉ. โกธทุกฺขปฏิปกฺขโต ^๔ ฉ.ม. อพฺยาปชฺโช

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๑.

ขนฺธตฺตยสฺส ภาโว ปฏิปสฺสมฺภิตตฺตํ. สพฺพปเทหิปิ ติณฺณํ ขนฺธานํ กิเลสทรถปฏิปสฺสทฺธิเอว กถิตา, ทุติยนเยน วิญฺาณกฺขนฺธสฺส ทรถปฏิปสฺสทฺธิ กถิตา. [๔๒-๔๓] ลหุตาติ ลหุตากาโร. ลหุปริณามตาติ ลหุปริณาโม เอเตสํ ธมฺมานนฺติ ลหุปริณามา, เตสํ ภาโว ลหุปริณามตา, สีฆํ สีฆํ ปวตฺตนสมตฺถตาติ ^๑- วุตฺตํ โหติ. อทนฺธนตาติ ครุภาวปฏิกฺเขปวจนเมตํ, อภาริยตาติ อตฺโถ. อวิตฺถนตาติ มานาทิกิเลสภารสฺส อภาเวน อถทฺธตา. เอวํ ปเมน ติณฺณํ ขนฺธานํ ลหุตากาโร กถิโต, ทุติยนเยน ^๒- วิญฺาณกฺขนฺธสฺส ลหุตากาโร กถิโต. [๔๔-๔๕] มุทุตาติ มุทุภาโว. มทฺทวตาติ มทฺทวํ วุจฺจติ สินิทฺธํ มฏฺ, มทฺทวสฺส ภาโว มทฺทวตา. อกกฺขฬตาติ อกกฺขฬภาโว. อกถินตาติ อกถินภาโว. อิธาปิ ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺาณกฺขนฺธสฺส มุทุตากาโรว กถิโต. [๔๖-๔๗] กมฺมญฺตาติ กมฺมนิ สาธุตา, กุสลกิริยาย วินิโยคกฺขมตาติ อตฺโถ. เสสปททฺวยํ พฺยญฺชนวเสเนว วฑฺฒิตํ. ปททฺวเยนาปิ หิ ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺาณกฺขนฺธสฺส กมฺมนิยากาโรว กถิโต. [๔๘-๔๙] ปคุณตาติ ปคุณภาโว, อนาตุรตา นิคฺคิลานตาติ อตฺโถ. เสสปททฺวยํ พฺยญฺชนวเสน วฑฺฒิตํ. อิธาปิ ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺาณกฺขนฺธสฺส นิคฺคิลานากาโรว กถิโต. [๕๐-๕๑] อุชุกตาติ อุชุกภาโว, อุชุเกน อากาเรน ปวตฺตนตาติ อตฺโถ. อุชุกสฺส ขนฺธตฺตยสฺส วิญฺาณกฺขนฺธสฺส จ ภาโว อุชุกตา. อชิมฺหตาติ โคมุตฺตวงฺกภาวปฏิกฺเขโป. อวงฺกตาติ จนฺทเลขาวงฺกภาวปฏิกฺเขโป. อกุฏิลตาติ นงฺคลโกฏิวงฺกภาวปฏิกฺเขโป. โย หิ ปาปํ กตฺวาว "น กโรมี"ติ ภาสติ, โส คนฺตฺวา ปจฺโจสกฺกนตาย โคมุตฺตวงฺโก นาม โหติ. โย ปาปํ กโรนฺโตว "ภายามหํ ปาปสฺสา"ติ ภาสติ, โส เยภุยฺเยน กุฏิลตาย จนฺทเลขาวงฺโก นาม โหติ. โย ปาปํ กโรนฺโตว "โก @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปริวตฺตนสมตฺถตาติ ^๒ ฉ.ม. นเยน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๒.

ปาปสฺส น ภาเยยฺยา"ติ ภาสติ, โส นาติกุฏิลตาย นงฺคลโกฏิวงฺโก นาม โหติ. ยสฺส วา ตีณิปิ กมฺมทฺวารานิ อสุทฺธานิ, โส โคมุตฺตวงฺโก นาม โหติ. ยสฺส ยานิ กานิจิ เทฺว, โส จนฺทเลขาวงฺโก นาม. ยสฺส ยงฺกิญฺจิ เอกํ, โส นงฺคลโกฏิวงฺโก นาม. ทีฆภาณกา ปนาหุ "เอกจฺโจ ภิกฺขุ สพฺพวเย เอกวีสติยา อเนสนาสุ ฉสุ จ อโคจเรสุ จรติ, อยํ โคมุตฺตวงฺโก นาม. เอโก ปมวเย จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปริปูเรติ, ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, มชฺฌิมวยปจฺฉิมวเยสุ ปุริมสทิโส, อยํ จนฺทเลขาวงฺโก นาม. เอโก ปมวเยปิ มชฺฌิมวเยปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปูเรติ, ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, ปจฺฉิมวเย ปุริมสทิโส, อยํ นงฺคลโกฏิวงฺโก นาม. ตสฺส กิเลสวเสน เอวํ วงฺกสฺส ปุคฺคลสฺส ภาโว ชิมฺหตา วงฺกตา กุฏิลตาติ วุจฺจติ. ตาสํ ปฏิกฺเขปวเสน อชิมฺหตาทิกา วุตฺตา. ขนฺธาธิฏฺานเทสนา กตา, ขนฺธานํ หิ เอตา อชิมฺหตาทิกา, น ^๑- ปุคฺคลสฺสาติ. เอวํ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺาณกฺขนฺธสฺสาติ อรูปีนํ ธมฺมานํ นิกฺกิเลสตาย อุชุตากาโรว กถิโตติ เวทิตพฺโพ. อิทานิ ยฺวายํ "เย วา ปนา"ติ อปฺปนาวาโร วุตฺโต, เตน ธมฺมุทฺเทสวาเร ทสฺสิตานํ เยวาปนกานํเยว สงฺเขปโต นิทฺเทโส กถิโต โหตีติ. นิทฺเทสวารกถา นิฏฺิตา. ---------------- เอตฺตาวตา ปุจฺฉา สมยนิทฺเทโส ธมฺมุทฺเทโส อปฺปนาติ อุทฺเทสวาเร จตูหิ ปริจฺเฉเทหิ, ปุจฺฉา สมยนิทฺเทโส ธมฺมุทฺเทโส อปฺปนาติ นิทฺเทสวาเร จตูหิ ปริจฺเฉเทหีติ อฏฺปริจฺเฉทปฏิมณฺฑิโต ธมฺมววฏฺานวาโร นิฏฺิโตว โหติ.

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๑๙๒-๒๐๒. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=53&A=4808&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=4808&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=16 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=598 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=154 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=154 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_34