อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

หน้าที่ ๔๕๖.
อิโต ปฏฺฐาย ปน โว ภิกฺขาจารปริตฺตาโส นาม น ภวิสฺสติ ตาตา"ติ. ตโต
ปฏฺฐาย เถรสฺส โอนกหาปณคฺฆนโก ปิณฺฑปาโต นาม น อุปฺปนฺนปุพฺโพ.
อยํ อามิสปฏิสนฺถาโร นาม.
     อิมํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ภิกฺขุนา สงฺคหปกฺเข ฐตฺวา ตสฺส ภิกฺขุโน
กมฺมฏฺฐานํ กเถตพฺพํ, ธมฺโม วาเจตพฺโพ, กุกฺกุจฺจํ วิโนเทตพฺพํ, อุปฺปนฺนกิจฺจํ
กรณียํ กาตพฺพํ, อพฺภานวุฏฺฐานมานตฺตปริวาสา ทาตพฺพา, ปพฺพชฺชารโห
ปพฺพาเชตพฺโพ, อุปสมฺปทารโห อุปสมฺปาเทตพฺโพ. ภิกฺขุนิยาปิ อตฺตโน สนฺติเก
อุปสมฺปทํ อากงฺขมานาย กมฺมวาจํ กาตุํ วฏฺฏติ. อยํ ธมฺมปฏิสนฺถาโร นาม.
     อิเมหิ ทฺวีหิ ปฏิสนฺถาเรหิ ปฏิสนฺถารโก ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนํ ลาภํ อุปฺปาเทติ,
อุปฺปนฺนํ ถาวรํ กโรติ, สาหสิกฏฺฐาเน ๑- อตฺตโน ชีวิตํ รกฺขติ, โจรนาครญฺโญ
ปตฺตคฺคหณหตฺเถเนว อคฺคํ คเหตฺวา ปตฺเตเนว ภตฺตํ อากิรนฺโต เถโร วิย.
อลทฺธลาภุปฺปาทเน ปน อิโต ปลายิตฺวา ปรตีรํ คเตน มหานาครญฺญา
เอกสฺส เถรสฺส สนฺติเก สงฺคหํ ลภิตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐิเตน
เสตมฺพงฺคเณ ๒- ยาวชีวํ ปวตฺติตํ มหาเภสชฺชทานวตฺถุ กเถตพฺพํ.
อุปฺปนฺนลาภถาวรกรเณ ทีฆภาณกอภยตฺเถรสฺส หตฺถโต ปฏิสนฺถารํ ลภิตฺวา
เจติยปพฺพเต โจเรหิ ภณฺฑกสฺส อวิลุตฺตภาววตฺถุ กเถตพฺพํ.
     [๑๓๕๒] อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตานิทฺเทเส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ
การณวเสน "จกฺขู"ติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺญาเณน
รูปํ ทิสฺวา. โปราณา ปนาหุ "จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ, อจิตฺตกตฺตา.
จิตฺตํ น ปสฺสติ, อจกฺขุกตฺตา. ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺฏเนน ปน ปสาทวตฺถุเกน
จิตฺเตน ปสฺสติ, อีทิสี ปเนสา `ธนุนา วิชฺฌตี'ติอาทีสุ ๓- วิย สสมฺภารกถา
นาม โหติ. ตสฺมา จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมเวตฺถ อตฺโถ"ติ.
นิมิตฺตคฺคาหีติ อิตฺถีปุริสนิมิตฺตํ วา สุภนิมิตฺตาทิกํ วา กิเลสวตฺถุภูตํ
นิมิตฺตํ ฉนฺทราควเสน คณฺหาติ, ทิฏฺฐมตฺเตเยว น สณฺฐาติ. อนุพฺยญฺชนคฺคาหีติ
กิเลสานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. สภยฏฺฐาเน, ม. สาสงฺกฏฺฐาเน
@๒ สี. เสนมฺพงฺคเณ        ๓ ฉ.ม. วิชฺชตีติ....
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕๗.
อนุพฺยญฺชนโต ปากฏภาวกรณโต ๑- "อนุพฺยญฺชนนฺ"ติ ลทฺธโวหารํ
หตฺถปาทสิตหสิตกถิตอาโลกิตวิโลกิตาทิเภทํ อาการํ คณฺหาติ.
     ยตฺวาธิกรณเมนนฺติอาทิมฺหิ ยํการณา ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส เหตุ เอตํ
ปุคฺคลํ สติกวาเฏน จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ อปิหิตจกฺขุทฺวารํ หุตฺวา วิหรนฺตํ เอเต
อภิชฺฌาทโย ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ อนุพนฺเธยฺยุํ ๒- อชฺโฌตฺถเรยฺยุํ. ตสฺส สํวราย น
ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยสฺส สติกวาเฏน ปิทหนตฺถาย น ปฏิปชฺชติ,
เอวํภูโตเยว จ "น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, น จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติ
วุจฺจติ.
     ตตฺถ กิญฺจาปิ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร วา อสํวโร วา นตฺถิ, น หิ จกฺขุปฺปสาทํ
นิสฺสาย สติ วา มุฏฺฐสฺสจฺจํ วา อุปฺปชฺชติ. อปิจ ยทา รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส
อาปาถํ อาคจฺฉติ, ตทา ภวงฺเค ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ กิริยามโนธาตุ
อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตโต จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ,
ตโต วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ, ตโต วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ
สนฺตีรณกิจฺจํ, ตโต กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ โวฏฺฐวนกิจฺจํ ๓- สาธยมานา
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ ชวนํ ชวติ. ตตฺราปิ เนว ภวงฺคสมเย, น
อาวชฺชนาทีนํ อญฺญตรสมเย สํวโร วา อสํวโร วา อตฺถิ, ชวนกฺขเณ ปน ทุสฺสีลฺยํ วา
มุฏฺฐสฺสจฺจํ วา อญฺญาณํ วา อกฺขนฺติ วา โกสชฺชํ วา อุปฺปชฺชติ, อสํวโร โหติ.
     เอวํ โหนฺโต ปน โส จกฺขุนฺทฺริเย อสํวโรติ วุจฺจติ. กสฺมา? ยสฺมา
ตสฺมึ อํสวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ.
ยถา กึ? ยถา นคเร จตูสุ ทฺวาเรสุ อสํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆรทฺวารโกฏฺฐกคพฺภาทโย
สุสํวุตา, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ อรกฺขิตํ อโคปิตเมว โหติ.
นครทฺวาเรน หิ ปวิสิตฺวา โจรา ยทิจฺฉนฺติ, ตํ ๔- กเรยฺยุํ. เอวเมว ชวเน
ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปากฏีภาวกรณโต       ๒ สี. อนุปฺปพนฺเธยฺยุํ      ๓ ฉ.ม. โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ
@๔ ฉ.ม. ยทิจฺฉกํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕๘.
     โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ยา อิเมสนฺติ เอตํ ๑- สํวรํ
อนาปชฺชนฺตสฺส อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ยา อคุตฺติ ยา อโคปนา โย อนารกฺโข
โย อสํวโร, อถกนํ อปิทหนนฺติ อตฺโถ.
     [๑๓๕๓] โภชเน อมตฺตญฺญุตานิทฺเทเส อิเธกจฺโจติ อิมสฺมึ สตฺตโลเก
เอกจฺโจ. อปฺปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขานปญฺญาย อชานิตฺวา อนุปธาเรตฺวา. อโยนิโสติ
อนุปาเยน. อาหารนฺติ อสิตปีตาทิอชฺโฌหรณียํ. อาหาเรตีติ ปริภุญฺชติ อชฺโฌหรติ
ทวายาติอาทิ อนุปายทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อนุปาเยน หิ อาหารํ ๒- อาหาเรนฺโต
ทวตฺถาย มทตฺถาย มณฺฑนตฺถาย วิภูสนตฺถาย วา อาหาเรติ, โน อิทมตฺถิตํ ปฏิจฺจ.
ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺฐิตาติ ยา ตสฺมึ อโยนิโส อาหารปริโภเค อสนฺตุสฺสนา
อสนฺตุฏฺฐิภาโว. อมตฺตญฺญุตาติ อมตฺตญฺญุภาโว, ปมาณสงฺขาตาย มตฺตาย อชานนํ.
อยํ วุจฺจตีติ อยํ อปจฺจเวกฺขิตปริโภควเสน ปวตฺตา โภชเน อมตฺตญฺญุตา
นาม วุจฺจติ.
     [๑๓๕๔] อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตานิทฺเทเส จกฺขุนาติอาทิ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. น นิมิตฺตคฺคาหี โหตีติ ฉนฺทราควเสน วุตฺตปฺปการํ นิมิตฺตํ น คณฺหาติ.
เอวํ เสสปทานิปิ วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺพานิ. ยถา จ เหฏฺฐา "ชวเน
ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานี"ติ วุตฺตํ, เอวมิธ ตสฺมึ สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ
ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ. ยถา กึ? ยถา
นครทฺวาเรสุ สํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆราทโย อสํวุตา โหนฺติ, ตถาปิ อนฺโตนคเร
สพฺพํ ภณฺฑํ สุรกฺขิตํ สุโคปิตเมว โหติ, นครทฺวาเรสุ หิ ปิทหิเตสุ ๓- โจรานํ
ปเวโส นตฺถิ, เอวเมว ชวเน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ. ตสฺมา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโนปิ จกฺขุนฺทฺริเย
สํวโรติ วุตฺโต. โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวํ      ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ      ๓ ฉ.ม. ปิหิเตสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕๙.
     [๑๓๕๕] โภชเน มตฺตญฺญุตานิทฺเทเส ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรตีติ
ปฏิสงฺขานปญฺญาย ชานิตฺวา อุปาเยน อาหารํ ปริภุญฺชติ. อิทานิ ตํ อุปายํ
ทสฺเสตุํ "เนว ทวายา"ติอาทิ วุตฺตํ.
     ตตฺถ *- เนว ทวายาติ ทวตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ นฏลงฺฆกาทโย
ทวตฺถาย อาหาเรนฺติ นาม. ยํ หิ โภชนํ ภุตฺตสฺส นจฺจคีตกาพฺยสิโลกสงฺขาโต ๑-
ทโว อติเรกตเรน ปฏิภาติ, ตํ โภชนํ อธมฺเมน วิสเมน ปริเยสิตฺวา เต
อาหาเรนฺติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น อาหาเรติ.
     น มทายาติ มานมทปุริสมทานํ วฑฺฒนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ
ราชราชมหามตฺตา มทตฺถาย อาหาเรนฺติ นาม. เต หิ อตฺตโน มานมทปุริสมทานํ
วฑฺฒนตฺถาย ปิณฺฑรสโภชนปณีตโภชนานิ ๒- ภุญฺชนฺติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น
อาหาเรติ.
     น มณฺฑนายาติ สรีรมณฺฑนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ รูปูปชีวินิโย
มาตุคามา อนฺเตปุริกาทโย จ สปฺปิผาณิตํ นาม ปิวนฺติ. เต หิ สินิทฺธํ
มุทุมนฺทโภชนํ อาหาเรนฺติ "เอวํ โน องฺคสนฺธิ ๓- สุสณฺฐิตา ภวิสฺสติ, สรีเร
ฉวิวณฺโณ ปสนฺโน ภวิสฺสตี"ติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น อาหาเรติ.
     น วิภูสนายาติ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ นิวุทฺธมลฺลมุฏฺฐิต-
มลฺลเจฏกาทโย ๔- สุสินิทฺเธหิ มจฺฉมํสาทีหิ สรีรํ ๕- ปีเณนฺติ "เอวนฺโน มํสํ
อุสฺสทํ ภวิสฺสติ ปหารสหนตฺถายา"ติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย
น อาหาเรติ.
     ยาวเทวาติ อาหาราหรเณ ปโยชนสฺส ปริจฺเฉทนิยมทสฺสนํ. อิมสฺส กายสฺส
ฐิติยาติ อิมสฺส จตุมหาภูติกกรชกายสฺส ฐปนตฺถาย อาหาเรติ, อิทมสฺส
อาหาราหรเณ ปโยชนนฺติ อตฺโถ. ยาปนายาติ ชีวิตินฺทฺริยยาปนตฺถาย อาหาเรติ.
@เชิงอรรถ: * วิสุทฺธิ. ๑/๓๙ สีลนิทฺเทส            ๑ ฉ.ม. นจฺจคีตกพฺย....
@๒ ฉ.ม. ปิณฺฑรสโภชนาทีนิ ปณีตโภชนานิ   ๓ สี.,ม. องฺคุลฏฺฐิ, ฉ. องฺคลฏฺฐิ
@๔ ฉ.ม. นิพฺพุทฺธมลฺลมุฏฺฐิกมลฺลาทโย      ๕ ฉ.ม. สรีรมํสํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๖๐.
วิหึสูปรติยาติ วิหึสา นาม อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกขุทฺทา ๑- ตสฺสา อุปรติยา
วูปสมตฺถาย อาหาเรติ. พฺรหฺมจริยานุคฺคหายาติ พฺรหฺมจริยํ นาม ติสฺโส สิกฺขา
สกลํ สาสนํ ตสฺส อนุคฺคณฺหนตฺถาย อาหาเรติ.
     อิตีติ อุปายนิทสฺสนํ, อิมินา อุปาเยนาติ อตฺโถ. ปุราณญฺจ เวทนํ
ปฏิหงฺขามีติ ปุราณเวทนา นาม อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกเวทนา, ตํ
ปฏิหนิสฺสามีติ ๒- อาหาเรติ. นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ นวเวทนา นาม
อภุตฺตปจฺจเยน ๓- อุปฺปชฺชนกเวทนา, ตํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ อาหาเรติ. อถวา
นวเวทนา นาม ภุตฺตปจฺจเยน อุปฺปชฺชนกเวทนา, ๔- ตสฺสา อนุปฺปนฺนาย
อนุปฺปชฺชนตฺถเมว อาหาเรติ. ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตีติ ยาปนา จ เม ภวิสฺสติ.
อนวชฺชตา จาติ เอตฺถ อตฺถิ สาวชฺชํ, อตฺถิ อนวชฺชํ. ตตฺถ อธมฺมิกปริเยสนา
อธมฺมิกปฏิคฺคหณํ อธมฺเมน ปริโภโคติ อิทํ สาวชฺชํ นาม. ธมฺเมน ปริเยสิตฺวา
ธมฺเมน ปฏิคฺคเหตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนํ อิทํ อนวชฺชํ นาม. เอกจฺโจ
อนวชฺเชเยว ๕- สาวชฺชํ กโรติ, "ลทฺธํ เม"ติ กตฺวา ปมาณาติกฺกนฺตํ ภุญฺชติ,
ตํ ตํ ๖- ชิราเปตุํ อสกฺโกนฺโต อุทฺธํวิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ กิลมติ, สกลวิหาเร
ภิกฺขู ตสฺส สรีรปฏิชคฺคนเภสชฺชปริเยสนาทีสุ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺติ, "กึ อิทนฺ"ติ
วุตฺเต "อสุกสฺส นาม อุทรํ อุทฺธุมาตนฺ"ติอาทีนิ วทนฺติ, "เอส นิจฺจกาลมฺปิ
เอวํ ปกติโกเยว, อตฺตโน กุจฺฉิปฺปมาณํ นาม น ชานาตี"ติ นินฺทนฺติ ครหนฺติ.
อยํ อนวชฺเชเยว สาวชฺชํ กโรติ นาม. เอวํ อกตฺวา "อนวชฺชตา จ ภวิสฺสตี"ติ
อาหาเรติ.
     ผาสุวิหาโร จาติ เอตฺถาปิ อตฺถิ ผาสุวิหาโร, อตฺถิ น ผาสุวิหาโร.
ตตฺถ *- อาหารหตฺถโก อลํสาฏโก ตตฺถวฏฺฏโก กากมาสโก ภุตฺตวมิตโกติ อิเมสํ
ปญฺจนฺนํ พฺราหฺมณานํ โภชนํ น ผาสุวิหาโร นาม. เอเตสุ หิ อาหารหตฺถโก
นาม พหุํ ภุญฺชิตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย อุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต "อาหาร หตฺถนฺ"ติ
วทติ. อลํสาฏโก นาม อพฺภุทฺธุมาตกุจฺฉิตาย ๗- อุฏฺฐิโตปิ สาฏกํ นิวาเสตุํ น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.....ขุทา           ๒ ม. ปฏิวิโนเทสฺสามีติ       ๓ ฉ.ม. อติภุตฺตปฺปจฺจเยน
@๔ ฉ.ม. ปฺปชฺชนกเวทนา    ๕ สี.,ม. อนวชฺชํเยว        ๖ ฉ.ม. ตํ
@* วิสุทฺธิ ๑/๔๐ สีลนิทฺเทส   ๗ ฉ.ม. อจฺจุทฺธุมาตกุจฺฉิตาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๖๑.
สกฺโกติ. ตตฺถวฏฺฏโก นาม อุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนโต ตตฺเถว ปริวฏฺฏติ. กากมาสโก
นาม ยถา กาเกหิ อามสิตุํ สกฺกา โหติ, เอวํ ยาว มุขทฺวารา อาหาเรติ.
ภุตฺตวมิตโก นาม มุเขน สณฺฐาเรตุํ ๑- อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว วมติ. เอวํ อกตฺวา
"ผาสุวิหาโร จ เม ภวิสฺสตี"ติ อาหาเรติ. ผาสุวิหาโร นาม จตูหิ ปญฺจหิ
อาโลเปหิ โอนูทรตา. ๒- เอตฺตกํ หิ ภุญฺชิตฺวา ปานียํ ปิวโต จตฺตาโร อิริยาปถา
สุเขน ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา ธมฺมเสนาปติ เอวมาห:-
            "จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป     อภุตฺวา อุทกํ ปิเว
             อลํ ผาสุวิหาราย          ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน"ติ. ๓-
     อิมสฺมึ ปน ฐาเน องฺคานิ สโมธาเนตพฺพานิ. "เนว ทวายา"ติ หิ
เอกํ องฺคํ, "น มทายา"ติ เอกํ, "น มณฺฑนายา"ติ เอกํ, "น วิภูสนายา"ติ
เอกํ, "ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนายา"ติ เอกํ, "วิหึสูปรติยา
พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา"ติ เอกํ, "อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวญฺจ
เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี"ติ เอกํ, "ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี"ติ เอกํ องฺคํ,
"อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา"ติ อยเมตฺถ โภชนานิสํโส. มหาสีวตฺเถโร ปนาห
"เหฏฺฐา จตฺตาริ องฺคานิ ปฏิกฺเขโป นาม, อุปริ ปน อฏฺฐ องฺคานิ
สโมธาเนตพฺพานี"ติ. ตตฺถ "ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา"ติ เอกํ องฺคํ.
"ยาปนายา"ติ เอกํ, "วิหึสูปรติยา"ติ เอกํ, "พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา"ติ เอกํ, "อิติ
ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามี"ติ เอกํ, "นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี"ติ
เอกํ, "ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี"ติ เอกํ, "อนวชฺชตา จา"ติ เอกํ, ผาสุวิหาโร
ปน โภชนานิสํโสติ. เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรนฺโต โภชเน
มตฺตญฺญู นาม โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ปริเยสนปฏิคฺคหณปริโภเคสุ
ยุตฺตปฺปมาณชานนวเสน ปวตฺโต ปจฺจเวกฺขิตปริโภโค โภชเน มตฺตญฺญุตา นาม วุจฺจติ.
     [๑๓๕๖] มุฏฺฐสฺสจฺจนิทฺเทเส อสตีติ สติวิรหิตา จตฺตาโร ขนฺธา. อนนุสฺสติ
อปฺปฏิสฺสตีติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํ. อสรณตาติ อสรณากาโร. อธารณตาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สนฺธาเรตุํ      ๒ ฉ.ม. อูนูทรตา      ๓ ขุ. เถร. ๒๖/๙๘๓/๓๙๕
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๖๒.
ธาเรตุํ อสมตฺถตา. ตาย หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล อาธารปตฺโต ๑- นิธานกฺขโม
น โหติ. อุทเก อลาวุกฏาหํ วิย อารมฺมเณ ปิลปตีติ ๒- ปิลาปนตา. ปมุสฺสนตาติ ๓-
นฏฺฐมุฏฺฐสฺสติตา, ตาย หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล นิกฺขิตฺตภตฺโต วิย กาโก
นิกฺขิตฺตมํโส วิย จ สิงฺคาโล โหติ.
     [๑๓๖๑] ภาวนาพลนิทฺเทเส กุสลานํ ธมฺมานนฺติ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ.
อาเสวนาติ อาทิโต เสวนา. ภาวนาติ วฑฺฒนา. พหุลีกมฺมนฺติ ปุนปฺปุนํ กรณํ.
     [๑๓๖๘] สีลวิปตฺตินิทฺเทโส โสรจฺจนิทฺเทสปฏิปกฺขโต ๔- เวทิตพฺโพ.
ทิฏฺฐิวิปตฺตินิทฺเทโส จ ทิฏฺฐิสมฺปทานิทฺเทสปฏิปกฺขโต, ทิฏฺฐิสมฺปทานิทฺเทโส จ
ทิฏฺฐุปาทานนิทฺเทสปฏิปกฺขโต. สีลวิสุทฺธินิทฺเทโส กิญฺจาปิ สีลสมฺปทานิทฺเทเสน
สมาโน, ตตฺถ ปน วิสุทฺธิสมฺปาปกปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ กถิตํ, อิธ วิสุทฺธิปฺปตฺตํ
สีลํ. สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ, ปฏิสงฺขานพลญฺจ ภาวนาพลญฺจ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ,
สมถนิมิตฺตญฺจ ปคฺคาหนิมิตฺตญฺจ ปคฺคาโห จ อวิกฺเขโป จ, สีลสมฺปทา จ
ทิฏฺฐิสมฺปทา จาติ อิเมหิ ปน ฉหิ ทุเกหิ จตุภูมิกาปิ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมาว
กถิตา.
     [๑๓๗๓] ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทเส กมฺมสฺสกตญาณนฺติ "อิทํ กมฺมํ สกํ, อิทํ
โน สกนฺ"ติ ชานนปญฺญา. ตตฺถ อตฺตนา วา กตํ โหตุ ปเรน วา, สพฺพมฺปิ
อกุสลํ กมฺมํ โน สกํ. กสฺมา? อตฺถภญฺชนโต อนตฺถชนนโต จ. กุสลกมฺมํ
ปน อนตฺถภญฺชนโต อตฺถชนนโต จ สกํ นาม. ตตฺถ ยถา นาม สธโน
สโภโค ปุริโส อทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา อนฺตรามคฺเค คามนิคมาทีสุ นกฺขตฺเต
สงฺฆุฏฺเฐ "อหํ อาคนฺตุโก, กินฺนุ โข นิสฺสาย นกฺขตฺตํ กีเฬยฺยนฺ"ติ อจินฺเตตฺวา
ยถา ยถา อิจฺฉติ, เตน เตน นีหาเรน นกฺขตฺตํ กีฬนฺโต สุเขน กนฺตารํ
อติกฺกมติ. เอวเมว อิมสฺมึ กมฺมสฺสกตญาเณ ฐตฺวา อิเม สตฺตา พหุํ
วฏฺฏคามิกมฺมํ อายูหิตฺวา สุเขน สุขํ อนุภวนฺตา อรหตฺตํ ปตฺตา คณนปถํ วีติวตฺตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาธานปฺปตฺโต, สี. อาธารณปฺปตฺโต      ๒ ฉ.ม. ปิลวตีติ
@๓ ฉ. สํมุสนตาติ        ๔ ฉ.ม. สีลสมฺปทานิทฺเทส....
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๖๓.
สจฺจานุโลมิกญาณนฺติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมํ วิปสฺสนาญาณํ. มคฺคสมงฺคิสฺส
ญาณํ ผลสมงฺคิสฺส ญาณนฺติ มคฺคญาณผลญาณานิเยว.
     [๑๓๗๔] "ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ โข ปนา"ติ ปทสฺส นิทฺเทเส "ยา ปญฺญา
ปชานนา"ติอาทีหิ ปเทหิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ กมฺมสฺสกตญาณาทีเนว จตฺตาริ
ญาณานิ วิภตฺตานิ.
     [๑๓๗๕] "ยถา ทิฏฺฐิสฺส จ ปธานนฺ"ติ ปทสฺส นิทฺเทเส "โย เจตสิโก
วิริยารมฺโภ"ติอาทีหิ ปเทหิ นิทฺทิฏฺฐํ วิริยํ ปญฺญาคติกเมวา. ปญฺญาย ๑-
โลกิยฏฺฐาเน โลกิยํ, โลกุตฺตรฏฺฐาเน โลกุตฺตรนฺติ เวทิตพฺพํ.
     [๑๓๗๖] สํเวคทุกนิทฺเทเส ชาติภยนฺติ ชาตึ ภยโต ทิสฺวา ฐิตญาณํ.
ชรามรณภยาทีสุปิ เอเสว นโย.
     [๑๓๗๗] อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติอาทีหิ ชาติอาทีนิ ภยโต ทิสฺวา
ชาติชราพฺยาธิมรเณหิ มุญฺจิตุกามสฺส ๒- อุปายปธานํ กถิตํ. ปทภาชนียสฺส ปน
อตฺโถ วิภงฺคฏฺฐกถายํ อาวีภวิสฺสติ.
      [๑๓๗๘] อสนฺตุฏฺฐตา ๓- จ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ปทนิทฺเทเส ภิยฺโยกมฺยตาติ
วิเสสกามตา. อิเธกจฺโจ หิ อาทิโตว ปกฺขิกภตฺตํ วา สลากภตฺตํ วา อุโปสถิกํ
วา ปาฏิปทิกํ วา เทติ, โส เตน อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา ปุน ธุวภตฺตํ ๕- สํฆภตฺตํ
วสฺสาวาสิกํ เทติ, อาวาสํ กาเรติ, จตฺตาโรปิ ปจฺจเย เทติ, ตตฺราปิ อสนฺตุฏฺโฐ
หุตฺวา สรณานิ คณฺหาติ. ปญฺจ สีลานิ สมาทิยติ, ตตฺราปิ อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา
ปพฺพชติ, ปพฺพชิตฺวา เอกํ นิกายํ เทฺว นิกาเยติ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ คณฺหาติ, อฏฺฐ
สมาปตฺติโย ภาเวติ, วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติ, อรหตฺตปฺปตฺติโต
ปฏฺฐาย มหาสนฺตุฏฺโฐ นาม โหติ. เอวํ ยาว อรหตฺตา วิเสสกามตา ภิยฺโยกมฺยตา นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปญฺญาย หิ          ๒ ฉ.ม. มุจฺจิตุกามสฺส
@๓ ฉ.ม. อสนฺตุฏฺฐิตา         ๔ ฉ.ม. ธุรภตฺตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๖๔.
     [๑๓๗๙] "อปฺปฏิวานิตา จ ปธานสฺมินฺ"ติ ปทนิทฺเทเส ยสฺมา
ปนฺตเสนาสเนสุ อธิกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อุกฺกณฺฐมาโน ปธานํ ปฏิวาเสติ
นาม, อนุกฺกณฺฐมาโน โน ปฏิวาเสติ นาม. ตสฺมา ตํ นยํ ทสฺเสตุํ "ยา
กุสลานํ ธมฺมานนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สกฺกจฺจกิริยตาติ กุสลานํ กรเณ
สกฺกจฺจการิตา. สาตจฺจกิริยตาติ สตตเมว กรณํ. อฏฺฐิตกิริยตาติ ขณฺฑํ อกตฺวา
อฏฺฐเปตฺวา กรณํ. อโนลีนวุตฺติตาติ อลีนชีวิตา, ๑- อลีนปฺปวตฺติตา วา.
อนิกฺขิตฺตฉนฺทตาติ กุสลฉนฺทสฺส อนิกฺขิปนํ. อนิกฺขิตฺตธุรตาติ กุสลกรเณ
วิริยธุรสฺส อนิกฺขิปนํ.
     [๑๓๘๐] ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ วิชฺชาติ เอตฺถ ปุพฺเพนิวาโสติ
ปุพฺเพนิวุฏฺฐกฺขนฺธา จ ขนฺธปฏิพทฺธา จ. ๒- ปุพฺเพนิวาสสฺส อนุสฺสติ
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ตาย สมฺปยุตฺตํ ญาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ. ตยิทํ
ปุพฺเพนิวุฏฺฐกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกตมํ วิชฺฌตีติ วิชฺชา. ตํ ตมํ วิชฺฌิตฺวา เต ขนฺเธ
วิทิเต ปากเฏ กโรตีติ วิทิตกรณฏฺเฐนปิ วิชฺชา.
     จุตูปปาเต ญาณนฺติ จุติยญฺจ อุปปาเต จ ญาณํ. อิทมฺปิ สตฺตานํ
จุติปฏิสนฺธิปฏิจฺฉาทกตมํ วิชฺฌตีติ วิชฺชา, ตํ ตมํ วิชฺฌิตฺวา สตฺตานํ
จุติปฏิสนฺธิโย วิทิตา ปากฏา กโรตีติ วิทิตกรณฏฺเฐนปิ วิชฺชา. อาสวานํ
ขเย ญาณนฺติ สพฺพกิเลสานํ ขยสมเย ญาณํ. ตยิทํ จตุสจฺจจฺฉาทกตมํ วิชฺฌตีติ
วิชฺชา. ตํ ตมํ วิชฺฌิตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ วิทิตานิ ปากฏานิ กโรตีติ
วิทิตกรณฏฺเฐนปิ วิชฺชา.
     [๑๓๘๑] จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ นิพฺพานญฺจาติ เอตฺถ อารมฺมเณ
อธิมุจฺจนฏฺเฐน ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺฐุ มุตฺตฏฺเฐน อฏฺฐ สมาปตฺติโย จิตฺตสฺส
อธิมุตฺติ นาม. อิตรํ ปน นตฺถิ เอตฺถ ตณฺหาสงฺขาตํ วานํ, นิคฺคตํ วา ตสฺมา
วานาติ นิพฺพานํ. ตตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย สยํ วิกฺขมฺภิตกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา
วิมุตฺตีติ วุตฺตา, นิพฺพานํ ปน สพฺพกิเลเสหิ อจฺจนฺตํ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตีติ
วุตฺตํ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อลีนชีวิตตา    ๒ ฉ.ม. ขนฺธปฏิพทฺธญฺจ
@๓ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๖๕.
     [๑๓๘๒] มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณนฺติ จตฺตาริ มคฺคญาณานิ. ผลสมงฺคิสฺส
ญาณนฺติ จตฺตาริ ผลญาณานิ. ตตฺถ ปฐมมคฺคญาณํ ปญฺจ กิเลเส เขเปนฺตํ
นิโรเธนฺตํ วูปสเมนฺตํ ปฏิปสฺสมฺเภนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ขเย ญาณํ นาม ชาตํ.
ทุติยมคฺคญาณํ จตฺตาโร กิเลเส, ตถา ตติยมคฺคญาณํ. จตุตฺถมคฺคญาณํ ปน
อฏฺฐ กิเลเส เขเปนฺตํ นิโรเธนฺตํ วูปสเมนฺตํ ปฏิปสฺสมฺเภนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ขเย
ญาณํ นาม ชาตํ. ตํ ตํ มคฺคผลญาณํ ปน เตสํ เตสํ กิเลสานํ ขีณนฺเต
นิรุทฺธนฺเต วูปสมนฺเต ปฏิปสฺสมฺภนฺเต อนุปฺปาทนฺเต อปฺปวตฺตนฺเต อุปฺปนฺนนฺติ
อนุปฺปาเท ญาณํ นาม ชาตนฺติ.
                     อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถาย
                      นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๔๕๖-๔๖๕.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=53&A=11338&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=11338&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=836
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=7290
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=6550
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=6550
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34