อรรถกถาเล่มที่ ๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๒)

หน้าที่ ๔๓.
      สตฺตุสฺสโทติ เทฺว หตฺถปิฏฺฐิโย เทฺว ปาทปิฏฺฐิโย เทฺว อํสกูฏานิ
ขนฺโธติ อิเมสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ สุปริปุณฺโณ มํสุสฺสโท อสฺสาติ สตฺตุสฺสโท.
อญฺเญสํ ปน หตฺถปาทปิฏฺฐาทีสุ สิราชาลํ ปญฺญายติ, อํสกูฏขนฺเธสุ
อฏฺฐิโกฏิโย. เต มนุสฺสา เปตา วิย ขายนฺติ. น ตถา มหาปุริโส, มหาปุริโส
ปน สตฺตสุ ฐาเนสุ ปริปุณฺณมํสุสฺสทตฺตา นิคุฬฺหสิราชาเลหิ หตฺถปิฏฺฐาทีหิ
วฏฺเฏตฺวา ฐปิตสุวณฺณาลิงฺคสทิเสน ๑- ขนฺเธน สิลารูปกํ วิย ขายติ,
จิตฺตกมฺมรูปกํ วิย จ ขายติ.
      สีหปุพฺพฑฺฒกาโยติ ๒- สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒํ วิย กาโย อสฺสาติ
สีหปุพฺพฑฺฒกาโย. สีหสฺส หิ ปุริมกาโยว ปริปุณฺโณ โหติ, ปจฺฉิมกาโย
อปริปุณฺโณ. มหาปุริสสฺส ปน สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒกาโย วิย สพฺโพ กาโย ปริปุณฺโณ.
โสปิ สีหสฺเสว ตตฺถ ตตฺถ อุนฺนตนินฺนตาทิวเสน ๓- ทุสฺสณฺฐิตวิสณฺฐิโต น โหติ,
ทีฆยุตฺตฏฺฐาเน ปน ทีโฆ, รสฺสถูลกีสปุถุลอนุวฏฺฏิตยุตฺตฏฺฐาเนสุ ตถาวิโธว
โหติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
      มนาปีเยว ๔- โข ภิกฺขเว กมฺมวิปาเก ปจฺจุปฏฺฐิเต เยหิ องฺเคหิ ทีเฆหิ
      โสภติ, ตานิ องฺคานิ ทีฆานิ สณฺฐหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ รสฺเสหิ โสภติ,
      ตานิ องฺคานิ รสฺสานิ สณฺฐหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ ถูเลหิ โสภติ,
      ตานิ องฺคานิ ถูลานิ สณฺฐหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ กีเสหิ โสภติ,
      ตานิ องฺคานิ กีสานิ สณฺฐหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ ปุถุเลหิ โสภติ,
      ตานิ องฺคานิ ปุถุลานิ สณฺฐหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ วฏฺเฏหิ โสภติ,
      ตานิ องฺคานิ วฏฺฏานิ สณฺฐหนฺตีติ.
      อิติ ทานจิตฺเตน ๕- ปุญฺญจิตฺเตน จิติโต ๖- ทสหิ ปารมีหิ สชฺชิโต
มหาปุริสสฺส อตฺตภาโว, โลเก สพพสิปฺปิโน วา สพฺพอิทฺธิมนฺโต วา ปฏิรูปกํ
กาตุํ น สกฺโกนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุฏฺฐปิตสุวณฺณาลิงฺคสทิเสน, อิ. สุวณฺณาลิงฺคสทิเสน.
@๒ ฉ.ม.,อิ. สีหปุพฺพฑฺฒกาโยติ น ทิสฺสติ.   ๓ ฉ.ม.,อิ. วินตุนฺนตาทิวเสน.
@๔ ฉ.ม. มนาปิเยว โข, อิ. มนาปิเย จ.  ๕ ฉ.ม. นานาจิตฺเตน  ๖ ฉ.ม. จิตฺติโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔.
      ปีตนฺตรํโสติ ๑- อนฺตรํโส ๒- วุจฺจติ ทฺวินฺนํ โกฏฺฐานมนฺตรํ, ๓- ตํ
ปีตํ ๔- ปริปุณฺณมสฺสาติ ปีตนฺตรํโส. ๕- อญฺเญสํ หิ ตํ ฐานํ นินฺนํ โหติ,
เทฺว ปิฏฺฐิโกฏฺฐา ๖- ปาฏิเยกฺกํ ๗- ปญฺญายนฺติ. มหาปุริสสฺส ปน กฏิโต
ปฏฺฐาย มํสปฏลํ ยาว ขนฺธา อุคฺคมฺม สมุสฺสิตสุวณฺณผลกํ วิย ปิฏฺฐึ ฉาเทตฺวา
ปติฏฺฐิตํ.
      นิโคฺรธปริมณฺฑโลติ นิโคฺรโธ วิย ปริมณฺฑโล. ยถา ปญฺญาสหตฺถตาย
วา สตหตฺถตาย วา สมขนฺธสาโข นิโคฺรโธ ทีฆโตปิ วิตฺถารโตปิ
เอกปฺปมาโณว โหติ, เอวํ กายโตปิ พฺยามโตปิ เอกปฺปมาโณ. ยถา อญฺเญสํ
กาโย วา ทีโฆ โหติ พฺยาโม วา, น เอวํ วิสมปฺปมาโณติ อตฺโถ. เตเนว
ยาวตกฺวสฺส กาโยติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยาวตโก อสฺสาติ ยาวตกฺวสฺส.
      สมวฏฺฏกฺขนฺโธติ สมวฏฺฏิตกฺขนฺโธ. ยถา เอเก โกญฺจา วิย จ
พกา วิย จ วราหา วิย จ ทีฆคลา วงฺกคลา ปุถุลคลา จ โหนฺติ, กถนกาเล
สิราชาลํ ปญฺญายติ, มนฺโท สโร นิกฺขมติ, น เอวํ มหาปุริสสฺส. มหาปุริสสฺส
ปน สุวฏฺฏิตสุวณฺณาลิงฺคสทิโส ขนฺโธ โหติ, กถนกาเล สิราชาลํ น ปญฺญายติ,
เมฆสฺส วิย คชฺชิโต สโร มหา โหติ.
      รสคฺคสคฺคีติ เอตฺถ รสํ คสนฺตีติ ๘- รสคฺคสา, รสหรณีนเมตํ
อธิวจนํ, ตา อคฺคา อสฺสาติ รสคฺคสคฺคี. มหาปุริสสฺส กิร สตฺตรสหรณีสหสฺสานิ
อุทฺธคฺคานิ หุตฺวา คีวายเมว ปฏิมุกฺกานิ. ติลผลมตฺโตปิ อาหาโร
ชิวหคฺเค ฐปิโต สพฺพํ กายมนุผรติ. เตเนว มหาปธานํ ปทหนฺตสฺส
เอกตณฺฑุลาทีหิปิ กาฬายยูสปสตมตฺเตนาปิ ๙- กายสฺส ยาปนํ อโหสิ. อญฺเญสํ ปน
ตถา อภาวา น สกลํ กายํ โอชา ผรติ. เตน เต พหวาพาธา โหนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. จิตนฺตรํโสติ   ๒ ฉ.ม.อิ. อนฺตรํสํ.  ๓ ฉ.ม. โกฏฺฏานํ อนฺตรํ,
@  อิ. โกฏฺฐาสานํ อนฺตรํ.  ๔ ฉ.ม., อิ. จิตํ.   ๕ ฉ.ม. ปริปุณฺณํ อนฺตรํสํ
@  อสฺสาติ จิตนฺตรํโส   ๖ ฉ.ม. ปิฏฺฐิโกฏฺฏา, อิ. ปิฏฺฐิโกฏฺฐาสา.
@๗ ฉ.ม. ปาฏิเยกฺกา   ๘ ฉ.ม. คสนฺติ หรนฺตีติ รสคฺคสา   ๙ ฉ.ม., อิ. กฬา....
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕.
      สีหหนูติ สีหสฺเสว หนุ อสฺสาติ สีหหนุ. ตตฺถ สีหสฺส
เหฏฺฐิมหนุเมว ปริปุณฺณํ โหติ, น อุปริมํ. มหาปุริสสฺส ปน สีหสฺส เหฏฺฐิมํ
วิย เทฺวปิ ปริปุณฺณานิ ทฺวาทสิยา ปกฺขสฺส จนฺทสทิสานิ โหนฺติ. อถ
เนมิตฺตกา หนุปริยนฺตํ โอโลเกนฺตาว อิเมสุ หนุเกสุ เหฏฺฐิเม วีสติ อุปริเม
วีสตีติ จตฺตาลีส ทนฺตา สมา อวิรฬา ปติฏฺฐหิสฺสนฺตีติ สลฺลกฺเขตฺวา อยํ หิ
เทว กุมาโร จตฺตาลีสทนฺโต โหตีติอาทิมาหํสุ. ตตฺรายมตฺโถ, อญฺเญสํ หิ
ปริปุณฺณทนฺตานํปิ ทฺวตฺตึส ทนฺตา โหนฺติ. อิมสฺส ปน จตฺตาลีสํ ภวิสฺสนฺติ.
อญฺเญสญฺจ เกจิ ทนฺตา อุจฺจา เกจิ นีจา เกจิ วิสมา โหนฺติ, อิมสฺส ปน
อยปฏเกน ๑- ฉินฺนสงฺขปฏฺลํ วิย สมา ภวิสฺสนฺติ. อญฺเญสํ กุมฺภิรานํ วิย
ทนฺตา วิรฬา โหนฺติ, มจฺฉมํสานิ ขาทนฺตานํ ทนฺตนฺตรํ ปูรติ ๒-. อิมสฺส ปน
กนกผลกาย สมุสฺสิตวชิรปนฺตี วิย อวิรฬา ๓- ตุลิกาย ทสฺสิตปริจฺเฉทา วิย
ทนฺตา ภวิสฺสนฺติ. อญฺเญสญฺจ ปูติทนฺตา อุฏฺฐหนฺติ. เตน กาจิ ทาฐา กาฬาปิ
วิวณฺณาปิ โหนฺติ. อยํ ปน สุฏฺฐุ สุกฺกทาโฐ โอสธิตารกํปิ อติกฺกมฺม วิโรจมานาย
ปภาย สมนฺนาคตทาโฐ ภวิสฺสติ.
      ปหูตชิโวฺหติ ปุถุลชิโวฺห. อญฺเญสํ ชิวฺหา ถูลาปิ โหนฺติ กีสาปิ
รสฺสาปิ ถทฺธาปิ วิสมาปิ, มหาปุริสสฺส ปน ชิวฺหา มุทุ ทีฆา ปุถุลา
วณฺณสมฺปนฺนา โหติ. โส หิ ตํ ลกฺขณํ ปริเยสิตุํ อาคตานํ กงฺขาวิโนทนตฺถํ
มุทุกตฺตา ตํ ชิวฺหํ กฐินสุจึ วิย วฏฺเฏตฺวา อุโภ นาสิกโสตานิ ปริมสติ, ๔-
ทีฆตฺตา อุโภ กณฺณโสตานิ ปริมสติ, ๔- ปุถุลตฺตา เกสนฺตปริโยสานํ เกวลํปิ
นลาฏํ ปฏิจฺฉาเทติ. เอวนฺตสฺสา มุทุทีฆปุถุลภาวํ ปกาเสนฺโต เตสํ กงฺขํ
วิโนเทติ. เอวํ ติลกฺขณสมฺปนฺนํ ชิวฺหํ สนฺธาย "ปหูตชิโวฺห"ติ วุตฺตํ.
      พรหมสฺสโรติ อญฺเญปิ ฉินฺนสฺสราปิ ภินฺนสฺสราปิ กากสฺสราปิ
โหนฺติ, อยํ ปน มหาพฺรหมุโน สรสฺส สทิเสน สเรน สมนฺนาคโต ภวิสฺสติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยปฏฺฏเกน ฉินฺนสงฺขปฏลํ, อิ. อโยปตฺตจฺฉินฺนํ สงฺขปฏลํ
@๒ ฉ.ม.,อิ. ปูเรนฺติ   ๓ อิ. อวิรตา   ๔-๔ ฉ.ม. ปรามสติ เอวมุปริปิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๖.
มหาพรมมุโน หิ ปิตฺตเสเมฺหหิ อปลิพุทฺธตฺตา สโร วิสุทฺโธ ๑- โหติ. มหาปุริเสนาปิ
กตกมฺมํ ตสฺส วตฺถุํ โสเธติ. วตฺถุโน สุทฺธตฺตา นาภิโต ปฏฺฐาย สมุฏฺฐหนฺโต
สโร วิสุทฺโธ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโตว สมุฏฺฐาติ. กรวิโก วิย ภณตีติ กรวิกภาณี,
มตฺตกรวิกมญฺชุโฆโสติ ๒- อตฺโถ.
      อภินีลเนตฺโตติ น สกลนีลเนตฺโตว, นีลยุตฺตฏฺฐาเน ปนสฺส
อุมฺมาปุปฺผสทิเสน ๓- อติวิสุทฺเธน นีลวณฺเณน สมนฺนาคตานิ เนตฺตานิ โหนฺติ,
ปีตยุตฺตฏฺฐาเน กณฺณิการปุปฺผสทิเสน ๔- ปีตวณฺเณน, โลหิตยุตฺตฏฺฐาเน
พนฺธุชีวกปุปฺผสทิเสน โลหิตวณฺเณน, เสตยุตฺตฏฺฐาเน โอสธิตารกสทิเสน เสตวณฺเณน,
กาฬยุตฺตฏฺฐาเน อทฺทาริฏฺฐสทิเสน กาฬวณฺเณน สมนฺนาคตานิ. สุวณฺณวิมาเน
อุคฺฆาฏิตมณิสีหปญชรสทิสานิ ขายนฺติ.
      โคปขุโมติ เอตฺถ ปขุมนฺติ สกลจกฺขุเคณฺฑํ ๕- อธิปฺเปตํ, ตํ กาฬวจฺฉกสฺส
พหลธาตุกํ โหติ, รตฺตวจฺฉกสฺส วิปฺปสนฺนํ, ตํมุหุตฺตชาตตรุณรตฺตวจฺฉกสทิสจกฺขุ-
เคณฺโฑติ อตฺโถ. อญฺเญสญฺหิ อกฺขิเคณฺฑา ๖- อปริปุณฺณา โหนฺติ, หตฺถิมูสิกาทีนํ
อกฺขิสทิเสหิ วินิคฺคเตหิปิ คมฺภีเรหิปิ อกฺขีหิ สมนฺนาคตา โหนฺติ. มหาปุริสสฺส
ปน โธวิตฺวา มชฺชิตฺวา ฐปิตมณิคุฬิกา วิย มุทุสินิทฺธนีลสุขุมปขุมาจิตานิ
อกฺขีนิ.
      อุณฺณาติ อุณฺณาโลมํ. ภมุกนฺตเรติ ทฺวินฺนํ ภมุกานํ เวมชฺเฌ
นาสิกมตฺถเกเยว ชาตา, อุคฺคนฺตฺวา ปน นลาฏเวมชฺเฌ ชาตา. โอทาตาติ
ปริสุทฺธา โอสธิตารกสมวณฺณา. มุทูติ สปฺปิมณฺเฑ โอสาเรตฺวา ฐปิตสตวาร-
วิหตกปฺปาสปฏลสทิสา. ตูลสนฺนิภาติ สิมฺพลิตูลลตาตูลสมานา อยมสฺสาปิ
โอทาตตาย อุปมา. สาปเนสา โกฏิยํ คเหตฺวา อากฑฺฒิยมานา อุปฑฺฒพาหุปฺปมาณา
โหติ, วิสฺสฏฺฐา ทกฺขิณาวฏฺฏวเสน อาวฏฺฏิตฺวา อุทฺธคฺคา หุตฺวา สนฺติฏฺฐติ.
สุวณฺณผลกมชฺเฌ ฐปิตรชตปุพฺพุฬกํ  วิย, สุวณฺณฆฏโต นิกฺขมมานา ขีรธารา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิสโท เอวมุปริปิ   ๒ ฉ.ม.,อิ. มตฺตกรวีกรุตมญฺชุโฆโสติ
@๓ ฉ.ม. อุมาปุปฺผสทิเสน    ๔ ฉ.ม.,อิ. กณิการ...
@๕ ฉ.ม. สกลจกฺขุภณฺฑํ, อิ. สกลจกฺขุคณฺฑํ เอวมุปริปิ    ๖ ฉ.ม. จกฺขุภณฺฑา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗.
วิย, อรุณปฺปภารญฺชิเต คคณปฺปเทเส โอสธิตารกา วิย จ อติมโนหราย
สิริยา วิโรจติ.
      อุณฺหีสสีโสติ อิทํ ปริปุณฺณนลาฏตญฺเจว ปริปุณฺณสีสตํ จาติ เทฺว
อตฺถวเส ปฏิจฺจ วุตฺตํ. มหาปุริสสฺส หิ ทกฺขิณกณฺณจูฬิกโต ปฏฺฐาย มํสปฏลํ
อุฏฺฐหิตฺวา สกลนลาฏํ ฉาทยมานํ ปูรยมานํ คนฺตฺวา วามกณฺณจูฬิกาย
ปติฏฺฐิตํ, ตํ รญฺโญ ๑- พนฺธอุณฺหีสปโฏ ๒- วิย วิโรจติ. มหาปุริสสฺส กิร อิมํ
ลกฺขณํ ทิสฺวา ราชูนํ อุณฺหีสปฏํ อกํสุ. อยนฺตาว เอโก อตฺโถ. อญฺเญ ปน
ชนา อปริปุณฺณสีสา โหนฺติ, เกจิ กปิสีสา, ๓- เกจิ ผลสีสา, เกจิ อฏฺฐิสีสา,
เกจิ หตฺถิสีสา เกจิ กุมฺภสีสา, ๔- เกจิ ปพฺภารสีสา. มหาปุริสสฺส ปน อารคฺเคน
วฏฺเฏตฺวา ฐปิตํ วิย สุปริปณฺณํ อุทกปุพฺพุฬสทิสํ สีสํ โหติ. ตตฺถ ปุริมนเย
อุณฺหีสเวฏฺฐิตสีโส วิยาติ อุณฺหีสสีโส. ทุติยนเย อุณฺหีสํ วิย สพฺพตฺถ
ปริมณฺฑลสีโสติ อุณฺหีสสีโส.
                         วิปสฺสีสมญฺญาวณฺณนา
      [๓๗] สพฺพกาเมหีติ อิทํ ลกฺขณานิ ปฏิคฺคณฺหาเปตฺวา ปจฺฉา
กตํ วิย วุตฺตํ, น ปเนวํ ทฏฺฐพฺพํ. ปฐมญฺหิ เนมิตฺตเก สนฺตปฺเปตฺวา ปจฺฉา
ลกฺขณปฏิคฺคหณํ ๕- กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺส วิตฺถาโร คพฺโภกฺกนฺติยํ วุตฺโตเยว.
ปาเยนฺตีติ ถญฺญํ ปาเยนฺติ. โพธิสตฺตสฺส กิร นิทฺโทเสน มธุเรน ขีเรน
สมนฺนาคตา สฏฺฐี ธาติโย อุปฏฺฐาเปสิ, ตถา เสสาปิ เตสุ เตสุ กมฺเมสุ
กุสลา สฏฺฐี สฏฺฐีเยว. ตาสํ เปสนการเก สฏฺฐี ปุริเส, ตสฺส ตสฺส
กตากตภาวสลฺลกฺขเก ๖- สฏฺฐี อมจฺเจ อุปฏฺฐเปสิ. เอวํ จตฺตาริ สฏฺฐิโย อิตฺถีนํ,
เทฺว สฏฺฐิโย ปุริสานนฺติ ฉ สฏฺฐิโย อุปฏฺฐากานํเยว อเหสุํ. เสตจฺฉตฺตนฺติ
ทิพฺพเสตจฺฉตฺตํ. กุลทตฺติยํ ปน สิริคพฺเภเยว ติฏฺฐติ. มา นํ สีตํ วาติอาทีสุ
มา อภิภวีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สฺวาสฺสุ สุทนฺติ โส อสฺสุ สุทํ. องฺเกเนว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. รญฺญา    ๒ ฉ.ม. พนฺธอุณฺหีสปฏฺโฏ เอวมุปริปิ    ๓ อิ. กปฺปสีสา
@๔ ฉ.ม.,อิ. ตุมฺพสีสา  ๕ ฉ.ม.,อิ. ลกฺขณปฏิคฺคณฺหณํ  ๖ ฉ.ม. กตากตภาวสลฺลกฺขเณ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๘.
องฺกนฺติ ๑-  อญฺญสฺส พาหุนาว อญฺญสฺส พาหุํ. อญฺญสฺส จ อํสกูเฏเนว อญฺญสฺส
อํสกูฏํ. ปริหริยตีติ นียติ, ๒- สมฺปาปิยตีติ อตฺโถ.
      [๓๘] มญฺชุสฺสโรติ อขรสฺสโร. วคฺคุสฺสโรติ เฉกปริปุณฺณสฺสโร.
มธุรสฺสโรติ สาตสฺสโร. เปมนียสฺสโรติ เปมชนกสฺสโร. ตตฺรีทํ กรวิกานํ
มธุรสฺสรตาย:- กรวิกสกุเณ กิร มธุรรสํ อมฺพปกฺกํ มุขตุณฺฑเกน ปหริตฺวา
ปคฺฆริตรสํ ปิวิตฺวา ปกฺเขน ตาลํ ทตฺวา วิกุชฺฌมาเน ๓- จตุปฺปทา มตฺตา วิย
ลลิตุํ อารภนฺติ. โคจรปสุตาปิ จตุปฺปทา มุขคตานิ ติณานิ ฉฑฺเฑตฺวา ตํ
สทฺทํ สุณนฺติ. วาฬมิคา ขุทฺทกมิเค อนุพนฺธมานา อุกฺขิตฺตํ ปาทํ
อนิกฺขิปิตฺวาว ติฏฺฐนฺติ. อนุพนฺธมิคา จ มรณภยํ ชหิตฺวา ติฏฺฐนฺติ. อากาเส
ปกฺขนฺตา ปกฺขิโนปิ ปกฺเข ปสาเรตฺวา ตํ สทฺทํ สุณมานาว ติฏฺฐนฺติ. อุทเก
มจฺฉาปิ กณฺณปฏลํ อปฺโผเฏตฺวา ตํ สทฺทํ สุณมานาว ติฏฺฐนฺติ. เอวํ
มธุรสฺสรา กรวิกา.
      อสนฺธิมิตฺตาปิ ธมฺมาโสกสฺส เทวี "อตฺถิ นุ โข ภนฺเต
พุทฺธสทฺเทน สทิโส กสฺสจิ สทฺโท"ติ สํฆํ ปุจฺฉิ. อตฺถิ กรวิกสกุณสฺสาติ. กุหึ
ภนฺเต เต สกุณาติ? หิมวนฺเตติ. สา ราชานํ อาห "เทว กรวิกสกุณํ
ปสฺสิตุกามมฺหี"ติ. ราชา อิมสฺมึ "ปญฺชเร นิสีทิตฺวา กรวิโก อาคจฺฉตู"ติ
สุวณฺณปญฺชรํ วิสฺสชฺเชสิ. ปญฺชโร คนฺตฺวา เอกสฺส กรวิกสฺส ปุรโต อฏฺฐาสิ. โส
"ราชาณาย อาคโต ปญฺชโร, น สกฺกา อคนฺตุนฺ"ติ ตตฺถ นิสีทิ. ปญฺชโร
อาคนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโตว อฏฺฐาสิ. กรวิกํ สทฺทํ การาเปตุํ น สกฺโกนฺติ.
อถ ราชา "กถํ ภเณ อิเม สทฺทํ กโรนฺตี"ติ อาห. ญาตเก ทิสฺวา เทวาติ.
อถ นํ ราชา อาทาเสหิ ปริกฺขิปาเปสิ. โส อตฺตโน ฉายํ ทิสฺวา "ญาตกา
เม อาคตา"ติ มญฺญมาโน ปกฺเขน ตาลํ ทตฺวา มธุรสฺสเรน ๔-  มณิวํสํ
ธมมาโน วิย วิรวิ. สกลนคเร มนุสฺสา มตฺตา วิย ลลึสุ. ๕- อสนฺธิมิตฺตา
จินฺเตสิ "อิมสฺส ตาว ติรจฺฉานคตสฺส เอวํ มธุโร สทฺโท, กีทิโส นุ โข
@เชิงอรรถ: ๑ ม. องฺเคเนว องฺคนฺติ     ๒ อิ. นิยฺยาติ   ๓ ฉ.ม., อิ. วิกูชมาเน
@๔ ฉ.ม. ก. มนฺทสฺสเรน   ๕ อิ. ปลลึสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙.
สพฺพญฺญุตญาณสิริปฺปตฺตสฺส ภควโต สโร ๑- อโหสี"ติ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ
ปีตึ อวิชหิตฺวา สตฺตหิ ชงฺฆสเตหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ. เอวํ มธุโร
กิร กรวิกสทฺโทติ. ตโต ปน สตภาเคน สหสฺสภาเคน จ มธุรตโร วิปสฺสิสฺส
กุมารสฺส สทฺโท อโหสีติ เวทิตพฺโพ.
      [๓๙] กมฺมวิปากชนฺติ น ภาวนามยํ, กมฺมวิปากวเสน ปน เทวตานํ
จกฺขุสทิสเมว มํสจกฺขุ อโหสิ, เยน นิมิตฺตํ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิตฺตํ เอกติลํปิ
อยํ โสติ อุทฺธริตฺวา ทาตุํ สกฺโกติ.
      [๔๐] วิปสฺสีติ เอตฺถ อยํ วจนฏฺโฐ, อนฺตรนฺตรา นิมฺมิสสญฺชนิตนฺธการ-
วิรเหน ๒- วิสุทฺธํ ปสฺสติ, วิวเฏหิ จ อกฺขีหิ ปสฺสตีติ วิปสฺสี, ทุติยวาเร
วิเจยฺย วิเจยฺย ปสฺสตีติ วิปสฺสี, วิจินิตฺวา วิจินิตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถ.
      [๔๑] อฏฺเฏ ๓- ปนายตีติ อตฺเถ ชานาติ ปสฺสติ, นยติ, วา
ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. เอกทิวสํ กิร วินิจฺฉยฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา อฏฺฏํ
อนุสาสนฺตสฺส รญฺโญ อลงฺกตปฏิยตฺตํ มหาปุริสํ อาหริตฺวา หตฺเถ ฐปยึสุ. ตสฺส ตํ
องฺเก กตฺวา อุปลาลยมานสฺเสว อมจฺจา สามิกํ อสฺสามิกํ อกํสุ. โพธิสตฺโต
อนตฺตมนสทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. ราชา "กิเมตํ, อุปธาเรถา"ติ อาห. อุปธารยมานา
อญฺญํ อทิสฺวา "อฏฺฏสฺส ทุพฺพินิจฺฉิตตฺตา เอวํ  กตํ ภวิสฺสตี"ติ ปุน สามิกํเยว
สามิกํ กตฺวา "ญตฺวา นุ โข กุมาโร เอวํ กโรตี"ติ วีมํสนฺตา ปุน สามิกํ
อสฺสามิกํ อกํสุ. ปุนปิ โพธิสตฺโต ตเถว ตํ สทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. อถ ราชา
"ชานาติ มหาปุริโส"ติ ตโต ปฏฺฐาย อปฺปมตฺโต อโหสิ. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ
"วิเจยฺย วิเจยฺย กุมาโร อฏฺเฏ ๔- ปนายตี"ติ.
      [๔๒] วสฺสิกนฺติอาทีสุ ยตฺถ สุขํ โหติ วสฺสกาเล วสิตุํ, อยํ
วสฺสิโก. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปเนตฺถ วจนฏฺโฐ, วสฺสาวาโส วสฺสํ, ตํ
อรหตีติ วสฺสิโก. อิตเรสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. สทฺโท    ๒ ฉ.ม. นิมีลชนิตนฺธการวิรเหน, อิ. เมฆชนิตนฺธการวิรเหน
@๓ ฉ.ม., อิ. อตฺเถ เอวมุปริปิ    ๔ ฉ.ม. อตฺเถ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๐.
      ตตฺถ วสฺสิโก ปาสาโท นาติอุจฺโจ โหติ นาตินีโจ, ทฺวารวาตปานานิปิสฺส
นาติพหูนิ นาติตนุกานิ, ๑- ภุมฺมตฺถรณปจฺจตฺถรณชชฺชโภชนานิ เจตฺถ
มิสฺสกาเนว วฏฺฏนฺติ. เหมนฺติเก ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ นีจา โหนฺติ, ทฺวารวาต-
ปานานิปิ ตนุกานิ สุขุมจฺฉิทฺทานิ, อุณฺหปฺปเวสนตฺถาย ภิตฺตินียูหานิ นีหริยนฺติ,
ภุมฺมตฺถรณปจฺจตฺถรณนิวาสนปารุปนานิ ปเนตฺถ อุณฺหวิริยานิ ๒- กมฺพลาทีนิ
วฏฺฏนฺติ. ขชฺชโภชนํ สินิทฺธํ กฏุกสนฺนิสฺสิตํ นิรูทกสนฺนิสฺสิตญฺจ. คิมฺหิเก
ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ อุจฺจา โหนฺติ, ทฺวารวาตปานานิ ปเนตฺถ พหูนิ
วิปุลชาลานิ ๓- โหนฺติ, ภุมฺมตฺถรณาทีนิ ทุกูลมยาทีนิ ๔- วฏฺฏนฺติ. ขชฺชโภชนานิ
มธุรรสสีตวิริยานิ. ๕- วาตปานสมีเปสุ เจตฺถ นวจาฏิโย ฐเปตฺวา อุทกสฺส
ปูเรตฺวา นีลุปฺปลาทีหิ สญฺฉาเทนฺติ. เตสุ เตสุ ปเทเสสุ อุทกยนฺตานิ กโรนฺติ,
เยหิ เทเว วสฺสนฺเต วิย อุทกธารา นิกฺขมนฺติ.
      นิปฺปุริเสหีติ ปุริสวิรหิเตหิ. น เกวลญฺเจตฺถ ตูริยาเนว นิปฺปุริสานิ,
สพฺพฏฺฐานานิปิ นิปฺปุริสาเนว, โทวาริกาปิ อิตฺถิโยว, นฺหาปนาทิปริกมฺมกราปิ
อตฺถิโยว. ราชา กิร "ตถารูปํ อิสฺสริยสุขสมฺปตฺตึ อนุภวมานสฺส ปุริสํ ทิสฺวา
ปุริสาสงฺกา อุปฺปชฺชติ, สา เม ปุตฺตสฺส มา อโหสี"ติ สพฺพกิจฺเจสุ อิตฺถิโยว
ฐเปสีติ.
                       ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ชิณฺณปุริสวณฺณนา
      [๔๓] ทุติยภาณวาเร โคปานสิวงฺกนฺติ โคปานสิ วิย วงฺกํ.
ภคฺคนฺติ ๖- ขนฺเธ, กฏิยํ, ชชานูสูติ ตีสุ ฐาเนสุ ภคฺควงฺกํ. ๗- ทณฺฑปรายนนฺติ
ทณฺฑคติกํ ทณฺฑปฏิสรณํ. อาตุรนฺติ ชราตุรํ. คตโยพฺพนฺติ อติกฺกนฺตโยพฺพนํ
ปจฺฉิมวเย ฐิตํ ทิสฺวาติ อฑฺฒโยชนปฺปมาเณน พลกาเยน ปริวุโต สุสํวิหิตารกฺโขปิ
คจฺฉนฺโต ยทา รโถ ปุรโต โหติ, ปจฺฉโต ๘- พลกาโย, ตาทิเส โอกาเส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. นาติตนูนิ    ๒ ม. อุณหภริตานิ      ๓ ฉ.ม. วิปุลชาตานิ
@๔ ฉ.ม., อิ. ทุกูลมยานิ   ๕ ฉ.ม. มธุรสสนฺนิสฺสิตภริตานิ  ๖ ฉ.ม. โภคฺคนติ
@๗ ฉ.ม. โภคฺควงฺกํ        ๘ ฉ.ม., อิ. ปจฺฉา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๑.
สุทฺธาวาสขีณาสวพฺรเหฺมหิ อตฺตโน อานุภาเวน รถสฺส ปุรโตว ทสฺสิตํ, ตํ
ปุริสํ ปสฺสิตฺวา. สุทฺธาวาสา กิร "มหาปุริโส ปงฺเก คโช วิย ปญฺจสุ กามคุเณสุ
ลคฺโค, สติมสฺส อุปฺปาเทสฺสามา"ติ ตํ ทสฺเสสุํ. เอวํ ทสฺสิตํ จ ตํ โพธิสตฺโต
เจว ปสฺสติ สารถิ จ. พฺรหฺมาโนปิ หิ โพธิสตฺตสฺส อปฺปมาทตฺถํ สารถิสฺส
จ กถาสลฺลาปนตฺถํ ๑- ตํ ทสฺเสสุํ. กึ ปเนโสติ เอโส ชิณฺโณติ. กึ วุตฺตํ โหติ,
นาหํ โภ อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ อทฺทสนฺติ ปุจฺฉิ.
      เตนหีติ ยทิ มยฺหํปิ เอวรูเปหิ เกเสหิ เอวรูเปน จ กาเยน
เวทิตพฺพํ, เตนหิ สมฺม สารถิ. อลนฺทานชฺชอุยฺยานภูมิยาติ "อชฺช ยํ ๒- อุยฺยานภูมึ
ปสฺสิสฺสามา"ติ  คจฺฉาม, อลํ ตาย อุยฺยานภูมิยาติ สํวิคฺคหทโย สํเวคานุรูปํ
อาห. อนฺเตปุรํ คโตติ อิตฺถีชนํ วิสชฺเชตฺวา สิริคพฺเภ เอกโกว นิสินฺโน.
ยตฺร หิ นามาติ ยาย ชาติยา สติ ชรา ปญฺญายติ, สา ชาติ ธิรตฺถุ ธิกฺกตา
อตฺถุ, ชิคุจฺฉา นาเมสา ชาตีติ ๓- ชาติยา มูลํ ขณนฺโต นิสีทิ ปฐเมน สลฺเลน
หทเย วิทฺโธ วิย.
      [๔๕] สารถึ อามนฺตาเปตฺวาติ ราชา กิร เนมิตฺตเกหิ กถิตกาลโต
ปฏฺฐาย โอหิตโสโต วิจรติ, ราชา โส "กุมาโร อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค
นิวตฺโต"ติ สุตฺวา สารถึ อามนฺตาเปสิ.
                          พฺยาธิตปุริสวณฺณนา
      [๔๖] มา เหว โขติอาทีสุ รชฺชํ กาเรตุ, มา ปพฺพชตุ, พฺราหฺมณานํ
วจนํ มา สจฺจํ โหตูติ เอวํ จินฺเตสีติ อตฺโถ.
      [๔๗] อทฺทสา ๔- โขติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สุทฺธาวาเสหิ ทสฺสิตํ
อทฺทส. อาพาธิกนฺติ อิริยาปถภญฺชนเกน วิสภาคาพาเธน อาพาธิกํ. ทุกฺขิตนฺติ
โรคทุกฺเขน ทุกฺขิตํ. พาฬฺหคิลานนฺติ อธิมตฺตคิลานํ. ปลิปนฺนนฺติ นิมุคฺคํ. ชรา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กถาสลฺลาปตฺถํ       ๒ ฉ.ม. ยนฺติ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม., อิ. ชิคุจฺฉา เมตํ ชาตินฺติ     ๔ ฉ.ม. อทฺทส โข
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๒.
ปญฺญายิสฺสติ พฺยาธิ ปญฺญายิสฺสตีติ อิธาปิ ยาย ชาติยา สติ อิทํ ทฺวยํ
ปญฺญายติ, ธิรตฺถุ ๑- ชาติ, อชาตํ เขมนฺติ ชาติยา มูลํ ขณนฺโต นิสีทิ ทุติเยน
สลฺเลน วิทฺโธ วิย.
                          กาลกตปุริสวณฺณนา
      [๕๐] วิลาตนฺติ สิวิกํ. เปตนฺติ อิโต ปฏิคตํ. กาลกตนฺติ ๒- กตกาลํ,
ยตฺตกํ เตน กาลํ ชีวิตพฺพํ, ตํ สพฺพํ กตฺวา นิฏฺฐเปตฺวา มตนฺติ อตฺโถ.
อิมํปิสฺส ปุริมนเยเนว พฺรหฺมาโน ทสฺเสสุํ. ยตฺร หิ นามาติ อิธาปิ ยาย
ชาติยา สติ อิทํ ตยํ ๓- ปญฺญายติ, ธิรตฺถุ ชาติ อชาตํ เขมนฺติ ชาติยา มูลํ
ขณนฺโต นิสีทิ ตติเยน สลฺเลน วิทฺโธ วิย.
                           ปพฺพชิตวณฺณนา
      [๕๓] ภณฺฑุนฺติ มุณฺฑํ. อิมํปิสฺส ปุริมนเยเนว พฺรหฺมาโน ทสฺเสสุํ.
สาธุ ธมฺมจริยาติอาทีสุ อยํ เทว ธมฺมจรณภาโว สาธูติ จินฺเตตฺวา ปพฺพชิโตติ
เอวํ เอกเมกสฺส ปทสฺส โยชนา เวทิตพฺพา. สพฺพานิ เจตานิ ทสกุสลกมฺม-
ปถเววจนาเนว. อวสาเน ปน อวิหึสาติ กรุณาย ปุพฺพภาโค. อนุกมฺปาติ เมตฺตาย
ปุพฺพภาโค. เตนหีติ อุยฺโยชนฏฺเฐ นิปาโต. ปพฺพชิตญฺหิสฺส ทิสฺวา จิตฺตํ
ปพฺพชฺชาย นินฺนํ ชาตํ, อถ เตน สทฺธึ กเถตุกาโม หุตฺวา สารถึ อุยฺโยเชนฺโต
เตนหีติอาทิมาห.
                        โพธิสตฺตปพฺพชฺชาวณฺณนา
      [๕๔] อถโข ภิกฺขเวติ "ปพฺพชิตสฺส สาธุ ธมฺมจริยา"ติอาทีนิ จ
อญฺญญฺจ พหุํ มหาชนกาเยน รกฺขิยมานสฺส ปุตฺตทารสมฺพาเธ ฆเร วสโต
อาทีนวปฏิสํยุตฺตญฺเจว มิคภูเตน เจตสา ยถาสุขํ วเน วสโต ปพฺพชิตสฺส
วิเวกานิสํสปฏิสํยุตฺตญฺจ ธมฺมกถํ สุตฺวา ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา อถโข ภิกฺขเว
วิปสฺสี กุมาโร สารถึ อามนฺเตสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธิกฺกตา สา ชาติ, อิ. ธิรตฺถุ ตํ ชาตึ เอวมุปริปิ, ม. ธิกฺกตํ
@๒ ฉ.ม. กาลงฺกตนฺติ       ๓ อิ. ทฺวยํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๓.
      อิมานิ จตฺตาริ ทิสฺวา ปพฺพชิตํ นาม สพฺพโพธิสตฺตานํ วํโสว
ตนฺติเยว ปเวณีเยว. อญฺเญปิ จ โพธิสตฺตา ยถา อยํ วิปสฺสี กุมาโร, จิรสฺสํ
ปสฺสิ เอวํ จิรสฺสํ ปสฺสนฺติ. ๑- อมฺหากํ ปน โพธิสตฺโต จตฺตาริปิ เอกทิวสญฺเญว
ทิสฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อโนมานทีตีเร ๒- ปพฺพชิโต. เตเนว ราชคหํ
ปตฺวา ตตฺถ รญฺญา พิมฺพิสาเรน "กิมตฺถํ ปณฺฑิต ปพฺพชิโตสี"ติ ปุฏฺโฐ
อาห:-
                   ชิณฺณญฺจ ทิสฺวา ทุกฺขิตญฺจ พฺยาธิตํ
                   มตญฺจ ทิสฺวา คตมายุสํขยํ.
                   กาสายวตฺถํ ปพฺพชิตญฺจ ทิสฺวา
                   ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราชาติ.
                   มหาชนกายอนุปพฺพชฺชาวณฺณนา
      [๕๕] สุตฺวาน เตสนฺติ เตสํ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ สุตฺวา
เอตทโหสิ. โอรโกติ โอนโก ๓- ลามโก. อนุปพฺพชึสูติ อนุปพฺพชิตานิ. กสฺมา
ปเนตฺถ ยถา ปรโต ขณฺฑติสฺสานํ อนุปพฺพชฺชาย "พนฺธุมติยา ราชธานิยา
นิกฺขมิตฺวา"ติ วุตฺตํ, เอวํ น วุตฺตํ ๔- นิกฺขมิตฺวา สุตตฺตา. เอเต กิร สพฺเพปิ
วิปสฺสิสฺส กุมารสฺส อุปฏฺฐากปุริสาว, เต ปาโตว อุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา กุมารํ
อทิสฺวา ปาตราสตฺถาย คนฺตฺวา ภุตฺตปาตราสา อาคมฺม "กุหึ กุมาโร"ติ
ปุจฺฉิตฺวา "อุยฺยานภูมึ คโต"ติ สุตฺวา "ตตฺเถว นํ ทกฺขิสฺสามา"ติ นิกฺขนฺตา
นิวตฺตมานํ สารถึ ทิสฺวา "กุมาโร ปพฺพชิโต"ติ  จสฺส วจนํ สุตฺวา สุตฏฺฐาเนเยว
สพฺพาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา อนฺตราปณโต กาสายปีตานิ ๕- วตฺถานิ อาหราเปตฺวา
เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา ปพฺพชึสุ. อิติ นครโต นิกฺขมิตฺวา พหินคเร สุตตฺตา
เอตฺถ "พนฺธุมติยา ราชธานิยา นิกฺขมิตฺวา"ติ น วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. เอวํ จิรสฺสํ จิรสฺสํ ปสฺสนฺติ    ๒ ฉ.ม., อิ. อโนมนทีตีเร
@๓ ฉ.ม. อิ. อูนโก   ๔ ฉ.ม., อิ. วุตฺตนฺติ  ๕ ฉ.ม., อิ. กาสาวปีตานิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๔.
      จาริกํ จรตีติ คตคตฏฺฐาเน มหามณฺฑปํ กตฺวา ทานํ สชฺเชตฺวา
อาคมฺม สฺวาตนาย นิมนฺติโต มหาชนสฺส ๑- อายาจิตภิกฺขเมว ปฏิคฺคณฺหนฺโต
จตฺตาโร มาเส จาริกํ จริ.
      [๕๖] อากิณฺโณติ คเณน ปริวุโต. อยํ ปน วิตกฺโก โพธิสตฺตสฺส
กทา อุปฺปนฺโนติ. เสฺว วิสาขปุณฺณมา ภวิสฺสตีติ จาตุทฺทสีทิวเส. ตทา กิร
โส "ยเถว มํ อิเม ปุพฺเพ คิหิภูตํ ปริวาเรตฺวา จรนฺติ, อิทานิปิ ตเถว, กึ
อิมินา คเณนา"ติ คณสํคณิกาย อุกฺกณฺฐิตฺวา "อชฺเชว คจฺฉามี"ติ จินฺเตตฺวา
ปุน "อชฺช อเวลา, สเจ อิทานิ คมิสฺสามิ, สพฺเพว อิเม ชานิสฺสนฺติ, เสฺว
คมิสฺสามี"ติ  จินฺเตสิ. ตํทิวสญฺจ อุรุเวลคามสทิเส คาเม คามวาสิโน สฺวาตนาย
นิมนฺตยึสุ, เต จตุราสีติสหสฺสานํปิ เตสํ ปพฺพชิตานํ มหาปุริสสฺส จ ปายาสเมว
ปฏิยาทยึสุ. อถ มหาปุริโส ปุนทิวเส ตสฺมึ ๒- คาเม เตหิ ปพฺพชิเตหิ สทฺธึ
ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วสนฏฺฐานเมว อคมาสิ. ตตฺถ เต ปพฺพชิตา มหาปุริสสฺส
วตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ ปวิฏฺฐา. โพธิสตฺโตปิ
ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน.
              ฐิเต มชฺฌนฺติเก ๓- กาเล  สนฺนิสินฺเนสุ ปกฺขิสุ
              สณเตว พฺรหารญฺญํ        ตํ ภยํ ปฏิภาติ มนฺติ ๔-
      เอวรูเป ปวิเวกรามานํ ๕- ภยกาเล สพฺพสตฺตานํ สทรถกาเลเยว
"อยํ กาโล"ติ นิกฺขมิตฺวา ปณฺณสาลทฺวารํ ปิทหิตฺวา โพธิมณฺฑาภิมุโข ปายาสิ.
อญฺญทาปิ จ ตสฺมึ ฐาเน วิจรนฺโต โพธิมณฺฑํ ปสฺสติ, นิสีทิตุํ ปนสฺส จิตฺตํ
น นมิตปุพฺพํ. ๖- ตํทิวสํ ปนสฺส ญาณํ ปริปากคตํ โหติ, ๗- ตสฺมา อลงฺกตํ
โพธิมณฺฑํ ทิสฺวา อาโรหณตฺถาย จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. โส ทกฺขิณทิสาภาเคน อุปคมฺม
ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุรตฺถิมทิสาภาเค จุทฺทสหตฺถํ ปลฺลงฺกํ ปญฺญาเปตฺวา จตุรงฺคิกํ
วิริยํ  อธิฏฺฐหิตฺวา "ยาว พุทฺโธ น โหมิ, น ตาว อิโต วุฏฺฐหามี"ติ ๘- ปฏิญฺญํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิ. ชนสฺส   ๒ ฉ.ม. ตสฺมึเยว    ๓ ฉ.ม. มชฺฌนฺหิเก
@๔ สํ.ส. ๑๕/๑๕/๘ ขตฺติยสุตฺต  ๕ ฉ.ม. อวิเวการามานํ  ๖ ม. ภูตปุพฺพํ, อิ. ปุพฺพํ
@๗ ฉ.ม., อิ. โหตีติ น ทิสฺสติ        ๘ ม. วุฏฺฐหิสฺสามีติ, อิ. อุฏฺฐหามีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๕.
กตฺวา นิสีทิ. อิมมสฺส วูปกาสํ สนฺธาย "เอโก ๑- คณสฺมา วูปกฏฺโฐ วิหาสี"ติ
วุตฺตํ.
      อญฺเญเนว ตานีติ เต กิร สายํ โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา
ปณฺณสาลํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา "อติวิกาโล ชาโต, อุปธาเรถา"ติ  วตฺวา
ปณฺณสาลํ วิวริตฺวา ตํ อปสฺสนฺตาปิ "กุหึ คโต กุหึ คโต"ติ นานุพนฺธึสุ,
"คณวาเส นิพฺพินฺโน เอโก วิหริตุกาโม มญฺเญ มหาปุริโส, พุทฺธภูตํเยว นํ
ปสฺสิสฺสามา"ติ อนฺโตชมฺพูทีปาภิมุขา จาริกํ ปกฺกนฺตา.
                        โพธิสตฺตอภินิเวสวณฺณนา
      [๕๗] วาสูปคตสฺสาติ โพธิมณฺเฑ เอกรตฺติวาสํ อุปคตสฺส.
รโหคตสฺสาติ รหสิ คตสฺส. ปฏิสลฺลีนสฺสาติ เอกีภาววเสน นิลีนสฺส. กิจฺฉนฺติ
ทุกฺขํ. จวติ จ อุปปชฺชติ จาติ อิทํ ทฺวยํ ปน อปราปรํ จุติปฏิสนฺธึ สนฺธาย
วุตฺตํ. ชรามรณสฺสาติ เอตฺถ ยสฺมา ปพฺพชนฺโต ชิณฺณพฺยาธิมเตเยว ทิสฺวา
ปพฺพชิโต, ตสฺมาสฺส ชรามรณเมว อุปฏฺฐาติ. เตนาห "ชรามรณสฺสา"ติ. อิติ
ชรามรณํ มูลํ กตฺวา อภินิวิฏฺฐสฺส ภวคฺคโต โอตรนฺตสฺส วิย อถโข ภิกฺขเว
วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ.
      โยนิโสมนสิการาติ อุปายมนสิการา ปถมนสิการา. อนิจฺจาทีนิ หิ
อนิจฺจาทิโตว มนสิกโรนฺโต ๒- โยนิโสมนสิกาโร นาม โหติ. อยญฺจ "กิสฺมึ นุ
โข สติ ชาติอาทีนิ โหนฺติ, กิสฺมึ อสติ ชาติอาทีนิ น โหนฺตี"ติ
อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ปวตฺตตฺตา เตสํ อญฺญตโร, ตสฺมาสฺส อิโต โยนิโสมนสิการา
อิมินา อุปายมนสิกาเรน อหุ ปญฺญาย อภิสมโยติ, โพธิสตฺตสฺส ปญฺญาย
ยสฺมึ สติ ชรามรณํ โหติ, เตน ชรามรณการเณน สทฺธึ สมาคโม อโหสิ. กึ
ปน ตนฺติ? ชาติ. เตนาห "ชาติยาโข สติ ชรามรณํ โหตี"ติ. ยา จายํ
ชรามรณสฺส การณปริคฺคาหิกา ปญฺญา, ตาย สทฺธึ โพธิสตฺตสฺส สมาคโม
อโหสีติ อยํ ปเนตฺถ ๓- อตฺโถ. เอเตนุปาเยน สพฺพปทานิ เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอโกว  ๒ ฉ.ม. มนสิกโรโต, อิ. มนสิกาโรโต  ๓ ฉ.ม., อิ. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๖.
      นามรูเป โข สติ วิญฺญาณนฺติ เอตฺถ ปน สงฺขาเรสุ สติ
วิญฺญาณนฺติ จ, อวิชฺชาย สติ สงฺขาราติ จ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ตทุภยํปิ น คหิตํ.
กสฺมา? อวิชฺชาสงฺขารา หิ อตีโต ภโว, เตหิ สทฺธึ อยํ วิปสฺสนา น
ฆฏิยติ. มหาปุริโส หิ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อภินิวิฏฺโฐติ. นนุ จ อวิชฺชาสงฺขาเรหิ
อทิฏฺเฐหิ น สกฺกา พุทฺเธน ภวิตุนฺติ. สจฺจํ น สกฺกา, อิมินา ปน เต
ภวอุปาทานตณฺหาวเสเนว ทิฏฺฐาติ. อิมสฺมึ ปน ๑- ฐาเน วิตฺถารโต
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา กเถตพฺพา ภเวยฺย. ๒- สา ปเนสา วิสุทฺธิมคฺเค กถิตาว.
      [๕๘] ปจฺจุทาวตฺตตีติ ปฏินิวตฺตติ. กตมํ ปเนตฺถ วิญฺญาณํ
ปจฺจุทาวตฺตตีติ. ตํ ๓- ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํปิ วิปสฺสนาวิญฺญาณํปิ. ตตฺถ
ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ ปจฺจยโต ปฏินิวตฺตติ, วิปสฺสนาวิญฺญาณํ อารมฺมณโต, อุภยํปิ
นามรูปํ นาติกฺกมติ, นามรูปโต ปรํ น คจฺฉติ. เอตฺตาวตา ชาเยถ วาติอาทีสุ
วิญฺญาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, นามรูเป จ วิญฺญาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเต,
ทฺวีสุปิ อญฺญมญฺญปจฺจเยสุ โหนฺเตสุ  เอตฺตเกน ชาเยถ วา ฯเปฯ อุปปชฺเชถ วา.
อิโต หิ ปรํ กึ อญฺญํ ชาเยยฺย วา ฯเปฯ อุปปชฺเชถ วา. นนุ เอตเทว
ชายติ จ ฯเปฯ อุปปชฺชติ จาติ. เอวํ สทฺธึ อปราปรํ จุติปฏิสนฺธีหิ ปญฺจ
ปทานิ ทสฺเสตฺวา ปุน ตํ เอตฺตาวตาติ วุตฺตมตฺถํ  นิยฺยาเตนฺโต ๔- "ยทิทํ
นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺ"ติ วตฺวา ตโต ปรํ
อนุโลมปจฺจยาการวเสน วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปมูลกํ อายตึปิ ชาติชรามรณํ ทสฺเสตุํ
นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติอาทิมาห. ตตฺถ เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย
โหตี ติสกลสฺส ชาติชรามรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสาทิเภทสฺส
ทุกฺขราสิสฺส นิพฺพตฺติ โหติ. อิติ มหาปุริโส สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตึ
อทฺทส.
      [๕๙] สมุทโย สมุทโยติ โขติ นิพฺพตฺติ นิพฺพตฺตีติ โข. ปุพฺเพ
อนนุสฺสุเตสูติ น อนุสฺสุเตสุ อสุตปุพฺเพสุ. จกฺขุํ อุทปาทีติ อาทีสุ
อุทยทสฺสนปญฺญา เจสา ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุํ, ญาตกรณฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญา,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม., อิ. ภเวยฺยาติ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม., อิ. ตนฺติ น ทิสฺสติ     ๔ อิ. นิยฺยาเทนฺโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๗.
วินิพฺพิชฺฌิตฺวา ๑- ปฏิวิชฺฌิตฺวา อุปฺปนฺนฏฺเฐน วิชฺชา, โอภาสฏฺเฐน ๒- อาโลโกติ
จ วุตฺตา. ยถาห "จกฺขุํ อุทปาทีติ ทสฺสนฏฺเฐน. ญาณํ อุทปาทีติ ญาตฏฺเฐน.
ปญฺญา อุทปาทีติ ปชานนฏฺเฐน. วิชฺชา อุทปาทีติ ปฏิเวธฏฺเฐน. อาโลโก
อุทปาทีติ โอภาสฏฺเฐน. จกฺขุํ ธมฺโม  ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ. ญาณํ ธมฺโม ญาตฏฺโฐ
อตฺโถ. ปญฺญา ธมฺโม ปชานนฏฺโฐ อตฺโถ. วิชฺชา ธมฺโม ปฏิเวธฏฺโฐ อตฺโถ.
อาโลโก ธมฺโม โอภาสฏฺโฐ อตฺโถ"ติ. ๓- เอตฺตเกหิ ปเทหิ กึ กถิตนฺติ. อิมสฺมึ
สติ อิทํ โหตีติ ปจฺจยสญฺชานนมตฺตํ กถิตํ. อถวา วีถิปฏิปนฺนา ตรุณวิปสฺสนา
กถิตาติ.
      [๖๑] อธิคโต โข มฺยายนฺติ อธิคโต โข เม อยํ. มคฺโคติ
วิปสฺสนามคฺโค. สมฺโพธายาติ จตุสจฺจพุชฺฌนตฺถาย, นิพฺพานพุชฺฌนตฺถายเอว
วา. อปิจ พุชฺฌตีติ โพธิ, อริยมคฺคสฺเสตํ นามํ, ตทตฺถายาติปิ วุตฺตํ โหติ.
วิปสฺสนามคฺคมูลโก หิ อริยมคฺโคติ. อิทานิ ตํ มคฺคํ นิยฺยาเตนฺโต "ยทิทํ
นามรูปนิโรธา"ติ อาทิมาห. เอตฺถ จ วิญฺญาณนิโรโธติอาทีหิ ปจฺจตฺตปเทหิ
นิพฺพานเมว กถิตํ. อิติ มหาปุริโส สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส อนิพฺพตฺตินิโรธํ
อทฺทส.
      [๖๒] นิโรโธ นิโรโธติ โขติ อนิพฺพตฺติ อนิพฺพตฺตีติ โข. จกฺขุนฺติอาทีนิ
วุตฺตฏฺฐาเนว. อิธ ปน สพฺเพเหว เอเตหิ ปเทหิ "อิมสฺมึ อสติ อิทํ
น โหตี"ติ นิโรธสญฺชานนมตฺตเมว กถิตํ, อถวา วุฏฺฐานคามินี พลววิปสฺสนา
กถิตาติ.
      [๖๓] อปเรน สมเยนาติ เอวํ ปจฺจยํ จ ปจฺจยนิโรธํ จ วิทิตฺวา
ตโต อปรภาเค. อุปาทานกฺขนฺเธสูติ อุปาทานสฺส ปจฺจยภูเตสุ ขนฺเธสุ.
อุทยพฺพยานุปสฺสีติ ตเมว ปฐมํ ทิฏฺฐํ อุทยญฺจ วยญฺจ อนุปสฺสมาโน. วิหาสีติ
สิขปฺปตฺตํ  ๔- วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต วิหริ. อิทํ กสฺมา วุตฺตํ?
สพฺเพเยว หิ ปูริตปารมิโน โพธิสตฺตา ปจฺฉิมภเว ปุตฺตสฺส ชาตทิวเส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. นิพฺพิชฺฌิตฺวา           ๒ อิ. โอภาสนตฺเถน
@๓ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๖๑๔/๕๒๕ ธมฺมจกฺกกถา (สยา)   ๔ ฉ.ม. สิขาปตฺตํ, อิ. สิขาปฺปตฺตํ,
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๘.
มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปธานมนุยุญฺชิตฺวา โพธิปลฺลงฺกํ อารุยฺห
มารพลํ วิธมิตฺวา ปฐเม ยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺติ, ทุติเย ยาเม
ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธนฺติ, ตติเย ยาเม ปจฺจยาการํ สมฺมสิตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานโต
วุฏฺฐาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวา อุทยพฺพยวเสน สมปญฺญาสลกฺขณานิ
ทิสฺวา ยาว โคตรภูญาณา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺเคน สกเล พุทฺธคุเณ
ปฏิวิชฺฌนฺติ. อยํปิ จ มหาปุริโส ปูริตปารมี, โส ยถาวุตฺตเมว สพฺพํ
อนุกฺกมํ กตฺวา ปจฺฉิมยาเม อานาปานจตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ
อภินิวิสิตฺวา วุตฺตปฺปการํ อุทยพฺพยวิปสฺสนํ อารภิ, ตํ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ.
      ตตฺถ อิติ รูปนฺติ อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, อิโต อุทฺธํ รูปํ นตฺถีติ
รุปฺปนสภาวญฺเจว ภูตูปาทายเภทญฺจ อาทึ กตฺวา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานวเสน
อนวเสสรูปปริคฺคโห วุตฺโต. อิติ รูปสฺส สมุทโยติ อิมินา เอวํ ปริคฺคหิตสฺส
รูปสฺส สมุทยทสฺสนํ วุตฺตํ. ตตฺถ อิตีติ เอวํ สมุทโย โหตีติ อตฺโถ. ตสฺส
วิตฺถาโร "อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโย, กมฺมสมุทยา
รูปสมุทโย, อาหารสมุทยา รูปสมุทโยติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส
สมุทยํ ปสฺสตี"ติ ๑- เอวํ เวทิตพฺโพ. อตฺถงฺคเมปิ "อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ
ฯเปฯ วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส นิโรธํ ปสฺสตี"ติ อยํ
อสฺส วิตฺถาโร. อิติ เวทนาติอาทีสุปิ อยํ เวทนา, เอตฺตกา เวทนา, อิโต
อุทฺธํ เวทนา นตฺถิ. อยํ สญฺญา. อิเม สงฺขารา. อิทํ วิญฺญาณํ, เอตฺตกํ
วิญฺญาณํ, อิโต อุทฺธํ วิญฺญาณํ  นตฺถีติ เวทยิตสญฺชานนอภิสงฺขรณวิชานน-
สภาวญฺเจว สุขาทิรูปสญฺญาทิผสฺสาทิจกฺขุวิญฺญาณาทิเภทญฺจ อาทึ กตฺวา
ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานวเสน อนวเสสเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณปริคฺคโห
วุตฺโต. อิติ เวทนาย สมุทโยติอาทีหิ ปน เอวํ ปริคฺคหิตานํ เวทนาสญฺญา-
สงฺขารวิญฺญาณานํ สมุทยทสฺสนํ วุตฺตํ. ตตฺราปิ อิตีติ เอวํ สมุทโย โหตีติ
อตฺโถ. เตสํปิ วิตฺถาโร "อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย"ติ ๒-  รูเป วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส, ตีสุ ขนฺเธสุ "อาหารสมุทยา"ติ อวตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๐๖/๘๐ อุทยพฺพยญาณนิทฺเทส
@๒ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๐๘/๘๐ อุทยพฺพยญาณนิทฺเทส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๙.
"ผสฺสสมุทยา"ติ วตฺตพฺพํ. วิญฺญาณกฺขนฺเธ "นามรูปสมุทยา"ติ. อตฺถงฺคมปทํปิ
เตสํเยว วเสน โยเชตพฺพํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อุทยพฺพยวินิจฺฉโย
สพฺพาการปริปูโรว วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต. ตสฺส ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ
อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโตติ ตสฺส วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส อิเมสุ รูปาทีสุ
ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สมปญฺญาสลกฺขณวเสน อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโต
ยถานุกฺกเมน วฑฺฒิเต วิปสฺสนาญาเณ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌมาเนหิ
อาสวสงฺขาเตหิ กิเลเสหิ อนุปาทาย อคฺคเหตฺวาว จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ตเทตํ
มคฺคกฺขเณ วิมุจฺจติ นาม, ผลกฺขเณ วิมุตฺตํ นาม. มคฺคกฺขเณ วา วิมุตฺตญฺเจว
วิมุจฺจติ จ, ผลกฺขเณ วิมุตฺตเมว.
      เอตฺตาวตาว มหาปุริโส สพฺพพนฺธนา วิมุตฺโต ๑- สุริยรสฺมิสมฺผุฏฺฐมิว
ปทุมํ สุวิกสิตจิตฺตสนฺตาโน จตฺตาริ มคฺคญาณานิ, จตฺตาริ ผลญาณานิ, จตสฺโส
ปฏิสมฺภิทา, จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ ฉ อสาธารณญาณานิ
สกเล จ พุทฺธคุเณ หตฺถคเต กตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺโป โพธิปลฺลงฺเก
นิสินฺโนว:-
         อเนกชาติสํสารํ,               สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ.
         คหการํ คเวสนฺโต,             ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.
         คหการก ทิฏฺโฐสิ,              ปุน เคหํ น กาหสิ.
         สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา,        คหกูฏํ วิสงฺขตํ.
         วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ               ตณฺหานํ ขยมชฺฌคาติ. ๒-
         อโยฆนหตสฺเสว,               ชลโต ชาตเวทสฺส. ๓-
         อนุปุพฺพูปสนฺตสฺส,               ยถา น ญายเต คติ.
         เอวํ สมฺมา วิมุตฺตานํ,           กามพนฺโธฆตารินํ.
         ปญฺญาเปตุํ คติ นตฺถิ,            ปตฺตานํ อจลํ สุขนฺติ. ๔-
         เอวํ มนสิกโรนฺโต สรทสุริโย      วิย, ปุณฺณจนฺโท วิย จ วิโรจิตฺถาติ.
                       ทุติยภาณวารกถา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิปฺปมุตฺโต, อิ. สพฺพพนฺธนวิปฺปมุตฺโต  ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๑๕๓-๑๕๔ ปฐมโพธิวตฺถุ
@๓ ก. ฉ.ม. ชาตเวทโส   ๔ ขุ. อุ. ๒๕/๘๐/๒๓๐ ทุติยทพฺพสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๐.
                        พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา
      [๖๔] ตติยภาณวาเร ยนฺนูนาหํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺติ ยทิ ปนาหํ ธมฺมํ
เทเสยฺยํ. อยํ ปน วิตกฺโก กทา อุปฺปนฺโนติ. พุทฺธภูตสฺส อฏฺฐเม สตฺตาเห.
      โส กิร พุทฺโธ หุตฺวา สตฺตาหํ โพธิปลฺลงฺเก นิสีทิ, สตฺตาหํ
โพธิปลฺลงฺกํ โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิ, สตฺตาหํ รตนจงฺกเม จงฺกมิ, สตฺตาหํ
รตนคพฺเภ ธมฺมํ วิจินนฺโต นิสีทิ, สตฺตาหํ อชปาลนิโคฺรเธ นิสีทิ, สตฺตาหํ
มุจฺจลินฺเท ๑- นิสีทิ, สตฺตาหํ ราชายตเน นิสีทิ. ตโต วุฏฺฐาย อฏฺฐเม สตฺตาเห
ปุน อาคนฺตฺวา อชปาลนิโคฺรเธ นิสินฺนมตฺตสฺเสว สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ
อยญฺเจว วิตกฺโก อิโต อนนฺตโร จ วิตกฺโก อุปปนฺโน.
      ตตฺถ อธิคโตติ ปฏิวิทฺโธ. ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโม. คมฺภีโรติ
อุตฺตานภาวปฏิกฺเขปวจนเมตํ. ทุทฺทโสติ คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส ทุกฺเขน ทฏฺฐพฺโพ,
น สกฺกา สุเขน ทฏฺฐุํ. ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพโธ ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ, น
สกฺกา สุเขน อวพุชฺฌิตุํ. สนฺโตติ นิพฺพุโต. ปณีโตติ อตปฺปโก. อิทํ ทฺวยํ
โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํ. อตกฺกาวจโรติ ตกฺเกน อวจริตพฺโพ
โอคาฬฺหิตพฺโพ ๒- น โหติ, ญาเณเนว อวจริตพฺโพ. นิปุโณติ สโณฺห. ปณฺฑิตเวทนีโยติ
สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺเนหิ ปณฺฑิเตหิ เวทิตพฺโพ. อาลยรามาติ สตฺตา ปญฺจสุ
กามคุเณสุ อาลยนฺติ, ๓- ตสฺมา เต อาลยาติ วุจฺจนฺติ. อฏฺฐสตตณฺหาวิปริตานิ ๔-
อาลยนฺติ, ตสฺมา อาลยาติ วุจฺจนฺติ. เตหิ อาลเยหิ รมนฺตีติ อาลยรามา.
อาลเยสุ รตาติ อาลยรตา. อาลเยสุ สุฏฺฐ มุทิตาติ อาลยสมฺมุทิตา. ยเถว หิ
สุสชฺชิตํ ปุปฺผผลภริตรุกฺขาทิสมฺปนฺนํ อุยฺยานํ ปวิฏฺโฐ ราชา ตาย ตาย
สมฺปตฺติยา รมติ, สมฺมุทิโต อาโมทิโต ปโมทิโต ๕- โหติ น อุกฺกณฺฐติ, สายํปิ
นิกฺขมิตุํ น อิจฺฉติ, เอวมิเมหิปิ  กามาลยตณฺหาลเยหิ สตฺตา รมนฺติ,
สํสารวฏฺเฏ สมฺมุทิตา อนุกฺกณฺฐิตา วสนฺติ. เตน เตสํ ภควา ทุวิธํปิ อาลยํ
อุยฺยานภูมึ วิย ทสฺเสนฺโต "อาลยรามา"ติอาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. มุจลินฺเท    ๒ ฉ.ม., อิ. โอคาหิตพฺโพ  ๓ ฉ.ม., อิ. อลฺลียนฺติ
@๔ ฉ.ม., อิ. ตณฺหาวิจริตานิ   ๕ ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๑.
      ยทิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส ฐานํ สนฺธาย "ยํ อิทนฺ"ติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ
สนฺธาย โย อยนฺ"ติ  เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ
อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยาเอว อิทปฺปจฺจยตา,
อิทปฺปจฺจยตา จ สา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จาติ อิทปฺปจฺยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโท.
สงฺขาราทิปจฺจยานํ อวิชฺชาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. สพพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพํ
นิพฺพานเมว. ยสฺมา หิ ตํ อาคมฺม สพฺพสงฺขารวิปฺผนฺทิตานิ สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ,
ตสฺมา "สพฺพสงฺขารสมโถ"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา จ ตํ อาคมฺม สพฺเพ อุปธโย
ปฏินิสฺสฏฺฐา โหนฺติ, สพฺพตณฺหา ขียนฺติ, สพฺเพ กิเลสราคา วิรชฺชนฺติ, สพฺพํ
ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา "สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย ๑- วิราโค นิโรโธ"ติ
วุจฺจติ. สา ปเนสา ตณฺหา ภเวน ภวํ ผเลน วา สทฺธึ กมฺมํ  วินติ สํสิพฺพตีติ
กตฺวา วานนฺติ วุจฺจติ. ตโต นิกฺขนฺตนฺติ ๒- นิพฺพานํ. โส มมสฺส กิลมโถติ
ยา อชานนฺตานํ เทสนา นาม, โส มม กิลมโถ อสฺส, สา มม วิเหสา
อสฺสาติ อตฺโถ. กายกิลมโถ เจว กายวิเหสา จ อสฺสาติ วุตฺตํ โหติ, จิตฺเต
ปน อุภยํเปตํ พุทฺธานํ นตฺถิ.
      [๖๕] อปิสฺสูติ อนุพรูหนฏฺเฐ นิปาโต, โส "น เกวลํ เอตทโหสิ,
อิมาปิ คาถา ปฏิภํสู"ติ ทีเปติ. วิปสฺสินฺติอาทีสุ วิปสฺสิสฺส ภควโต อรหโต
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสาติ อตฺโถ. อนจฺฉริยาติ อนุอจฺฉริยา. ปฏิภํสูติ
ปฏิภาณสงฺขาตสฺส ญาณสฺส โคจรา อเหสุํ, ปริวิตกฺกยิตพฺพตํ ปาปุณึสุ.
      กิจฺเฉนาติ ทุกฺเขน, น ทุกฺขาย ปฏิปทาย. พุทฺธานํ หิ จตฺตาโรปิ
มคฺคา สุขา ปฏิปทาว โหนฺติ. ปารมีปูรณกาเล ปน สราคสโทสสโมหสฺเสว
สโต อาคตาคตานํ ยาจกานํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ สีสํ กนฺติตฺวา ๓- คลโลหิตํ นีหริตฺวา
สุอญฺชิตานิ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา กุลวํสปฺปติฏฺฐาปกํ ๔- ปุตฺตํ มนาปจารินึ
ภริยนฺติ เอวมาทีนิ เทนฺตสฺส อญฺญานิ จ ขนฺติวาทิสทิเสสุ อตฺตภาเวสุ
เฉชฺชเภชฺชาทีนิ ปาปุณนฺตสฺส อาคมนียปฏิปทํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. หลนฺติ เอตฺถ
หกาโร นิปาตมตฺโต, อลนฺติ อตฺโถ. ปกาสิตุนฺติ เทสิตุํ, เอวํ กิจฺเฉน อธิคตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตณฺหากฺขโย   ๒ ฉ.ม. ตโต วานโต นิกฺขนฺตนฺติ นิพฺพานํ,
@  อิ. ตโต นิกฺขนฺตํ วานโตติ นิพฺพานํ.  ๓ ฉ.ม. ฉินฺทิตฺวา
@๔ ฉ.ม. กุลวํสปทีปกํ, อิ. กุลวํสปทีปํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๒.
ธมฺมสฺส อลํ เทสิตุํ, ปริพฺยตฺตํ เทสิตุํ ๑- โก อตฺโถ เทสิเตนาติ วุตฺตํ โหติ.
ราคโทสปเรเตหีติ ราคโทสทุฏฺเฐหิ ๒- ราคโทสานุคเตหิ วา.
      ปฏิโสตคามินฺติ นิจฺจาทีนํ ปฏิโสตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ
เอวํ คตํ จตุสจฺจธมฺมํ. ราครตฺตาติ กามราเคน ภวราเคน ทิฏฺฐิราเคน จ
รตฺตา. น ทกฺขนฺตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ อิมินา สภาเวน น
ปสฺสิสฺสนฺติ, เต อปสฺสนฺเต โก สกฺขิสฺสติ เอวํ คาหาเปตุํ. ตโมกฺขนฺเธน อาวุฏาติ
อวิชฺชาราสินา อชฺโฌตฺถฏา.
      อปฺโปสฺสุกฺกตายาติ นิรุสฺสุกฺกภาเวน, อเทเสตุกามตายาติ อตฺโถ.
กสฺมา ปนสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ, นนุ เอส "มุตฺโต โมเจสฺสามี, ติณฺโณ
ตารยิสฺสามิ, ๓-
      กึ เม อญฺญาตเวเสน           ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ
      สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา            สนฺตาเรสฺสํ สเทวกนฺติ ๔-
      ปตฺถนํ กตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโตติ. สจฺจเมตํ,
ปจฺจเวกฺขณานุภาเวน ปนสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ. ตสฺส หิ สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา
สตฺตานํ กิเลสคฺคหณตํ ธมฺมสฺส จ คมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สตฺตานํ
กิเลสคฺคหณตา จ ธมฺมสฺส คมฺภีรตา จ สพฺพากาเรน ปากฏา ชาตา. อถสฺส "อิเม
สตฺตาว กญฺชิกปุณฺณลาวุ ๕- วิย ตกฺกภริตจาฏิ ๖- วิย วสาเตลเตมิตปฏปิโลติกา ๗-
วิย อญฺชนมกฺขิตหตฺโถ วิย กิเลสภริตา อติสงฺกิลิฏฺฐา ราครตฺตา
โทสทุฏฺฐา โมหมุฬฺหา เต กึ นาม ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตี"ติ จินฺตยโต
กิเลสคฺคหณปจฺจเวกฺขณานุภาเวนาปิ เอวํ จิตฺตํ นมิ.
      "อยญฺจ ธมฺโม ปฐวีสนฺธารกอุทกกฺขนฺโธ วิย คมฺภีโร, ปพฺพเตน
ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐปิโต สาสโป วิย ทุทฺทโส, สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริพฺยตฺตํ เทสิตุนฺติ น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม.,อิ. ราคโทสผุฏฺเฐหิ
@๓ ฉ.ม., ตาเรสฺสามิ, อิ. ตาเรยฺยามิ   ๔ อิ. ตารยิสฺสํ สเทวเกติ
@๕ ฉ.ม. กญฺชิกปุณฺณลาพุ, อิ. กญฺชิยปุณฺณลาพุ  ๖ ม. ตกฺกปูริตจาฏิ,
@อิ. ตกฺกหริตจาฏิ   ๗ ฉ.ม. อิ. วสาเตลปีตปิโลติกา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๓.
โกฏิปฏิปาทนํ วิย ๑- จ ทุรนุโพโธ, นนุ มยา หิ อิมํ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ
วายมนฺเตน อทินฺนํ ทานํ นาม นตฺถิ, อรกฺขิตํ สีลํ นาม นตฺถิ, อปูริตา กาจิ
ปารมี นาม นตฺถิ, ตสฺส เม นิรุสฺสาหํ วิย มารพลํ วิธมนฺตสฺสาปิ ปฐวี น
กมฺปิตฺถ, ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ น กมฺปิตฺถ, มชฺฌิมยาเม
ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธนฺตสฺสาปิ น กมฺปิตฺถ. ปจฺฉิมยาเม ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ
ปฏิวิชฺฌนฺตสฺเสว เมทนี ๒- ทสสหสฺสีโลกธาตุํ ๓- กมฺปิตฺถ. อิติ มาทิเสนาปิ
ติกฺขญาเณน กิจฺเฉเนวายํ ธมฺโม ปฏิวิทฺโธ, ตํ โลกิยมหาชนา กถํ
ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตี"ติ ธมฺมคมฺภีรตา ปจฺจเวกฺขณานุภาเวนาปิ เอวํ จิตฺตํ  นมีติ
เวทิตพฺพํ.
      อปิจ พฺรหฺมุนา ยาจิเต เทเสตุกามตายปิสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ. ชานาติ
หิ ภควา "มม อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺเต นมมาเน มํ มหาพฺรหฺมา
ธมฺมเทสนาย ๔- ยาจิสฺสติ, อิเม จ สตฺตา พฺรหฺมครุกา, เต `สตฺถา กิร ธมฺมํ น
เทเสตุกาโม อโหสิ, อถ นํ มหาพฺรหฺมา ยาจิตฺวา เทสาเปสิ, สนฺโต วต โภ
ธมฺโม, ปณีโต วต โภ'ติ มญฺญมานา สุสฺสูลิสฺสนฺตี"ติ. อิมํปิสฺส การณํ ปฏิจฺจ
อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺตํ นมิ, โน ธมฺมเทสนายาติ เวทิตพฺพํ.
      [๖๖] อญฺญตรสฺสาติ เอตฺถ กิญฺจาปิ "อญฺญตโร"ติ วุตฺตํ, อถ โข
อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ เชฏฺฐกมหาพฺรหฺมา เอโสติ เวทิตพฺโพ. นสฺสติ วต โภ
โลโกติ โส กิร อิมํ สทฺทํ  ตถา นิจฺฉาเรสิ, ยถา ทสสหสฺสีโลกธาตุพฺรหฺมาโน
สุตฺวา สพฺเพ สนฺนิปตึสุ. ยตฺร หิ นามาติ ยสฺมึ นาม โลเก. ปุรโต
ปาตุรโหสีติ เตหิ ทสหิ พฺรหฺมสหสฺสเหิ สทฺธึ ปาตุรโหสิ. อปฺปรชกฺขชาติกาติ
ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสํ, เอวํ สภาวาติ
อปฺปรชกฺขชาติกา. อสฺสวนตาติ อสฺสวนตาย. ภวิสฺสนฺตีติ ปุริมพุทฺเธสุ
ทสปุญฺญกิริยาวตฺถุวเสน กตาธิการา ปริปากคตา ปทุมานิ วิย สุริยรสฺมิสมฺผสฺสํ,
ธมฺมเทสนํเยว อากงฺขมานา จตุปฺปทิกคาถาวสาเน อริยภูมึ โอกฺกมนารหา น
เอโก, น เทฺว, อเนกสตสหสฺสา ธมฺมสฺส อญฺญาตาโร ภวิสฺสนฺตีติ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาทนํ วิย, อิ. วาฬสฺส โกฏิ วิย อณุ  ๒ ฉ.ม. เม
@๓ ฉ.ม. ทสสหสฺสิโลกธาตุ, อิ. ทสสหสฺสีโลกธาตุ  ๔ ฉ.ม., อิ. ธมฺมเทสนํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๔.
       [๖๙] อชฺเฌสนนฺติ เอวํ ติกฺขตฺตุํ ยาจนํ. พุทฺธจกฺขุนาติ
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน จ อาสยานุสยญาเณน จ. อิเมสํ หิ ทฺวินฺนํ ญาณานํ
"พุทฺธจกฺขู"ติ นามํ, สพฺพญฺญุตญาณสฺส "สมนฺตจกฺขู"ติ, ติณฺณํ มคฺคญาณานํ
ธมฺมจกฺขู"ติ. อปฺปรชกฺเขติ อาทีสุ เยสํ วุตฺตนเยเนว ปญฺญาจกฺขุมฺหิ ราคาทิรชํ
อปฺปํ, เต อปฺปรชกฺขา. เยสํ ตํ มหนฺตํ, เต มหารชกฺขา. เยสํ สทฺธาทีนิ
อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยา. เยสํ ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยา.
เยสํ เตเยว สทฺธาทโย อาการา สุนฺทรา, เต สฺวาการา. เย กถิตการณํ สลฺลกฺเขนฺติ,
สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยา. เย ปรโลกญฺเจว วชฺชญฺจ
ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน นาม.
      อยํ ปเนตฺถ ปาลิ:- "สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ
ปุคฺคโล มหารชกฺโข. อารทฺธวิริโย ฯเปฯ กุสีโต. อุปฏฺฐิตสติ, มุฏฺฐสฺสติ,
สมาหิโต, อสมาหิโต. ปญฺญวา, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล มหารชกฺโข. ตถา สทฺโธ
ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย ฯเปฯ ปญฺญวา ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, ทุปฺปญฺโญ
ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี. โลโกติ จ ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก
สมฺปตฺติภวโลโก วิปตฺติภวโลโก สมฺปตฺติวิปตฺติภวโลโก วิปตฺติสมฺปตฺติภวโลโก.
เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา. เทฺว โลกา นามญฺจ
รูปญฺจ. ตโย โลกา ติสฺโส เวทนา. จตฺตาโร โลกา จตฺตาโร อาหารา. ปญฺจ
โลกา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา. ฉ โลกา ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. สตฺต โลกา
สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย. อฏฺฐ โลกา อฏฺฐ โลกธมฺมา. นว โลกา นว สตฺตาวาสา.
ทส โลกา ทสายตนานิ. ทฺวาทส โลกา ทฺวาทสายตนานิ. อฏฺฐารส
โลกา อฏฺฐารส ธาตุโย. วชฺชนฺติ สพฺเพ กิเลสา วชฺชํ, ๑- สพฺเพ ทุจฺจริตา
วชฺชํ, สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชํ, สพฺเพ ๒- ภวคามิกมฺมา ๒- วชฺชํ. อิติ อิมสฺมึ
จ โลเก อิมสฺมึ จ วชฺเช ติพฺพา ภยสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐิตา โหติ, เสยฺยถาปิ
อุกฺขิตฺตาสิเก วธเก. อิเมหิ ปญฺญาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ชานาติ
ปสฺสติ อญฺญาติ ปฏิวิชฺฌติ, อิทํ ตถาคตสฺส อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺเต ญาณนฺติ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. วชฺชา, เอวมุปริปิ       ๒-๒ ม. สพฺพํ ภวคามิกมฺมํ.
@๓ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๗๖/๑๗๙ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนิทฺเทส (สยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๕.
      อุปฺปลินิยนฺติ อุปฺปลวเน. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ
ยานิ อญฺญานิปิ ปทุมานิ อนฺโต นิมุคฺคาเนว โปสิยนฺติ. อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม
ติฏฺฐนฺตีติ อุทกํ อติกฺกมิตฺวา ติฏฺฐนฺติ. ตตฺถ ยานิ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตานิ, ตานิ
สุริยรสฺมิสมฺผสฺสํ อาคมยมานานิ ฐิตานิ, ตานิ อชฺช ปุปฺผนกานิ. ยานิ สโมทกํ
ฐิตานิ, ตานิ เสฺว ปุปฺผนกานิ. ยานิ อุทกา อนุคตานิ ๑- อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, ๒-
ตานิ ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิ. อุทกา ปน อนุคตานิ อญฺญานิปิ สโรคานิ ๓-
อุปฺปลาทีนิ ๓- นาม อตฺถิ, ยานิ เนว ปุปฺผิสฺสนฺติ, มจฺฉกจฺฉปภกฺขาเนว
ภวิสฺสนฺติ, ตานิ ปาลึ อนารุฬฺหานิ. อาหริตฺวา ปน ทีเปตพฺพานีติ สุทีปิตานิ.
      ยเถว หิ ตานิ จตุพฺพิธานิ ปุปฺผานิ, เอวเมว อุคฺฆฏิตญฺญู วิปจิตญฺญู
เนยฺโย ปทปรโมติ จตฺตาโร ปุคฺคลา.
      ตตฺถ ยสฺส ปุคฺคลสฺส สห อุทาหฏเวลายํ ธมฺมาภิสมโย โหติ,
อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญู. ยสฺส ปุคฺคลสฺส สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส
วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล วิปจิตญฺญู.
ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสโต ปริปุจฺฉโต โยนิโส มนสิกโรโต กลฺยาณมิตฺเต
เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล
เนยฺโย. ยสฺส ปุคฺคลสฺส พหุมฺปิ สุณโต พหุมฺปิ ภณโต พหุมฺปิ คณฺหโต
พหุมฺปิ ธารยโต พหุมฺปิ วาจยโต น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ
วุจฺจติ ปุคฺคโล ปทปรโม. ๔-
      ตตฺถ ภควา อุปฺปลวนาทิสทิสํ ทสสหสฺสีโลกธาตุํ โอโลเกนฺโต
"อชฺช ปุปฺผนกานิ วิย อุคฺฆฏิตญฺญู, เสฺว ปุปฺผนกานิ วิย วิปจิตญฺญู,
ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิ วิย เนยฺโย, มจฺฉกจฺฉปภกฺขานิ ปุปฺผานิ วิย ปทปรโม"ติ
อทฺทส. ปสฺสนฺโต จ "เอตฺตกา อปฺปรชกฺขา, เอตฺตกา มหารชกฺขา, ตตฺราปิ
เอตฺตกา อุคฺฆฏิตญฺญู"ติ เอวํ สพฺพาการโต อทฺทส. ตตฺถ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. อนฺโตนิมุคฺคตานิ.        ๒ ฉ.ม. อนฺโตอุทกโปสีนิ.
@๓-๓ ฉ.ม. สโรชอุปฺปลาทีนิ.  ๔ อภิ. ปุ. ๓๖/๑๐๘/๑๘๕ จตุกฺกปฺคฺคลปญฺญตฺติ. (สยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๖.
อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ภควโต ธมฺมเทสนา อตฺถํ สาเธติ, ปทปรมานํ อนาคตตฺถาย
วาสนา ๑- โหติ.
      อถ ภควา อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อตฺถาวหํ ธมฺมเทสนํ วิทิตฺวา
เทเสตุกมฺยตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน เต สพฺเพสุปิ ตสุ ภเวสุ สพฺเพ สตฺเต
ภพฺพาภพฺพวเสน เทฺว โกฏฺฐาเส อกาสิ. เย สนฺธาย วุตฺตํ "เย เต สตฺตา
กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา, วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา, กิเลสาวรเณน
สมนฺนาคตา, อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปญฺญา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ
กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา อภพฺพา, กตเม สตฺตา ภพฺพา,
เย เต สตฺตา น กมฺมาวรเณน  ฯเปฯ อิเม เต สตฺตา ภพฺพาติ. ๒-
      ตตฺถ สพฺเพปิ อภพฺพปุคฺคเล ปหาย ภพฺพปุคฺคเลเยว ญาเณน
ปริคฺคเหตฺวา "เอตฺตกา เอตฺถ ๓- ราคจริตา, เอตฺตกา โทสโมหวิตกฺก-
สทฺธาพุทฺธิจริตา"ติ ฉ โกฏฺฐาเส อกาสิ. เอวํ กตฺวา "ธมฺมํ เทเสสฺสามี"ติ
จินฺเตสิ. พฺรหฺมา ตํ ญตฺวา โสมนสฺสชาโต ภควนฺตํ คาถาหิ อชฺฌภาสิ. อิทํ สนฺธาย
"อถ โข โส ภิกฺขเว มหาพฺรหฺมา"ติ อาทิ วุตฺตํ.
      [๗๐] ตตฺถ อชฺฌภาสีติ อธิ อภาสิ, อธิกิจฺจํ อารพฺภ อภาสีติ
อตฺโถ.
      เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโตติ เสลมเย เอกฆเน ปพฺพตมุทฺธนิ
ยถาฐิโตว, น หิ ตตฺถ ฐิตสฺส ทสฺสนตฺถํปิ คีวุกฺขิปนปสารณาทิกิจฺจํ อตฺถิ.
ตถูปมนฺติ ตปฺปฏิกาคํ เสลปพฺพตูปมํ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ, ยถา เสลปพฺพตมุทฺธนิ
ฐิโตว ๔- จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺย, ตถาปิ ตฺวํ สุเมธโส ๕-
สุนฺทรปญฺโญ ๕- สพฺพญฺญุตญาเณน สมนฺตจกฺขุ ภควา ธมฺมมยํ ปญฺญามยํ
ปาสาทมารุยฺห สยํ อเปตโสโก โสกาวกิณฺณํ ชาติชราภิภูตํ ชนตํ อเวกฺขสฺสุ ๖-
อุปธารย อุปปริกฺข.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนาคเต วาสนตฺถาย.   ๒ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๘๒/๑๘๑ อาสยานุสยญาณนิทฺเทส (สยา.)
@อภิ.วิ. ๓๕/๘๒๖-๘๒๗/๔๑๗ ทสกนิทฺเทส  ๓ ฉ.ม. เอตฺถาติ น ทิสฺสติ  ๔ ฉ.ม. ยถาฐิโตว
@๕-๕ ฉ.ม.,อิ. สุเมธ สุนฺทรปญฺญ  ๖ ฉ.ม. อเปกฺขสฺสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๗.
      อยเมตฺถาธิปฺปาโย:- ยถา หิ ปพฺพตปาเท สมนฺตา มหนฺตํ เขตฺตํ
กตฺวา ตตฺถ เกทารปาฬีสุ กุฏิกาโย กตฺวา รตฺตึ อคฺคึ ชาเลยฺยุํ. จตุรงฺคสมนฺนาคตญฺจ
อนฺธการํ อสฺส. อถสฺส ปพฺพตสฺส มตฺถเก ฐตฺวา จกฺขุมโต ปุริสสฺส ภูมึ
โอโลกยโต เนว เขตฺตํ, น เกทารปาฬิโย, น กุฏิโย, น ตตฺถ สยิตมนุสฺสา
ปญฺญาเยยฺยุํ, กุฏิกาสุ ปน อคฺคิชาลมตฺตเมว ปญฺญาเยยฺย. เอวเมว ธมฺมปาสาทมารุยฺห
สตฺตนิกายํ โอโลกยโต ตถาคตสฺส เย เต อกตกลฺยาณา สตฺตา, เต
เอกวิหาเร ทกฺขิณชานุปสฺเส นิสินฺนาปิ พุทฺธจกฺขุสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ,
รตฺตึ ขิตฺตสรา วิย โหนฺติ. เย ปน กตกลฺยาณา เวเนยฺยปุคฺคลา เต ตสฺส
ทูเร ฐิตาปิ อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เต ๑- อคฺคิ วิย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จ.
วุตฺตํปิ เจตํ:-
         ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ     หิมวนฺโตว ปพฺพโต.
         อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ      รตฺตึ ขิตฺตา ยถา สราติ. ๒-
      อุฏฺเฐหีติ ภควโต ธมฺมเทสนตฺถํ จาริกจรณํ ยาจนฺโต ภณติ. วีราติ อาทีสุ
ภควา วีริยวนฺตตาย วีโร, เทวปุตฺตมจฺจุกิเลสมารานํ วิชิตตฺตา วิชิตสงฺคาโม,
ชาตีกนฺตาราทินิตฺถรณตฺถาย เวเนยฺยสตฺถวาหนสมตฺถตาย สตฺถวาโห,
กามจฺฉนฺทอิณสฺส อภาวโต อนโณติ เวทิตพฺโพ.
      [๗๑] อปารุตาติ วิวฏา. อมตสฺส ทฺวาราติ อริยมคฺโค. โส หิ
อมตสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารํ. โส มยา วิวริตฺวา ฐปิโตติ ทสฺเสติ.
ปมุญฺจนฺตุ สทฺธนฺติ สพฺเพ อตฺตโน สทฺธํ ปมุญฺจนฺตุ วิสชฺเชนฺตุ. ปจฺฉิมปททฺวเย
อยมตฺโถ, อหํ หิ อตฺตโน ปคุณํ สุปวตฺตํปิ ๓- อิมํ ปณีตํ อุตฺตมํ ธมฺมํ
กายวาจาหิ กิลมถสญฺญี หุตฺวา น ภาสึ, อิทานิ ปน สพฺเพ ชนา สทฺธาภาชนํ
อุปเนนฺตุ, ปูเรสฺสามิ เตสํ สงฺกปฺปนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โส.   ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๓๐๔/๖๙ จูฬสุภทฺทาวตฺถุ.  ๓ ฉ.ม. สุปฺปวตฺติตมฺปิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๘.
                         อคฺคสาวกยุควณฺณนา
      [๗๓] โพธิรุกฺขมูเลติ โพธิรุกฺขสฺส อวิทูเร อชปาลนิโคฺรเธ
อนฺตรหิโตติ อตฺโถ. เขเม มิคทาเยติ อิสิปตนํ เตน สมเยน เขมํ นาม
อุยฺยานํ โหติ, มิคานํ ปน อภยวาสตฺถาย ทินฺนตฺตา มิคทาโยติ วุจฺจติ. ตํ
สนฺธาย วุตฺตํ "เขเม มิคทาเย"ติ ยถา จ วิปสฺสี ภควา, เอวํ อญฺเญปิ พุทฺธา
ปฐมํ ธมฺมเทสนตฺถาย คจฺฉนฺตา อากาเสน คนฺตฺวา ตตฺเถว โอตรนฺติ. อมฺหากํ
ปน ภควา อุปกสฺส อาชีวกสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา "อุปโก อิมํ อทฺธานํ
ปฏิปนฺโน, โส มํ ทิสฺวา สลฺลปิตฺวา คมิสฺสติ. อถ ปุน นิพฺพินฺโน อาคมฺม
อรหตฺตํ สจฺฉิกริสฺสตี"ติ ญตฺวา อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ ปทสาว อคมาสิ. ทายปาลํ
อามนฺเตสีติ ทิสฺวาว ปุนปฺปุนํ โอโลเกตฺวา "อยฺโย โน ภนฺเต อาคโต"ติ
วตฺวา อุปคตํ อามนฺเตสิ.
      [๗๕] อนุปุพฺพีกถนฺติ ๑- ทานกถํ, ทานานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ
สคฺคํ, สคฺคานนฺตรํ มคฺคนฺติ เอวํ อนุปฏิปาฏิยา ๒- กถํ กเถสิ. ตตฺถ ทานกถนฺติ
อิทํ ทานํ นาม สุขานํ นิทานํ, สมฺปตฺตีนํ มูลํ, โภคานํ ปติฏฺฐา, วิสมคตสฺส
ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ อิธโลกปรโลเกสุ ทานสทิโส อวสฺสโย ปติฏฺฐา
อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ. อิทํ หิ อวสฺสยฏฺเฐน รตนมยสีหาสนสทิสํ,
ปติฏฺฐานฏฺเฐน มหาปฐวีสทิสํ, อารมฺมณฏฺเฐน อาลมฺพนรชฺชุสทิสํ.
อิทญฺหิ ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐน นาวา, สมสฺสาสนฏฺเฐน สงฺคามสูโร, ภยปริตฺตาณฏฺเฐน
สงฺขตนครํ, มจฺเฉรมลาทีหิ อนุปลิตฺตฏฺเฐน ปทุมํ, เตสํ ทหนฏฺเฐน ๓- อคฺคิ,
ทูราสทฏฺเฐน อาสีวิโส, อสนฺตาสนฏฺเฐน สีโห, พลวนฺตฏฺเฐน หตฺถี,
อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐน เสตอุสโภ, เขมนฺตภูมิสมฺปาปนฏฺเฐน วลาหโก อสฺสราชา.
ทานํ หิ โลเก สกฺกสมฺปตฺตึ เทติ มารสมฺปตฺตึ พฺรหฺมสมฺปตฺตึ จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ
สาวกปารมีญาณํ ปจฺเจกโพธิญาณํ อภิสมฺโพธิญาณํ เทตีติ เอวมาทิ
ทานคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนุปุพฺพึ กถนฺติ.   ๒ ฉ.ม. อนุปฏิปาฏิกถํ กเถสิ, อิ. กเถลีติ น ทิสฺสติ.
@๓ ฉ.ม. นิทหนฏฺเฐน, อิ. นิทฺทหนตฺเถน.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๙.
      ยสฺมา ปน ทานํ ททนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา
ตทนนฺตรํ สีลกถํ กเถสิ. ลีลกถนฺติ สีลํ นาเมตํ อวสฺสโย ปติฏฺฐา อารมฺมณํ
ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ. อิธโลกปรโลกสมฺปตฺตีนํ หิ สีลสทิโส ๑- อวสฺสโย
ปติฏฺฐา ๒- อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ, สีลสทิโส อลงฺกาโร
นตฺถิ, สีลปุปฺผสทิสํ ปุปฺผํ นตฺถิ, สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถิ, สีลาลงฺกาเรน
หิ อลงฺกตํ สีลกุสุมปิลนฺธิตํ ๓- สีลคนฺธานุลิตฺตํ สเทวโก โลโก โอโลเกนฺโต
ติตฺตึ น คจฺฉตีติ เอวมาทิ สีลคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
      อิทํ ปน สีลํ นิสฺสาย อยํ สคฺโค ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ สีลานนฺตรํ
สคฺคกถํ กเถสิ. สคฺคกถนฺติ อยํ สคฺโค นาม อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป,
นิจฺจเมตฺถ กีฬา, ทิพฺพสมฺปตฺติโย ๔- ลพฺภนฺติ, จาตุมฺมหาราชิกา เทวา
นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ ทิพฺพสุขํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ จ ลภนฺติ ๕- ตาวตึสา ติสฺโส จ
วสฺสโกฏิโย สฏฺฐี จ วสฺสสตสหสฺสานีติ เอวมาทิ สคฺคคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
สคฺคสมฺปตฺตึ กถยนฺตานญฺหิ พุทฺธานํ มุขํ นปฺปโหติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ
"อเนกปริยาเยน โข อหํ ภิกฺขเว สคฺคกถํ กเถยฺยนฺ"ติ อาทิ.
      เอวํ สคฺคกถาย ปโลเภตฺวา ปน หตฺถึ อลงฺกริตฺวา ตสฺส โสณฺฑํ
ฉินฺทนฺโต วิย "อยํปิ สคฺโค อนิจฺโจ อทฺธุโว, น เอตฺถ ฉนฺทราโค
กาตพฺโพ"ติ ทสฺสนตฺถํ "อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา พหูปายาสา, อาทีนโว
เอตฺถ ภิยฺโย"ติ ๖- อาทินา นเยน กามานํ อาทีนวํ โอการํ สงฺกิเลสํ กเถสิ.
ตตฺถ อาทีนโวติ โทโส. โอกาโรติ อวกาโร ลามกภาโว. สงฺกิเลโสติ เตหิ
สตฺตานํ สํสาเร สงฺกิลิสฺสนํ. ยถาห "สงฺกิลิสฺสนฺติ ๗- วต โภ สตฺตา"ติ. ๘- เอวํ
กามาทีนเวน ตชฺเชตฺวา เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสีติ, ปพฺพชฺชาย  คุณํ
ปกาเสสีติ อตฺโถ. เสสํ อมฺพฏฺฐสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนยญฺเจว อุตฺตานตฺถญฺจ.
      [๗๗] อลตฺถุนฺติ กถํ อลตฺถุํ? เอหิภิกฺขุภาเวน. ภควา กิร เตสํ
อิทฺธิมยปตฺตจีวรสฺสูปนิสฺสยํ โอโลเกนฺโต อเนกาสุ ชาตีสุ จีวรทานาทีนิ ทิสฺวา
@เชิงอรรถ: ๑-๒ ม. สีลสทิสา ปติฏฺฐา.              ๓ ฉ.ม. สีลกุสุมปิฬนฺธนํ.
@๔ ฉ.ม. นิจฺจํ สมฺปตฺติโย ลพฺภนฺติ, อิ. นิจฺจํ น ทิสฺสติ  ๕ ฉ.ม.,อิ. ปฏิลภนฺติ
@๖ ม.มู. ๑๒/๑๗๗/๑๓๖ จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺต, ม.ม. ๑๓/๔๒/๒๙ โปตลิยสุตฺต.
@๗ ฉ.ม., อิ. กิลิสุสนฺติ          ๘ ม.ม. ๑๓/๓๕๑/๓๓๕ องฺคุลิมาลสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๐.
เอถ ภิกฺขโวติ อาทิมาห. เต ตาวเทว ภณฺฑู กาสายวสนา อฏฺฐหิ
ภิกฺขุปริกฺขาเรหิ สรีเร ปฏิมุกฺเกเหว ๑- วสฺสสติกตฺเถรา วิย ภควนฺตํ นมสฺสมานาว
นิสีทึสุ.
      สนฺทสฺเสสีติ อาทีสุ อิธโลกตฺถํ สนฺทสฺเสสิ, ปรโลกตฺถํ สนฺทสฺเสสิ.
อิธโลกตฺถํ ทสฺเสนฺโต อนิจฺจนฺติ ทสฺเสสิ, ทุกฺขนฺติ ทสฺเสสิ, อนตฺตาติ ทสฺเสสิ,
ขนฺเธ ทสฺเสสิ, ธาตุโย ทสฺเสสิ, อายตนานิ ทสฺเสสิ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทสฺเสสิ,
รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ทสฺเสนฺโต ปญฺจ ลกฺขณานิ ทสฺเสสิ, ตถา เวทนากฺขนฺธาทีนํ,
ตถา วยํ ทสฺเสนฺโตติ ๒- อุทยพฺพยวเสน ปญฺญาสลกฺขณานิ ทสฺเสสิ,
ปรโลกตฺถํ ทสฺเสนฺโต นิรยํ ทสฺเสสิ, ติรจฺฉานโยนึ, ปิตฺติวิสยํ, ๓- อสุรกายํ,
ติณฺณํ กุสลานํ วิปากํ, ฉนฺนํ เทวโลกานํ, นวนฺนํ พฺรหฺมโลกานํ  สมฺปตฺตึ
ทสฺเสสิ.
      สมาทเปสีติ จตุปาริสุทฺธิสีลธุตงฺคทสกถาวตฺถุอาทิเก ๔- กลฺยาณธมฺเม
คณฺหาเปสิ. สมุตฺเตเชสีติ สุฏฺฐ อุตฺเตเชสิ, อพฺภุสฺสาเหสิ. อิธโลกตฺถญฺจ
ปรโลกตฺถญฺจ ตาเสตฺวา ๕- ตาเสตฺวา ๕- อธิคตํ วิย กตฺวา กเถสิ.
ทฺวตฺตึสกมฺมกรณปญฺจวีสติมหาภยปฺปเภทํ หิ อิธโลกตฺถํ พุทฺเธ ภควติ ตาเสตฺวา
ตาเสตฺวา กถยนฺเต ปจฺฉาพาหุํ ๖- คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จาตุมฺมหาปเถ ปหารสเตน
ตาเลตฺวา ๗- ทกฺขิณทฺวาเรน นียมาโน วิย อาฆาตนคณฺฑิกาย ฐปิตสีโส วิย
สูเล อุตฺตาสิโต วิย มตฺตหตฺถินา มทฺทิยมาโน วิย จ อุตฺตสนฺโต ๘- โหติ.
ปรโลกตฺถญฺจ กถยนฺเต นิรยาทีสุ นิพฺพตฺโต วิย เทวโลกสมฺปตฺตึ อนุภวมาโน
วิย จ โหติ.
      สมฺปหํเสสีติ ปฏิลทฺธคุเณน โมเทสิ, ๙- มหานิสํสํ กตฺวา กเถสีติ
อตฺโถ.
      สงฺขารานํ อาทีนวนฺติ เหฏฺฐาปฐมมคฺคาธิคมตฺถํ กามานํ อาทีนวํ
กเถสีติ, อิธ ปน อุปริมคฺคาธิคมตฺถํ "อนิจฺจา ภิกฺขเว สงฺขารา อทฺธุวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สรีรปฏิมุกฺเกเหว,  ๒ ฉ.ม. ทสฺเสนฺโตปิ.  ๓ ฉ.ม., อิ. เปตฺติวิสยํ.
@๔ ฉ.ม......เตรสธุตงฺค....  ๕ อิ. ตาเปตฺวา ตาเปตฺวา เอวมุปริปิ
@๖ ฉ.ม., อิ. ปจฺฉาพาหํ.    ๗ ฉ.ม., อิ. ตาเฬตฺวา
@๘ ฉ.ม. สํวิคฺโค, อิ. สตฺโต.   ๙ ฉ.ม., อิ. โจเทสิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๑.
อนสฺสาสิกา, ยาวญฺจิทํ ภิกฺขเว อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ อลํ
วิรชฺชิตุํ อลํ วิมุจฺจิตุนฺ"ติ ๑- อาทินา นเยน สงฺขารานํ อาทีนวญฺจ ลามกภาวญฺจ
ตปฺปจฺจยญฺจ กิลมถํ ปกาเสสิ. ยถา จ ตตฺถ เนกฺขมฺเม, เอวมิธ "สนฺตมิทํ
ภิกฺขเว นิพฺพานํ นาม ปณีตํ ตาณํ เลณนฺ"ติ อาทินา นเยน นิพฺพาเน
อานิสํสํ ปกาเสสิ.
                       มหาชนกายปพฺพชฺชาวณฺณนา
      [๗๘] มหาชนกาโยติ เตสํเยว  ทฺวินฺนํ กุมารานํ อุปฏฺฐากชนกาโย.
      [๘๐] ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉาม ธมฺมญฺจาติ สํฆสฺส อปริปุณฺณตฺตา
เทฺววาจิกเมว สรณํ อคมํสุ.
      [๘๑] อลตฺถุนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เอหิภิกฺขุภาเวเนว อลตฺถุํ.
อิโต อนฺนตเร ปพฺพชิตวาเรปิ เอเสว นโย.
                         จาริกานุชานนวณฺณนา
      [๘๖] ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ กทา อุทปาทีติ? สมฺโพธิโต
สตฺตสํวจฺฉรานิ สตฺตมาเส สตฺตทิวเส ๒- อติกฺกมิตฺวา อุทปาทิ. ภควา กิร ปิตุ
สงฺคหํ กโรนฺโต วิหาสิ. ราชาปิ จินฺเตสิ "มยฺหํ เชฏฺฐปุตฺโต นิกฺขมิตฺวา
พุทฺโธ ชาโต, ทุติยปุตฺโต เม นิกฺขมิตฺวา อคฺคสาวโก ชาโต, ปุโรหิตปุตฺโต
ทุติยสาวโก ๓- อิเม จ อวเสสา ภิกฺขู คิหิกาเลปิ มยฺหํ ปุตฺตเมว ปริวาเรตฺวา
วิจรึสุ. อิเม ปุพฺเพ ๔- อิทานิปิ มยฺหํเยว ภารา, ๕- อหเมว เต ๖- จตูหิ ปจฺจเยหิ
อุปฏฺฐหิสฺสามิ, อญฺเญสํ โอกาสํ น ทสฺสามี"ติ วิหารทฺวารโกฏฺฐกโต ปฏฺฐาย
ยาว ราชเคหทฺวารา อุภยโต ขทิรปาการํ กาเรตฺวา กิลญฺเชหิ ฉาทาเปตฺวา
วตฺเถหิ ปฏิจฺฉาทาเปตฺวา อุปริ จ ฉาทาเปตฺวา สุวณฺณตารกวิจิตฺตํ สโมสริต-
ตาลกฺขนฺธมตฺตวิวิธปุปฺผทามวิตานํ ๗- กาเรตฺวา เหฏฺฐา ภูมิยํ จิตฺตตฺถเรหิ ๘-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. นิ. ๑๖/๑๒๔/๑๗๒ ติณกฏฺฐสุตฺต, องฺ สตฺตก ๒๓/๖๓/๑๐๒ สตฺตสุริยสุตฺต. (สยา)
@๒ อิ. สตฺต จ ทิวเส.  ๓ ฉ.ม. ทุติยอคฺคสาวโก.  ๔ ฉ.ม. อิเม สพฺเพ  ๕ ฉ.ม. ภาโร.
@๖ ฉ.ม. อหเมว จ เน.  ๗ ฉ.ม. สโมลมฺพิต....  ๘ ฉ.ม. จิตฺตตฺถรเณหิ,
@  อิ. ภูมึ วิจิตฺรตฺถรเนหิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๒.
อตฺถราเปตฺวา ๑- อนฺโต อุโภสุ ปสฺเสสุ มาลาวจฺฉเก ๒- ปุณฺณฆเฏ, สกลมคฺควาสตฺถาย
จ คนฺธนฺตเร ปุปฺผานิ, ปุปฺผนฺตเร คนฺเธ จ ฐปาเปตฺวา ภควโต กาลํ
อาโรจาเปสิ.
       ภควา ภิกฺขุสํฆปริวุโต อนฺโตสาณิยาว ราเคหํ คนฺตฺวา ภตฺตกิจฺจํ
กตฺวา วิหารํ ปจฺจาคจฺฉติ. อญฺโญ โกจิ ทฏฺฐุมฺปิ น ลภติ, กุโต ปน ภิกฺขํ
วา ทาตุํ, ปูชํ วา กาตุํ, ธมฺมํ วา โสตุํ. นาครา จินฺเตสุํ "อชฺช สตฺถุโน
โลเก อุปฺปนฺนสฺส สตฺตมาสาธิกานิ สตฺตสํวจฺฉรานิ, มยญฺจ ๓- ทฏฺฐุมฺปิ น
ลภาม, ปเคว ภิกฺขํ วา ทาตุํ, ปูชํ วา กาตุํ, ธมฺมํ วา โสตุํ, ราชา `มยฺหํเยว
พุทฺโธ, มยฺหํเยว ธมฺโม, มยฺหํเยว สํโฆ'ติ มมายิตฺวา สยเมว อุปฏฺฐหติ, ๔-
สตฺถา จ อุปฺปชฺชมาโน สเทวกสฺส โลกสฺส อตฺถาย หิตาย อุปฺปนฺโน. น หิ
รญฺโญว นิรโย อุโณฺห อสฺส, อญฺเญสํ นีลุปฺปลวรสทิโส. ตสฺมา ราชานํ
วทาม. สเจ โน สตฺถารํ เทติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ เทติ, รญฺญา สทฺธึ
ยุชฺฌิตฺวาปิ สํฆํ คเหตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรม. น สกฺกา โข ปน
สุทฺธนาคเรเหว ๕- เอวํ กาตุํ, เอกํ เชฏฺฐกํ  ปุริสํปิ คณฺหามา"ติ.
      เต เสนาปตึ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺเสว ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา "สามิ
กึ อมฺหากํ ปกฺโข โหติ, ๖- อุทาหุ รญฺโญ"ติ อาหํสุ. โส "อหํ ตุมฺหากํ
ปกฺโข โหมิ, อปิจ โข ปน ปฐมทิวโส มยฺหํ ทาตพฺโพ ปจฺฉา ตุมฺหากํ
วาโร"ติ. เต สมฺปฏิจฺฉึสุ. โส ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา "นาครา เทว ตุมฺหากํ
กุปิตา"ติ อาห. กิมตฺถํ ตาตาติ. สตฺถารํ กิร ตุเมฺหว อุปฏฺฐหถ, อเมฺห น
ลภามาติ สเจ อิทานิปิ ลภนฺติ, น กุปฺปนฺติ, อลภนฺตา ตุเมฺหหิ สทฺธึ
ยุชฺฌิตุกามา เทวาติ. ยุชฺฌามิ ตาต, น ภิกฺขุสํฆํ เทมีติ. เทว ตุมฺหากํ ทาสา
ตุเมฺหหิ สทฺธึ ยุชฺฌามาติ วทนฺติ, ตุเมฺห กํ คณฺหิตฺวา ยุชฺฌิสฺสถาติ. นนุ
ตฺวํ เสนาปตีติ. นาคเรหิ วินา น สมตฺโถ อหํ เทวาติ. ตโต ราชา "พลวนฺโต
นาครา เสนาปติปิ เตสญฺเญว ปกฺโข"ติ ญตฺวา "อญฺญานิปิ สตฺตมาสาธิกานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. สนฺถราเปตฺวา        ๒ อิ. มาลาสญฺจิเต.
@๓ อิ.   มาสญฺจ.                ๔ ฉ.ม. อุปฏฺฐหิ, อิ. อุปฏฺฐาติ
@๕ ม. อิ. ยุทฺธํ นาคเรเหว        ๖   ฉ.ม., อิ. โหสิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๓.
สตฺต สํวจฺฉรานิ มยฺหํ ภิกฺขุสํฆํ ททนฺตู"ติ อาห. นาครา น สมฺปฏิจฺฉึสุ.
ราชา ฉ วสฺสานิ, ปญฺจ, ๑- จตฺตาริ, ตีณิ, เทฺว, เอกวสฺสํ หาเปติ. ๒- เอวํ
หาเปนฺเตปิ น สมฺปฏิจฺฉึสุ. อญฺเญ สตฺต ทิวเสติ ๓- ยาจิ. นาครา "อติกกฺขฬํ
ทานิ รญฺญา สทฺธึ กาตุํ น วฏฺฏตี"ติ อนุชานึสุ.
      ราชา สตฺตมาสาธิกานํ สตฺตนฺนํ สํวจฺฉรานํ สชฺชิตํ ทานมุขํ
สตฺตนฺนเมว ทิวสานํ วิสชฺเชตฺวา ฉ ทิวเส เกสญฺจิ อปสฺสนฺตานญฺเญว
ทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส นาคเร ปกฺโกสาเปตฺวา "สกฺขิสฺสถ ตาตา เอวรูปํ
ทานํ ทาตุนฺ"ติ อาห. เตปิ "นนุ อเมฺหเยว นิสฺสาย ตํ เทวสฺส อุปฺปนฺนนฺ"ติ
วตฺวา "สกฺขิสฺสามา"ติ อาหํสุ. ราชา ปิฏฺฐิหตฺเถน อสฺสูนิ ปุญฺฉมาโน ภควนฺตํ
วนฺทิตฺวา "ภนฺเต อหํ อฏฺฐสฏฺฐิภิกฺขุสตสหสฺสํ อญฺญสฺส ภารํ อกตฺวา ยาวชีวํ
จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหิสฺสามีติ จินฺเตสึ, นาครานํ ๔- ทานิ เม อนุญฺญาตา,
นาครา หิ `มยํ ทานํ ทาตุํ น ลภามา'ติ กุปฺปนฺติ, ภควา เสฺว ปฏฺฐาย
เตสํ อนุคฺคหํ กโรถา"ติ อาห.
      อถ ทุติยทิวเส เสนาปติ มหาทานํ สชฺเชตฺวา "อชฺช ยถา อญฺโญ
โกจิ เอกภิกฺขมฺปิ น เทติ, เอวํ รกฺขถา"ติ สมนฺตา ปุริเส ฐเปสิ. ตํทิวสํ
เสฏฺฐิภริยา โรทมานา ธีตรํ อาห "สเจ อมฺม ตว ปิตา ชีเวยฺย, อชฺชาหํ
ปฐมํ ทสพลํ โภเชยฺยนฺ"ติ. สา ตํ อาห "อมฺม มา จินฺตยิ, อหํ ตถา กริสฺสามิ,
ยถา พุทฺธปฺปมุโข ภิกฺขุสํโฆ ปฐมํ อมฺหากํ ภิกฺขํ ปริภุญฺชิสฺสตี"ติ. ตโต
สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยา นิรุทกปายาสสฺส ปูเรตฺวา สปฺปิมธุสกฺกราทีหิ
อภิสงฺขริตฺวา อญฺญิสฺสา ๕- ปาติยา ปาตึ ปฏิกุชฺชิตฺวา ตํ สุมนมาลาคุเณหิ
ปริกฺขิปิตฺวา มาลาคุณสทิสํ กตฺวา ภควโต คามํ ปวิสนเวลาย สยเมว อุกฺขิปิตฺวา
ธาตีคณปริวุตา ฆรา ๖- นิกฺขมิ. อนฺตรามคฺเค เสนาปติอุปฏฺฐากา "อมฺม มา
อิโต อคมาสี"ติ วทนฺติ. มหาปุญฺญา นาม มนาปกถา โหนฺติ, น จ เตสํ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ปญฺจวสฺสานีติ, เอวํ หาเปตฺวา อญฺเญ สตฺตทิวเส ยาจิ.
@๒ ฉ.ม. เอกวสฺสนฺติ หาเปสิ.    ๓ ฉ.ม.,อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ
@๔ ฉ.ม.,อิ. นาครา น ทานิ.    ๕ ฉ.ม. อญฺญาย ปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา,
@  อิ. ตํ อญฺญิสฺสา ปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา.   ๖ ฉ.ม. ทาสิคณปริวุตานครา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๔.
ปุนปฺปุนํ ภณนฺตานํ กถา ปฏิกฺขิปิตุํ สกฺกา โหติ. สา "จูฬปิตา มหาปิตา
มาตุลา กิสฺส ตุเมฺห คนฺตุํ น เทถา"ติ อาห. เสนาปตินา "อญฺญสฺส กสฺสจิ
ขาทนียํ โภชนียํ ทาตุํ มา เทถา"ติ ฐปิตมฺหา อมฺมาติ. กึ ปน เม หตฺเถ
ขาทนียํ โภชนียํ ปสฺสถาติ. มาลาคุฬํ ปสฺสามาติ. กึ ตุมฺหากํ เสนาปติ
มาลาคุฬปูชํปิ กาตุํ น เทตีติ. เทติ อมฺมาติ. เตนหิ อเปถาติ ๑- ภควนฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา มาลาคุฬํ ๒- คณฺหาเปถ ภควาติ อาห. ภควา เอกํ เสนาปติสฺสูปฏฺฐากํ
โอโลเกตฺวา มาลาคุฬํ คณฺหาเปสิ. สา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา "ภควา ภวาภเว ๓-
นิพฺพตฺติยํ เม สติ ปริตสฺสนชีวิตํ นาม มา โหตุ, อหํ ๔- สุมนมาลา วิย
นิพฺพตฺตฏฺฐาเน ๕- ปิยา มนาปาว โหมิ, นาเมน จ สุมนาเยวา"ติ ปตฺถนํ
กตฺวา สตฺถารา "สุขินี โหหี"ติ วุตฺตา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.
      ภควา เสนาปติสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิ. เสนาปติ
ยาคุํ คเหตฺวา อุปคญฺฉิ, สตฺถา ปตฺตํ ปิทหิ. นิสินฺโน ภนฺเต ภิกฺขุสํโฆติ.
อตฺถิ โน เอโก อนฺตรา ๖- ปิณฺฑปาโต ลทฺโธติ. โส มาลํ อปเนตฺวา ปิณฺฑปาตํ
อทฺทส. จูฬูปฏฺฐาโก อาห "สามิ มาลาติ  มํ วตฺวา มาตุคาโม วญฺเจสี"ติ.
ปายาโส ภควนฺตํ อาทึ กตฺวา สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ ปโหสิ. เสนาปติปิ อตฺตโน
เทยฺยธมฺมํ อทาสิ. สตฺถา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา มงฺคลํ วตฺวา ปกฺกามิ. เสนาปติ
"กา นาม สา ปิณฺฑปาตมทาสี"ติ ปุจฺฉิ. สฏฺฐิธีตา สามีติ. สปญฺญา สา
อิตฺถี, เอวรูปาย ฆเร วสนฺติยา ปุริสสฺส สคฺคสมฺปตฺติ นาม น ทุลฺลภาติ ตํ
อาเนตฺวา เชฏฺฐกฏฺฐาเน ๗- ฐเปสิ.
      ปุนทิวเส นาครา ทานมทํสุ, ปุนทิวเส ราชาปีติ ๘- เอวํ เอกนฺตริกาย
ทานํ ทาตุํ อารภึสุ, ราชาปิ จารปุริเส ๙- ฐเปตฺวา นาคเรหิ ทินฺนทานโต
อติเรกตรํ เทติ, นาคราปิ ตเถว กตฺวา รญฺญา ทินฺนทานโต อติเรกตรํ.
ราชเคเห นาฏกิตฺถิโย ทหรสามเณเร วทนฺติ "คณฺหถ ตาตา, น คหปติกานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.. อเปถ อเปถาติ.  ๒ ก. มาลาคุณํ เอวมุปริปิ   ๓ อิ. ภวาภินิพฺพตฺติปํ
@๔ ฉ.ม., อิ. อยํ         ๕ ฉ.ม. นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน  ๖ อิ. อนฺตรามคฺเค.
@๗ ฉ.ม. เชฏฺฐิกฏฺฐาเน.    ๘ ฉ.ม., อิ ราชาติ,      ๙ ฉ.ม., อิ. จรปุริเส.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๕.
คตฺตวตฺถาทีสุ ปุญฺฉิตฺวา พาลทารกานํ เขฬสิงฆาณิกาทิโธวนหตฺเถหิ กตํ, สุจึ
ปณีตํ กตนฺ"ติ. ปุนทิวเส นาคราปิ ทหรสามเณเร ททมานา วทนฺติ "คณฺหถ
ตาตา, น นครคามนิคมาทีสุ สงฺกฑฺฒิตตณฺฑุลขีรทธิสปฺปิอาทีหิ, น อญฺเญสํ
ชงฺฆสีสปิฏฺฐิอาทีนิ ภญฺชิตฺวา อาหราปิเตหิ กตํ, ชาติสปฺปิขีราทีหิเยว กตนฺติ.
เอวํ ๑- สตฺตสุ สํวจฺฉเรสุ จ สตฺตสุ มาเสสุ จ สตฺตสุ ทิวเสสุ จ อติกฺกนฺเตสุ ๑-
อถ ภควโต อยํ วิตกฺโก อุทปาทิ. เตน วุตฺตํ "สมฺโพธิโต สตฺต สํวจฺฉรานิ
สตฺต มาสานิ สตฺต ทิวสานิ อติกฺกมิตฺวา อุทปาที"ติ.
      [๘๗] อญฺญตโร มหาพฺรหฺมาติ ธมฺมเทสนํ อายาจิตพฺรหฺมาว.
      [๘๙] จตุราสีติ อาวาสสหสฺสานีติ จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ. เต
สพฺเพปิ ทฺวาสทสสหสฺสภิกฺขุคณฺหนกา มหาวิหารา
อภยคิริเจติยปพฺพตจิตฺตลปพฺพตมหาวิหารสทิสาว อเหสุํ.
      [๙๐] ขนฺตี ปรมํ ตโปติ อธิวาสนขนฺติ นาม ปรมํ ตโป. ตีติกฺขาติ
ขนฺติยาเอว เววจนํ, ตีติกฺขาสงฺขาตา อธิวาสนขนฺติ อุตฺตมํ ตโปติ อตฺโถ.
นิพฺพานํ ปรมนฺติ สพฺพากาเรน ปน นิพฺพานํ ปรมนฺติ วทนฺติ พุทฺธา. น หิ
ปพฺพชิโต ปรูปฆาตีติ โย อธิวาสนขนฺติวิรหิตตฺตา ปรํ อุปฆาเตติ พาเธติ จ
หึสติ ๒- จ, โส ปพฺพชิโต นาม น โหติ. จตุตฺถปาโท ปน ตสฺเสว เววจนํ.
"น หิ ปพฺพชิโต"ติ เอตสฺส หิ น สมโณ โหตีติ เววจนํ, ปรูปฆาตีติ
เอตสฺส ปรํ วิเหฐยนฺโตติ เววจนํ. อถวา ปรูปฆาตีติ สีลูปฆาตี. สีลํ หิ
อุตฺตมฏฺเฐน ปรนฺติ วุจฺจติ. โย จ สมโณ ปรํ ยงฺกิญฺจิ สตฺตํ วิเหฐยนฺโต
ปรูปฆาตี โหติ, อตฺตโน สีลวินาสโก โส ปพฺพชิโต นาม น โหตีติ อตฺโถ.
อถวา โย อธิวาสนขนฺติยา อภาวโต ปรูปฆาตี โหติ, ปรํ อนฺตมโส
ฑํสมกสํปิ สญฺจิจ ชีวิตา โวโรเปติ, โส น หิ ปพฺพชิโต. กึการณา? มลสฺส
อปพฺพาชิตตฺตา.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ อิ. เอวํ สตฺต ทิวสา คตา.     ๒ อิ. วิหึสติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๖.
                         ปพฺพาชยมตฺตโน มลํ
                       ตสฺมา ปพฺพชิโตติ วุจฺจตีติ ๑-
      อิทํ หิ ปพฺพชิตลกฺขณํ. โยปิ น เหว โข อุปฆาเตติ น มาเรติ,
อปิจ ทณฺฑาทีหิ วิเหเฐติ, โส ปรํ วิเหฐยนฺโต สมโณ นาม น โหติ.
กึการณา? วิเหสาย อสมิตตฺตา. สมิตตฺตา หิ ปาปานํ สมโณติ  ปวุจฺจตีติ ๒-
อิทํ หิ สมณลกฺขณํ.
      ทุติยคาถาย สพฺพปาปสฺสาติ สพฺพากุสลสฺส. อกรณนฺติ อนุปฺปาทนํ.
กุสลสฺสาติ จตุภูมิกกุสลสฺส. อุปสมฺปทาติ ปฏิลาโภ. สจิตฺตปริโยทปนนฺติ
อตฺตโน จิตฺตโชตนํ, ตํ ปน อรหตฺเตน โหติ. อิติ สีลสํวเรน สพฺพปาปํ
ปหาย สมถวิปสฺสนาหิ กุสลํ สมฺปาเทตฺวา อรหตฺตผเลน จิตฺตํ
ปริโยทาเปตพฺพนฺติ เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาโท อนุสิฏฺฐิ. ๓-
      ตติยาคาถาย อนูปวาโทติ วาจาย กสฺสจิ อนูปวทนํ. อนูปฆาโตติ
กาเยน อุปฆาตสฺส อกรณํ. ปาฏิโมกฺเขติ ยนฺตํ ปอติโมกฺขํ, อติปโมกฺขํ,
อุตฺตมสีลํ, ปาติ วา สุคติวิเสเสหิ ๔- โมกฺเขติ จ ๕- ทุคฺคติภเยหิ, โย วา นํ
ปาติ, ตํ โมกฺเขตีติ "ปาฏิโมกฺขนฺ"ติ วุจฺจติ, ตสฺมึ ปาฏิโมกฺเข จ สํวโร.
มตฺตญฺญุตาติ ปฏิคฺคหณปริโภควเสน ปมาณญฺญุตา. ปนฺตญฺจ สยนาสนนฺติ
สยนาสนญฺจ สงฺฆฏฺฏนวิรหิตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ ทฺวีหิเยว ปจฺจเยหิ จตุปจฺจยสนฺโตโส
ทีปิโต โหตีติ เวทิตพฺโพ. เอตํ พุทฺธานสาสนนฺติ เอตํ ปรสฺส อนูปวทนํ
อนูปฆาตนํ ปาฏิโมกฺเข สํวโร ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ มตฺตญฺญุตา
อฏฺฐสมาปตฺติวสีภาวาย วิวิตฺตเสนาสนเสวนญฺจ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาโท อนุสิฏฺฐีติ.
อิมา ปน สพฺพพุทฺธานํ ปาฏิโมกฺขุทฺเทสคาถา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
                         เทวตาโรจนวณฺณนา
      [๙๑] เอตฺตาวตา จ อิมินา วิปสฺสิสฺส ภควโต อปทานานุสาเรน
วิตฺถารกถเนน "ตถาคตสฺเสเวสา ภิกฺขเว ธมฺมธาตุ สุปฏิวิทฺธา"ติ เอวํ วุตฺตาย
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๓๘๘/๘๔ อญฺญตรปพฺพชิตวตฺถุ     ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๒๖๕/๖๒ หตฺถกวตฺถุ.
@๓ ฉ.ม. อนุสิฏฺฐีติ                 ๔ ฉ.ม. อคติวิเสเสหิ, อิ. สุคติภเยหิ.
@๕ ฉ.ม., อิ. จสทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๗.
ธมฺมธาตุยา สุปฏิวิทฺธภาวํ ปกาเสตฺวา อิทานิ "เทวตาปิ ตถาคตสฺส เอตมตฺถํ
อาโรเจสุนฺ"ติ วุตฺตํ เทวตาอาโรจนํ ปกาเสตุํ เอกมิทาหนฺติ อาทิมาห.
      ตตฺถ สุภควเนติ ๑- เอวํนามเก วเน. สาลรามูเลติ
วนปฺปติเชฏฺฐกสฺส มูเล. กามจฺฉนฺทํ วิราเชตฺวาติ อนาคามิมคฺเคน มูลสมุคฺฆาตวเสน
วิราเชตฺวา. ยถา จ วิปสฺสิสฺส, เอวํ เสสพุทฺธานํปิ สาสเน วุฏฺฐพฺรหฺมจริยา
เทวตา อาโรจยึสุ, ปาลิ ปน วิปสฺสิสฺส เจว อมฺหากญฺจ ภควโต วเสน อาคตา.
      [๙๒] ตตฺถ อตฺตโน สมฺปตฺติยา น หายนฺติ น วิหายนฺตีติ
อวิหา. น กญฺจิ สตฺตํ ตปนฺตีติ อตปฺปา. สุนฺทรทสฺสนา อภิรูปา ปาสาทิกาติ
สุทสฺสา. สุฏฺฐุ ปสฺสนฺติ, สุนฺทรเมเตสํ วา ทสฺสนนฺติ สุทสฺสี. สพฺเพเหว
จ คุเณหิ ๒- ภวสมฺปตฺติยา จ เชฏฺฐา, นตฺเถตฺถ กนิฏฺฐาติ อกนิฏฺฐา.
      อิธ ฐตฺวา ภาณวารา สโมธาเนตพฺพา. อิมสฺมึ หิ สุตฺเต วิปสฺสิสฺส
ภควโต อปทานวเสน ตโย ภาณวารา วุตฺตา. ยถา จ วิปสฺสิสฺส, เอวํ
สิขิอาทีนํปิ อปทานวเสน วุตฺตาว. ปาลิ ปน สงฺขิตฺตา. อิติ สตฺตนฺนํ พุทฺธานํ
วเสน อมฺหากํ ภควตา เอกวีสติ ภาณวารา กถิตา. ตถา อวิเหหิ. ตถา
อตปฺเปหิ. ตถา สุทสฺเสหิ. ตถา สุทสฺสีหิ. ตถา อกนิฏฺเฐหีติ. สพฺพํปิ
ฉพฺพีสตีภาณวารสตํ โหติ. เตปิฏเก พุทฺธวจเน อญฺญํ สุตฺตํ ฉพฺพีสติภาณ-
วารสตปริมาณํ นาม นตฺถิ, สุตฺตนฺตราชา นาม อยํ สุตฺตนฺโตติ เวทิตพฺโพ. อิโต
ปรํ อนุสนฺธิทฺวยํปิ นิยฺยาเตนฺโต.
      [๙๔] อิติ โข ภิกฺขเวติ อาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                  อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย
                      มหาปทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา
                              ปฐมํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สุภวเนติ.  ๒ ฉ.ม., อิ. สคุเณหิ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕ หน้า ๔๓-๗๗.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=5&A=1096&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=1096&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=1
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=1
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=1
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=1
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_10