อรรถกถาเล่มที่ ๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๒)

หน้าที่ ๔๓.
      สตฺตุสฺสโทติ เทฺว หตฺถปิฏฺิโย เทฺว ปาทปิฏฺิโย เทฺว อํสกูฏานิ
ขนฺโธติ อิเมสุ สตฺตสุ าเนสุ สุปริปุณฺโณ มํสุสฺสโท อสฺสาติ สตฺตุสฺสโท.
อญฺเสํ ปน หตฺถปาทปิฏฺาทีสุ สิราชาลํ ปญฺายติ, อํสกูฏขนฺเธสุ
อฏฺิโกฏิโย. เต มนุสฺสา เปตา วิย ขายนฺติ. น ตถา มหาปุริโส, มหาปุริโส
ปน สตฺตสุ าเนสุ ปริปุณฺณมํสุสฺสทตฺตา นิคุฬฺหสิราชาเลหิ หตฺถปิฏฺาทีหิ
วฏฺเฏตฺวา ปิตสุวณฺณาลิงฺคสทิเสน ๑- ขนฺเธน สิลารูปกํ วิย ขายติ,
จิตฺตกมฺมรูปกํ วิย จ ขายติ.
      สีหปุพฺพฑฺฒกาโยติ ๒- สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒํ วิย กาโย อสฺสาติ
สีหปุพฺพฑฺฒกาโย. สีหสฺส หิ ปุริมกาโยว ปริปุณฺโณ โหติ, ปจฺฉิมกาโย
อปริปุณฺโณ. มหาปุริสสฺส ปน สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒกาโย วิย สพฺโพ กาโย ปริปุณฺโณ.
โสปิ สีหสฺเสว ตตฺถ ตตฺถ อุนฺนตนินฺนตาทิวเสน ๓- ทุสฺสณฺิตวิสณฺิโต น โหติ,
ทีฆยุตฺตฏฺาเน ปน ทีโฆ, รสฺสถูลกีสปุถุลอนุวฏฺฏิตยุตฺตฏฺาเนสุ ตถาวิโธว
โหติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
      มนาปีเยว ๔- โข ภิกฺขเว กมฺมวิปาเก ปจฺจุปฏฺิเต เยหิ องฺเคหิ ทีเฆหิ
      โสภติ, ตานิ องฺคานิ ทีฆานิ สณฺหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ รสฺเสหิ โสภติ,
      ตานิ องฺคานิ รสฺสานิ สณฺหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ ถูเลหิ โสภติ,
      ตานิ องฺคานิ ถูลานิ สณฺหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ กีเสหิ โสภติ,
      ตานิ องฺคานิ กีสานิ สณฺหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ ปุถุเลหิ โสภติ,
      ตานิ องฺคานิ ปุถุลานิ สณฺหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ วฏฺเฏหิ โสภติ,
      ตานิ องฺคานิ วฏฺฏานิ สณฺหนฺตีติ.
      อิติ ทานจิตฺเตน ๕- ปุญฺจิตฺเตน จิติโต ๖- ทสหิ ปารมีหิ สชฺชิโต
มหาปุริสสฺส อตฺตภาโว, โลเก สพพสิปฺปิโน วา สพฺพอิทฺธิมนฺโต วา ปฏิรูปกํ
กาตุํ น สกฺโกนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุฏฺปิตสุวณฺณาลิงฺคสทิเสน, อิ. สุวณฺณาลิงฺคสทิเสน.
@๒ ฉ.ม.,อิ. สีหปุพฺพฑฺฒกาโยติ น ทิสฺสติ.   ๓ ฉ.ม.,อิ. วินตุนฺนตาทิวเสน.
@๔ ฉ.ม. มนาปิเยว โข, อิ. มนาปิเย จ.  ๕ ฉ.ม. นานาจิตฺเตน  ๖ ฉ.ม. จิตฺติโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔.
      ปีตนฺตรํโสติ ๑- อนฺตรํโส ๒- วุจฺจติ ทฺวินฺนํ โกฏฺานมนฺตรํ, ๓- ตํ
ปีตํ ๔- ปริปุณฺณมสฺสาติ ปีตนฺตรํโส. ๕- อญฺเสํ หิ ตํ านํ นินฺนํ โหติ,
เทฺว ปิฏฺิโกฏฺา ๖- ปาฏิเยกฺกํ ๗- ปญฺายนฺติ. มหาปุริสสฺส ปน กฏิโต
ปฏฺาย มํสปฏลํ ยาว ขนฺธา อุคฺคมฺม สมุสฺสิตสุวณฺณผลกํ วิย ปิฏฺึ ฉาเทตฺวา
ปติฏฺิตํ.
      นิโคฺรธปริมณฺฑโลติ นิโคฺรโธ วิย ปริมณฺฑโล. ยถา ปญฺาสหตฺถตาย
วา สตหตฺถตาย วา สมขนฺธสาโข นิโคฺรโธ ทีฆโตปิ วิตฺถารโตปิ
เอกปฺปมาโณว โหติ, เอวํ กายโตปิ พฺยามโตปิ เอกปฺปมาโณ. ยถา อญฺเสํ
กาโย วา ทีโฆ โหติ พฺยาโม วา, น เอวํ วิสมปฺปมาโณติ อตฺโถ. เตเนว
ยาวตกฺวสฺส กาโยติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยาวตโก อสฺสาติ ยาวตกฺวสฺส.
      สมวฏฺฏกฺขนฺโธติ สมวฏฺฏิตกฺขนฺโธ. ยถา เอเก โกญฺจา วิย จ
พกา วิย จ วราหา วิย จ ทีฆคลา วงฺกคลา ปุถุลคลา จ โหนฺติ, กถนกาเล
สิราชาลํ ปญฺายติ, มนฺโท สโร นิกฺขมติ, น เอวํ มหาปุริสสฺส. มหาปุริสสฺส
ปน สุวฏฺฏิตสุวณฺณาลิงฺคสทิโส ขนฺโธ โหติ, กถนกาเล สิราชาลํ น ปญฺายติ,
เมฆสฺส วิย คชฺชิโต สโร มหา โหติ.
      รสคฺคสคฺคีติ เอตฺถ รสํ คสนฺตีติ ๘- รสคฺคสา, รสหรณีนเมตํ
อธิวจนํ, ตา อคฺคา อสฺสาติ รสคฺคสคฺคี. มหาปุริสสฺส กิร สตฺตรสหรณีสหสฺสานิ
อุทฺธคฺคานิ หุตฺวา คีวายเมว ปฏิมุกฺกานิ. ติลผลมตฺโตปิ อาหาโร
ชิวหคฺเค ปิโต สพฺพํ กายมนุผรติ. เตเนว มหาปธานํ ปทหนฺตสฺส
เอกตณฺฑุลาทีหิปิ กาฬายยูสปสตมตฺเตนาปิ ๙- กายสฺส ยาปนํ อโหสิ. อญฺเสํ ปน
ตถา อภาวา น สกลํ กายํ โอชา ผรติ. เตน เต พหวาพาธา โหนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. จิตนฺตรํโสติ   ๒ ฉ.ม.อิ. อนฺตรํสํ.  ๓ ฉ.ม. โกฏฺฏานํ อนฺตรํ,
@  อิ. โกฏฺาสานํ อนฺตรํ.  ๔ ฉ.ม., อิ. จิตํ.   ๕ ฉ.ม. ปริปุณฺณํ อนฺตรํสํ
@  อสฺสาติ จิตนฺตรํโส   ๖ ฉ.ม. ปิฏฺิโกฏฺฏา, อิ. ปิฏฺิโกฏฺาสา.
@๗ ฉ.ม. ปาฏิเยกฺกา   ๘ ฉ.ม. คสนฺติ หรนฺตีติ รสคฺคสา   ๙ ฉ.ม., อิ. กฬา....
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕.
      สีหหนูติ สีหสฺเสว หนุ อสฺสาติ สีหหนุ. ตตฺถ สีหสฺส
เหฏฺิมหนุเมว ปริปุณฺณํ โหติ, น อุปริมํ. มหาปุริสสฺส ปน สีหสฺส เหฏฺิมํ
วิย เทฺวปิ ปริปุณฺณานิ ทฺวาทสิยา ปกฺขสฺส จนฺทสทิสานิ โหนฺติ. อถ
เนมิตฺตกา หนุปริยนฺตํ โอโลเกนฺตาว อิเมสุ หนุเกสุ เหฏฺิเม วีสติ อุปริเม
วีสตีติ จตฺตาลีส ทนฺตา สมา อวิรฬา ปติฏฺหิสฺสนฺตีติ สลฺลกฺเขตฺวา อยํ หิ
เทว กุมาโร จตฺตาลีสทนฺโต โหตีติอาทิมาหํสุ. ตตฺรายมตฺโถ, อญฺเสํ หิ
ปริปุณฺณทนฺตานํปิ ทฺวตฺตึส ทนฺตา โหนฺติ. อิมสฺส ปน จตฺตาลีสํ ภวิสฺสนฺติ.
อญฺเสญฺจ เกจิ ทนฺตา อุจฺจา เกจิ นีจา เกจิ วิสมา โหนฺติ, อิมสฺส ปน
อยปฏเกน ๑- ฉินฺนสงฺขปฏฺลํ วิย สมา ภวิสฺสนฺติ. อญฺเสํ กุมฺภิรานํ วิย
ทนฺตา วิรฬา โหนฺติ, มจฺฉมํสานิ ขาทนฺตานํ ทนฺตนฺตรํ ปูรติ ๒-. อิมสฺส ปน
กนกผลกาย สมุสฺสิตวชิรปนฺตี วิย อวิรฬา ๓- ตุลิกาย ทสฺสิตปริจฺเฉทา วิย
ทนฺตา ภวิสฺสนฺติ. อญฺเสญฺจ ปูติทนฺตา อุฏฺหนฺติ. เตน กาจิ ทาา กาฬาปิ
วิวณฺณาปิ โหนฺติ. อยํ ปน สุฏฺุ สุกฺกทาโ โอสธิตารกํปิ อติกฺกมฺม วิโรจมานาย
ปภาย สมนฺนาคตทาโ ภวิสฺสติ.
      ปหูตชิโวฺหติ ปุถุลชิโวฺห. อญฺเสํ ชิวฺหา ถูลาปิ โหนฺติ กีสาปิ
รสฺสาปิ ถทฺธาปิ วิสมาปิ, มหาปุริสสฺส ปน ชิวฺหา มุทุ ทีฆา ปุถุลา
วณฺณสมฺปนฺนา โหติ. โส หิ ตํ ลกฺขณํ ปริเยสิตุํ อาคตานํ กงฺขาวิโนทนตฺถํ
มุทุกตฺตา ตํ ชิวฺหํ กินสุจึ วิย วฏฺเฏตฺวา อุโภ นาสิกโสตานิ ปริมสติ, ๔-
ทีฆตฺตา อุโภ กณฺณโสตานิ ปริมสติ, ๔- ปุถุลตฺตา เกสนฺตปริโยสานํ เกวลํปิ
นลาฏํ ปฏิจฺฉาเทติ. เอวนฺตสฺสา มุทุทีฆปุถุลภาวํ ปกาเสนฺโต เตสํ กงฺขํ
วิโนเทติ. เอวํ ติลกฺขณสมฺปนฺนํ ชิวฺหํ สนฺธาย "ปหูตชิโวฺห"ติ วุตฺตํ.
      พรหมสฺสโรติ อญฺเปิ ฉินฺนสฺสราปิ ภินฺนสฺสราปิ กากสฺสราปิ
โหนฺติ, อยํ ปน มหาพฺรหมุโน สรสฺส สทิเสน สเรน สมนฺนาคโต ภวิสฺสติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยปฏฺฏเกน ฉินฺนสงฺขปฏลํ, อิ. อโยปตฺตจฺฉินฺนํ สงฺขปฏลํ
@๒ ฉ.ม.,อิ. ปูเรนฺติ   ๓ อิ. อวิรตา   ๔-๔ ฉ.ม. ปรามสติ เอวมุปริปิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๖.
มหาพรมมุโน หิ ปิตฺตเสเมฺหหิ อปลิพุทฺธตฺตา สโร วิสุทฺโธ ๑- โหติ. มหาปุริเสนาปิ
กตกมฺมํ ตสฺส วตฺถุํ โสเธติ. วตฺถุโน สุทฺธตฺตา นาภิโต ปฏฺาย สมุฏฺหนฺโต
สโร วิสุทฺโธ อฏฺงฺคสมนฺนาคโตว สมุฏฺาติ. กรวิโก วิย ภณตีติ กรวิกภาณี,
มตฺตกรวิกมญฺชุโฆโสติ ๒- อตฺโถ.
      อภินีลเนตฺโตติ น สกลนีลเนตฺโตว, นีลยุตฺตฏฺาเน ปนสฺส
อุมฺมาปุปฺผสทิเสน ๓- อติวิสุทฺเธน นีลวณฺเณน สมนฺนาคตานิ เนตฺตานิ โหนฺติ,
ปีตยุตฺตฏฺาเน กณฺณิการปุปฺผสทิเสน ๔- ปีตวณฺเณน, โลหิตยุตฺตฏฺาเน
พนฺธุชีวกปุปฺผสทิเสน โลหิตวณฺเณน, เสตยุตฺตฏฺาเน โอสธิตารกสทิเสน เสตวณฺเณน,
กาฬยุตฺตฏฺาเน อทฺทาริฏฺสทิเสน กาฬวณฺเณน สมนฺนาคตานิ. สุวณฺณวิมาเน
อุคฺฆาฏิตมณิสีหปชรสทิสานิ ขายนฺติ.
      โคปขุโมติ เอตฺถ ปขุมนฺติ สกลจกฺขุเคณฺฑํ ๕- อธิปฺเปตํ, ตํ กาฬวจฺฉกสฺส
พหลธาตุกํ โหติ, รตฺตวจฺฉกสฺส วิปฺปสนฺนํ, ตํมุหุตฺตชาตตรุณรตฺตวจฺฉกสทิสจกฺขุ-
เคณฺโฑติ อตฺโถ. อญฺเสญฺหิ อกฺขิเคณฺฑา ๖- อปริปุณฺณา โหนฺติ, หตฺถิมูสิกาทีนํ
อกฺขิสทิเสหิ วินิคฺคเตหิปิ คมฺภีเรหิปิ อกฺขีหิ สมนฺนาคตา โหนฺติ. มหาปุริสสฺส
ปน โธวิตฺวา มชฺชิตฺวา ปิตมณิคุฬิกา วิย มุทุสินิทฺธนีลสุขุมปขุมาจิตานิ
อกฺขีนิ.
      อุณฺณาติ อุณฺณาโลมํ. ภมุกนฺตเรติ ทฺวินฺนํ ภมุกานํ เวมชฺเฌ
นาสิกมตฺถเกเยว ชาตา, อุคฺคนฺตฺวา ปน นลาฏเวมชฺเฌ ชาตา. โอทาตาติ
ปริสุทฺธา โอสธิตารกสมวณฺณา. มุทูติ สปฺปิมณฺเฑ โอสาเรตฺวา ปิตสตวาร-
วิหตกปฺปาสปฏลสทิสา. ตูลสนฺนิภาติ สิมฺพลิตูลลตาตูลสมานา อยมสฺสาปิ
โอทาตตาย อุปมา. สาปเนสา โกฏิยํ คเหตฺวา อากฑฺฒิยมานา อุปฑฺฒพาหุปฺปมาณา
โหติ, วิสฺสฏฺา ทกฺขิณาวฏฺฏวเสน อาวฏฺฏิตฺวา อุทฺธคฺคา หุตฺวา สนฺติฏฺติ.
สุวณฺณผลกมชฺเฌ ปิตรชตปุพฺพุฬกํ  วิย, สุวณฺณฆฏโต นิกฺขมมานา ขีรธารา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิสโท เอวมุปริปิ   ๒ ฉ.ม.,อิ. มตฺตกรวีกรุตมญฺชุโฆโสติ
@๓ ฉ.ม. อุมาปุปฺผสทิเสน    ๔ ฉ.ม.,อิ. กณิการ...
@๕ ฉ.ม. สกลจกฺขุภณฺฑํ, อิ. สกลจกฺขุคณฺฑํ เอวมุปริปิ    ๖ ฉ.ม. จกฺขุภณฺฑา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗.
วิย, อรุณปฺปภารญฺชิเต คคณปฺปเทเส โอสธิตารกา วิย จ อติมโนหราย
สิริยา วิโรจติ.
      อุณฺหีสสีโสติ อิทํ ปริปุณฺณนลาฏตญฺเจว ปริปุณฺณสีสตํ จาติ เทฺว
อตฺถวเส ปฏิจฺจ วุตฺตํ. มหาปุริสสฺส หิ ทกฺขิณกณฺณจูฬิกโต ปฏฺาย มํสปฏลํ
อุฏฺหิตฺวา สกลนลาฏํ ฉาทยมานํ ปูรยมานํ คนฺตฺวา วามกณฺณจูฬิกาย
ปติฏฺิตํ, ตํ รญฺโ ๑- พนฺธอุณฺหีสปโฏ ๒- วิย วิโรจติ. มหาปุริสสฺส กิร อิมํ
ลกฺขณํ ทิสฺวา ราชูนํ อุณฺหีสปฏํ อกํสุ. อยนฺตาว เอโก อตฺโถ. อญฺเ ปน
ชนา อปริปุณฺณสีสา โหนฺติ, เกจิ กปิสีสา, ๓- เกจิ ผลสีสา, เกจิ อฏฺิสีสา,
เกจิ หตฺถิสีสา เกจิ กุมฺภสีสา, ๔- เกจิ ปพฺภารสีสา. มหาปุริสสฺส ปน อารคฺเคน
วฏฺเฏตฺวา ปิตํ วิย สุปริปณฺณํ อุทกปุพฺพุฬสทิสํ สีสํ โหติ. ตตฺถ ปุริมนเย
อุณฺหีสเวฏฺิตสีโส วิยาติ อุณฺหีสสีโส. ทุติยนเย อุณฺหีสํ วิย สพฺพตฺถ
ปริมณฺฑลสีโสติ อุณฺหีสสีโส.
                         วิปสฺสีสมญฺาวณฺณนา
      [๓๗] สพฺพกาเมหีติ อิทํ ลกฺขณานิ ปฏิคฺคณฺหาเปตฺวา ปจฺฉา
กตํ วิย วุตฺตํ, น ปเนวํ ทฏฺพฺพํ. ปมญฺหิ เนมิตฺตเก สนฺตปฺเปตฺวา ปจฺฉา
ลกฺขณปฏิคฺคหณํ ๕- กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺส วิตฺถาโร คพฺโภกฺกนฺติยํ วุตฺโตเยว.
ปาเยนฺตีติ ถญฺ ปาเยนฺติ. โพธิสตฺตสฺส กิร นิทฺโทเสน มธุเรน ขีเรน
สมนฺนาคตา สฏฺี ธาติโย อุปฏฺาเปสิ, ตถา เสสาปิ เตสุ เตสุ กมฺเมสุ
กุสลา สฏฺี สฏฺีเยว. ตาสํ เปสนการเก สฏฺี ปุริเส, ตสฺส ตสฺส
กตากตภาวสลฺลกฺขเก ๖- สฏฺี อมจฺเจ อุปฏฺเปสิ. เอวํ จตฺตาริ สฏฺิโย อิตฺถีนํ,
เทฺว สฏฺิโย ปุริสานนฺติ ฉ สฏฺิโย อุปฏฺากานํเยว อเหสุํ. เสตจฺฉตฺตนฺติ
ทิพฺพเสตจฺฉตฺตํ. กุลทตฺติยํ ปน สิริคพฺเภเยว ติฏฺติ. มา นํ สีตํ วาติอาทีสุ
มา อภิภวีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สฺวาสฺสุ สุทนฺติ โส อสฺสุ สุทํ. องฺเกเนว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. รญฺา    ๒ ฉ.ม. พนฺธอุณฺหีสปฏฺโฏ เอวมุปริปิ    ๓ อิ. กปฺปสีสา
@๔ ฉ.ม.,อิ. ตุมฺพสีสา  ๕ ฉ.ม.,อิ. ลกฺขณปฏิคฺคณฺหณํ  ๖ ฉ.ม. กตากตภาวสลฺลกฺขเณ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๘.
องฺกนฺติ ๑-  อญฺสฺส พาหุนาว อญฺสฺส พาหุํ. อญฺสฺส จ อํสกูเฏเนว อญฺสฺส
อํสกูฏํ. ปริหริยตีติ นียติ, ๒- สมฺปาปิยตีติ อตฺโถ.
      [๓๘] มญฺชุสฺสโรติ อขรสฺสโร. วคฺคุสฺสโรติ เฉกปริปุณฺณสฺสโร.
มธุรสฺสโรติ สาตสฺสโร. เปมนียสฺสโรติ เปมชนกสฺสโร. ตตฺรีทํ กรวิกานํ
มธุรสฺสรตาย:- กรวิกสกุเณ กิร มธุรรสํ อมฺพปกฺกํ มุขตุณฺฑเกน ปหริตฺวา
ปคฺฆริตรสํ ปิวิตฺวา ปกฺเขน ตาลํ ทตฺวา วิกุชฺฌมาเน ๓- จตุปฺปทา มตฺตา วิย
ลลิตุํ อารภนฺติ. โคจรปสุตาปิ จตุปฺปทา มุขคตานิ ติณานิ ฉฑฺเฑตฺวา ตํ
สทฺทํ สุณนฺติ. วาฬมิคา ขุทฺทกมิเค อนุพนฺธมานา อุกฺขิตฺตํ ปาทํ
อนิกฺขิปิตฺวาว ติฏฺนฺติ. อนุพนฺธมิคา จ มรณภยํ ชหิตฺวา ติฏฺนฺติ. อากาเส
ปกฺขนฺตา ปกฺขิโนปิ ปกฺเข ปสาเรตฺวา ตํ สทฺทํ สุณมานาว ติฏฺนฺติ. อุทเก
มจฺฉาปิ กณฺณปฏลํ อปฺโผเฏตฺวา ตํ สทฺทํ สุณมานาว ติฏฺนฺติ. เอวํ
มธุรสฺสรา กรวิกา.
      อสนฺธิมิตฺตาปิ ธมฺมาโสกสฺส เทวี "อตฺถิ นุ โข ภนฺเต
พุทฺธสทฺเทน สทิโส กสฺสจิ สทฺโท"ติ สํฆํ ปุจฺฉิ. อตฺถิ กรวิกสกุณสฺสาติ. กุหึ
ภนฺเต เต สกุณาติ? หิมวนฺเตติ. สา ราชานํ อาห "เทว กรวิกสกุณํ
ปสฺสิตุกามมฺหี"ติ. ราชา อิมสฺมึ "ปญฺชเร นิสีทิตฺวา กรวิโก อาคจฺฉตู"ติ
สุวณฺณปญฺชรํ วิสฺสชฺเชสิ. ปญฺชโร คนฺตฺวา เอกสฺส กรวิกสฺส ปุรโต อฏฺาสิ. โส
"ราชาณาย อาคโต ปญฺชโร, น สกฺกา อคนฺตุนฺ"ติ ตตฺถ นิสีทิ. ปญฺชโร
อาคนฺตฺวา รญฺโ ปุรโตว อฏฺาสิ. กรวิกํ สทฺทํ การาเปตุํ น สกฺโกนฺติ.
อถ ราชา "กถํ ภเณ อิเม สทฺทํ กโรนฺตี"ติ อาห. าตเก ทิสฺวา เทวาติ.
อถ นํ ราชา อาทาเสหิ ปริกฺขิปาเปสิ. โส อตฺตโน ฉายํ ทิสฺวา "าตกา
เม อาคตา"ติ มญฺมาโน ปกฺเขน ตาลํ ทตฺวา มธุรสฺสเรน ๔-  มณิวํสํ
ธมมาโน วิย วิรวิ. สกลนคเร มนุสฺสา มตฺตา วิย ลลึสุ. ๕- อสนฺธิมิตฺตา
จินฺเตสิ "อิมสฺส ตาว ติรจฺฉานคตสฺส เอวํ มธุโร สทฺโท, กีทิโส นุ โข
@เชิงอรรถ: ๑ ม. องฺเคเนว องฺคนฺติ     ๒ อิ. นิยฺยาติ   ๓ ฉ.ม., อิ. วิกูชมาเน
@๔ ฉ.ม. ก. มนฺทสฺสเรน   ๕ อิ. ปลลึสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙.
สพฺพญฺุตาณสิริปฺปตฺตสฺส ภควโต สโร ๑- อโหสี"ติ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ
ปีตึ อวิชหิตฺวา สตฺตหิ ชงฺฆสเตหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. เอวํ มธุโร
กิร กรวิกสทฺโทติ. ตโต ปน สตภาเคน สหสฺสภาเคน จ มธุรตโร วิปสฺสิสฺส
กุมารสฺส สทฺโท อโหสีติ เวทิตพฺโพ.
      [๓๙] กมฺมวิปากชนฺติ น ภาวนามยํ, กมฺมวิปากวเสน ปน เทวตานํ
จกฺขุสทิสเมว มํสจกฺขุ อโหสิ, เยน นิมิตฺตํ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิตฺตํ เอกติลํปิ
อยํ โสติ อุทฺธริตฺวา ทาตุํ สกฺโกติ.
      [๔๐] วิปสฺสีติ เอตฺถ อยํ วจนฏฺโ, อนฺตรนฺตรา นิมฺมิสสญฺชนิตนฺธการ-
วิรเหน ๒- วิสุทฺธํ ปสฺสติ, วิวเฏหิ จ อกฺขีหิ ปสฺสตีติ วิปสฺสี, ทุติยวาเร
วิเจยฺย วิเจยฺย ปสฺสตีติ วิปสฺสี, วิจินิตฺวา วิจินิตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถ.
      [๔๑] อฏฺเฏ ๓- ปนายตีติ อตฺเถ ชานาติ ปสฺสติ, นยติ, วา
ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. เอกทิวสํ กิร วินิจฺฉยฏฺาเน นิสีทิตฺวา อฏฺฏํ
อนุสาสนฺตสฺส รญฺโ อลงฺกตปฏิยตฺตํ มหาปุริสํ อาหริตฺวา หตฺเถ ปยึสุ. ตสฺส ตํ
องฺเก กตฺวา อุปลาลยมานสฺเสว อมจฺจา สามิกํ อสฺสามิกํ อกํสุ. โพธิสตฺโต
อนตฺตมนสทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. ราชา "กิเมตํ, อุปธาเรถา"ติ อาห. อุปธารยมานา
อญฺ อทิสฺวา "อฏฺฏสฺส ทุพฺพินิจฺฉิตตฺตา เอวํ  กตํ ภวิสฺสตี"ติ ปุน สามิกํเยว
สามิกํ กตฺวา "ตฺวา นุ โข กุมาโร เอวํ กโรตี"ติ วีมํสนฺตา ปุน สามิกํ
อสฺสามิกํ อกํสุ. ปุนปิ โพธิสตฺโต ตเถว ตํ สทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. อถ ราชา
"ชานาติ มหาปุริโส"ติ ตโต ปฏฺาย อปฺปมตฺโต อโหสิ. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ
"วิเจยฺย วิเจยฺย กุมาโร อฏฺเฏ ๔- ปนายตี"ติ.
      [๔๒] วสฺสิกนฺติอาทีสุ ยตฺถ สุขํ โหติ วสฺสกาเล วสิตุํ, อยํ
วสฺสิโก. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปเนตฺถ วจนฏฺโ, วสฺสาวาโส วสฺสํ, ตํ
อรหตีติ วสฺสิโก. อิตเรสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. สทฺโท    ๒ ฉ.ม. นิมีลชนิตนฺธการวิรเหน, อิ. เมฆชนิตนฺธการวิรเหน
@๓ ฉ.ม., อิ. อตฺเถ เอวมุปริปิ    ๔ ฉ.ม. อตฺเถ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๐.
      ตตฺถ วสฺสิโก ปาสาโท นาติอุจฺโจ โหติ นาตินีโจ, ทฺวารวาตปานานิปิสฺส
นาติพหูนิ นาติตนุกานิ, ๑- ภุมฺมตฺถรณปจฺจตฺถรณชชฺชโภชนานิ เจตฺถ
มิสฺสกาเนว วฏฺฏนฺติ. เหมนฺติเก ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ นีจา โหนฺติ, ทฺวารวาต-
ปานานิปิ ตนุกานิ สุขุมจฺฉิทฺทานิ, อุณฺหปฺปเวสนตฺถาย ภิตฺตินียูหานิ นีหริยนฺติ,
ภุมฺมตฺถรณปจฺจตฺถรณนิวาสนปารุปนานิ ปเนตฺถ อุณฺหวิริยานิ ๒- กมฺพลาทีนิ
วฏฺฏนฺติ. ขชฺชโภชนํ สินิทฺธํ กฏุกสนฺนิสฺสิตํ นิรูทกสนฺนิสฺสิตญฺจ. คิมฺหิเก
ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ อุจฺจา โหนฺติ, ทฺวารวาตปานานิ ปเนตฺถ พหูนิ
วิปุลชาลานิ ๓- โหนฺติ, ภุมฺมตฺถรณาทีนิ ทุกูลมยาทีนิ ๔- วฏฺฏนฺติ. ขชฺชโภชนานิ
มธุรรสสีตวิริยานิ. ๕- วาตปานสมีเปสุ เจตฺถ นวจาฏิโย เปตฺวา อุทกสฺส
ปูเรตฺวา นีลุปฺปลาทีหิ สญฺฉาเทนฺติ. เตสุ เตสุ ปเทเสสุ อุทกยนฺตานิ กโรนฺติ,
เยหิ เทเว วสฺสนฺเต วิย อุทกธารา นิกฺขมนฺติ.
      นิปฺปุริเสหีติ ปุริสวิรหิเตหิ. น เกวลญฺเจตฺถ ตูริยาเนว นิปฺปุริสานิ,
สพฺพฏฺานานิปิ นิปฺปุริสาเนว, โทวาริกาปิ อิตฺถิโยว, นฺหาปนาทิปริกมฺมกราปิ
อตฺถิโยว. ราชา กิร "ตถารูปํ อิสฺสริยสุขสมฺปตฺตึ อนุภวมานสฺส ปุริสํ ทิสฺวา
ปุริสาสงฺกา อุปฺปชฺชติ, สา เม ปุตฺตสฺส มา อโหสี"ติ สพฺพกิจฺเจสุ อิตฺถิโยว
เปสีติ.
                       ปมภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ชิณฺณปุริสวณฺณนา
      [๔๓] ทุติยภาณวาเร โคปานสิวงฺกนฺติ โคปานสิ วิย วงฺกํ.
ภคฺคนฺติ ๖- ขนฺเธ, กฏิยํ, ชชานูสูติ ตีสุ าเนสุ ภคฺควงฺกํ. ๗- ทณฺฑปรายนนฺติ
ทณฺฑคติกํ ทณฺฑปฏิสรณํ. อาตุรนฺติ ชราตุรํ. คตโยพฺพนฺติ อติกฺกนฺตโยพฺพนํ
ปจฺฉิมวเย ิตํ ทิสฺวาติ อฑฺฒโยชนปฺปมาเณน พลกาเยน ปริวุโต สุสํวิหิตารกฺโขปิ
คจฺฉนฺโต ยทา รโถ ปุรโต โหติ, ปจฺฉโต ๘- พลกาโย, ตาทิเส โอกาเส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. นาติตนูนิ    ๒ ม. อุณหภริตานิ      ๓ ฉ.ม. วิปุลชาตานิ
@๔ ฉ.ม., อิ. ทุกูลมยานิ   ๕ ฉ.ม. มธุรสสนฺนิสฺสิตภริตานิ  ๖ ฉ.ม. โภคฺคนติ
@๗ ฉ.ม. โภคฺควงฺกํ        ๘ ฉ.ม., อิ. ปจฺฉา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๑.
สุทฺธาวาสขีณาสวพฺรเหฺมหิ อตฺตโน อานุภาเวน รถสฺส ปุรโตว ทสฺสิตํ, ตํ
ปุริสํ ปสฺสิตฺวา. สุทฺธาวาสา กิร "มหาปุริโส ปงฺเก คโช วิย ปญฺจสุ กามคุเณสุ
ลคฺโค, สติมสฺส อุปฺปาเทสฺสามา"ติ ตํ ทสฺเสสุํ. เอวํ ทสฺสิตํ จ ตํ โพธิสตฺโต
เจว ปสฺสติ สารถิ จ. พฺรหฺมาโนปิ หิ โพธิสตฺตสฺส อปฺปมาทตฺถํ สารถิสฺส
จ กถาสลฺลาปนตฺถํ ๑- ตํ ทสฺเสสุํ. กึ ปเนโสติ เอโส ชิณฺโณติ. กึ วุตฺตํ โหติ,
นาหํ โภ อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ อทฺทสนฺติ ปุจฺฉิ.
      เตนหีติ ยทิ มยฺหํปิ เอวรูเปหิ เกเสหิ เอวรูเปน จ กาเยน
เวทิตพฺพํ, เตนหิ สมฺม สารถิ. อลนฺทานชฺชอุยฺยานภูมิยาติ "อชฺช ยํ ๒- อุยฺยานภูมึ
ปสฺสิสฺสามา"ติ  คจฺฉาม, อลํ ตาย อุยฺยานภูมิยาติ สํวิคฺคหทโย สํเวคานุรูปํ
อาห. อนฺเตปุรํ คโตติ อิตฺถีชนํ วิสชฺเชตฺวา สิริคพฺเภ เอกโกว นิสินฺโน.
ยตฺร หิ นามาติ ยาย ชาติยา สติ ชรา ปญฺายติ, สา ชาติ ธิรตฺถุ ธิกฺกตา
อตฺถุ, ชิคุจฺฉา นาเมสา ชาตีติ ๓- ชาติยา มูลํ ขณนฺโต นิสีทิ ปเมน สลฺเลน
หทเย วิทฺโธ วิย.
      [๔๕] สารถึ อามนฺตาเปตฺวาติ ราชา กิร เนมิตฺตเกหิ กถิตกาลโต
ปฏฺาย โอหิตโสโต วิจรติ, ราชา โส "กุมาโร อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค
นิวตฺโต"ติ สุตฺวา สารถึ อามนฺตาเปสิ.
                          พฺยาธิตปุริสวณฺณนา
      [๔๖] มา เหว โขติอาทีสุ รชฺชํ กาเรตุ, มา ปพฺพชตุ, พฺราหฺมณานํ
วจนํ มา สจฺจํ โหตูติ เอวํ จินฺเตสีติ อตฺโถ.
      [๔๗] อทฺทสา ๔- โขติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สุทฺธาวาเสหิ ทสฺสิตํ
อทฺทส. อาพาธิกนฺติ อิริยาปถภญฺชนเกน วิสภาคาพาเธน อาพาธิกํ. ทุกฺขิตนฺติ
โรคทุกฺเขน ทุกฺขิตํ. พาฬฺหคิลานนฺติ อธิมตฺตคิลานํ. ปลิปนฺนนฺติ นิมุคฺคํ. ชรา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กถาสลฺลาปตฺถํ       ๒ ฉ.ม. ยนฺติ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม., อิ. ชิคุจฺฉา เมตํ ชาตินฺติ     ๔ ฉ.ม. อทฺทส โข
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๒.
ปญฺายิสฺสติ พฺยาธิ ปญฺายิสฺสตีติ อิธาปิ ยาย ชาติยา สติ อิทํ ทฺวยํ
ปญฺายติ, ธิรตฺถุ ๑- ชาติ, อชาตํ เขมนฺติ ชาติยา มูลํ ขณนฺโต นิสีทิ ทุติเยน
สลฺเลน วิทฺโธ วิย.
                          กาลกตปุริสวณฺณนา
      [๕๐] วิลาตนฺติ สิวิกํ. เปตนฺติ อิโต ปฏิคตํ. กาลกตนฺติ ๒- กตกาลํ,
ยตฺตกํ เตน กาลํ ชีวิตพฺพํ, ตํ สพฺพํ กตฺวา นิฏฺเปตฺวา มตนฺติ อตฺโถ.
อิมํปิสฺส ปุริมนเยเนว พฺรหฺมาโน ทสฺเสสุํ. ยตฺร หิ นามาติ อิธาปิ ยาย
ชาติยา สติ อิทํ ตยํ ๓- ปญฺายติ, ธิรตฺถุ ชาติ อชาตํ เขมนฺติ ชาติยา มูลํ
ขณนฺโต นิสีทิ ตติเยน สลฺเลน วิทฺโธ วิย.
                           ปพฺพชิตวณฺณนา
      [๕๓] ภณฺฑุนฺติ มุณฺฑํ. อิมํปิสฺส ปุริมนเยเนว พฺรหฺมาโน ทสฺเสสุํ.
สาธุ ธมฺมจริยาติอาทีสุ อยํ เทว ธมฺมจรณภาโว สาธูติ จินฺเตตฺวา ปพฺพชิโตติ
เอวํ เอกเมกสฺส ปทสฺส โยชนา เวทิตพฺพา. สพฺพานิ เจตานิ ทสกุสลกมฺม-
ปถเววจนาเนว. อวสาเน ปน อวิหึสาติ กรุณาย ปุพฺพภาโค. อนุกมฺปาติ เมตฺตาย
ปุพฺพภาโค. เตนหีติ อุยฺโยชนฏฺเ นิปาโต. ปพฺพชิตญฺหิสฺส ทิสฺวา จิตฺตํ
ปพฺพชฺชาย นินฺนํ ชาตํ, อถ เตน สทฺธึ กเถตุกาโม หุตฺวา สารถึ อุยฺโยเชนฺโต
เตนหีติอาทิมาห.
                        โพธิสตฺตปพฺพชฺชาวณฺณนา
      [๕๔] อถโข ภิกฺขเวติ "ปพฺพชิตสฺส สาธุ ธมฺมจริยา"ติอาทีนิ จ
อญฺญฺจ พหุํ มหาชนกาเยน รกฺขิยมานสฺส ปุตฺตทารสมฺพาเธ ฆเร วสโต
อาทีนวปฏิสํยุตฺตญฺเจว มิคภูเตน เจตสา ยถาสุขํ วเน วสโต ปพฺพชิตสฺส
วิเวกานิสํสปฏิสํยุตฺตญฺจ ธมฺมกถํ สุตฺวา ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา อถโข ภิกฺขเว
วิปสฺสี กุมาโร สารถึ อามนฺเตสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธิกฺกตา สา ชาติ, อิ. ธิรตฺถุ ตํ ชาตึ เอวมุปริปิ, ม. ธิกฺกตํ
@๒ ฉ.ม. กาลงฺกตนฺติ       ๓ อิ. ทฺวยํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๓.
      อิมานิ จตฺตาริ ทิสฺวา ปพฺพชิตํ นาม สพฺพโพธิสตฺตานํ วํโสว
ตนฺติเยว ปเวณีเยว. อญฺเปิ จ โพธิสตฺตา ยถา อยํ วิปสฺสี กุมาโร, จิรสฺสํ
ปสฺสิ เอวํ จิรสฺสํ ปสฺสนฺติ. ๑- อมฺหากํ ปน โพธิสตฺโต จตฺตาริปิ เอกทิวสญฺเว
ทิสฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อโนมานทีตีเร ๒- ปพฺพชิโต. เตเนว ราชคหํ
ปตฺวา ตตฺถ รญฺา พิมฺพิสาเรน "กิมตฺถํ ปณฺฑิต ปพฺพชิโตสี"ติ ปุฏฺโ
อาห:-
                   ชิณฺณญฺจ ทิสฺวา ทุกฺขิตญฺจ พฺยาธิตํ
                   มตญฺจ ทิสฺวา คตมายุสํขยํ.
                   กาสายวตฺถํ ปพฺพชิตญฺจ ทิสฺวา
                   ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราชาติ.
                   มหาชนกายอนุปพฺพชฺชาวณฺณนา
      [๕๕] สุตฺวาน เตสนฺติ เตสํ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ สุตฺวา
เอตทโหสิ. โอรโกติ โอนโก ๓- ลามโก. อนุปพฺพชึสูติ อนุปพฺพชิตานิ. กสฺมา
ปเนตฺถ ยถา ปรโต ขณฺฑติสฺสานํ อนุปพฺพชฺชาย "พนฺธุมติยา ราชธานิยา
นิกฺขมิตฺวา"ติ วุตฺตํ, เอวํ น วุตฺตํ ๔- นิกฺขมิตฺวา สุตตฺตา. เอเต กิร สพฺเพปิ
วิปสฺสิสฺส กุมารสฺส อุปฏฺากปุริสาว, เต ปาโตว อุปฏฺานํ อาคนฺตฺวา กุมารํ
อทิสฺวา ปาตราสตฺถาย คนฺตฺวา ภุตฺตปาตราสา อาคมฺม "กุหึ กุมาโร"ติ
ปุจฺฉิตฺวา "อุยฺยานภูมึ คโต"ติ สุตฺวา "ตตฺเถว นํ ทกฺขิสฺสามา"ติ นิกฺขนฺตา
นิวตฺตมานํ สารถึ ทิสฺวา "กุมาโร ปพฺพชิโต"ติ  จสฺส วจนํ สุตฺวา สุตฏฺาเนเยว
สพฺพาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา อนฺตราปณโต กาสายปีตานิ ๕- วตฺถานิ อาหราเปตฺวา
เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา ปพฺพชึสุ. อิติ นครโต นิกฺขมิตฺวา พหินคเร สุตตฺตา
เอตฺถ "พนฺธุมติยา ราชธานิยา นิกฺขมิตฺวา"ติ น วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. เอวํ จิรสฺสํ จิรสฺสํ ปสฺสนฺติ    ๒ ฉ.ม., อิ. อโนมนทีตีเร
@๓ ฉ.ม. อิ. อูนโก   ๔ ฉ.ม., อิ. วุตฺตนฺติ  ๕ ฉ.ม., อิ. กาสาวปีตานิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๔.
      จาริกํ จรตีติ คตคตฏฺาเน มหามณฺฑปํ กตฺวา ทานํ สชฺเชตฺวา
อาคมฺม สฺวาตนาย นิมนฺติโต มหาชนสฺส ๑- อายาจิตภิกฺขเมว ปฏิคฺคณฺหนฺโต
จตฺตาโร มาเส จาริกํ จริ.
      [๕๖] อากิณฺโณติ คเณน ปริวุโต. อยํ ปน วิตกฺโก โพธิสตฺตสฺส
กทา อุปฺปนฺโนติ. เสฺว วิสาขปุณฺณมา ภวิสฺสตีติ จาตุทฺทสีทิวเส. ตทา กิร
โส "ยเถว มํ อิเม ปุพฺเพ คิหิภูตํ ปริวาเรตฺวา จรนฺติ, อิทานิปิ ตเถว, กึ
อิมินา คเณนา"ติ คณสํคณิกาย อุกฺกณฺิตฺวา "อชฺเชว คจฺฉามี"ติ จินฺเตตฺวา
ปุน "อชฺช อเวลา, สเจ อิทานิ คมิสฺสามิ, สพฺเพว อิเม ชานิสฺสนฺติ, เสฺว
คมิสฺสามี"ติ  จินฺเตสิ. ตํทิวสญฺจ อุรุเวลคามสทิเส คาเม คามวาสิโน สฺวาตนาย
นิมนฺตยึสุ, เต จตุราสีติสหสฺสานํปิ เตสํ ปพฺพชิตานํ มหาปุริสสฺส จ ปายาสเมว
ปฏิยาทยึสุ. อถ มหาปุริโส ปุนทิวเส ตสฺมึ ๒- คาเม เตหิ ปพฺพชิเตหิ สทฺธึ
ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วสนฏฺานเมว อคมาสิ. ตตฺถ เต ปพฺพชิตา มหาปุริสสฺส
วตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ ปวิฏฺา. โพธิสตฺโตปิ
ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน.
              ิเต มชฺฌนฺติเก ๓- กาเล  สนฺนิสินฺเนสุ ปกฺขิสุ
              สณเตว พฺรหารญฺ        ตํ ภยํ ปฏิภาติ มนฺติ ๔-
      เอวรูเป ปวิเวกรามานํ ๕- ภยกาเล สพฺพสตฺตานํ สทรถกาเลเยว
"อยํ กาโล"ติ นิกฺขมิตฺวา ปณฺณสาลทฺวารํ ปิทหิตฺวา โพธิมณฺฑาภิมุโข ปายาสิ.
อญฺทาปิ จ ตสฺมึ าเน วิจรนฺโต โพธิมณฺฑํ ปสฺสติ, นิสีทิตุํ ปนสฺส จิตฺตํ
น นมิตปุพฺพํ. ๖- ตํทิวสํ ปนสฺส าณํ ปริปากคตํ โหติ, ๗- ตสฺมา อลงฺกตํ
โพธิมณฺฑํ ทิสฺวา อาโรหณตฺถาย จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. โส ทกฺขิณทิสาภาเคน อุปคมฺม
ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุรตฺถิมทิสาภาเค จุทฺทสหตฺถํ ปลฺลงฺกํ ปญฺาเปตฺวา จตุรงฺคิกํ
วิริยํ  อธิฏฺหิตฺวา "ยาว พุทฺโธ น โหมิ, น ตาว อิโต วุฏฺหามี"ติ ๘- ปฏิญฺ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิ. ชนสฺส   ๒ ฉ.ม. ตสฺมึเยว    ๓ ฉ.ม. มชฺฌนฺหิเก
@๔ สํ.ส. ๑๕/๑๕/๘ ขตฺติยสุตฺต  ๕ ฉ.ม. อวิเวการามานํ  ๖ ม. ภูตปุพฺพํ, อิ. ปุพฺพํ
@๗ ฉ.ม., อิ. โหตีติ น ทิสฺสติ        ๘ ม. วุฏฺหิสฺสามีติ, อิ. อุฏฺหามีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๕.
กตฺวา นิสีทิ. อิมมสฺส วูปกาสํ สนฺธาย "เอโก ๑- คณสฺมา วูปกฏฺโ วิหาสี"ติ
วุตฺตํ.
      อญฺเเนว ตานีติ เต กิร สายํ โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺานํ อาคนฺตฺวา
ปณฺณสาลํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา "อติวิกาโล ชาโต, อุปธาเรถา"ติ  วตฺวา
ปณฺณสาลํ วิวริตฺวา ตํ อปสฺสนฺตาปิ "กุหึ คโต กุหึ คโต"ติ นานุพนฺธึสุ,
"คณวาเส นิพฺพินฺโน เอโก วิหริตุกาโม มญฺเ มหาปุริโส, พุทฺธภูตํเยว นํ
ปสฺสิสฺสามา"ติ อนฺโตชมฺพูทีปาภิมุขา จาริกํ ปกฺกนฺตา.
                        โพธิสตฺตอภินิเวสวณฺณนา
      [๕๗] วาสูปคตสฺสาติ โพธิมณฺเฑ เอกรตฺติวาสํ อุปคตสฺส.
รโหคตสฺสาติ รหสิ คตสฺส. ปฏิสลฺลีนสฺสาติ เอกีภาววเสน นิลีนสฺส. กิจฺฉนฺติ
ทุกฺขํ. จวติ จ อุปปชฺชติ จาติ อิทํ ทฺวยํ ปน อปราปรํ จุติปฏิสนฺธึ สนฺธาย
วุตฺตํ. ชรามรณสฺสาติ เอตฺถ ยสฺมา ปพฺพชนฺโต ชิณฺณพฺยาธิมเตเยว ทิสฺวา
ปพฺพชิโต, ตสฺมาสฺส ชรามรณเมว อุปฏฺาติ. เตนาห "ชรามรณสฺสา"ติ. อิติ
ชรามรณํ มูลํ กตฺวา อภินิวิฏฺสฺส ภวคฺคโต โอตรนฺตสฺส วิย อถโข ภิกฺขเว
วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ.
      โยนิโสมนสิการาติ อุปายมนสิการา ปถมนสิการา. อนิจฺจาทีนิ หิ
อนิจฺจาทิโตว มนสิกโรนฺโต ๒- โยนิโสมนสิกาโร นาม โหติ. อยญฺจ "กิสฺมึ นุ
โข สติ ชาติอาทีนิ โหนฺติ, กิสฺมึ อสติ ชาติอาทีนิ น โหนฺตี"ติ
อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ปวตฺตตฺตา เตสํ อญฺตโร, ตสฺมาสฺส อิโต โยนิโสมนสิการา
อิมินา อุปายมนสิกาเรน อหุ ปญฺาย อภิสมโยติ, โพธิสตฺตสฺส ปญฺาย
ยสฺมึ สติ ชรามรณํ โหติ, เตน ชรามรณการเณน สทฺธึ สมาคโม อโหสิ. กึ
ปน ตนฺติ? ชาติ. เตนาห "ชาติยาโข สติ ชรามรณํ โหตี"ติ. ยา จายํ
ชรามรณสฺส การณปริคฺคาหิกา ปญฺา, ตาย สทฺธึ โพธิสตฺตสฺส สมาคโม
อโหสีติ อยํ ปเนตฺถ ๓- อตฺโถ. เอเตนุปาเยน สพฺพปทานิ เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอโกว  ๒ ฉ.ม. มนสิกโรโต, อิ. มนสิกาโรโต  ๓ ฉ.ม., อิ. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๖.
      นามรูเป โข สติ วิญฺาณนฺติ เอตฺถ ปน สงฺขาเรสุ สติ
วิญฺาณนฺติ จ, อวิชฺชาย สติ สงฺขาราติ จ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ตทุภยํปิ น คหิตํ.
กสฺมา? อวิชฺชาสงฺขารา หิ อตีโต ภโว, เตหิ สทฺธึ อยํ วิปสฺสนา น
ฆฏิยติ. มหาปุริโส หิ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อภินิวิฏฺโติ. นนุ จ อวิชฺชาสงฺขาเรหิ
อทิฏฺเหิ น สกฺกา พุทฺเธน ภวิตุนฺติ. สจฺจํ น สกฺกา, อิมินา ปน เต
ภวอุปาทานตณฺหาวเสเนว ทิฏฺาติ. อิมสฺมึ ปน ๑- าเน วิตฺถารโต
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา กเถตพฺพา ภเวยฺย. ๒- สา ปเนสา วิสุทฺธิมคฺเค กถิตาว.
      [๕๘] ปจฺจุทาวตฺตตีติ ปฏินิวตฺตติ. กตมํ ปเนตฺถ วิญฺาณํ
ปจฺจุทาวตฺตตีติ. ตํ ๓- ปฏิสนฺธิวิญฺาณํปิ วิปสฺสนาวิญฺาณํปิ. ตตฺถ
ปฏิสนฺธิวิญฺาณํ ปจฺจยโต ปฏินิวตฺตติ, วิปสฺสนาวิญฺาณํ อารมฺมณโต, อุภยํปิ
นามรูปํ นาติกฺกมติ, นามรูปโต ปรํ น คจฺฉติ. เอตฺตาวตา ชาเยถ วาติอาทีสุ
วิญฺาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, นามรูเป จ วิญฺาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเต,
ทฺวีสุปิ อญฺมญฺปจฺจเยสุ โหนฺเตสุ  เอตฺตเกน ชาเยถ วา ฯเปฯ อุปปชฺเชถ วา.
อิโต หิ ปรํ กึ อญฺ ชาเยยฺย วา ฯเปฯ อุปปชฺเชถ วา. นนุ เอตเทว
ชายติ จ ฯเปฯ อุปปชฺชติ จาติ. เอวํ สทฺธึ อปราปรํ จุติปฏิสนฺธีหิ ปญฺจ
ปทานิ ทสฺเสตฺวา ปุน ตํ เอตฺตาวตาติ วุตฺตมตฺถํ  นิยฺยาเตนฺโต ๔- "ยทิทํ
นามรูปปจฺจยา วิญฺาณํ, วิญฺาณปจฺจยา นามรูปนฺ"ติ วตฺวา ตโต ปรํ
อนุโลมปจฺจยาการวเสน วิญฺาณปจฺจยา นามรูปมูลกํ อายตึปิ ชาติชรามรณํ ทสฺเสตุํ
นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติอาทิมาห. ตตฺถ เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย
โหตี ติสกลสฺส ชาติชรามรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสาทิเภทสฺส
ทุกฺขราสิสฺส นิพฺพตฺติ โหติ. อิติ มหาปุริโส สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตึ
อทฺทส.
      [๕๙] สมุทโย สมุทโยติ โขติ นิพฺพตฺติ นิพฺพตฺตีติ โข. ปุพฺเพ
อนนุสฺสุเตสูติ น อนุสฺสุเตสุ อสุตปุพฺเพสุ. จกฺขุํ อุทปาทีติ อาทีสุ
อุทยทสฺสนปญฺา เจสา ทสฺสนฏฺเน จกฺขุํ, าตกรณฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปญฺา,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม., อิ. ภเวยฺยาติ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม., อิ. ตนฺติ น ทิสฺสติ     ๔ อิ. นิยฺยาเทนฺโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๗.
วินิพฺพิชฺฌิตฺวา ๑- ปฏิวิชฺฌิตฺวา อุปฺปนฺนฏฺเน วิชฺชา, โอภาสฏฺเน ๒- อาโลโกติ
จ วุตฺตา. ยถาห "จกฺขุํ อุทปาทีติ ทสฺสนฏฺเน. าณํ อุทปาทีติ าตฏฺเน.
ปญฺา อุทปาทีติ ปชานนฏฺเน. วิชฺชา อุทปาทีติ ปฏิเวธฏฺเน. อาโลโก
อุทปาทีติ โอภาสฏฺเน. จกฺขุํ ธมฺโม  ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ. าณํ ธมฺโม าตฏฺโ
อตฺโถ. ปญฺา ธมฺโม ปชานนฏฺโ อตฺโถ. วิชฺชา ธมฺโม ปฏิเวธฏฺโ อตฺโถ.
อาโลโก ธมฺโม โอภาสฏฺโ อตฺโถ"ติ. ๓- เอตฺตเกหิ ปเทหิ กึ กถิตนฺติ. อิมสฺมึ
สติ อิทํ โหตีติ ปจฺจยสญฺชานนมตฺตํ กถิตํ. อถวา วีถิปฏิปนฺนา ตรุณวิปสฺสนา
กถิตาติ.
      [๖๑] อธิคโต โข มฺยายนฺติ อธิคโต โข เม อยํ. มคฺโคติ
วิปสฺสนามคฺโค. สมฺโพธายาติ จตุสจฺจพุชฺฌนตฺถาย, นิพฺพานพุชฺฌนตฺถายเอว
วา. อปิจ พุชฺฌตีติ โพธิ, อริยมคฺคสฺเสตํ นามํ, ตทตฺถายาติปิ วุตฺตํ โหติ.
วิปสฺสนามคฺคมูลโก หิ อริยมคฺโคติ. อิทานิ ตํ มคฺคํ นิยฺยาเตนฺโต "ยทิทํ
นามรูปนิโรธา"ติ อาทิมาห. เอตฺถ จ วิญฺาณนิโรโธติอาทีหิ ปจฺจตฺตปเทหิ
นิพฺพานเมว กถิตํ. อิติ มหาปุริโส สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส อนิพฺพตฺตินิโรธํ
อทฺทส.
      [๖๒] นิโรโธ นิโรโธติ โขติ อนิพฺพตฺติ อนิพฺพตฺตีติ โข. จกฺขุนฺติอาทีนิ
วุตฺตฏฺาเนว. อิธ ปน สพฺเพเหว เอเตหิ ปเทหิ "อิมสฺมึ อสติ อิทํ
น โหตี"ติ นิโรธสญฺชานนมตฺตเมว กถิตํ, อถวา วุฏฺานคามินี พลววิปสฺสนา
กถิตาติ.
      [๖๓] อปเรน สมเยนาติ เอวํ ปจฺจยํ จ ปจฺจยนิโรธํ จ วิทิตฺวา
ตโต อปรภาเค. อุปาทานกฺขนฺเธสูติ อุปาทานสฺส ปจฺจยภูเตสุ ขนฺเธสุ.
อุทยพฺพยานุปสฺสีติ ตเมว ปมํ ทิฏฺ อุทยญฺจ วยญฺจ อนุปสฺสมาโน. วิหาสีติ
สิขปฺปตฺตํ  ๔- วุฏฺานคามินีวิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต วิหริ. อิทํ กสฺมา วุตฺตํ?
สพฺเพเยว หิ ปูริตปารมิโน โพธิสตฺตา ปจฺฉิมภเว ปุตฺตสฺส ชาตทิวเส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. นิพฺพิชฺฌิตฺวา           ๒ อิ. โอภาสนตฺเถน
@๓ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๖๑๔/๕๒๕ ธมฺมจกฺกกถา (สยา)   ๔ ฉ.ม. สิขาปตฺตํ, อิ. สิขาปฺปตฺตํ,
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๘.
มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปธานมนุยุญฺชิตฺวา โพธิปลฺลงฺกํ อารุยฺห
มารพลํ วิธมิตฺวา ปเม ยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺติ, ทุติเย ยาเม
ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธนฺติ, ตติเย ยาเม ปจฺจยาการํ สมฺมสิตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานโต
วุฏฺาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวา อุทยพฺพยวเสน สมปญฺาสลกฺขณานิ
ทิสฺวา ยาว โคตรภูาณา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺเคน สกเล พุทฺธคุเณ
ปฏิวิชฺฌนฺติ. อยํปิ จ มหาปุริโส ปูริตปารมี, โส ยถาวุตฺตเมว สพฺพํ
อนุกฺกมํ กตฺวา ปจฺฉิมยาเม อานาปานจตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ
อภินิวิสิตฺวา วุตฺตปฺปการํ อุทยพฺพยวิปสฺสนํ อารภิ, ตํ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ.
      ตตฺถ อิติ รูปนฺติ อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, อิโต อุทฺธํ รูปํ นตฺถีติ
รุปฺปนสภาวญฺเจว ภูตูปาทายเภทญฺจ อาทึ กตฺวา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานวเสน
อนวเสสรูปปริคฺคโห วุตฺโต. อิติ รูปสฺส สมุทโยติ อิมินา เอวํ ปริคฺคหิตสฺส
รูปสฺส สมุทยทสฺสนํ วุตฺตํ. ตตฺถ อิตีติ เอวํ สมุทโย โหตีติ อตฺโถ. ตสฺส
วิตฺถาโร "อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโย, กมฺมสมุทยา
รูปสมุทโย, อาหารสมุทยา รูปสมุทโยติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส
สมุทยํ ปสฺสตี"ติ ๑- เอวํ เวทิตพฺโพ. อตฺถงฺคเมปิ "อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ
ฯเปฯ วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส นิโรธํ ปสฺสตี"ติ อยํ
อสฺส วิตฺถาโร. อิติ เวทนาติอาทีสุปิ อยํ เวทนา, เอตฺตกา เวทนา, อิโต
อุทฺธํ เวทนา นตฺถิ. อยํ สญฺา. อิเม สงฺขารา. อิทํ วิญฺาณํ, เอตฺตกํ
วิญฺาณํ, อิโต อุทฺธํ วิญฺาณํ  นตฺถีติ เวทยิตสญฺชานนอภิสงฺขรณวิชานน-
สภาวญฺเจว สุขาทิรูปสญฺาทิผสฺสาทิจกฺขุวิญฺาณาทิเภทญฺจ อาทึ กตฺวา
ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานวเสน อนวเสสเวทนาสญฺาสงฺขารวิญฺาณปริคฺคโห
วุตฺโต. อิติ เวทนาย สมุทโยติอาทีหิ ปน เอวํ ปริคฺคหิตานํ เวทนาสญฺา-
สงฺขารวิญฺาณานํ สมุทยทสฺสนํ วุตฺตํ. ตตฺราปิ อิตีติ เอวํ สมุทโย โหตีติ
อตฺโถ. เตสํปิ วิตฺถาโร "อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย"ติ ๒-  รูเป วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส, ตีสุ ขนฺเธสุ "อาหารสมุทยา"ติ อวตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๐๖/๘๐ อุทยพฺพยาณนิทฺเทส
@๒ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๐๘/๘๐ อุทยพฺพยาณนิทฺเทส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๙.
"ผสฺสสมุทยา"ติ วตฺตพฺพํ. วิญฺาณกฺขนฺเธ "นามรูปสมุทยา"ติ. อตฺถงฺคมปทํปิ
เตสํเยว วเสน โยเชตพฺพํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อุทยพฺพยวินิจฺฉโย
สพฺพาการปริปูโรว วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต. ตสฺส ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ
อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโตติ ตสฺส วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส อิเมสุ รูปาทีสุ
ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สมปญฺาสลกฺขณวเสน อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโต
ยถานุกฺกเมน วฑฺฒิเต วิปสฺสนาาเณ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌมาเนหิ
อาสวสงฺขาเตหิ กิเลเสหิ อนุปาทาย อคฺคเหตฺวาว จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ตเทตํ
มคฺคกฺขเณ วิมุจฺจติ นาม, ผลกฺขเณ วิมุตฺตํ นาม. มคฺคกฺขเณ วา วิมุตฺตญฺเจว
วิมุจฺจติ จ, ผลกฺขเณ วิมุตฺตเมว.
      เอตฺตาวตาว มหาปุริโส สพฺพพนฺธนา วิมุตฺโต ๑- สุริยรสฺมิสมฺผุฏฺมิว
ปทุมํ สุวิกสิตจิตฺตสนฺตาโน จตฺตาริ มคฺคาณานิ, จตฺตาริ ผลาณานิ, จตสฺโส
ปฏิสมฺภิทา, จตุโยนิปริจฺเฉทกาณํ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกาณํ ฉ อสาธารณาณานิ
สกเล จ พุทฺธคุเณ หตฺถคเต กตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺโป โพธิปลฺลงฺเก
นิสินฺโนว:-
         อเนกชาติสํสารํ,               สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ.
         คหการํ คเวสนฺโต,             ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.
         คหการก ทิฏฺโสิ,              ปุน เคหํ น กาหสิ.
         สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา,        คหกูฏํ วิสงฺขตํ.
         วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ               ตณฺหานํ ขยมชฺฌคาติ. ๒-
         อโยฆนหตสฺเสว,               ชลโต ชาตเวทสฺส. ๓-
         อนุปุพฺพูปสนฺตสฺส,               ยถา น ายเต คติ.
         เอวํ สมฺมา วิมุตฺตานํ,           กามพนฺโธฆตารินํ.
         ปญฺาเปตุํ คติ นตฺถิ,            ปตฺตานํ อจลํ สุขนฺติ. ๔-
         เอวํ มนสิกโรนฺโต สรทสุริโย      วิย, ปุณฺณจนฺโท วิย จ วิโรจิตฺถาติ.
                       ทุติยภาณวารกถา นิฏฺิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิปฺปมุตฺโต, อิ. สพฺพพนฺธนวิปฺปมุตฺโต  ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๑๕๓-๑๕๔ ปมโพธิวตฺถุ
@๓ ก. ฉ.ม. ชาตเวทโส   ๔ ขุ. อุ. ๒๕/๘๐/๒๓๐ ทุติยทพฺพสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๐.
                        พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา
      [๖๔] ตติยภาณวาเร ยนฺนูนาหํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺติ ยทิ ปนาหํ ธมฺมํ
เทเสยฺยํ. อยํ ปน วิตกฺโก กทา อุปฺปนฺโนติ. พุทฺธภูตสฺส อฏฺเม สตฺตาเห.
      โส กิร พุทฺโธ หุตฺวา สตฺตาหํ โพธิปลฺลงฺเก นิสีทิ, สตฺตาหํ
โพธิปลฺลงฺกํ โอโลเกนฺโต อฏฺาสิ, สตฺตาหํ รตนจงฺกเม จงฺกมิ, สตฺตาหํ
รตนคพฺเภ ธมฺมํ วิจินนฺโต นิสีทิ, สตฺตาหํ อชปาลนิโคฺรเธ นิสีทิ, สตฺตาหํ
มุจฺจลินฺเท ๑- นิสีทิ, สตฺตาหํ ราชายตเน นิสีทิ. ตโต วุฏฺาย อฏฺเม สตฺตาเห
ปุน อาคนฺตฺวา อชปาลนิโคฺรเธ นิสินฺนมตฺตสฺเสว สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ
อยญฺเจว วิตกฺโก อิโต อนนฺตโร จ วิตกฺโก อุปปนฺโน.
      ตตฺถ อธิคโตติ ปฏิวิทฺโธ. ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโม. คมฺภีโรติ
อุตฺตานภาวปฏิกฺเขปวจนเมตํ. ทุทฺทโสติ คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส ทุกฺเขน ทฏฺพฺโพ,
น สกฺกา สุเขน ทฏฺุํ. ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพโธ ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ, น
สกฺกา สุเขน อวพุชฺฌิตุํ. สนฺโตติ นิพฺพุโต. ปณีโตติ อตปฺปโก. อิทํ ทฺวยํ
โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํ. อตกฺกาวจโรติ ตกฺเกน อวจริตพฺโพ
โอคาฬฺหิตพฺโพ ๒- น โหติ, าเณเนว อวจริตพฺโพ. นิปุโณติ สโณฺห. ปณฺฑิตเวทนีโยติ
สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺเนหิ ปณฺฑิเตหิ เวทิตพฺโพ. อาลยรามาติ สตฺตา ปญฺจสุ
กามคุเณสุ อาลยนฺติ, ๓- ตสฺมา เต อาลยาติ วุจฺจนฺติ. อฏฺสตตณฺหาวิปริตานิ ๔-
อาลยนฺติ, ตสฺมา อาลยาติ วุจฺจนฺติ. เตหิ อาลเยหิ รมนฺตีติ อาลยรามา.
อาลเยสุ รตาติ อาลยรตา. อาลเยสุ สุฏฺ มุทิตาติ อาลยสมฺมุทิตา. ยเถว หิ
สุสชฺชิตํ ปุปฺผผลภริตรุกฺขาทิสมฺปนฺนํ อุยฺยานํ ปวิฏฺโ ราชา ตาย ตาย
สมฺปตฺติยา รมติ, สมฺมุทิโต อาโมทิโต ปโมทิโต ๕- โหติ น อุกฺกณฺติ, สายํปิ
นิกฺขมิตุํ น อิจฺฉติ, เอวมิเมหิปิ  กามาลยตณฺหาลเยหิ สตฺตา รมนฺติ,
สํสารวฏฺเฏ สมฺมุทิตา อนุกฺกณฺิตา วสนฺติ. เตน เตสํ ภควา ทุวิธํปิ อาลยํ
อุยฺยานภูมึ วิย ทสฺเสนฺโต "อาลยรามา"ติอาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. มุจลินฺเท    ๒ ฉ.ม., อิ. โอคาหิตพฺโพ  ๓ ฉ.ม., อิ. อลฺลียนฺติ
@๔ ฉ.ม., อิ. ตณฺหาวิจริตานิ   ๕ ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๑.
      ยทิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส านํ สนฺธาย "ยํ อิทนฺ"ติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ
สนฺธาย โย อยนฺ"ติ  เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ
อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยาเอว อิทปฺปจฺจยตา,
อิทปฺปจฺจยตา จ สา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จาติ อิทปฺปจฺยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโท.
สงฺขาราทิปจฺจยานํ อวิชฺชาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. สพพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพํ
นิพฺพานเมว. ยสฺมา หิ ตํ อาคมฺม สพฺพสงฺขารวิปฺผนฺทิตานิ สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ,
ตสฺมา "สพฺพสงฺขารสมโถ"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา จ ตํ อาคมฺม สพฺเพ อุปธโย
ปฏินิสฺสฏฺา โหนฺติ, สพฺพตณฺหา ขียนฺติ, สพฺเพ กิเลสราคา วิรชฺชนฺติ, สพฺพํ
ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา "สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย ๑- วิราโค นิโรโธ"ติ
วุจฺจติ. สา ปเนสา ตณฺหา ภเวน ภวํ ผเลน วา สทฺธึ กมฺมํ  วินติ สํสิพฺพตีติ
กตฺวา วานนฺติ วุจฺจติ. ตโต นิกฺขนฺตนฺติ ๒- นิพฺพานํ. โส มมสฺส กิลมโถติ
ยา อชานนฺตานํ เทสนา นาม, โส มม กิลมโถ อสฺส, สา มม วิเหสา
อสฺสาติ อตฺโถ. กายกิลมโถ เจว กายวิเหสา จ อสฺสาติ วุตฺตํ โหติ, จิตฺเต
ปน อุภยํเปตํ พุทฺธานํ นตฺถิ.
      [๖๕] อปิสฺสูติ อนุพรูหนฏฺเ นิปาโต, โส "น เกวลํ เอตทโหสิ,
อิมาปิ คาถา ปฏิภํสู"ติ ทีเปติ. วิปสฺสินฺติอาทีสุ วิปสฺสิสฺส ภควโต อรหโต
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสาติ อตฺโถ. อนจฺฉริยาติ อนุอจฺฉริยา. ปฏิภํสูติ
ปฏิภาณสงฺขาตสฺส าณสฺส โคจรา อเหสุํ, ปริวิตกฺกยิตพฺพตํ ปาปุณึสุ.
      กิจฺเฉนาติ ทุกฺเขน, น ทุกฺขาย ปฏิปทาย. พุทฺธานํ หิ จตฺตาโรปิ
มคฺคา สุขา ปฏิปทาว โหนฺติ. ปารมีปูรณกาเล ปน สราคสโทสสโมหสฺเสว
สโต อาคตาคตานํ ยาจกานํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ สีสํ กนฺติตฺวา ๓- คลโลหิตํ นีหริตฺวา
สุอญฺชิตานิ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา กุลวํสปฺปติฏฺาปกํ ๔- ปุตฺตํ มนาปจารินึ
ภริยนฺติ เอวมาทีนิ เทนฺตสฺส อญฺานิ จ ขนฺติวาทิสทิเสสุ อตฺตภาเวสุ
เฉชฺชเภชฺชาทีนิ ปาปุณนฺตสฺส อาคมนียปฏิปทํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. หลนฺติ เอตฺถ
หกาโร นิปาตมตฺโต, อลนฺติ อตฺโถ. ปกาสิตุนฺติ เทสิตุํ, เอวํ กิจฺเฉน อธิคตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตณฺหากฺขโย   ๒ ฉ.ม. ตโต วานโต นิกฺขนฺตนฺติ นิพฺพานํ,
@  อิ. ตโต นิกฺขนฺตํ วานโตติ นิพฺพานํ.  ๓ ฉ.ม. ฉินฺทิตฺวา
@๔ ฉ.ม. กุลวํสปทีปกํ, อิ. กุลวํสปทีปํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๒.
ธมฺมสฺส อลํ เทสิตุํ, ปริพฺยตฺตํ เทสิตุํ ๑- โก อตฺโถ เทสิเตนาติ วุตฺตํ โหติ.
ราคโทสปเรเตหีติ ราคโทสทุฏฺเหิ ๒- ราคโทสานุคเตหิ วา.
      ปฏิโสตคามินฺติ นิจฺจาทีนํ ปฏิโสตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ
เอวํ คตํ จตุสจฺจธมฺมํ. ราครตฺตาติ กามราเคน ภวราเคน ทิฏฺิราเคน จ
รตฺตา. น ทกฺขนฺตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ อิมินา สภาเวน น
ปสฺสิสฺสนฺติ, เต อปสฺสนฺเต โก สกฺขิสฺสติ เอวํ คาหาเปตุํ. ตโมกฺขนฺเธน อาวุฏาติ
อวิชฺชาราสินา อชฺโฌตฺถฏา.
      อปฺโปสฺสุกฺกตายาติ นิรุสฺสุกฺกภาเวน, อเทเสตุกามตายาติ อตฺโถ.
กสฺมา ปนสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ, นนุ เอส "มุตฺโต โมเจสฺสามี, ติณฺโณ
ตารยิสฺสามิ, ๓-
      กึ เม อญฺาตเวเสน           ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ
      สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา            สนฺตาเรสฺสํ สเทวกนฺติ ๔-
      ปตฺถนํ กตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺุตํ ปตฺโตติ. สจฺจเมตํ,
ปจฺจเวกฺขณานุภาเวน ปนสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ. ตสฺส หิ สพฺพญฺุตํ ปตฺวา
สตฺตานํ กิเลสคฺคหณตํ ธมฺมสฺส จ คมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สตฺตานํ
กิเลสคฺคหณตา จ ธมฺมสฺส คมฺภีรตา จ สพฺพากาเรน ปากฏา ชาตา. อถสฺส "อิเม
สตฺตาว กญฺชิกปุณฺณลาวุ ๕- วิย ตกฺกภริตจาฏิ ๖- วิย วสาเตลเตมิตปฏปิโลติกา ๗-
วิย อญฺชนมกฺขิตหตฺโถ วิย กิเลสภริตา อติสงฺกิลิฏฺา ราครตฺตา
โทสทุฏฺา โมหมุฬฺหา เต กึ นาม ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตี"ติ จินฺตยโต
กิเลสคฺคหณปจฺจเวกฺขณานุภาเวนาปิ เอวํ จิตฺตํ นมิ.
      "อยญฺจ ธมฺโม ปวีสนฺธารกอุทกกฺขนฺโธ วิย คมฺภีโร, ปพฺพเตน
ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปิโต สาสโป วิย ทุทฺทโส, สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริพฺยตฺตํ เทสิตุนฺติ น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม.,อิ. ราคโทสผุฏฺเหิ
@๓ ฉ.ม., ตาเรสฺสามิ, อิ. ตาเรยฺยามิ   ๔ อิ. ตารยิสฺสํ สเทวเกติ
@๕ ฉ.ม. กญฺชิกปุณฺณลาพุ, อิ. กญฺชิยปุณฺณลาพุ  ๖ ม. ตกฺกปูริตจาฏิ,
@อิ. ตกฺกหริตจาฏิ   ๗ ฉ.ม. อิ. วสาเตลปีตปิโลติกา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๓.
โกฏิปฏิปาทนํ วิย ๑- จ ทุรนุโพโธ, นนุ มยา หิ อิมํ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ
วายมนฺเตน อทินฺนํ ทานํ นาม นตฺถิ, อรกฺขิตํ สีลํ นาม นตฺถิ, อปูริตา กาจิ
ปารมี นาม นตฺถิ, ตสฺส เม นิรุสฺสาหํ วิย มารพลํ วิธมนฺตสฺสาปิ ปวี น
กมฺปิตฺถ, ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ น กมฺปิตฺถ, มชฺฌิมยาเม
ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธนฺตสฺสาปิ น กมฺปิตฺถ. ปจฺฉิมยาเม ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ
ปฏิวิชฺฌนฺตสฺเสว เมทนี ๒- ทสสหสฺสีโลกธาตุํ ๓- กมฺปิตฺถ. อิติ มาทิเสนาปิ
ติกฺขาเณน กิจฺเฉเนวายํ ธมฺโม ปฏิวิทฺโธ, ตํ โลกิยมหาชนา กถํ
ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตี"ติ ธมฺมคมฺภีรตา ปจฺจเวกฺขณานุภาเวนาปิ เอวํ จิตฺตํ  นมีติ
เวทิตพฺพํ.
      อปิจ พฺรหฺมุนา ยาจิเต เทเสตุกามตายปิสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ. ชานาติ
หิ ภควา "มม อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺเต นมมาเน มํ มหาพฺรหฺมา
ธมฺมเทสนาย ๔- ยาจิสฺสติ, อิเม จ สตฺตา พฺรหฺมครุกา, เต `สตฺถา กิร ธมฺมํ น
เทเสตุกาโม อโหสิ, อถ นํ มหาพฺรหฺมา ยาจิตฺวา เทสาเปสิ, สนฺโต วต โภ
ธมฺโม, ปณีโต วต โภ'ติ มญฺมานา สุสฺสูลิสฺสนฺตี"ติ. อิมํปิสฺส การณํ ปฏิจฺจ
อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺตํ นมิ, โน ธมฺมเทสนายาติ เวทิตพฺพํ.
      [๖๖] อญฺตรสฺสาติ เอตฺถ กิญฺจาปิ "อญฺตโร"ติ วุตฺตํ, อถ โข
อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ เชฏฺกมหาพฺรหฺมา เอโสติ เวทิตพฺโพ. นสฺสติ วต โภ
โลโกติ โส กิร อิมํ สทฺทํ  ตถา นิจฺฉาเรสิ, ยถา ทสสหสฺสีโลกธาตุพฺรหฺมาโน
สุตฺวา สพฺเพ สนฺนิปตึสุ. ยตฺร หิ นามาติ ยสฺมึ นาม โลเก. ปุรโต
ปาตุรโหสีติ เตหิ ทสหิ พฺรหฺมสหสฺสเหิ สทฺธึ ปาตุรโหสิ. อปฺปรชกฺขชาติกาติ
ปญฺามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสํ, เอวํ สภาวาติ
อปฺปรชกฺขชาติกา. อสฺสวนตาติ อสฺสวนตาย. ภวิสฺสนฺตีติ ปุริมพุทฺเธสุ
ทสปุญฺกิริยาวตฺถุวเสน กตาธิการา ปริปากคตา ปทุมานิ วิย สุริยรสฺมิสมฺผสฺสํ,
ธมฺมเทสนํเยว อากงฺขมานา จตุปฺปทิกคาถาวสาเน อริยภูมึ โอกฺกมนารหา น
เอโก, น เทฺว, อเนกสตสหสฺสา ธมฺมสฺส อญฺาตาโร ภวิสฺสนฺตีติ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาทนํ วิย, อิ. วาฬสฺส โกฏิ วิย อณุ  ๒ ฉ.ม. เม
@๓ ฉ.ม. ทสสหสฺสิโลกธาตุ, อิ. ทสสหสฺสีโลกธาตุ  ๔ ฉ.ม., อิ. ธมฺมเทสนํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๔.
       [๖๙] อชฺเฌสนนฺติ เอวํ ติกฺขตฺตุํ ยาจนํ. พุทฺธจกฺขุนาติ
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาเณน จ อาสยานุสยาเณน จ. อิเมสํ หิ ทฺวินฺนํ าณานํ
"พุทฺธจกฺขู"ติ นามํ, สพฺพญฺุตาณสฺส "สมนฺตจกฺขู"ติ, ติณฺณํ มคฺคาณานํ
ธมฺมจกฺขู"ติ. อปฺปรชกฺเขติ อาทีสุ เยสํ วุตฺตนเยเนว ปญฺาจกฺขุมฺหิ ราคาทิรชํ
อปฺปํ, เต อปฺปรชกฺขา. เยสํ ตํ มหนฺตํ, เต มหารชกฺขา. เยสํ สทฺธาทีนิ
อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยา. เยสํ ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยา.
เยสํ เตเยว สทฺธาทโย อาการา สุนฺทรา, เต สฺวาการา. เย กถิตการณํ สลฺลกฺเขนฺติ,
สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺาเปตุํ, เต สุวิญฺาปยา. เย ปรโลกญฺเจว วชฺชญฺจ
ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน นาม.
      อยํ ปเนตฺถ ปาลิ:- "สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ
ปุคฺคโล มหารชกฺโข. อารทฺธวิริโย ฯเปฯ กุสีโต. อุปฏฺิตสติ, มุฏฺสฺสติ,
สมาหิโต, อสมาหิโต. ปญฺวา, ทุปฺปญฺโ ปุคฺคโล มหารชกฺโข. ตถา สทฺโธ
ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย ฯเปฯ ปญฺวา ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, ทุปฺปญฺโ
ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี. โลโกติ จ ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก
สมฺปตฺติภวโลโก วิปตฺติภวโลโก สมฺปตฺติวิปตฺติภวโลโก วิปตฺติสมฺปตฺติภวโลโก.
เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา. เทฺว โลกา นามญฺจ
รูปญฺจ. ตโย โลกา ติสฺโส เวทนา. จตฺตาโร โลกา จตฺตาโร อาหารา. ปญฺจ
โลกา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา. ฉ โลกา ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. สตฺต โลกา
สตฺต วิญฺาณฏฺิติโย. อฏฺ โลกา อฏฺ โลกธมฺมา. นว โลกา นว สตฺตาวาสา.
ทส โลกา ทสายตนานิ. ทฺวาทส โลกา ทฺวาทสายตนานิ. อฏฺารส
โลกา อฏฺารส ธาตุโย. วชฺชนฺติ สพฺเพ กิเลสา วชฺชํ, ๑- สพฺเพ ทุจฺจริตา
วชฺชํ, สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชํ, สพฺเพ ๒- ภวคามิกมฺมา ๒- วชฺชํ. อิติ อิมสฺมึ
จ โลเก อิมสฺมึ จ วชฺเช ติพฺพา ภยสญฺา ปจฺจุปฏฺิตา โหติ, เสยฺยถาปิ
อุกฺขิตฺตาสิเก วธเก. อิเมหิ ปญฺาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ชานาติ
ปสฺสติ อญฺาติ ปฏิวิชฺฌติ, อิทํ ตถาคตสฺส อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺเต าณนฺติ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. วชฺชา, เอวมุปริปิ       ๒-๒ ม. สพฺพํ ภวคามิกมฺมํ.
@๓ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๗๖/๑๗๙ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณนิทฺเทส (สยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๕.
      อุปฺปลินิยนฺติ อุปฺปลวเน. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ
ยานิ อญฺานิปิ ปทุมานิ อนฺโต นิมุคฺคาเนว โปสิยนฺติ. อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม
ติฏฺนฺตีติ อุทกํ อติกฺกมิตฺวา ติฏฺนฺติ. ตตฺถ ยานิ อจฺจุคฺคมฺม ิตานิ, ตานิ
สุริยรสฺมิสมฺผสฺสํ อาคมยมานานิ ิตานิ, ตานิ อชฺช ปุปฺผนกานิ. ยานิ สโมทกํ
ิตานิ, ตานิ เสฺว ปุปฺผนกานิ. ยานิ อุทกา อนุคตานิ ๑- อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, ๒-
ตานิ ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิ. อุทกา ปน อนุคตานิ อญฺานิปิ สโรคานิ ๓-
อุปฺปลาทีนิ ๓- นาม อตฺถิ, ยานิ เนว ปุปฺผิสฺสนฺติ, มจฺฉกจฺฉปภกฺขาเนว
ภวิสฺสนฺติ, ตานิ ปาลึ อนารุฬฺหานิ. อาหริตฺวา ปน ทีเปตพฺพานีติ สุทีปิตานิ.
      ยเถว หิ ตานิ จตุพฺพิธานิ ปุปฺผานิ, เอวเมว อุคฺฆฏิตญฺู วิปจิตญฺู
เนยฺโย ปทปรโมติ จตฺตาโร ปุคฺคลา.
      ตตฺถ ยสฺส ปุคฺคลสฺส สห อุทาหฏเวลายํ ธมฺมาภิสมโย โหติ,
อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺู. ยสฺส ปุคฺคลสฺส สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส
วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล วิปจิตญฺู.
ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสโต ปริปุจฺฉโต โยนิโส มนสิกโรโต กลฺยาณมิตฺเต
เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล
เนยฺโย. ยสฺส ปุคฺคลสฺส พหุมฺปิ สุณโต พหุมฺปิ ภณโต พหุมฺปิ คณฺหโต
พหุมฺปิ ธารยโต พหุมฺปิ วาจยโต น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ
วุจฺจติ ปุคฺคโล ปทปรโม. ๔-
      ตตฺถ ภควา อุปฺปลวนาทิสทิสํ ทสสหสฺสีโลกธาตุํ โอโลเกนฺโต
"อชฺช ปุปฺผนกานิ วิย อุคฺฆฏิตญฺู, เสฺว ปุปฺผนกานิ วิย วิปจิตญฺู,
ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิ วิย เนยฺโย, มจฺฉกจฺฉปภกฺขานิ ปุปฺผานิ วิย ปทปรโม"ติ
อทฺทส. ปสฺสนฺโต จ "เอตฺตกา อปฺปรชกฺขา, เอตฺตกา มหารชกฺขา, ตตฺราปิ
เอตฺตกา อุคฺฆฏิตญฺู"ติ เอวํ สพฺพาการโต อทฺทส. ตตฺถ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. อนฺโตนิมุคฺคตานิ.        ๒ ฉ.ม. อนฺโตอุทกโปสีนิ.
@๓-๓ ฉ.ม. สโรชอุปฺปลาทีนิ.  ๔ อภิ. ปุ. ๓๖/๑๐๘/๑๘๕ จตุกฺกปฺคฺคลปญฺตฺติ. (สยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๖.
อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ภควโต ธมฺมเทสนา อตฺถํ สาเธติ, ปทปรมานํ อนาคตตฺถาย
วาสนา ๑- โหติ.
      อถ ภควา อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อตฺถาวหํ ธมฺมเทสนํ วิทิตฺวา
เทเสตุกมฺยตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน เต สพฺเพสุปิ ตสุ ภเวสุ สพฺเพ สตฺเต
ภพฺพาภพฺพวเสน เทฺว โกฏฺาเส อกาสิ. เย สนฺธาย วุตฺตํ "เย เต สตฺตา
กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา, วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา, กิเลสาวรเณน
สมนฺนาคตา, อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปญฺา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ
กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา อภพฺพา, กตเม สตฺตา ภพฺพา,
เย เต สตฺตา น กมฺมาวรเณน  ฯเปฯ อิเม เต สตฺตา ภพฺพาติ. ๒-
      ตตฺถ สพฺเพปิ อภพฺพปุคฺคเล ปหาย ภพฺพปุคฺคเลเยว าเณน
ปริคฺคเหตฺวา "เอตฺตกา เอตฺถ ๓- ราคจริตา, เอตฺตกา โทสโมหวิตกฺก-
สทฺธาพุทฺธิจริตา"ติ ฉ โกฏฺาเส อกาสิ. เอวํ กตฺวา "ธมฺมํ เทเสสฺสามี"ติ
จินฺเตสิ. พฺรหฺมา ตํ ตฺวา โสมนสฺสชาโต ภควนฺตํ คาถาหิ อชฺฌภาสิ. อิทํ สนฺธาย
"อถ โข โส ภิกฺขเว มหาพฺรหฺมา"ติ อาทิ วุตฺตํ.
      [๗๐] ตตฺถ อชฺฌภาสีติ อธิ อภาสิ, อธิกิจฺจํ อารพฺภ อภาสีติ
อตฺโถ.
      เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโตติ เสลมเย เอกฆเน ปพฺพตมุทฺธนิ
ยถาิโตว, น หิ ตตฺถ ิตสฺส ทสฺสนตฺถํปิ คีวุกฺขิปนปสารณาทิกิจฺจํ อตฺถิ.
ตถูปมนฺติ ตปฺปฏิกาคํ เสลปพฺพตูปมํ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ, ยถา เสลปพฺพตมุทฺธนิ
ิโตว ๔- จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺย, ตถาปิ ตฺวํ สุเมธโส ๕-
สุนฺทรปญฺโ ๕- สพฺพญฺุตาเณน สมนฺตจกฺขุ ภควา ธมฺมมยํ ปญฺามยํ
ปาสาทมารุยฺห สยํ อเปตโสโก โสกาวกิณฺณํ ชาติชราภิภูตํ ชนตํ อเวกฺขสฺสุ ๖-
อุปธารย อุปปริกฺข.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนาคเต วาสนตฺถาย.   ๒ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๘๒/๑๘๑ อาสยานุสยาณนิทฺเทส (สยา.)
@อภิ.วิ. ๓๕/๘๒๖-๘๒๗/๔๑๗ ทสกนิทฺเทส  ๓ ฉ.ม. เอตฺถาติ น ทิสฺสติ  ๔ ฉ.ม. ยถาิโตว
@๕-๕ ฉ.ม.,อิ. สุเมธ สุนฺทรปญฺ  ๖ ฉ.ม. อเปกฺขสฺสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๗.
      อยเมตฺถาธิปฺปาโย:- ยถา หิ ปพฺพตปาเท สมนฺตา มหนฺตํ เขตฺตํ
กตฺวา ตตฺถ เกทารปาฬีสุ กุฏิกาโย กตฺวา รตฺตึ อคฺคึ ชาเลยฺยุํ. จตุรงฺคสมนฺนาคตญฺจ
อนฺธการํ อสฺส. อถสฺส ปพฺพตสฺส มตฺถเก ตฺวา จกฺขุมโต ปุริสสฺส ภูมึ
โอโลกยโต เนว เขตฺตํ, น เกทารปาฬิโย, น กุฏิโย, น ตตฺถ สยิตมนุสฺสา
ปญฺาเยยฺยุํ, กุฏิกาสุ ปน อคฺคิชาลมตฺตเมว ปญฺาเยยฺย. เอวเมว ธมฺมปาสาทมารุยฺห
สตฺตนิกายํ โอโลกยโต ตถาคตสฺส เย เต อกตกลฺยาณา สตฺตา, เต
เอกวิหาเร ทกฺขิณชานุปสฺเส นิสินฺนาปิ พุทฺธจกฺขุสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ,
รตฺตึ ขิตฺตสรา วิย โหนฺติ. เย ปน กตกลฺยาณา เวเนยฺยปุคฺคลา เต ตสฺส
ทูเร ิตาปิ อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เต ๑- อคฺคิ วิย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จ.
วุตฺตํปิ เจตํ:-
         ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ     หิมวนฺโตว ปพฺพโต.
         อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ      รตฺตึ ขิตฺตา ยถา สราติ. ๒-
      อุฏฺเหีติ ภควโต ธมฺมเทสนตฺถํ จาริกจรณํ ยาจนฺโต ภณติ. วีราติ อาทีสุ
ภควา วีริยวนฺตตาย วีโร, เทวปุตฺตมจฺจุกิเลสมารานํ วิชิตตฺตา วิชิตสงฺคาโม,
ชาตีกนฺตาราทินิตฺถรณตฺถาย เวเนยฺยสตฺถวาหนสมตฺถตาย สตฺถวาโห,
กามจฺฉนฺทอิณสฺส อภาวโต อนโณติ เวทิตพฺโพ.
      [๗๑] อปารุตาติ วิวฏา. อมตสฺส ทฺวาราติ อริยมคฺโค. โส หิ
อมตสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารํ. โส มยา วิวริตฺวา ปิโตติ ทสฺเสติ.
ปมุญฺจนฺตุ สทฺธนฺติ สพฺเพ อตฺตโน สทฺธํ ปมุญฺจนฺตุ วิสชฺเชนฺตุ. ปจฺฉิมปททฺวเย
อยมตฺโถ, อหํ หิ อตฺตโน ปคุณํ สุปวตฺตํปิ ๓- อิมํ ปณีตํ อุตฺตมํ ธมฺมํ
กายวาจาหิ กิลมถสญฺี หุตฺวา น ภาสึ, อิทานิ ปน สพฺเพ ชนา สทฺธาภาชนํ
อุปเนนฺตุ, ปูเรสฺสามิ เตสํ สงฺกปฺปนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โส.   ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๓๐๔/๖๙ จูฬสุภทฺทาวตฺถุ.  ๓ ฉ.ม. สุปฺปวตฺติตมฺปิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๘.
                         อคฺคสาวกยุควณฺณนา
      [๗๓] โพธิรุกฺขมูเลติ โพธิรุกฺขสฺส อวิทูเร อชปาลนิโคฺรเธ
อนฺตรหิโตติ อตฺโถ. เขเม มิคทาเยติ อิสิปตนํ เตน สมเยน เขมํ นาม
อุยฺยานํ โหติ, มิคานํ ปน อภยวาสตฺถาย ทินฺนตฺตา มิคทาโยติ วุจฺจติ. ตํ
สนฺธาย วุตฺตํ "เขเม มิคทาเย"ติ ยถา จ วิปสฺสี ภควา, เอวํ อญฺเปิ พุทฺธา
ปมํ ธมฺมเทสนตฺถาย คจฺฉนฺตา อากาเสน คนฺตฺวา ตตฺเถว โอตรนฺติ. อมฺหากํ
ปน ภควา อุปกสฺส อาชีวกสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา "อุปโก อิมํ อทฺธานํ
ปฏิปนฺโน, โส มํ ทิสฺวา สลฺลปิตฺวา คมิสฺสติ. อถ ปุน นิพฺพินฺโน อาคมฺม
อรหตฺตํ สจฺฉิกริสฺสตี"ติ ตฺวา อฏฺารสโยชนมคฺคํ ปทสาว อคมาสิ. ทายปาลํ
อามนฺเตสีติ ทิสฺวาว ปุนปฺปุนํ โอโลเกตฺวา "อยฺโย โน ภนฺเต อาคโต"ติ
วตฺวา อุปคตํ อามนฺเตสิ.
      [๗๕] อนุปุพฺพีกถนฺติ ๑- ทานกถํ, ทานานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ
สคฺคํ, สคฺคานนฺตรํ มคฺคนฺติ เอวํ อนุปฏิปาฏิยา ๒- กถํ กเถสิ. ตตฺถ ทานกถนฺติ
อิทํ ทานํ นาม สุขานํ นิทานํ, สมฺปตฺตีนํ มูลํ, โภคานํ ปติฏฺา, วิสมคตสฺส
ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ อิธโลกปรโลเกสุ ทานสทิโส อวสฺสโย ปติฏฺา
อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ. อิทํ หิ อวสฺสยฏฺเน รตนมยสีหาสนสทิสํ,
ปติฏฺานฏฺเน มหาปวีสทิสํ, อารมฺมณฏฺเน อาลมฺพนรชฺชุสทิสํ.
อิทญฺหิ ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเน นาวา, สมสฺสาสนฏฺเน สงฺคามสูโร, ภยปริตฺตาณฏฺเน
สงฺขตนครํ, มจฺเฉรมลาทีหิ อนุปลิตฺตฏฺเน ปทุมํ, เตสํ ทหนฏฺเน ๓- อคฺคิ,
ทูราสทฏฺเน อาสีวิโส, อสนฺตาสนฏฺเน สีโห, พลวนฺตฏฺเน หตฺถี,
อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเน เสตอุสโภ, เขมนฺตภูมิสมฺปาปนฏฺเน วลาหโก อสฺสราชา.
ทานํ หิ โลเก สกฺกสมฺปตฺตึ เทติ มารสมฺปตฺตึ พฺรหฺมสมฺปตฺตึ จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ
สาวกปารมีาณํ ปจฺเจกโพธิาณํ อภิสมฺโพธิาณํ เทตีติ เอวมาทิ
ทานคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนุปุพฺพึ กถนฺติ.   ๒ ฉ.ม. อนุปฏิปาฏิกถํ กเถสิ, อิ. กเถลีติ น ทิสฺสติ.
@๓ ฉ.ม. นิทหนฏฺเน, อิ. นิทฺทหนตฺเถน.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๙.
      ยสฺมา ปน ทานํ ททนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา
ตทนนฺตรํ สีลกถํ กเถสิ. ลีลกถนฺติ สีลํ นาเมตํ อวสฺสโย ปติฏฺา อารมฺมณํ
ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ. อิธโลกปรโลกสมฺปตฺตีนํ หิ สีลสทิโส ๑- อวสฺสโย
ปติฏฺา ๒- อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ, สีลสทิโส อลงฺกาโร
นตฺถิ, สีลปุปฺผสทิสํ ปุปฺผํ นตฺถิ, สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถิ, สีลาลงฺกาเรน
หิ อลงฺกตํ สีลกุสุมปิลนฺธิตํ ๓- สีลคนฺธานุลิตฺตํ สเทวโก โลโก โอโลเกนฺโต
ติตฺตึ น คจฺฉตีติ เอวมาทิ สีลคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
      อิทํ ปน สีลํ นิสฺสาย อยํ สคฺโค ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ สีลานนฺตรํ
สคฺคกถํ กเถสิ. สคฺคกถนฺติ อยํ สคฺโค นาม อิฏฺโ กนฺโต มนาโป,
นิจฺจเมตฺถ กีฬา, ทิพฺพสมฺปตฺติโย ๔- ลพฺภนฺติ, จาตุมฺมหาราชิกา เทวา
นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ ทิพฺพสุขํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ จ ลภนฺติ ๕- ตาวตึสา ติสฺโส จ
วสฺสโกฏิโย สฏฺี จ วสฺสสตสหสฺสานีติ เอวมาทิ สคฺคคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
สคฺคสมฺปตฺตึ กถยนฺตานญฺหิ พุทฺธานํ มุขํ นปฺปโหติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ
"อเนกปริยาเยน โข อหํ ภิกฺขเว สคฺคกถํ กเถยฺยนฺ"ติ อาทิ.
      เอวํ สคฺคกถาย ปโลเภตฺวา ปน หตฺถึ อลงฺกริตฺวา ตสฺส โสณฺฑํ
ฉินฺทนฺโต วิย "อยํปิ สคฺโค อนิจฺโจ อทฺธุโว, น เอตฺถ ฉนฺทราโค
กาตพฺโพ"ติ ทสฺสนตฺถํ "อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา พหูปายาสา, อาทีนโว
เอตฺถ ภิยฺโย"ติ ๖- อาทินา นเยน กามานํ อาทีนวํ โอการํ สงฺกิเลสํ กเถสิ.
ตตฺถ อาทีนโวติ โทโส. โอกาโรติ อวกาโร ลามกภาโว. สงฺกิเลโสติ เตหิ
สตฺตานํ สํสาเร สงฺกิลิสฺสนํ. ยถาห "สงฺกิลิสฺสนฺติ ๗- วต โภ สตฺตา"ติ. ๘- เอวํ
กามาทีนเวน ตชฺเชตฺวา เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสีติ, ปพฺพชฺชาย  คุณํ
ปกาเสสีติ อตฺโถ. เสสํ อมฺพฏฺสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนยญฺเจว อุตฺตานตฺถญฺจ.
      [๗๗] อลตฺถุนฺติ กถํ อลตฺถุํ? เอหิภิกฺขุภาเวน. ภควา กิร เตสํ
อิทฺธิมยปตฺตจีวรสฺสูปนิสฺสยํ โอโลเกนฺโต อเนกาสุ ชาตีสุ จีวรทานาทีนิ ทิสฺวา
@เชิงอรรถ: ๑-๒ ม. สีลสทิสา ปติฏฺา.              ๓ ฉ.ม. สีลกุสุมปิฬนฺธนํ.
@๔ ฉ.ม. นิจฺจํ สมฺปตฺติโย ลพฺภนฺติ, อิ. นิจฺจํ น ทิสฺสติ  ๕ ฉ.ม.,อิ. ปฏิลภนฺติ
@๖ ม.มู. ๑๒/๑๗๗/๑๓๖ จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺต, ม.ม. ๑๓/๔๒/๒๙ โปตลิยสุตฺต.
@๗ ฉ.ม., อิ. กิลิสุสนฺติ          ๘ ม.ม. ๑๓/๓๕๑/๓๓๕ องฺคุลิมาลสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๐.
เอถ ภิกฺขโวติ อาทิมาห. เต ตาวเทว ภณฺฑู กาสายวสนา อฏฺหิ
ภิกฺขุปริกฺขาเรหิ สรีเร ปฏิมุกฺเกเหว ๑- วสฺสสติกตฺเถรา วิย ภควนฺตํ นมสฺสมานาว
นิสีทึสุ.
      สนฺทสฺเสสีติ อาทีสุ อิธโลกตฺถํ สนฺทสฺเสสิ, ปรโลกตฺถํ สนฺทสฺเสสิ.
อิธโลกตฺถํ ทสฺเสนฺโต อนิจฺจนฺติ ทสฺเสสิ, ทุกฺขนฺติ ทสฺเสสิ, อนตฺตาติ ทสฺเสสิ,
ขนฺเธ ทสฺเสสิ, ธาตุโย ทสฺเสสิ, อายตนานิ ทสฺเสสิ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทสฺเสสิ,
รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ทสฺเสนฺโต ปญฺจ ลกฺขณานิ ทสฺเสสิ, ตถา เวทนากฺขนฺธาทีนํ,
ตถา วยํ ทสฺเสนฺโตติ ๒- อุทยพฺพยวเสน ปญฺาสลกฺขณานิ ทสฺเสสิ,
ปรโลกตฺถํ ทสฺเสนฺโต นิรยํ ทสฺเสสิ, ติรจฺฉานโยนึ, ปิตฺติวิสยํ, ๓- อสุรกายํ,
ติณฺณํ กุสลานํ วิปากํ, ฉนฺนํ เทวโลกานํ, นวนฺนํ พฺรหฺมโลกานํ  สมฺปตฺตึ
ทสฺเสสิ.
      สมาทเปสีติ จตุปาริสุทฺธิสีลธุตงฺคทสกถาวตฺถุอาทิเก ๔- กลฺยาณธมฺเม
คณฺหาเปสิ. สมุตฺเตเชสีติ สุฏฺ อุตฺเตเชสิ, อพฺภุสฺสาเหสิ. อิธโลกตฺถญฺจ
ปรโลกตฺถญฺจ ตาเสตฺวา ๕- ตาเสตฺวา ๕- อธิคตํ วิย กตฺวา กเถสิ.
ทฺวตฺตึสกมฺมกรณปญฺจวีสติมหาภยปฺปเภทํ หิ อิธโลกตฺถํ พุทฺเธ ภควติ ตาเสตฺวา
ตาเสตฺวา กถยนฺเต ปจฺฉาพาหุํ ๖- คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จาตุมฺมหาปเถ ปหารสเตน
ตาเลตฺวา ๗- ทกฺขิณทฺวาเรน นียมาโน วิย อาฆาตนคณฺฑิกาย ปิตสีโส วิย
สูเล อุตฺตาสิโต วิย มตฺตหตฺถินา มทฺทิยมาโน วิย จ อุตฺตสนฺโต ๘- โหติ.
ปรโลกตฺถญฺจ กถยนฺเต นิรยาทีสุ นิพฺพตฺโต วิย เทวโลกสมฺปตฺตึ อนุภวมาโน
วิย จ โหติ.
      สมฺปหํเสสีติ ปฏิลทฺธคุเณน โมเทสิ, ๙- มหานิสํสํ กตฺวา กเถสีติ
อตฺโถ.
      สงฺขารานํ อาทีนวนฺติ เหฏฺาปมมคฺคาธิคมตฺถํ กามานํ อาทีนวํ
กเถสีติ, อิธ ปน อุปริมคฺคาธิคมตฺถํ "อนิจฺจา ภิกฺขเว สงฺขารา อทฺธุวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สรีรปฏิมุกฺเกเหว,  ๒ ฉ.ม. ทสฺเสนฺโตปิ.  ๓ ฉ.ม., อิ. เปตฺติวิสยํ.
@๔ ฉ.ม......เตรสธุตงฺค....  ๕ อิ. ตาเปตฺวา ตาเปตฺวา เอวมุปริปิ
@๖ ฉ.ม., อิ. ปจฺฉาพาหํ.    ๗ ฉ.ม., อิ. ตาเฬตฺวา
@๘ ฉ.ม. สํวิคฺโค, อิ. สตฺโต.   ๙ ฉ.ม., อิ. โจเทสิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๑.
อนสฺสาสิกา, ยาวญฺจิทํ ภิกฺขเว อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ อลํ
วิรชฺชิตุํ อลํ วิมุจฺจิตุนฺ"ติ ๑- อาทินา นเยน สงฺขารานํ อาทีนวญฺจ ลามกภาวญฺจ
ตปฺปจฺจยญฺจ กิลมถํ ปกาเสสิ. ยถา จ ตตฺถ เนกฺขมฺเม, เอวมิธ "สนฺตมิทํ
ภิกฺขเว นิพฺพานํ นาม ปณีตํ ตาณํ เลณนฺ"ติ อาทินา นเยน นิพฺพาเน
อานิสํสํ ปกาเสสิ.
                       มหาชนกายปพฺพชฺชาวณฺณนา
      [๗๘] มหาชนกาโยติ เตสํเยว  ทฺวินฺนํ กุมารานํ อุปฏฺากชนกาโย.
      [๘๐] ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉาม ธมฺมญฺจาติ สํฆสฺส อปริปุณฺณตฺตา
เทฺววาจิกเมว สรณํ อคมํสุ.
      [๘๑] อลตฺถุนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เอหิภิกฺขุภาเวเนว อลตฺถุํ.
อิโต อนฺนตเร ปพฺพชิตวาเรปิ เอเสว นโย.
                         จาริกานุชานนวณฺณนา
      [๘๖] ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ กทา อุทปาทีติ? สมฺโพธิโต
สตฺตสํวจฺฉรานิ สตฺตมาเส สตฺตทิวเส ๒- อติกฺกมิตฺวา อุทปาทิ. ภควา กิร ปิตุ
สงฺคหํ กโรนฺโต วิหาสิ. ราชาปิ จินฺเตสิ "มยฺหํ เชฏฺปุตฺโต นิกฺขมิตฺวา
พุทฺโธ ชาโต, ทุติยปุตฺโต เม นิกฺขมิตฺวา อคฺคสาวโก ชาโต, ปุโรหิตปุตฺโต
ทุติยสาวโก ๓- อิเม จ อวเสสา ภิกฺขู คิหิกาเลปิ มยฺหํ ปุตฺตเมว ปริวาเรตฺวา
วิจรึสุ. อิเม ปุพฺเพ ๔- อิทานิปิ มยฺหํเยว ภารา, ๕- อหเมว เต ๖- จตูหิ ปจฺจเยหิ
อุปฏฺหิสฺสามิ, อญฺเสํ โอกาสํ น ทสฺสามี"ติ วิหารทฺวารโกฏฺกโต ปฏฺาย
ยาว ราชเคหทฺวารา อุภยโต ขทิรปาการํ กาเรตฺวา กิลญฺเชหิ ฉาทาเปตฺวา
วตฺเถหิ ปฏิจฺฉาทาเปตฺวา อุปริ จ ฉาทาเปตฺวา สุวณฺณตารกวิจิตฺตํ สโมสริต-
ตาลกฺขนฺธมตฺตวิวิธปุปฺผทามวิตานํ ๗- กาเรตฺวา เหฏฺา ภูมิยํ จิตฺตตฺถเรหิ ๘-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. นิ. ๑๖/๑๒๔/๑๗๒ ติณกฏฺสุตฺต, องฺ สตฺตก ๒๓/๖๓/๑๐๒ สตฺตสุริยสุตฺต. (สยา)
@๒ อิ. สตฺต จ ทิวเส.  ๓ ฉ.ม. ทุติยอคฺคสาวโก.  ๔ ฉ.ม. อิเม สพฺเพ  ๕ ฉ.ม. ภาโร.
@๖ ฉ.ม. อหเมว จ เน.  ๗ ฉ.ม. สโมลมฺพิต....  ๘ ฉ.ม. จิตฺตตฺถรเณหิ,
@  อิ. ภูมึ วิจิตฺรตฺถรเนหิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๒.
อตฺถราเปตฺวา ๑- อนฺโต อุโภสุ ปสฺเสสุ มาลาวจฺฉเก ๒- ปุณฺณฆเฏ, สกลมคฺควาสตฺถาย
จ คนฺธนฺตเร ปุปฺผานิ, ปุปฺผนฺตเร คนฺเธ จ ปาเปตฺวา ภควโต กาลํ
อาโรจาเปสิ.
       ภควา ภิกฺขุสํฆปริวุโต อนฺโตสาณิยาว ราเคหํ คนฺตฺวา ภตฺตกิจฺจํ
กตฺวา วิหารํ ปจฺจาคจฺฉติ. อญฺโ โกจิ ทฏฺุมฺปิ น ลภติ, กุโต ปน ภิกฺขํ
วา ทาตุํ, ปูชํ วา กาตุํ, ธมฺมํ วา โสตุํ. นาครา จินฺเตสุํ "อชฺช สตฺถุโน
โลเก อุปฺปนฺนสฺส สตฺตมาสาธิกานิ สตฺตสํวจฺฉรานิ, มยญฺจ ๓- ทฏฺุมฺปิ น
ลภาม, ปเคว ภิกฺขํ วา ทาตุํ, ปูชํ วา กาตุํ, ธมฺมํ วา โสตุํ, ราชา `มยฺหํเยว
พุทฺโธ, มยฺหํเยว ธมฺโม, มยฺหํเยว สํโฆ'ติ มมายิตฺวา สยเมว อุปฏฺหติ, ๔-
สตฺถา จ อุปฺปชฺชมาโน สเทวกสฺส โลกสฺส อตฺถาย หิตาย อุปฺปนฺโน. น หิ
รญฺโว นิรโย อุโณฺห อสฺส, อญฺเสํ นีลุปฺปลวรสทิโส. ตสฺมา ราชานํ
วทาม. สเจ โน สตฺถารํ เทติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ เทติ, รญฺา สทฺธึ
ยุชฺฌิตฺวาปิ สํฆํ คเหตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺานิ กโรม. น สกฺกา โข ปน
สุทฺธนาคเรเหว ๕- เอวํ กาตุํ, เอกํ เชฏฺกํ  ปุริสํปิ คณฺหามา"ติ.
      เต เสนาปตึ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺเสว ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา "สามิ
กึ อมฺหากํ ปกฺโข โหติ, ๖- อุทาหุ รญฺโ"ติ อาหํสุ. โส "อหํ ตุมฺหากํ
ปกฺโข โหมิ, อปิจ โข ปน ปมทิวโส มยฺหํ ทาตพฺโพ ปจฺฉา ตุมฺหากํ
วาโร"ติ. เต สมฺปฏิจฺฉึสุ. โส ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา "นาครา เทว ตุมฺหากํ
กุปิตา"ติ อาห. กิมตฺถํ ตาตาติ. สตฺถารํ กิร ตุเมฺหว อุปฏฺหถ, อเมฺห น
ลภามาติ สเจ อิทานิปิ ลภนฺติ, น กุปฺปนฺติ, อลภนฺตา ตุเมฺหหิ สทฺธึ
ยุชฺฌิตุกามา เทวาติ. ยุชฺฌามิ ตาต, น ภิกฺขุสํฆํ เทมีติ. เทว ตุมฺหากํ ทาสา
ตุเมฺหหิ สทฺธึ ยุชฺฌามาติ วทนฺติ, ตุเมฺห กํ คณฺหิตฺวา ยุชฺฌิสฺสถาติ. นนุ
ตฺวํ เสนาปตีติ. นาคเรหิ วินา น สมตฺโถ อหํ เทวาติ. ตโต ราชา "พลวนฺโต
นาครา เสนาปติปิ เตสญฺเว ปกฺโข"ติ ตฺวา "อญฺานิปิ สตฺตมาสาธิกานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. สนฺถราเปตฺวา        ๒ อิ. มาลาสญฺจิเต.
@๓ อิ.   มาสญฺจ.                ๔ ฉ.ม. อุปฏฺหิ, อิ. อุปฏฺาติ
@๕ ม. อิ. ยุทฺธํ นาคเรเหว        ๖   ฉ.ม., อิ. โหสิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๓.
สตฺต สํวจฺฉรานิ มยฺหํ ภิกฺขุสํฆํ ททนฺตู"ติ อาห. นาครา น สมฺปฏิจฺฉึสุ.
ราชา ฉ วสฺสานิ, ปญฺจ, ๑- จตฺตาริ, ตีณิ, เทฺว, เอกวสฺสํ หาเปติ. ๒- เอวํ
หาเปนฺเตปิ น สมฺปฏิจฺฉึสุ. อญฺเ สตฺต ทิวเสติ ๓- ยาจิ. นาครา "อติกกฺขฬํ
ทานิ รญฺา สทฺธึ กาตุํ น วฏฺฏตี"ติ อนุชานึสุ.
      ราชา สตฺตมาสาธิกานํ สตฺตนฺนํ สํวจฺฉรานํ สชฺชิตํ ทานมุขํ
สตฺตนฺนเมว ทิวสานํ วิสชฺเชตฺวา ฉ ทิวเส เกสญฺจิ อปสฺสนฺตานญฺเว
ทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส นาคเร ปกฺโกสาเปตฺวา "สกฺขิสฺสถ ตาตา เอวรูปํ
ทานํ ทาตุนฺ"ติ อาห. เตปิ "นนุ อเมฺหเยว นิสฺสาย ตํ เทวสฺส อุปฺปนฺนนฺ"ติ
วตฺวา "สกฺขิสฺสามา"ติ อาหํสุ. ราชา ปิฏฺิหตฺเถน อสฺสูนิ ปุญฺฉมาโน ภควนฺตํ
วนฺทิตฺวา "ภนฺเต อหํ อฏฺสฏฺิภิกฺขุสตสหสฺสํ อญฺสฺส ภารํ อกตฺวา ยาวชีวํ
จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหิสฺสามีติ จินฺเตสึ, นาครานํ ๔- ทานิ เม อนุญฺาตา,
นาครา หิ `มยํ ทานํ ทาตุํ น ลภามา'ติ กุปฺปนฺติ, ภควา เสฺว ปฏฺาย
เตสํ อนุคฺคหํ กโรถา"ติ อาห.
      อถ ทุติยทิวเส เสนาปติ มหาทานํ สชฺเชตฺวา "อชฺช ยถา อญฺโ
โกจิ เอกภิกฺขมฺปิ น เทติ, เอวํ รกฺขถา"ติ สมนฺตา ปุริเส เปสิ. ตํทิวสํ
เสฏฺิภริยา โรทมานา ธีตรํ อาห "สเจ อมฺม ตว ปิตา ชีเวยฺย, อชฺชาหํ
ปมํ ทสพลํ โภเชยฺยนฺ"ติ. สา ตํ อาห "อมฺม มา จินฺตยิ, อหํ ตถา กริสฺสามิ,
ยถา พุทฺธปฺปมุโข ภิกฺขุสํโฆ ปมํ อมฺหากํ ภิกฺขํ ปริภุญฺชิสฺสตี"ติ. ตโต
สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยา นิรุทกปายาสสฺส ปูเรตฺวา สปฺปิมธุสกฺกราทีหิ
อภิสงฺขริตฺวา อญฺิสฺสา ๕- ปาติยา ปาตึ ปฏิกุชฺชิตฺวา ตํ สุมนมาลาคุเณหิ
ปริกฺขิปิตฺวา มาลาคุณสทิสํ กตฺวา ภควโต คามํ ปวิสนเวลาย สยเมว อุกฺขิปิตฺวา
ธาตีคณปริวุตา ฆรา ๖- นิกฺขมิ. อนฺตรามคฺเค เสนาปติอุปฏฺากา "อมฺม มา
อิโต อคมาสี"ติ วทนฺติ. มหาปุญฺา นาม มนาปกถา โหนฺติ, น จ เตสํ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ปญฺจวสฺสานีติ, เอวํ หาเปตฺวา อญฺเ สตฺตทิวเส ยาจิ.
@๒ ฉ.ม. เอกวสฺสนฺติ หาเปสิ.    ๓ ฉ.ม.,อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ
@๔ ฉ.ม.,อิ. นาครา น ทานิ.    ๕ ฉ.ม. อญฺาย ปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา,
@  อิ. ตํ อญฺิสฺสา ปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา.   ๖ ฉ.ม. ทาสิคณปริวุตานครา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๔.
ปุนปฺปุนํ ภณนฺตานํ กถา ปฏิกฺขิปิตุํ สกฺกา โหติ. สา "จูฬปิตา มหาปิตา
มาตุลา กิสฺส ตุเมฺห คนฺตุํ น เทถา"ติ อาห. เสนาปตินา "อญฺสฺส กสฺสจิ
ขาทนียํ โภชนียํ ทาตุํ มา เทถา"ติ ปิตมฺหา อมฺมาติ. กึ ปน เม หตฺเถ
ขาทนียํ โภชนียํ ปสฺสถาติ. มาลาคุฬํ ปสฺสามาติ. กึ ตุมฺหากํ เสนาปติ
มาลาคุฬปูชํปิ กาตุํ น เทตีติ. เทติ อมฺมาติ. เตนหิ อเปถาติ ๑- ภควนฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา มาลาคุฬํ ๒- คณฺหาเปถ ภควาติ อาห. ภควา เอกํ เสนาปติสฺสูปฏฺากํ
โอโลเกตฺวา มาลาคุฬํ คณฺหาเปสิ. สา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา "ภควา ภวาภเว ๓-
นิพฺพตฺติยํ เม สติ ปริตสฺสนชีวิตํ นาม มา โหตุ, อหํ ๔- สุมนมาลา วิย
นิพฺพตฺตฏฺาเน ๕- ปิยา มนาปาว โหมิ, นาเมน จ สุมนาเยวา"ติ ปตฺถนํ
กตฺวา สตฺถารา "สุขินี โหหี"ติ วุตฺตา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.
      ภควา เสนาปติสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปญฺตฺตาสเน นิสีทิ. เสนาปติ
ยาคุํ คเหตฺวา อุปคญฺฉิ, สตฺถา ปตฺตํ ปิทหิ. นิสินฺโน ภนฺเต ภิกฺขุสํโฆติ.
อตฺถิ โน เอโก อนฺตรา ๖- ปิณฺฑปาโต ลทฺโธติ. โส มาลํ อปเนตฺวา ปิณฺฑปาตํ
อทฺทส. จูฬูปฏฺาโก อาห "สามิ มาลาติ  มํ วตฺวา มาตุคาโม วญฺเจสี"ติ.
ปายาโส ภควนฺตํ อาทึ กตฺวา สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ ปโหสิ. เสนาปติปิ อตฺตโน
เทยฺยธมฺมํ อทาสิ. สตฺถา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา มงฺคลํ วตฺวา ปกฺกามิ. เสนาปติ
"กา นาม สา ปิณฺฑปาตมทาสี"ติ ปุจฺฉิ. สฏฺิธีตา สามีติ. สปญฺา สา
อิตฺถี, เอวรูปาย ฆเร วสนฺติยา ปุริสสฺส สคฺคสมฺปตฺติ นาม น ทุลฺลภาติ ตํ
อาเนตฺวา เชฏฺกฏฺาเน ๗- เปสิ.
      ปุนทิวเส นาครา ทานมทํสุ, ปุนทิวเส ราชาปีติ ๘- เอวํ เอกนฺตริกาย
ทานํ ทาตุํ อารภึสุ, ราชาปิ จารปุริเส ๙- เปตฺวา นาคเรหิ ทินฺนทานโต
อติเรกตรํ เทติ, นาคราปิ ตเถว กตฺวา รญฺา ทินฺนทานโต อติเรกตรํ.
ราชเคเห นาฏกิตฺถิโย ทหรสามเณเร วทนฺติ "คณฺหถ ตาตา, น คหปติกานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.. อเปถ อเปถาติ.  ๒ ก. มาลาคุณํ เอวมุปริปิ   ๓ อิ. ภวาภินิพฺพตฺติปํ
@๔ ฉ.ม., อิ. อยํ         ๕ ฉ.ม. นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน  ๖ อิ. อนฺตรามคฺเค.
@๗ ฉ.ม. เชฏฺิกฏฺาเน.    ๘ ฉ.ม., อิ ราชาติ,      ๙ ฉ.ม., อิ. จรปุริเส.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๕.
คตฺตวตฺถาทีสุ ปุญฺฉิตฺวา พาลทารกานํ เขฬสิงฆาณิกาทิโธวนหตฺเถหิ กตํ, สุจึ
ปณีตํ กตนฺ"ติ. ปุนทิวเส นาคราปิ ทหรสามเณเร ททมานา วทนฺติ "คณฺหถ
ตาตา, น นครคามนิคมาทีสุ สงฺกฑฺฒิตตณฺฑุลขีรทธิสปฺปิอาทีหิ, น อญฺเสํ
ชงฺฆสีสปิฏฺิอาทีนิ ภญฺชิตฺวา อาหราปิเตหิ กตํ, ชาติสปฺปิขีราทีหิเยว กตนฺติ.
เอวํ ๑- สตฺตสุ สํวจฺฉเรสุ จ สตฺตสุ มาเสสุ จ สตฺตสุ ทิวเสสุ จ อติกฺกนฺเตสุ ๑-
อถ ภควโต อยํ วิตกฺโก อุทปาทิ. เตน วุตฺตํ "สมฺโพธิโต สตฺต สํวจฺฉรานิ
สตฺต มาสานิ สตฺต ทิวสานิ อติกฺกมิตฺวา อุทปาที"ติ.
      [๘๗] อญฺตโร มหาพฺรหฺมาติ ธมฺมเทสนํ อายาจิตพฺรหฺมาว.
      [๘๙] จตุราสีติ อาวาสสหสฺสานีติ จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ. เต
สพฺเพปิ ทฺวาสทสสหสฺสภิกฺขุคณฺหนกา มหาวิหารา
อภยคิริเจติยปพฺพตจิตฺตลปพฺพตมหาวิหารสทิสาว อเหสุํ.
      [๙๐] ขนฺตี ปรมํ ตโปติ อธิวาสนขนฺติ นาม ปรมํ ตโป. ตีติกฺขาติ
ขนฺติยาเอว เววจนํ, ตีติกฺขาสงฺขาตา อธิวาสนขนฺติ อุตฺตมํ ตโปติ อตฺโถ.
นิพฺพานํ ปรมนฺติ สพฺพากาเรน ปน นิพฺพานํ ปรมนฺติ วทนฺติ พุทฺธา. น หิ
ปพฺพชิโต ปรูปฆาตีติ โย อธิวาสนขนฺติวิรหิตตฺตา ปรํ อุปฆาเตติ พาเธติ จ
หึสติ ๒- จ, โส ปพฺพชิโต นาม น โหติ. จตุตฺถปาโท ปน ตสฺเสว เววจนํ.
"น หิ ปพฺพชิโต"ติ เอตสฺส หิ น สมโณ โหตีติ เววจนํ, ปรูปฆาตีติ
เอตสฺส ปรํ วิเหยนฺโตติ เววจนํ. อถวา ปรูปฆาตีติ สีลูปฆาตี. สีลํ หิ
อุตฺตมฏฺเน ปรนฺติ วุจฺจติ. โย จ สมโณ ปรํ ยงฺกิญฺจิ สตฺตํ วิเหยนฺโต
ปรูปฆาตี โหติ, อตฺตโน สีลวินาสโก โส ปพฺพชิโต นาม น โหตีติ อตฺโถ.
อถวา โย อธิวาสนขนฺติยา อภาวโต ปรูปฆาตี โหติ, ปรํ อนฺตมโส
ฑํสมกสํปิ สญฺจิจ ชีวิตา โวโรเปติ, โส น หิ ปพฺพชิโต. กึการณา? มลสฺส
อปพฺพาชิตตฺตา.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ อิ. เอวํ สตฺต ทิวสา คตา.     ๒ อิ. วิหึสติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๖.
                         ปพฺพาชยมตฺตโน มลํ
                       ตสฺมา ปพฺพชิโตติ วุจฺจตีติ ๑-
      อิทํ หิ ปพฺพชิตลกฺขณํ. โยปิ น เหว โข อุปฆาเตติ น มาเรติ,
อปิจ ทณฺฑาทีหิ วิเหเติ, โส ปรํ วิเหยนฺโต สมโณ นาม น โหติ.
กึการณา? วิเหสาย อสมิตตฺตา. สมิตตฺตา หิ ปาปานํ สมโณติ  ปวุจฺจตีติ ๒-
อิทํ หิ สมณลกฺขณํ.
      ทุติยคาถาย สพฺพปาปสฺสาติ สพฺพากุสลสฺส. อกรณนฺติ อนุปฺปาทนํ.
กุสลสฺสาติ จตุภูมิกกุสลสฺส. อุปสมฺปทาติ ปฏิลาโภ. สจิตฺตปริโยทปนนฺติ
อตฺตโน จิตฺตโชตนํ, ตํ ปน อรหตฺเตน โหติ. อิติ สีลสํวเรน สพฺพปาปํ
ปหาย สมถวิปสฺสนาหิ กุสลํ สมฺปาเทตฺวา อรหตฺตผเลน จิตฺตํ
ปริโยทาเปตพฺพนฺติ เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาโท อนุสิฏฺิ. ๓-
      ตติยาคาถาย อนูปวาโทติ วาจาย กสฺสจิ อนูปวทนํ. อนูปฆาโตติ
กาเยน อุปฆาตสฺส อกรณํ. ปาฏิโมกฺเขติ ยนฺตํ ปอติโมกฺขํ, อติปโมกฺขํ,
อุตฺตมสีลํ, ปาติ วา สุคติวิเสเสหิ ๔- โมกฺเขติ จ ๕- ทุคฺคติภเยหิ, โย วา นํ
ปาติ, ตํ โมกฺเขตีติ "ปาฏิโมกฺขนฺ"ติ วุจฺจติ, ตสฺมึ ปาฏิโมกฺเข จ สํวโร.
มตฺตญฺุตาติ ปฏิคฺคหณปริโภควเสน ปมาณญฺุตา. ปนฺตญฺจ สยนาสนนฺติ
สยนาสนญฺจ สงฺฆฏฺฏนวิรหิตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ ทฺวีหิเยว ปจฺจเยหิ จตุปจฺจยสนฺโตโส
ทีปิโต โหตีติ เวทิตพฺโพ. เอตํ พุทฺธานสาสนนฺติ เอตํ ปรสฺส อนูปวทนํ
อนูปฆาตนํ ปาฏิโมกฺเข สํวโร ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ มตฺตญฺุตา
อฏฺสมาปตฺติวสีภาวาย วิวิตฺตเสนาสนเสวนญฺจ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาโท อนุสิฏฺีติ.
อิมา ปน สพฺพพุทฺธานํ ปาฏิโมกฺขุทฺเทสคาถา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
                         เทวตาโรจนวณฺณนา
      [๙๑] เอตฺตาวตา จ อิมินา วิปสฺสิสฺส ภควโต อปทานานุสาเรน
วิตฺถารกถเนน "ตถาคตสฺเสเวสา ภิกฺขเว ธมฺมธาตุ สุปฏิวิทฺธา"ติ เอวํ วุตฺตาย
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๓๘๘/๘๔ อญฺตรปพฺพชิตวตฺถุ     ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๒๖๕/๖๒ หตฺถกวตฺถุ.
@๓ ฉ.ม. อนุสิฏฺีติ                 ๔ ฉ.ม. อคติวิเสเสหิ, อิ. สุคติภเยหิ.
@๕ ฉ.ม., อิ. จสทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๗.
ธมฺมธาตุยา สุปฏิวิทฺธภาวํ ปกาเสตฺวา อิทานิ "เทวตาปิ ตถาคตสฺส เอตมตฺถํ
อาโรเจสุนฺ"ติ วุตฺตํ เทวตาอาโรจนํ ปกาเสตุํ เอกมิทาหนฺติ อาทิมาห.
      ตตฺถ สุภควเนติ ๑- เอวํนามเก วเน. สาลรามูเลติ
วนปฺปติเชฏฺกสฺส มูเล. กามจฺฉนฺทํ วิราเชตฺวาติ อนาคามิมคฺเคน มูลสมุคฺฆาตวเสน
วิราเชตฺวา. ยถา จ วิปสฺสิสฺส, เอวํ เสสพุทฺธานํปิ สาสเน วุฏฺพฺรหฺมจริยา
เทวตา อาโรจยึสุ, ปาลิ ปน วิปสฺสิสฺส เจว อมฺหากญฺจ ภควโต วเสน อาคตา.
      [๙๒] ตตฺถ อตฺตโน สมฺปตฺติยา น หายนฺติ น วิหายนฺตีติ
อวิหา. น กญฺจิ สตฺตํ ตปนฺตีติ อตปฺปา. สุนฺทรทสฺสนา อภิรูปา ปาสาทิกาติ
สุทสฺสา. สุฏฺุ ปสฺสนฺติ, สุนฺทรเมเตสํ วา ทสฺสนนฺติ สุทสฺสี. สพฺเพเหว
จ คุเณหิ ๒- ภวสมฺปตฺติยา จ เชฏฺา, นตฺเถตฺถ กนิฏฺาติ อกนิฏฺา.
      อิธ ตฺวา ภาณวารา สโมธาเนตพฺพา. อิมสฺมึ หิ สุตฺเต วิปสฺสิสฺส
ภควโต อปทานวเสน ตโย ภาณวารา วุตฺตา. ยถา จ วิปสฺสิสฺส, เอวํ
สิขิอาทีนํปิ อปทานวเสน วุตฺตาว. ปาลิ ปน สงฺขิตฺตา. อิติ สตฺตนฺนํ พุทฺธานํ
วเสน อมฺหากํ ภควตา เอกวีสติ ภาณวารา กถิตา. ตถา อวิเหหิ. ตถา
อตปฺเปหิ. ตถา สุทสฺเสหิ. ตถา สุทสฺสีหิ. ตถา อกนิฏฺเหีติ. สพฺพํปิ
ฉพฺพีสตีภาณวารสตํ โหติ. เตปิฏเก พุทฺธวจเน อญฺ สุตฺตํ ฉพฺพีสติภาณ-
วารสตปริมาณํ นาม นตฺถิ, สุตฺตนฺตราชา นาม อยํ สุตฺตนฺโตติ เวทิตพฺโพ. อิโต
ปรํ อนุสนฺธิทฺวยํปิ นิยฺยาเตนฺโต.
      [๙๔] อิติ โข ภิกฺขเวติ อาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                  อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย
                      มหาปทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา
                              ปมํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สุภวเนติ.  ๒ ฉ.ม., อิ. สคุเณหิ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕ หน้า ๔๓-๗๗.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=5&A=1096&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=1096&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=1
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=1
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=1
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=1
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_10