อรรถกถาเล่มที่ ๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๒)

หน้าที่ ๑๐๒.
เอวํ วิญฺญาณมฺปิ ๑- วทติ วิย  "ตฺวํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณนฺติ เกน กตํ, นนุ
อเมฺหหิ กตํ, สเจ หิ ตฺวํ ตโย ขนฺเธ หทยวตฺถุญฺจ อนิสฺสาย ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ
นาม ภเวยฺยาสิ, ปสฺเสยฺยาม เต ปฏิสนฺธิวิญฺญาณภาวนฺ"ติ. ตญฺจ ปเนตํ นามรูปํ
วิญฺญาณสฺส พหุธา  ปจฺจโย โหติ.
      เอตฺตาวตา โขติ วิญฺญาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, นามรูเป
วิญฺญาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, ทฺวีสุ อญฺญมญฺญปจฺจยวเสน ปวตฺเตสุ เอตฺตเกน
ชาเยถ วา ฯเปฯ อุปปชฺเชถ ๒- วา, ชาติอาทโย ปญฺญเยยฺยุํ อปราปรํ วา
จุติปฏิสนฺธิโยติ.
      อธิวจนปโถติ "สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโก"ติ อาทิกสฺส อตฺถํ อทิสฺวา
นามวจนมตฺตเมว ๓- อธิกิจฺจ ปวตฺตสฺส โวหารสฺส ปโถ. นิรุตฺติปโถติ สรตีติ
สโต, สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโนติ อาทิกสฺส การณาปเทสวเสน ปวตฺตสฺส
โวหารสฺส ปโถ. ปญฺญตฺติปโถติ "ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี นิปุโณ
กตปรปฺปวาโท"ติ อาทิกสฺส นานปฺปการโต วิญฺญาปนวเสน ๔- ปวตฺตสฺส
โวหารสฺส ปโถ. อิติ ตีหิ ปเทหิ ๕- อธิวจนาทีนํ วตฺถุภูตา ขนฺธาปิ ๖- กถิตา.
ปญฺญาวจรนฺติ ปญฺญาย อวจริตพฺพํ ชานิตพฺพํ. วฏฺฏํ วตฺตตีติ ๗- สํสารวฏฺฏํ
วตฺตติ, ๗- อิตฺถตฺตนฺติ อิตฺถภาโว, ๘- ขนฺธปญฺจกสฺเสตํ นามํ. ปญฺญาปนายาติ
นามปญฺญตฺตตฺถาย. "เวทนา สญฺญา"ติ อาทินา นามปญฺญตฺตตฺถาย, ขนฺธปญฺจกํปิ
เอตฺตาวตา ปญฺญายตีติ อตฺโถ. ยทิทํ นามรูปํ สห วิญฺญาเณนาติ ยํ อิทํ
นามรูปํ สห วิญฺญาเณน อญฺญมญฺญปจฺจยตาย ปวตฺตติ, เอตฺตาวตาติ วุตฺตํ
โหติ. อิทํ เหตฺถ นิยฺยาตวจนํ ๙-.
                          อตฺตปญฺญตฺติวณฺณนา
      [๑๑๗] อิติ ภควา "คมฺภีโร จายํ อานนฺท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท
คมฺภีราวภาโส จา"ติ ปทสฺส อนุสนฺธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ "ตนฺตากุลกชาตา"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.อิ. ปิสทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ อิ. อุปฺปชฺเชยฺยาถ  ๓ ฉ.ม. วจนมตฺตเมว
@๔ ฉ.ม.,อิ. ญาปนวเสน  ๕ อิ. ตีหิปิ อิเมหิ.  ๖ ฉ.ม. ขนฺธาว  ๗ ก. วฏฺฏตีติ...
@  วฏฺฏติ  ๘ ฉ.ม.,อิ. อิตฺถํภาโว  ๙ ฉ.ม. นิยฺยาติตวจนํ, อิ. นิยฺยาตนวจนํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๓.
ปทสฺส อนุสนฺธึ ทสฺเสนฺโต "กิตฺตาวตา จา"ติ อาทิกํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ
รูปึ วา หิ อานนฺท ปริตฺตํ อตฺตานนฺติ อาทีสุ โย อวฑฺฒิตํ กสิณนิมิตฺตํ
อตฺตาติ คณฺหาติ, โส รูปึ ปริตฺตํ ปญฺญเปติ. ๑- โย ปน นานากสิณลาภี โหติ,
โส ตํ กทาจิ นีโล, กทาจิ ปีตโกติ ปญฺญเปติ. โย วฑฺฒิตํ กสิณนิมิตฺตํ
อตฺตาติ คณฺหาติ, โส รูปึ ๒- อนนฺตํ ปญฺญเปติ. โย วา ปน อวฑฺฒิตกสิณนิมิตฺตํ
อุคฺฆาเตตฺวา นิมิตฺตผุฏฺโฐกาสํ วา ตตฺถ ปวตฺเต จตฺตาโร ขนฺเธ วา เตสุ
วิญฺญาณมตฺตเมว วา อตฺตาติ คณฺหาติ, โส อรูปึ ปริตฺตํ ปญฺญเปติ. โย
วฑฺฒิตกสิณนิมิตฺตํ ๓- อุคฺฆาเตตฺวา นิมิตฺตผุฏฺโฐกาสํ วา ตตฺถ ปวตฺเต จตฺตาโร
ขนฺเธ วา เตสุ วิญฺญาณมตฺตเมว วา อตฺตาติ คณฺหาติ, โส อรูปึ ๔- อนนฺตํ ๕-
ปญฺญเปติ.
      [๑๑๘] ตตฺรานนฺทาติ เอตฺถ ตตฺราติ เตสุ จตูสุ ทิฏฺฐิคติเกสุ.
เอตรหิ วาติ อิทาเนว, น อิโต ปรํ. อุจฺเฉทวเสเนตํ วุตฺตํ. ตถาภาวึ ๖- วาติ
๗- ตถาวาเส โลเก ภาวึ. สสฺสตวเสเนตํ วุตฺตํ. อตถํ วา ปน สนฺตนฺติ อตถสภาวํ
สมานํ วา. ๘- ตถตฺตายาติ ตถภาวาย. อุปกปฺเปสฺสามีติ สมฺปาเทสฺสามิ. อิมินาปิ ๙-
วิวาทํ ทสฺเสติ. อุจฺเฉทวาที หิ "สสฺสตวาทิโน อตฺตานํ อตถํ อนุจฺเฉทสภาวํปิ
สมานํ ตถตฺตาย ๑๐- อุจฺเฉทสภาวาย อุปกปฺเปสฺสามิ, สสฺสตวาทํ จ ชานาเปตฺวา
อุจฺเฉทวาทเมว นํ คาเหสฺสามี"ติ จินฺเตสิ. ๑๑- สสฺสตวาทีปิ "อุจฺเฉทวาทิโน
อตฺตานํ อตถํ อสสฺสตสภาวํปิ สมานํ ตถตฺตาย สสฺสตภาวาย อุปกปฺเปสฺสามิ,
อุจฺเฉทวาทํ จ ชานาเปตฺวา สสฺสตวาทเมว นํ คาเหสฺสามี"ติ ๑๒- จินฺเตสิ.
      เอวํ สนฺตํ โขติ เอวํ สมานํ รูปึ ปริตฺตํ อตฺตานํ ปญฺญาปยนฺตนฺติ ๑๓-
อตฺโถ. รูปินฺติ รูปกสิณลาภึ. ปริตฺตตฺตานุทิฏฺฐิ อนุเสตีติ ปริตฺโต อตฺตาติ อยํ
ทิฏฺฐิ อนุเสติ, สา ปน น วลฺลิ วิย จ ลตา วิย จ อนุเสติ. อปฺปหีนฏฺเฐน
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ปญฺญาเปติ เอวมุปริปิ.   ๒ ก. รูปินํ   ๓ ฉ.ม.,อิ. วฑฺฒิตํ นิมิตฺตํ.
@๔ ก. อรูปินํ   ๕ อิ. อนตฺตํ.  ๖ ฉ.ม.,อิ. ตตฺถภาวึ   ๗-๗ ฉ.ม.,อิ. ตตฺถ วา
@ ปรโลเก ภาวึ. ๘ ฉ.ม.,อิ. วา สทฺโท น ทิสฺสติ.  ๙ ฉ.ม.,อิ. ปิ สทฺโท น ทิสฺสติ.
@๑๐ ตถตฺถาย เอวมุปริปิ.   ๑๑ ฉ.ม. จินฺเตติ เอวมุปริปิ.
@๑๒ อิ. คาหาเปสฺสามิ.    ๑๓ ปญฺญเปนฺตนฺติ, อิ. ปญฺญาเปนฺติ เอวมุปริปิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๔.
อนุเสตีติ เวทิตพฺพา. ๑- อิจฺจาลํ วจนายาติ ตํ ปุคฺคลํ เอวรูปา ทิฏฺฐิ อนุเสตีติ
วตฺตุํ ยุตฺตํ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
      อรูปินฺติ เอตฺถ ปน อรูปกสิณลาภึ, อรูปกฺขนฺธโคจรํ วาติ เอวมตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ. เอตฺตาวตา ลาภิโน จตฺตาโร, เตสํ อนฺเตวาสิกา จตฺตาโร, ตกฺกิกา
จตฺตาโร, เตสํ อนฺเตวาสิกา จตฺตาโรติ อตฺถโต ๒- โสฬสทิฏฺฐิคติกา ทสฺสิตา
โหนฺติ.
                         นอตฺตปญฺญตฺติวณฺณนา
      [๑๑๙] เอวํ เย อตฺตานํ ปญฺญเปนฺติ, เต ทสฺเสตฺวา อิทานิ
เย น ปญฺญเปนฺติ, เต ทสฺเสตุํ "กิตฺตาวตา จ อานนฺทา"ติ อาทิมาห. เก
ปน น ปญฺญเปนฺติ?  สพฺเพ ตาว อริยปุคฺคลา น ปญฺญเปนฺติ. เย จ พหุสฺสุตา
ติปิฏกธรา ทฺวิปิฏกธรา เอกปิฏกธรา, อนฺตมโส เอกนิกายํปิ สาธุกํ วินิจฺฉินิตฺวา
อุคฺคหิตธมฺมกถิโกปิ อารทฺธวิปสฺสโกปิ ปุคฺคโล, เต น ปญฺญเปนฺติเยว. ๓-
เอเตสํ หิ ปฏิภาคกสิเณ ปฏิภาคกสิณมิจฺเจว สญฺญา ๔- โหติ. อรูปกฺขนฺเธสุ จ
อรูปกฺขนฺธา อิจฺเจว.
                        อตฺตสมนุปสฺสนาวณฺณนา
      [๑๒๑] เอวํ เย น ปญฺญเปนฺติ, เต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เย เต
ปญฺญเปนฺติ, เต ยสฺมา ทิฏฺฐิวเสน สมนุปสฺสิตฺวา ปญฺญเปนฺติ, สา ๕- ปเนสา ๕-
สมนุปสฺสนา วีสติวตฺถุกาย สกฺกายทิฏฺฐิยา อปฺปหีนตฺตา โหติ, ตสฺมา ตํ
วีสติวตฺถุกํ สกฺกายทิฏฺฐึ ทสฺเสตุํ ปุน กิตฺตาวตา จ ๖- อานนฺทาติ อาทิมาห,
      ตตฺถ เวทนํ วา หีติ อิมินา เวทนากฺขนฺธวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ
กถิตา. ๗- อปฺปฏิสํเวทโน เม อตฺตาติ อิมินา รูปกฺขนฺธวตฺถุกา. อตฺตา เม
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เวทิตพฺโพ, อิ. เวทิตพฺพํ.   ๒ ฉ.ม. อตฺตโต    ๓ อิ. ปญฺญาเปติเยว.
@๔ ฉ.ม. ญาณํ.   ๕-๕ ฉ.ม. สา จ เนสํ, อิ. สา หิ จ เนสํ.
@๖ อิ. จสทฺโท น ทิสฺสติ.   ๗ อิ. วุตฺตา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๕.
เวทิยติ, เวทนาธมฺโม หิ เม อตฺตาติ อิมินา สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณกฺขนฺธวตฺถุกา.
อิทํ หิ ขนฺธตฺตยํ เวทนาสมฺปยุตฺตตฺตา เวทิยติ. เอตสฺส จ เวทนาธมฺโม
อวิปฺปยุตฺตสภาโว.
      [๑๒๒] อิทานิ ตตฺถ โทสํ ทสฺเสนฺโต "ตตฺรานนฺทา"ติ อาทิมาห.
ตตฺถ ตตฺราติ เตสุ ตีสุ ทิฏฺฐิคติเกสุ. ยสฺมึ อานนฺท สมเยติ อาทิ โย โย
ยํ ยํ เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสติ, ตสฺส ตสฺส อตฺตโน กทาจิ ภาวํ, กทาจิ
อภาวนฺติ เอวมาทิโทสทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
      [๑๒๓] อนิจฺจาทีสุ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจา. เตหิ เตหิ การเณหิ
สงฺคมฺม สมาคมฺม กตาติ สงฺขตา. ตํ ตํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ สมฺมา การเณเนว
อุปฺปนฺนาติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. ขโยติ อาทิ สพฺพํ ภงฺคสฺส เววจนํ. ยํ หิ ภิชฺชติ,
ตํ ขียติปิ วยติปิ วิรชฺชติปิ นิรุชฺฌติปิ, ตสฺมา ขยธมฺมาติ อาทิ วุตฺตํ.
      พฺยคา เมติ วิ อคาติ พฺยคา, วิคโต นิรุทฺโธ เม อตฺตาติ อตฺโถ.
กึ ปน เอกสฺเสว ตีสุปิ กาเลสุ "เอโส เม อตฺตา"ติ โหตีติ, กึ ปน น
ภวิสฺสติ. ทิฏฺฐิคติกสฺส หิ ถูสราสิมฺหิ นิกฺขิตฺตขาณุกสฺเสว ๑- นิจฺจลตา นาม
นตฺถิ, วนมกฺกโฏ วิย อญฺญํ คณฺหาติ, อญฺญํ มุญฺจติ. อนิจฺจํ สุขํ ทุกฺขํ
โวกิณฺณนฺติ ๒- วิเสเสน ตํ ตํ เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสฺสนฺโต อนิจฺจญฺเจว
สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, อวิเสเสน ๓- เวทนํ อตฺตาติ สมนุปสสนฺโต
โวกิณฺณํ อุปฺปาทวยธมฺมํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เวทนา หิ ติวิธา
เจว อุปฺปาทวยธมฺมา จ,  ตญฺเจส อตฺตาติ สมนุปสฺสติ. อิจฺจสฺส อนิจฺโจ เจว
อตฺตา อาปชฺชติ, เอกกฺขเณ จ พหุนฺนํ เวทนานํ อุปฺปาโท. ตํ ๔- โข ปเนส
อนิจฺจํ อตฺตานํ อนุชานาติ,  น เอกกฺขเณ พหุนฺนํ เวทนานํ อุปฺปตฺติ อตฺถิ.
อิมมตฺถํ สนฺธาย "ตสฺมาติหานนฺท เอเตนเปตํ นกฺขมติ" `เวทนา เม อตฺตา'ติ
สมนุปสฺสิตุนฺ"ติ วุตฺตํ.
      [๑๒๔] ยตฺถ ปนาวุโสติ ยตฺถ สุทฺธรูปกฺขนฺเธ สพฺพโส เวทยิตํ
นตฺถิ. อปิ นุโข ตตฺถาติ อปิ นุโข ตสฺมึ เวทนา วิรหิเต ตาลวณฺเฏ วาตปาเน
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. นิขาตขาณุกสฺเสว               ๒ ฉ.ม. อนิจฺจสุขทุกฺขโวกิณฺณนฺติ
@๓ อิ. อวิเสเสเนว                  ๔ อิ. น โข ปเนส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๖.
วา อสฺมีติ เอวํ อหํกาโร อุปฺปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ. ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา
สุทฺธรูปกฺขนฺโธ อุฏฺฐาย อสฺมีติ ๑- น วทติ, ตสฺมา เอเตนปิ เอตํ นกฺขมตีติ
อตฺโถ.
      [๑๒๕] อปิ นุโข ตตฺถ อยมหมสฺมีติ สิยาติ อปิ นุโข เตสุ
เวทนาธมฺเมสุ ตีสุ ขนฺเธสุ เอกกฺขนฺโธปิ ๒- อยํ นาม อหมสฺมีติ เอวํ วตฺตพฺโพ
สิยา. อถวา เวทนานิโรธา สเหว เวทนาย นิรุทฺเธสุ เตสุ ตีสุ ขนฺเธสุ อปิ
นุโข อยมหมสฺมีติ วา อหมสฺมีติ วา อุปฺปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ. อถายสฺมา
อานนฺโท สสวิสาณสฺส ติขิณภาวํ วิย ตํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต โน เหตํ ภนฺเตติ อาห.
      เอตฺตาวตา กึ กถิตํ โหติ? วฏฺฏกถา กถิตา โหติ. ภควา หิ
วฏฺฏกถํ กเถนฺโต กตฺถจิ อวิชฺชาสีเสน กเถสิ, ๓- กตฺถจิ  ตณฺหาสีเสน, กตฺถจิ
ทิฏฺฐิสีเสน. ตตฺถ "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย `อิโต ปุพฺเพ
อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมฺภวี'ติ, เอวญฺจิทํ ภิกฺขเว วุจฺจติ. อถ จ ปน
ปญฺญายติ อิทปฺปจฺจยา อวิชฺชา"ติ ๔- เอวํ อวิชฺชาสีเสน กถิตา. "ปุริมา ภิกฺขเว
โกฏิ น ปญฺญายติ ภวตญฺหาย `อิโต ปุพฺเพ ภวตณฺหา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา
สมฺภวี'ติ, เอวญฺจิทํ ภิกฺขเว วุจฺจติ. อถ จ ปน ปญฺญายติ อิทปฺปจฺจยา
ภวตญฺหาติ ๕- เอวํ ตณฺหาสีเสน กถิตา. "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺญายติ
ภวทิฏฺฐิยา `อิโต ปุพฺเพ ภวทิฏฺฐิ นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมฺภวี'ติ, เอวญฺจิทํ
ภิกฺขเว วุจฺจติ. อถ จ ปน ปญฺญายติ อิทปฺปจฺจยา ภวทิฏฺฐี"ติ เอวํ ทิฏฺฐิสีเสน
กถิตา. อิธาปิ ทิฏฺฐิสีเสเนว กถิตา. ทิฏฺฐิคติโก หิ สุขาทิเวทนํ อตฺตาติ
คเหตฺวา อหํการมมํการปรามาสวเสน สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ
ตโต ตโต จวิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อุปปชฺชนฺโต มหาสมุทฺเท วาตุกฺขิตฺตนาวา วิย
สตฺตํ สมิตํ ปริพฺภมติ, วฏฺฏโต สีสํ อุกฺขิปิตุํเยว น สกฺโกติ.
      [๑๒๖] อิติ ภควา ปจฺจยาการมุฬฺหสฺส ทิฏฺฐิคติกสฺส เอตฺตเกน
กถามคฺเคน วฏฺฏํ กเถตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏํ กเถนฺโต ยโต โข ปน อานนฺท
ภิกฺขูติ อาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อหมสฺมีติ   ๒ ฉ.ม.,อิ. เอกธมฺโมปิ.   ๓ อิ. กเถติ เอวมุปริปิ.
@๔ องฺ. ทสก ๒๔/๖๑/๙๐ อวิชฺชาสุตฺต      ๕ องฺ. ทสก ๒๔/๖๒/๙๒ ตณฺหาสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๗.
      ตญฺจ ปน วิวฏฺฏกถํ ภควา เทสนาสุ กุสลตาย ๑- วิสฏฺฐกมฺมฏฺฐานํ
นวกมฺมาทิวเสน วิกฺขิตฺตปุคฺคลํ อนามสิตฺวา การกสฺส สติปฏฺฐานวิหาริโน
ปุคฺคลสฺส วเสน อารภนฺโต เนว เวทนํ อตฺตานํ สมนุปสฺสตีติ อาทิมาห. เอวรูโป
หิ ภิกฺขุ "ยํกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา
โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ  วา ยํ ทูเร วา สนฺติเก วา, สพฺพํ
รูปํ อนิจฺจโต ววฏฺฐเปติ, เอกํ สมฺมสนํ ทุกฺขโต ววฏฺฐเปติ, เอกํ สมฺมสนํ
อนตฺตโต ววฏฺฐเปติ, เอกํ สมฺมสนนฺ"ติ ๒- อาทินา นเยน วุตฺตสฺส
สมฺมสนญาณสฺส วเสน สพฺพธมฺเมสุ ปวตฺตตฺตา เนว เวทนํ อตฺตานํ ๓- สมนุปสฺสติ,
น อญฺเญ ๔- ธมฺเม, ๔- โส เอวํ อสมนุปสฺสนฺโต น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ
ขนฺธโลกาทิเภเท โลเก รูปาทีสุ ธมฺเมสุ กิญฺจิ เอกํ ธมฺมํปิ อตฺตาติ วา
อตฺตนิยนฺติ วา น อุปาทิยติ.
      อนุปาทิยํ จ น ปริตสฺสตีติ อนุปาทิยนฺโต ตณฺหาทิฏฺฐิมานปริตสฺสนายปิ
น ปริตสฺสติ. อปริตสฺสนฺติ อปริตสฺสมาโน. ปจฺจตฺตญฺเญว ปรินิพฺพายตีติ
อตฺตนาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติ, เอวํ ปรินิพฺพุตสฺส ปนสฺส
ปจฺจเวกฺขณปวตฺติทสฺสนตฺถํ ขีณา ชาตีติ อาทิ วุตฺตํ.
      อิติ สา ทิฏฺฐีติ ยา ตถา วิมุตฺตสฺส อรหโต ทิฏฺฐิ, สา เอวํ
ทิฏฺฐิ. "อิติสฺส ทิฏฺฐี"ติปิ ปาโฐ. โส ๕- ตถา วิมุตฺโต อรหา, เอวํ อสฺส
ทิฏฺฐีติ อตฺโถ. ตทกลฺลนฺติ ตํ น ยุตฺตํ. กสฺมา? เอวํ หิ สติ "อรหา น
กิญฺจิ ชานาตี"ติ วุตฺตํ ภเวยฺย, เอวํ ญตฺวา วิมุตฺตญจ อรหนฺตํ "น กิญฺจิ
ชานาตี"ติ วตฺตุํ น ยุตฺตํ. เตเนว จตุนฺนํปิ นยานํ อวสาเน "ตํ กิสฺส เหตู"ติ
อาทิมาห.
      ตตฺถ ยาวตานนฺท อธิวจนนฺติ ยตฺตโก อธิวจนสงฺขาโต โวหาโร
อตฺถิ. ยาวตา อธิวจนปโถติ ยตฺตโก อธิวจนปโถ, ขนฺธา อายตนานิ ธาตุโย
วา อตฺถิ. เอส นโย สพฺพตฺถ. ปญฺญาวจรนฺติ ปญฺญาย อวจริตพฺพํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. กุสลตฺตา.  ๒ ขุ. ปฏิ ๓๑/๔๘ สมฺมสนญาณนิทฺเทส   ๓ ฉ.ม. อตฺตาติ.
@๔-๔ ฉ.ม. น อญฺญํ โส เอวํ อิ. น อญฺญ' ธมฺมํ โส เอวํ       ๕ ฉ.ม.,อิ. โย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๘.
ขนฺธปญฺจกํ. ตทภิญฺญาติ ตํ อภิชานิตฺวา. เอตฺตเกน ภควตา กึ ทสฺสิตํ.
ตนฺตากุลกปทสฺเสว อนุสนฺธิ ทสฺสิตา. ๑-
                        สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติวณฺณนา
      [๑๒๗] อิทานิ โย โส ๒- "น ปญฺญเปตี"ติ วุตฺโต, โส ยสฺมา
คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม โหติ. โย จ "น สมนุปสฺสตี"ติ
วุตฺโต, โส ยสฺมา คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต ปญฺญาวิมุตฺโต นาม โหติ. ตสฺมา เตสํ
เหฏฺฐา วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ นิคมนํ จ นามํ จทสฺเสตุํ สตฺต โข อิมา
อานนฺท วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ อาทิมาห.
      ตตฺถ สตฺตาติ ปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตา, อารมฺมณวเสน สงฺคีติสุตฺเต ๓-
วุตฺตา จตสฺโส อาคมิสฺสนฺติ. วิญฺญาณํ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ วิญฺญาณฏฺฐิติ,
วิญฺญาณปติฏฺฐานสฺเสตํ อธิวจนํ. เทฺว จ อายตนานีติ เทฺว นิวาสนฏฺฐานานิ.
นิวาสนฏฺฐานญฺจ อิธายตนนฺติ อธิปฺเปตํ. เตเนว วกฺขติ "อสญฺญีสตฺตายตนํ ๔-
เนวสญฺญานาสญฺญายตนเมว ทุติยนฺติ. กสฺมา ปเนตํ สพฺพํ คหิตนฺติ?
วฏฺฏปริยาทานตฺถํ. วฏฺฏํ หิ น สุทฺธวิญฺญาณฏฺฐิติวเสน วา สุทฺธายตนวเสน วา
ปริยาทานํ คจฺฉติ, ภวโยนิคติสตฺตาวาสวเสน ปน คจฺฉติ, ตสฺมา สพฺเพเมตํ คหิตํ.
อิทานิ อนุกฺกเมน ตมตฺถํ วิภชนฺโต กตมา สตฺตาติ อาทิมาห.
      ตตฺถ เสยฺยถาปีติ นิทสฺสนฏฺเฐ นิปาโต, ยถา มนุสฺสาติ อตฺโถ.
อปริมาเณสุ หิ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณานํ มนุสฺสานํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน
เทฺวปิ เอกสทิสา นตฺถิ. เยปิ หิ กตฺถจิ ยมกภาตโร วณฺเณน วา สณฺฐาเนน
วา เอกสทิสา โหนฺติ, เตสํปิ อาโลกิตวิโลกิตกถิตหสิตคมนฐานาทีหิ วิเสโส
โหติเยว. ตสฺมา นานตฺตกายาติ วุตฺตา. ปฏิสนฺธิสญฺญา ปน เนสํ ติเหตุกาปิ
ทฺวิเหตุกาปิ อเหตุกาปิ โหนฺติ, "นานตฺตสญฺญิโน"ติ วุตฺตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ทสฺสิโต                    ๒ ฉ.ม. โส น ทิสฺสติ
@๓ ที. ปาฏิ ๑๑/๓๑๑/๒๐๓ สงฺคีติสุตฺต (๑๘)    ๔ ฉ.ม., อิ. อสญฺญสตฺตายตนํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๙.
      เอกจฺเจ จ เทวาติ ฉกามาวจรเทวา. เตสุ หิ เกสญฺจิ กาโย นีโล
โหติ, เกสญฺจิ ปีตกาทิวณฺโณ. สญฺญา ปน เนสํ ทฺวิเหตุกาปิ ติเหตุกาปิ
โหนฺติ อเหตุกา นตฺถิ.
      เอกจฺเจ จ วินิปาติกาติ จตุอปายวินิมุตฺตกา อุตฺตรมาตา ยกฺขินี,
ปิยงฺกรมาตา, ปุสฺสมิตฺตา ๑- ธมฺมคุตฺตาติ เอวมาทิกา เวมานิกเปตา. ๒- เอเตสํ หิ
ปีตโอทาตกาฬมงฺคุรุจฺฉวิสามวณฺณาทิวเสน เจว กีสถูลรสฺสทีฆวเสน จ กาโย
นานา โหติ, มนุสฺสานํ วิย ทฺวิเหตุกติเหตุกาเหตุกวเสน สญฺญาปิ. เต ปน เทวา
วิย น มเหสกฺขา, กปณมนุสฺสา วิย อปฺเปสกฺขา, ทุลฺลภฆาสจฺฉาทนา ทุกฺขปีฬิตา
วิหรนฺติ. เอกจฺเจ กาฬปกฺเข ทุกฺขิตา ชุณฺหปกฺเข สุขิตา โหนฺติ, ตสฺมา
สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาติกาติ วุตฺตา. เย ปเนตฺถ ติเหตุกา เตสํ
ธมฺมาภิสมโยปิ โหติ,  ปิยงฺกรมาตา หิ ยกฺขินี ปจฺจูสสมเย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส
ธมฺมํ สชฺฌายโต สุตฺวา:-
                "มา สทฺทมกริ ปิยงฺกร
                ภิกฺขุ ธมฺมปทานิ ภาสติ.
                อปิจ ธมฺมปทํ วิชานิย
                ปฏิปชฺเชม หิตาย โน สิยา.
                ปาเณสุ จ สญฺญมามเส ๓-
                สมฺปชานมุสา น ภณาม เส
                สิกฺเขม สุสีลฺยมตฺตโน
                อปิ มุจฺเจม ปิสาจโยนิยา"ติ. ๔-
      เอวํ ปุตฺตกํ สญฺญาเปตฺวา ตํทิวสํ โสตาปตฺติผลํ ปตฺตา. อุตฺตรมาตา
ปน ภควโต ธมฺมํ สุตฺวาว โสตาปนฺนา ชาตา.
      พฺรหฺมกายิกาติ พฺรหฺมปาริสชฺชา พฺรหฺมปุโรหิตา มหาพฺรหฺมาโน.
ปฐมาภินิพฺพตฺตาติ เต สพฺเพปิ ปฐเมน ฌาเนน อภินิพฺพตฺตา. เตสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ผุสฺสมิตฺตา. อิ. ปุนพฺพสุมิตฺตา  ๒ ฉ.ม., อิ. อญฺเญ จ เวมานิกา เปตา.
@๓ ก. สํยมามเส    ๔ สํ.สคา. ๑๕/๒๔๐/๒๕๒ ปิยงฺกรสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๐.
พฺรหฺมปาริสชฺชา ปน ปริตฺเตน อภินิพฺพตฺตา, เตสํ กปฺปสฺส ตติโย ภาโค
อายุปฺปมาณํ. พฺรหฺมปุโรหิตา มชฺฌิเมน, เตสํ อุปฑฺฒกปฺโป อายุปฺปมาณํ,
กาโย จ เตสํ วิปฺผาริกตโร โหติ. มหาพฺรหฺมาโน ปณีเตน, เตสํ กปฺโป
อายุปฺปมาณํ, กาโย ปน เตสํ อติวิปฺผาริกตโรว ๑- โหติ. อิติ เต กายสฺส
นานตฺตา, ปฐมชฺฌานวเสน สญฺญาย เอกตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนติ
เวทิตพฺพา.
      ยถา จ เต, เอวํ จตูสุ อปาเยสุ สตฺตา. นิรเยสุ หิ เกสญฺจิ
คาวุตํ, เกสญฺจิ อฑฺฒโยชนิกํ, เกสญฺจิ โยชนํ อตฺตภาโว โหติ, เทวทตฺตสฺส
ปน โยชนสติโก ชาโต. ติรจฺฉาเนสุปิ เกจิ ขุทฺทกา, เกจิ มหนฺตา. ปิตฺติวิสเยสุ ๒-
เกจิ สฏฺฐิหตฺถา โหนฺติ, เกจิ สตฺตติหตฺถา, เกจิ อสีติหตฺถา, เกจิ สุวณฺณา, เกจิ
ทุพฺพณฺณา โหนฺติ. ตถา กาลกญฺชิกา ๓- อสุรา. อปิเจตฺถ ทีฆปิฏฺฐิกเปตา นาม
สฏฺฐิโยชนิกาปิ โหนฺติ. สญฺญา ปน สพฺเพสํปิ อกุสลวิปากาเหตุกาปิ ๔- โหนฺติ.
อิติ อาปายิกาปิ นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนเตฺวว สงฺขยํ คจฺฉนฺติ.
      อาภสฺสราติ ทณฺฑอุกฺกาย อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา
ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรตีติ ๕- อาภสฺสรา. เตสุ จตุกฺกปญฺจกนเยสุ ๖-
ทุติยตติยชฺฌานทฺวยํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา ปริตฺตาภา นาม โหนฺติ,
เตสํ เทฺว กปฺปา อายุปฺปมาณํ. มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา อปฺปมาณาภา
นาม โหนฺติ. เตสํ จตฺตาโร กปฺปา อายุปฺปมาณํ. ปณีตํว ภาเวตฺวา อุปปนฺนา
อาภสฺสรา นาม โหนฺติ, เตสํ อฏฺฐ กปฺปา อายุปฺปมาณํ. อิธ ปน
อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน สพฺเพปิ เต คหิตา. สพฺเพสํปิ ๗- เตสํ กาโย เอกวิปฺผาโรว
โหติ, สญฺญา ปน อวิตกฺกวิจารมตฺตา วา อวิตกฺกาวิจารา วาติ นานา.
      สุภกิณฺหาติ ๘- สุเภน โอกิณฺณา วิกิณฺณา, สุเภน สรีรปฺปภาวณฺเณน
เอกฆนาติ อตฺโถ. เอเตสํ หิ อาภสฺสรานํ วิย น ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อติวิปฺผาริโก, อิ. อติวิปฺผาริโกว. ๒ ฉ.ม. เปตฺติวิสเยปิ,
@  อิ. เปตฺติวิสเยสุปิ.  ๓ อิ. กาลกญฺชา.  ๔ ฉ.ม.,อิ....อเหตุกาว.  ๕ ฉ.ม. สรติ
@  วิสฺสรตีติ, อิ. สรติ วิสรตีติ.          ๖ ฉ.ม. ปญฺจกนเยน, อิ. ปญฺจกนเย
@๗ ฉ.ม.,อิ. สพฺเพสญฺหิ.               ๘ อิ. สุภกิณฺณา เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๑.
ปภา คจฺฉติ. ปญฺจกนเย ปน ปริตฺตมชฺฌิมปณีตสฺส จตุตฺถชฺฌานสฺส วเสน
โสฬสทฺวตฺตึสจตุสฏฺฐิกปฺปายุกา ปริตฺตสุภา อปฺปมาณสุภา สุภกิณฺหา นาม
หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ. อิติ สพฺเพปิ เต เอกตฺตกายา เจว จตุตฺถชฺฌานสญฺญาย
เอกตฺตสญฺญิโน จาติ เวทิตพฺพา. เวหปฺผลาปิ จ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติเมว ภชนฺติ.
อสญฺญีสตฺตา ๑- วิญฺญาณาภาวา เอตฺถ สงฺคหํ น คจฺฉนฺติ, สตฺตาวาเสสุ
คจฺฉนฺติ.
      สุทฺธาวาสาปิ วิวฏฺฏปกฺเข ฐิตา, น สพฺพกาลิกา กปฺปสตสหสฺสํปิ
อสงฺเขยฺยํปิ พุทฺธสุญฺเญ โลเก น อุปฺปชฺชนฺติ. โสฬสกปฺปสหสฺสพฺภนฺตเร
พุทฺเธสุ อุปฺปชฺชนฺเตสุเยว อุปฺปชฺชนฺติ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตสฺส ภควโต
ขนฺธวารฏฺฐานสทิสา โหนฺติ, ตสฺมา เนว วิญฺญาณฏฺฐิตึ น สตฺตาวาสํ ภชนฺติ.
มหาสิวตฺเถโร ปน "น โข ปน โส สาริปุตฺต สตฺตาวาโส สุลภรูโป, โย มยา
อนาวุฏฺฐปุพฺโพ ๒- อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อญฺญตฺร สุทฺธาวาเสหิ เทเวหี"ติ ๓-
อิมินา สุตฺเตน สุทฺธาวาสาปิ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิตึ จตุตฺถสตฺตาวาสํเยว ภชนฺตีติ
วทติ, ตํ อปฏิพาหิยตฺตา สุตฺตสฺส อนุญฺญาตํ.
      สพฺพโส รูปสญฺญานนฺติ อาทีนํ อตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต.
เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปน ยเถว สญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณสฺสาปิ สุขุมตฺตา
เนว วิญฺญาณํ นาวิญฺญาณํ. ตสฺมา วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ อวตฺวา อายตเนสุ วุตฺตํ.
      [๑๒๘] ตตฺราติ ตาสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ. ตญฺจ ปชานาตีติ ตญฺจ
วิญฺญาณฏฺฐิตึ ปชานาติ. ตสฺสา จ สมุทยนฺติ "อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย"ติ ๔-
อาทินา นเยน ตสฺสา สมุทยญฺจ ปชานาติ. ตสฺสา จ อตฺถงฺคมนฺติ  "อวิชฺชานิโรธา
รูปนิโรโธ"ติ ๕- อาทินา นเยน ตสฺสา อตฺถงฺคมญฺจ ปชานาติ. อสฺสาทนฺติ
ยํ รูปํ ฯเปฯ ยํ วิญฺญาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วิญฺญาณสฺส
อสฺสาโทติ ๖- เอวํ ตสฺสา อสฺสาทญฺจ ปชานาติ. อาทีนวนฺติ ยํ รูปํ ฯเปฯ ยํ
วิญฺญาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ  วิญฺญาณสฺส อาทีนโวติ ๖- เอวํ
ตสฺสา อาทีนวญฺจ ปชานาติ. นิสฺสรณนฺติ โย รูปสฺมึ ฯเปฯ โย วิญฺญาเณ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อสญฺญสตฺตา.   ๒ ฉ.ม. อนิวุตฺถปุพฺโพ.   ๓ ม.มู. ๑๒/๑๖๐/๑๒๔
@ มหาสีหนาทสุตฺต  ๔ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๐๖/๗๙ อุทยพฺพยญาณนิทฺเทส  ๕ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๐๗/๘๐
@ อุทยพฺพยญาณนิทฺเทส (สยา)   ๖ สํ.ขนฺธ. ๑๗/๒๖/๒๓ อสฺสาทสุตฺต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๒.
ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ วิญฺญาณสฺส นิสฺสรณนฺติ ๑- เอวํ ตสฺสา
นิสฺสรณญฺจ ปชานาติ. กลฺลํ นุ  เตนาติ ยุตฺตํ นุ เตน ภิกฺขุนา ตํ วิญฺญาณฏฺฐิตึ
ตณฺหามานทิฏฺฐีนํ วเสน อหนฺติ วา มมนฺติ วา อภินนฺทิตุนฺติ เอเตนุปาเยน
สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยตฺถ ปน รูปํ นตฺถิ, ตตฺถ จตุนฺนํ ขนฺธานํ
วเสน, ยตฺถ วิญฺญาณํ นตฺถิ, ตตฺถ เอกสฺส ขนฺธสฺส วเสน สมุทยาทโย ๒-
โยเชตพฺพา. ๒- อาหารสมุทยา, อาหารนิโรธาติ อํทํ เจตฺถ ปทํ น โยเชตพฺพํ.
      ยโต โข อานนฺท ภิกฺขูติ ยทา โข อานนฺท ภิกฺขุ. อนุปาทา
วิมุตฺโตติ จตูหิ อุปาทาเนหิ อคฺคเหตฺวา วิมุตฺโต. ปญฺญาวิมุตฺโตติ ปญฺญาย
วิมุตฺโต, อฏฺฐ วิโมกฺเข อสจฺฉิกตฺวา ปญฺญาพเลเนว นามกายสฺส จ รูปกายสฺส
จ อปฺปวตฺตึ กตฺวา วิมุตฺโตติ อตฺโถ. โส สุกฺขวิปสฺสโก จ ปฐมชฺฌานาทีสุ
อญฺญตรสฺมึ ฐตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต จาติ ปญฺจวิโธ โหติ. ๓- วุตฺตมฺปิ เจตํ
"กตโม จ ปุคฺคโล ปญฺญาวิมุตฺโต, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล น เหว โข อฏฺฐ
วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา
โหนฺติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปญฺญาวิมุตฺโต"ติ. ๔-
                          อฏฺฐวิโมกฺขวณฺณนา
      [๑๒๙] เอวํ เอกสฺส ภิกฺขุโน นิคมนญฺจ นามญฺจ ทสฺเสตฺวา
อิตรสฺส ทสฺเสตุํ อฏฺฐ โข อิเมติ อาทิมาห. ตตฺถ วิโมกฺโขติ เกนฏฺเฐน
วิโมกฺโข? อธิมุจฺจนฏฺเฐน. โก ปนายํ อธิมุจฺจนฏฺโฐ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ
สุฏฺฐุ มุจฺจนฏฺโฐ, อารมฺมเณ จ อภิรติวเสน สุฏฺฐุ มุจฺจนฏฺโฐ, ปิตุ องฺเก
วิสฏฺฐงฺคปจฺจงฺคสฺส ทารกสฺส สยนํ วิย อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย
อารมฺมเณ ปวตฺตตีติ ๕- วุตฺตํ โหติ. อยํ ปนตฺโถ ปจฺฉิเม วิโมกฺเข นตฺถิ,
ปุริเมสุ สพฺเพสุ อตฺถิ.
      รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ เอตฺถ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ นีลกสิณาทีสุ
นีลกสิณาทิวเสน อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ, ตทสฺสตฺถีติ รูปี. พหิทฺธา รูปานิ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ขนฺธ. ๑๗/๒๖/๒๓ อสฺสาทสุตฺต  ๒-๒ ฉ.ม. สมุทโย โยเชตพฺโพ  ๓ ฉ.ม. โหตีติ น
@ทิสฺสติ  ๔ อภิ.ปุ. ๓๖/๔๑/๑๔๕, เอกกปุคฺคลปญฺญตฺติ, ๓๖/๑๕๑/๒๓๔ นวกนิทฺเทส (สยา)
@๕ ฉ.ม. ปวตฺตีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๓.
ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทีนิ รูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติ. อิมินา
อชฺฌตฺตพหิทฺธาวตฺถุเกสุ กสิเณสุ อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส จตฺตาริ
รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ. อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อชฺฌตฺตํ น รูปสญฺญี, อตฺตโน
เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโนติ อตฺโถ. อิมินา พหิทฺธา ปริกมฺมํ กตฺวา
พหิทฺธาว อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ.
      สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ อิมินา สุวิสุทฺเธสุ นีลาทีสุ วณฺณกสิเณสุ
ฌานานิ ทสฺสิตานิ. ตตฺถ กิญฺจาปิ อนฺโต อปฺปนายํ สุภนฺติ อาโภโค
นตฺถิ, โย ปน สุวิสุทฺธํ สุภํ กสิณํ อารมฺมณํ กริตฺวา วิหรติ, โส ยสฺมา
สุภนฺติ อธิมุตฺโต โหตีติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. ตสฺมา เอวํ เทสนา กตา.
ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน "กถํ สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข, อิธ ภิกฺขุ
เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ฯเปฯ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา
สตฺตา อปฏิกูลา โหนฺติ. กรุณามุทิตาอุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา
วิหรติ ฯเปฯ อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฏิกูลา โหนฺติ. เอวํ สุภนฺเตว
อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข"ติ ๑- วุตฺตํ.
      สพฺพโส รูปสญฺญานนฺติ อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค
วุตฺตเมว. อยํ อฏฺฐโม วิโมกฺโขติ อยํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ สพฺพโส วิสุทฺธตฺตา
วิมุตฺตตฺตา อฏฺฐโม อุตฺตโม วิโมกฺโข นาม.
      [๑๓๐] อนุโลมนฺติ อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา. ปฏิโลมนฺติ
ปริโยสานโต ปฏฺฐาย ยาว อาทิโต. อนุโลมปฏิโลมนฺติ อิทํ อติปคุณตฺตา
สมาปตฺตีนํ อฐตฺวาว อิโต จิโต จ สญฺจรณวเสน วุตฺตํ. ยตฺถิจฺฉกนฺติ
โอกาสปริทีปนํ, ยตฺถ ยตฺถ โอกาเส อิจฺฉติ. ยทิจฺฉกนฺติ สมาปตฺติปริทีปนํ, ๒-
ยํ ยํ สมาปตฺตึ อิจฺฉติ. ยาวติจฺฉกนฺติ อทฺธานปริจฺเฉททีปนํ, ยาวตกํ อทฺธานํ
อิจฺฉติ. สมาปชฺชตีติ ตํ ตํ สมาปตฺตึ ปวิสติ. วุฏฺฐาตีติ ตโต วุฏฺฐาย ติฏฺฐติ.
      อุภโตภาควิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺโต, อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต
วิมุตฺโต มคฺเคน นามกายโต วิมุตฺโตติ. วุตฺตมฺปิ. เจตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๔๗๖/๓๕๙ วิโมกฺขกถา (สยา)         ๒ ฉ.ม., อิ. สมาปตฺติทีปนํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๔.
                "อจฺจี ยถา วาตเวเคน ขิตฺตํ ๑- (อุปสีวาติ ภควา)
                อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ ๒-
                เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต
                อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺติ. ๓-
      โส ปเนส อุภโตภาควิมุตฺโต อากาสานญฺจายตนาทีสุ อญฺญตรโต
วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺโต จ อนาคามี หุตฺวา นิโรธา วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺโต
จาติ ปญฺจวิโธ โหติ. ๔- เกจิ ปน "ยสฺมา รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํปิ ทุวงฺคิกํ
อุเปกฺขาสหคตํ, อรูปาวจรชฺฌานํปิ ตาทิสเมว. ตสฺมา รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานโต
วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺโตปิ อุภโตภาควิมุตฺโต"ติ. อยํ ปน อุภโตภาควิมุตฺตปโญฺห
เหฏฺฐาโลหปาสาเทปิ ๕- สมุฏฺฐหิตฺวา เตปิฏกจุลฺลสุมนตฺเถรสฺส ๖- วณฺณนํ นิสฺสาย
จิเรน วินิจฺฉยํ ปตฺโต.
      คิริวิหาเร กิร เถรสฺส อนฺเตวาสิโก เอกสฺส ปิณฺฑปาติกสฺส มุขโตว
ตํ ปญฺหํ สุตฺวา อาห "อาวุโส เหฏฺฐาโลหปาสาเท อมฺหากํ อาจริยสฺส ธมฺมํ
วณฺณยโต น เกนจิ สุตปุพฺพนฺ"ติ. กึ ปน ภนฺเต เถโร อวจาติ?
รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ กิญฺจาปิ ทุวงฺคิกํ อุเปกฺขาสหคตํ, กิเลเส วิกฺขมฺเภติ,
กิเลสานํ ปน อาสนฺนปกฺเขปิ รูปารมฺมณฏฺฐาเน ๗- สมุทาจรติ. อิเม หิ กิเลสา
นาม ปญฺจโวการภเว นีลาทีสุ อญฺญตฺรมารมฺมณํ อุปนิสฺสาย สมุทาจรนฺติ,
รูปาวจรชฺฌานญฺจ ตํ อารมฺมณํ น สมติกฺกมติ. ตสฺมา สพฺพโส รูปํ นิวตฺเตตฺวา
อรูปชฺฌานวเสน กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตว อุภโตภาควิมุตฺโตติ อิทํ
อาวุโส เถโร อวจ. อิทญฺจ  ปน วตฺวา อิทํ สุตฺตํ อาหริ "กตโม จ ปุคฺคโล
อุภโตภาควิมุตฺโต. อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ,
ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล
อุภโตภาควิมุตฺโต"ติ. ๘-
      อิมาย จ อานนฺท อุภโตภาควิมุตฺติยาติ อานนฺท อิโต อุภโตภาควิมุตฺติโต.
เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                     มหานิทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ขิตฺตา   ๒ ก. สํขฺยํ เอวมุปริปิ   ๓ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๘๑/๕๓๙
@  อุปสีวมาณวกปญฺหา   ๔ ฉ.ม. โหตีติ น ทิสฺสติ   ๕ ฉ.ม.,อิ. ปิ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๖ ฉ.ม. ติปิฏกจูฬสุมนตฺเถรสฺส    ๗ ฉ.ม.,อิ. อาสนฺนปกฺเข วิรูหนฏฺฐาเน
@๘ อภิ.ปุ. ๓๖/๔๐/๑๔๕ เอกกปุคฺคลปญฺญตฺติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕ หน้า ๑๐๒-๑๑๔.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=5&A=2620&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=2620&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=57
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=1455
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=1340
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=1340
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_10