บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๔๖

หน้าที่ ๖๔.

วุตฺตนเยเนว จ อารมฺมณมฺปิ. เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ อากิญฺจญฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ เอกชฺฌํ กตฺวา "วิญฺาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อากิญฺจญฺายตนูปคาติ เอตฺถ ปน นาสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. อกิญฺจนสฺส ภาโว อากิญฺจญฺ, อากาสานญฺจายตนวิญฺาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ อากิญฺจญฺ อธิฏฺานฏฺเน อายตนนฺติ อากิญฺจญฺายตนํ. ตตฺถ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อากิญฺจญฺายตนภวํ อุปคตา อากิญฺจญฺายตนูปคา. อยํ สตฺตมวิญฺาณฏฺิตีติ อิมํ สตฺตมํ ปฏิสนฺธิวิญฺาณสฺส านํ ชานาติ. เนวสญฺานาสญฺายตนํ ยเถว สญฺาย, เอวํ วิญฺาณสฺสาปิ สุขุมตฺตา เนว วิญฺาณํ นาวิญฺาณํ, ตสฺมา วิญฺาณฏฺิตีสุ น วุตฺตํ. อภูตนฺติ อภูตตฺถํ "รูปํ อตฺตา"ติอาทิวจนํ. ตํ วิปลฺลาสภาวโต อตจฺฉํ. ทิฏฺินิสฺสยโต อนตฺถสญฺหิตํ. อถ วา อภูตนฺติ อสนฺตํ อวิชฺชมานํ. อโจรสฺเสว "อิทนฺเต โจริกาย อาภตํ, น อิทํ ตุยฺหํ ฆเร ธนนฺ"ติอาทิวจนํ. อตจฺฉนฺติ อตถาการํ อญฺถาการํ ^๑- อญฺถา สนฺตํ. อนตฺถสญฺหิตนฺติ น อิธโลกตฺถํ วา ปรโลกตฺถํ วา นิสฺสิตํ. น ตํ ตถาคโต พฺยากโรตีติ ตํ อนิยฺยานิกกถํ ตถาคโต น กเถติ. ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสญฺหิตนฺติ ราชกถาทิติรจฺฉานกถํ. ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสญฺหิตนฺติ อริยสจฺจสนฺนิสฺสิตํ. ตตฺร กาลญฺู ตถาคโต โหตีติ ตสฺมึ ตติยพฺยากรเณ ตสฺส ปญฺหสฺส พฺยากรณตฺถาย ตถาคโต กาลญฺู โหติ. มหาชนสฺส อทานกาลํ คหณกาลํ ชานิตฺวา สเหตุกํ สการณํ กตฺวา ยุตฺตปตฺตกาเลเยว พฺยากโรตีติ อตฺโถ. ยุตฺตปตฺตกาเล วทตีติ กาลวาที. ภูตํ สภาวํ วทตีติ ภูตวาที. ปรมตฺถํ นิพฺพานํ วทตีติ. อตฺถวาที. มคฺคผลธมฺมํ วทตีติ ธมฺมวาที. สํวราทิวินยํ วทตีติ วินยวาที. ตตฺถ ทิฏฺนฺติ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๕.

อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเรสุ อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ชานตา ปสฺสตา จ เตน ตํ อิฏฺานิฏฺาทิวเสน วา ทิฏฺสุตมุตวิญฺาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน วา "กตมนฺตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺ"ติอาทินา ^๑- นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺวิปญฺาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ วิตถํ นตฺถิ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ. อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ เตสํ วิวิธํ ทสฺเสตุํ "ทิฏฺ สุตนฺ"ติอาทิมาห. ^๒- ตตฺถ ทิฏฺนฺติ รูปายตนํ. สุตนฺติ สทฺทายตนํ. มุตนฺติ ปตฺวา คเหตพฺพโต คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ, วิญฺาตนฺติ สุขทุกฺขาทิธมฺมารมฺมณํ. ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํ. ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ปริเยสิตํ. อนุวิจริตํ มนสาติ จิตฺเตน อนุสญฺจริตํ. ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธนฺติ อิมินา เอตํ ^๓- ทสฺเสติ:- ยญฺหิ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส นีลํ ปีตกนฺติอาทิ รูปารมฺมณํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, "อยํ สตฺโต อิมสฺมึ ขเณ อิมํ นาม รูปารมฺมณํ ทิสฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต"ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอว อภิสมฺพุทฺธํ. ตถา ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโทติอาทิ สทฺทารมฺมณํ โสตทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, มูลคนฺโธ ตจคนฺโธติอาทิ คนฺธารมฺมณํ ฆานทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, มูลรโส ขนฺธรโสติอาทิ รสารมฺมณํ ชิวฺหาทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, กกฺขฬํ มุทุกนฺติอาทิ ปวีธาตุเตโชธาตุวาโยธาตุเภทํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ กายทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, "อยํ สตฺโต อิมสฺมึ ขเณ อิมํ นาม โผฏฺพฺพารมฺมณํ ผุสิตฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต"ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอว ^๔- อภิสมฺพุทฺธํ. ตถา ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส สุขทุกฺขาทิเภทํ ธมฺมารมฺมณํ มโนทฺวารสฺส อาปาถํ @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ. สงฺ. ๓๔/๖๑๘/๑๘๙ ^๒ ฉ.ม. ทิฏฺ สุตนฺติ อาห ^๓ ม. เอวํ ^๔ ฉ.ม. เอวํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๖.

อาคจฺฉติ, "อยํ สตฺโต อิมสฺมึ ขเณ อิมํ นาม ธมฺมารมฺมณํ วิชานิตฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต"ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอว ^๑- อภิสมฺพุทฺธํ. ยญฺหิ จุนฺท อิเมสํ สตฺตานํ ทิฏฺ สุตํ มุตํ วิญฺาตํ, ตตฺถ ตถาคเตน อทิฏฺ วา อสุตํ วา อมุตํ วา อวิญฺาตํ วา นตฺถิ, อิมสฺส ปน มหาชนสฺส ปริเยสิตฺวา อปตฺตมฺปิ อตฺถิ, อปริเยสิตฺวา อปตฺตมฺปิ อตฺถิ, ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, สพฺพมฺปิ ตถาคตสฺส อปฺปตฺตํ ^๒- นาม นตฺถิ าเณน อสจฺฉิกตํ. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ ยํ ยถา โลเกน คตํ, ตสฺส ตเถว คตตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ. ปาฬิยํ ปน "อภิสมฺพุทฺธนฺ"ติ วุตฺตํ, ตํ คตสทฺเทน เอกตฺถํ. อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ ตถาคโตติ นิคมสฺส ^๓- อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ^๔- "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ, โน อญฺถา, ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี"ติ เอตฺถ ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺตึ ยมกสาลานมนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปมโพธิยาปิ มชฺฌิมโพธิยาปิ ปจฺฉิมโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ, ตํ สพฺพํ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ โทสโมหมทนิมฺมทนํ นตฺถิ, ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ อวกฺขลิตํ, สพฺพํ ตํ เอกมุทฺทิกาย ลญฺฉิตํ ^๕- วิย, เอกนาฬิยา มิตํ วิย, เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตถเมว โหติ วิตถํ นตฺถิ. เตนาห "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต ฯเปฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม. อสมฺปตฺตํ ^๓ ก. อิมสฺส @^๔ สุ. วิ. ๓/๑๐๔, มโน.ปู. ๒/๓๐๒ ^๕ ก. ลญฺจิตํ, ม. ลญฺฉนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๗.

สพฺพํ ตํ ตถเมว โหติ, โน อญฺถา, ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี"ติ. คทอตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. อปิจ:- อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ ^๑- เอวเมตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. "ยถาวาที จุนฺท ฯเปฯ วุจฺจตี"ติ เอตฺถ ภควโต วาจาย กาโย อนุโลเมติ กายสฺสปิ วาจา, ตสฺมา ภควา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ, เอวํภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถ. ยถา จ กาโย, วาจาปิ ตถา คตา ปวตฺตาติ ตถาคโตติ เอวเมตฺถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อภิภู อนภิภูโตติ อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺา อวีจิปริยนฺตํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺายปิ วิมุตฺติยาปิ วิมุตฺติาณทสฺสเนนปิ, ^๒- น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ. อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชาธิราชา ^๓- เทวเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา. อญฺทตฺถูติ เอกํสตฺเถ นิปาโต. ทกฺขตีติ ทโส. วสํ วตฺเตตีติ วสวตฺตี. ตตฺรายํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา:- อคโท วิย อคโท, โก ปเนส? เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺุสฺสโย จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภวเนน ^๔- ตโถ อวิปรีโต เทสนาวิลาโส ^๕- เจว ปุญฺุสฺสโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. ^๖- อิธตฺถญฺเว ^๗- ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสนาติ อปุญฺาภิสงฺขารวเสน อิธตฺถญฺเว ชานาติ. กายสฺส เภทา ปรํ มรณาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธเภทา มรณโต ปรํ. ^๘- อปายนฺติอาทีสุ วุฑฺฒิสงฺขาตสุขสาตโต อยา อเปตตฺตา อปาโย. ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ. ทุกฺกรการิโน ^๙- เอตฺถ วินิปตนฺตีติ วินิปาโต. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. คโตติ ^๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๓ ฉ.ม. ราชราชา ^๔ ฉ.ม....ภวเน @^๕ ฉ.ม.... วิลาสมโย ^๖ สุ. วิ. ๑/๖๔,๖๕ ^๗ ก. อิธฏฺญฺเว, เอวมุปริปิ @^๘ ก. อุทฺธํ ^๙ ก. ทุกฺกฏการิโน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๘.

นิรติอฏฺเน นิรสฺสาทฏฺเน นิรโย. ตํ อปายํ ฯเปฯ นิรยํ. อุปปชฺชิสฺสตีติ ปฏิสนฺธิวเสน อุปฺปชฺชิสฺสติ. ติรจฺฉานโยนินฺติ ติริยํ อญฺจนฺตีติ ติรจฺฉานา, เตสํ โยนิ ติรจฺฉานโยนิ, ตํ ติรจฺฉานโยนึ. เปตฺติวิสยนฺติ ปจฺจภาวํ ปตฺตานํ วิสโยติ เปตฺติวิสโย, ตํ เปตฺติวิสยํ. มนโส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, เตสุ มนุสฺเสสุ. อิโต ปรํ กมฺมาภิสงฺขารวเสนาติ เอตฺถ ปุญฺาภิสงฺขารวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. อาสวานํ ขยาติ อาสวานํ วินาเสน. อนาสวํ เจโตมุตฺตินฺติ อาสววิรหิตํ ผลวิมุตฺตึ. ^๑- ปญฺาวิมุตฺตินฺติ อรหตฺตผลปญฺ. สมาธิ ^๒- ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, อรหตฺตผลปญฺา อวิชฺชาวิราคา ปญฺาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพา. ตณฺหาจริเตน วา อปฺปนาชฺฌานพเลน กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อธิคตํ อรหตฺตผลํ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ. ทิฏฺิจริเตน อุปจารชฺฌานมตฺตํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิปสฺสิตฺวา อธิคตํ อรหตฺตผลํ อวิชฺชาวิราคา ปญฺาวิมุตฺติ. อนาคามิผลํ วา กามราคํ สนฺธาย ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, อรหตฺตผลํ สพฺพปฺปการโต อวิชฺชาวิราคา ปญฺาวิมุตฺติ. อากิญฺจญฺายตนํ ธิมุตฺตนฺติ ^๓- วิโมกฺเขนาติ เกนฏฺเน วิโมกฺโข เวทิตพฺโพติ? อธิมุจฺจนฏฺเน. โกยํ อธิมุจฺจนฏฺโ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺุ วิมุจฺจนฏฺโ, อารมฺมเณ จ อภิรติวเสน สุฏฺุ วิมุจฺจนฏฺโ, ปิตุ องฺเก วิสฺสฏฺงฺคปจฺจงฺคสฺส ทารกสฺส สยนํ วิย อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย อารมฺมเณ ปวตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวรูเปน วิโมกฺเขน. ธิมุตฺตนฺติ ^๔- วิญฺาณญฺจายตนํ มุญฺจิตฺวา อากิญฺจญฺายตเน นิราสงฺกวเสน วิมุตฺตํ. ^๕- อลฺลีนํ. ตตฺราธิมุตฺตนฺติ ตสฺมึ สมาธิมฺหิ อลฺลีนํ. ตทธิมุตฺตนฺติ ตสฺมึ ฌาเน อธิมุตฺตํ. ตทาธิปเตยฺยนฺติ ตํ ฌานํ เชฏฺกํ. รูปาธิมุตฺโตติอาทีนิ ปญฺจ กามคุณครุกวเสน วุตฺตานิ. กุลาธิมุตฺโตติอาทีนิ ตีณิ ขตฺติยาทิกุลครุกวเสน วุตฺตานิ. ลาภาธิมุตฺโตติอาทีนิ อฏฺ โลกธมฺมวเสน วุตฺตานิ. จีวราธิมุตฺโตติอาทีนิ จตฺตาริ ปจฺจยวเสน วุตฺตานิ. สุตฺตนฺตาธิมุตโตติอาทีนิ ปิฏกตฺตยวเสน วุตฺตานิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อรหตฺตผลสมาธึ ^๒ ฉ.ม. อรหตฺตผลสมาธิ ^๓ ก.... ยตเน อธิมุตฺตนฺติ @^๔ ฉ.ม. ธิมุตฺตนฺติ ^๕ ก. วิมุตฺตนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๙.

อารญฺิกงฺคาธิมุตฺโตติอาทีนิ ธุตงฺคสมาทานวเสน ^๑- วุตฺตานิ. ปมชฺฌานาธิ- มุตฺโตติอาทีนิ ปฏิลาภวเสน วุตฺตานิ. กมฺมปรายนนฺติ อภิสงฺขารวเสน. วิปากปรายนนฺติ ปวตฺติวเสน. กมฺมครุกนฺติ เจตนาครุกํ. ปฏิสนฺธิครุกนฺติ อุปปตฺติครุกํ. [๘๔] อากิญฺจญฺาสมฺภวํ ตฺวาติ อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺติโต วุฏฺหิตฺวา อากิญฺจญฺายตนชนกํ กมฺมาภิสงฺขารํ ตฺวา "กินฺติ ปลิโพโธ อยนฺ"ติ. นนฺทิสญฺโชนํ อิตีติ ยา จตุตฺถอรูปราคสงฺขาตา นนฺที ตญฺจ สญฺโชนํ ตฺวา. ตโต ตตฺถ วิปสฺสตีติ อถ ตตฺถ อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺติโต วุฏฺหิตฺวา ตํ สมาปตฺตึ อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสติ. เอตํ าณํ ตถํ ตสฺสาติ เอตํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส เอวํ วิปสฺสโต อนุกฺกเมน อุปฺปนฺนํ อรหตฺตาณํ อวิปรีตํ. วุสีมโตติ วุสิตวนฺตสฺส. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว. เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ. สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทสฏฺกถาย โปสาลสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา. จุทฺทสมํ.

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๖ หน้า ๖๔-๖๙. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=46&A=1608&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=46&A=1608&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=30&i=467 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=30&A=4258 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=30&A=4578 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=30&A=4578 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_30