บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๔๕

หน้าที่ ๔๑๗.

เตน โทเส ขาทิเต ติลกกฺกํ เทนฺติ, เตน โลหิเต สนฺนิสินฺเน หลิทฺทิกกฺกํ เทนฺติ, เตน ฉวิวณฺเณ อารูเฬฺห มุขจุณฺณเกน มุขํ จุณฺเณนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ. หตฺถพนฺธาทีสุ หตฺเถ วิจิตฺรสงฺขกปาลาทีนิ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, ตํ วา อญฺ วา สพฺพมฺปิ หตฺถาภรณํ น วฏฺฏติ. อปเร สิขํ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, สุวณฺณจีรกมุตฺตาวลิอาทีหิ จ ตํ ปริกฺขิปนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ. อปเร จตุหตฺถทณฺฑํ วา อญฺ วา ปน อลงฺกตทณฺฑํ คเหตฺวา วิจรนฺติ, ตถา อิตฺถิปุริสรูปาทิวิจิตฺตํ เภสชฺชนาฬิกํ สุปริกฺขิตฺตํ วามอํเสเยว ^๑- โอลคฺเคนฺติ, อปเร อเนกจิตฺรโกสํ อติติขิณํ อสึ, ปญฺจวณฺณสุตฺตสิพฺพิตํ มกรทนฺตกาทิวิจิตฺตํ ฉตฺตํ, สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรา โมรปิญฺฉาทิปริกฺขิตฺตา อุปาหนา, เกจิ รตนมตฺตายามํ จตุรงฺคุลวิตฺถตํ เกสนฺตปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา เมฆมุเข วิชฺชุลตํ วิย นลาเฏ อุณฺหีสปฏฺฏํ พนฺธิตฺวา จูฬามณึ ธาเรนฺติ, จามรวาลวีชนึ ธาเรนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ. อิมสฺส วา ปูติกายสฺสาติ อิมสฺส จาตุมหาภูตมยสฺส กุณปสรีรสฺส. เกฬนาติ กีฬาปนา. ปริเกฬนาติ สพฺพโต ภาเคน กีฬาปนา. เคธิตตาติ อภิกงฺขิตตา. เคธิตตฺตนฺติ คิทฺธภาโว อภิกงฺขิตภาโว. จปลตาติ อลงฺการกรณํ. จาปลฺยนฺติ จปลภาวํ. สวิภูสนฺติอาทีสุ วิภูสาย สห สวิภูสํ. ฉวิราคกรณสงฺขาเตน ปริวาเรน สห สปริวารํ. ปริภณฺเฑน สห สปริภณฺฑํ. ปริกฺขาเรน สห สปริกฺขารํ. [๑๖๒] อาถพฺพณนฺติ อาถพฺพณิกมนฺตปฺปโยคํ. สุปินนฺติ สุปินสตฺถํ. ลกฺขณนฺติ มณิลกฺขณาทึ. โน วิทเหติ นปฺปโยเชยฺย. วิรุตญฺจาติ มิคาทีนํ วฏฺเฏตฺวา วสฺสิตํ. อาถพฺพณิกาติ ปรูปฆาตมนฺตชานนกา. อาถพฺพณํ ปโยเชนฺตีติ อาถพฺพณิกา กิร สตฺตาหํ อโลณกํ ภุญฺชิตฺวา ทพฺเพ อตฺถริตฺวา ปวิยํ สยมานา ตปํ จริตฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วามปสฺเส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑๘.

สตฺตเม ทิวเส สุสานภูมึ สชฺเชตฺวา สตฺตเม ปเท ตฺวา หตฺถํ วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา มุเขน วิชฺชํ ปริชปฺปนฺติ, อถ เตสํ กมฺมํ สมิชฺฌติ. เอวรูปํ สนฺธาย "อาถพฺพณํ ปโยเชนฺตี"ติ อาห. ตตฺถ ปโยเชนฺตีติ ยุตฺตปฺปยุตฺตา โหนฺติ. นคเร วา รุทฺเธติ นคเร สมนฺตโต รุนฺธิตฺวา อาวริตฺวา คหิเต. สงฺคาเม วา ปจฺจุปฏฺิเตติ รเณ วา อุปคนฺตฺวา ิเต. ปจฺจตฺถิเกสุ ปจฺจามิตฺเตสูติ ปจฺจนีกภูเตสุ ^๑- เวรีสุ. อีตึ อุปฺปาเทนฺตีติ สรีรจลนํ กมฺปนํ, ตสฺส อุปฺปาทนํ กโรนฺติ. อุปทฺทวนฺติ กายปีฬนํ กโรนฺติ. โรคนฺติ พฺยาธึ. ปชฺชรกนฺติ ชรํ. สูลนฺติ อุทฺธุมาตกํ. วิสูจิกนฺติ วิชฺฌนํ. ปกฺขนฺทิกนฺติ โลหิตปกฺขนฺทิกํ. กโรนฺตีติ อุปฺปาเทนฺติ. สุปินปากาติ สุปินพฺยากรณกา. อาทิสนฺตีติ พฺยากโรนฺติ. โย ปุพฺพณฺหสมยํ สุปินํ ปสฺสตีติอาทีสุ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, ปุพฺพณฺหสมเยติ อตฺโถ. เอวํ วิปาโก โหตีติ อิฏฺานิฏฺวเสน เอวรูโป วิปาโก โหติ. อวกุชฺช นิปนฺโนติ อโธมุโข หุตฺวา นิปนฺโน ปสฺสติ. เอวํ สุปินปากา สุปินํ อาทิสนฺติ. ตญฺจ ปน สุปินํ ปสฺสนฺโต จตูหิ การเณหิ ปสฺสติ ธาตุกฺโขภโต วา อนุภูตปุพฺพโต วา เทวโตปสํหารโต วา ปุพฺพนิมิตฺตโต วาติ. ตตฺถ ปิตฺตาทีนํ โขภกรณปจฺจยโยเคน ขุภิตธาตุโก ธาตุกฺโขภโต สุปินํ ปสฺสติ, ปสฺสนฺโต จ นานาวิธํ สุปินํ ปสฺสติ. อนุภูตปุพฺพโต ปสฺสนฺโต ปุพฺเพ อนุภูตปุพฺพํ อารมฺมณํ ปสฺสติ. เทวโตปสํหารโต ปสฺสนฺโต เทวตานํ อานุภาเวน อารมฺมณานิ ปสฺสติ. ปุญฺนิมิตฺตโต ^๒- ปสฺสนฺโต ปุญฺาปุญฺวเสน อุปฺปชฺชิตุกามสฺส อตฺถสฺส วา อนตฺถสฺส วา ปุพฺพนิมิตฺตภูตํ สุปินํ ปสฺสติ. ตตฺถ ยํ ธาตุกฺโขภโต อนุภูตปุพฺพโต จ สุปินํ ปสฺสติ, น ตํ สจฺจํ โหติ. ยํ เทวโตปสํหารโต ปสฺสติ, ตํ สจฺจํ วา โหติ อลิกํ วา. กุทฺธา หิ เทวตา อุปาเยน วินาเสตุกามา วิปรีตมฺปิ กตฺวา ทสฺเสนฺติ. ยํ ปน ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสติ, ตํ เอกนฺตสจฺจเมว โหติ. เอเตสํ @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ฉ.ม. ปฏาณีภูเตสุ ^๒ ก. ปุพฺพนิมิตฺตโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑๙.

จตุนฺนํ มูลการณานํ สํสคฺคเภทโตปิ สุปินเภโท โหติเยว. ตญฺจ ปเนตํ จตุพฺพิธํ สุปินํ เสกฺขปุถุชฺชนา ปสฺสนฺติ อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตา. อเสกฺขา น ปสฺสนฺติ ปหีนวิปลฺลาสตฺตา. กึ ปเนตํ ปสฺสนฺโต สุตฺโต ปสฺสติ, อุทาหุ ปฏิพุทฺโธ, อุทาหุ เนว สุตฺโต น ปฏิพุทฺโธติ? กิญฺเจตฺถ:- ยทิ ตาว สุตฺโต ปสฺสติ, อภิธมฺมวิโรโธ อาปชฺชติ. ภวงฺคจิตฺเตน หิ สุปติ, ตํ รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณํ ราคาทิสมฺปยุตฺตํ วา น โหติ, สุปินํ ปสฺสนฺตสฺส จ อีทิสานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อถ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, วินยวิโรโธ อาปชฺชติ. ยํ หิ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, ตํ สพฺโพหาริกจิตฺเตน ปสฺสติ, สพฺโพหาริกจิตฺเตน จ กเต วีติกฺกเม อนาปตฺติ นาม นตฺถิ, สุปินํ ปสฺสนฺเตน ปน กเต วีติกฺกเม เอกนฺตมนาปตฺติ เอว. อถ เนว สุตฺโต น ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, โก ^๑- นาม ปสฺสติ. เอวญฺจ สติ สุปินสฺส อภาโวว อาปชฺชติ, น อภาโว. กสฺมา? ยสฺมา กปินิทฺทาปเรโต ปสฺสติ. วุตฺตเญฺหตํ "มชฺฌูปคโต มหาราช กปินิทฺทาปเรโต สุปินํ ปสฺสตี"ติ. กปินิทฺทาปเรโตติ มกฺกฏนิทฺทายุตฺโต. ยถา หิ มกฺกฏสฺส นิทฺทา ลหุปริวตฺตา โหติ, เอวํ ยา นิทฺทา ปุนปฺปุนํ กุสลาทิจิตฺตโวกิณฺณตฺตา ลหุวิปริวตฺตา. ยสฺสา ปวตฺติยํ ปุนปฺปุนํ ภวงฺคโต อุตฺตรณํ โหติ, ตาย ยุตฺโต สุปินํ ปสฺสติ. เตนายํ สุปิโน กุสโลปิ โหติ อกุสโลปิ อพฺยากโตปิ. ตตฺถ สุปินนฺเต เจติยวนฺทนธมฺมสฺสวนธมฺมเทสนาทีนิ กโรนฺตสฺส กุสโล, ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส อกุสโล, ทฺวีหิ อนฺเตหิ มุตฺโต อาวชฺชนตทารมฺมณกฺขเณ อพฺยากโตติ เวทิตพฺโพ. สฺวายํ ทุพฺพลวตฺถุกตฺตา เจตนาย ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ อสมตฺโถ, ปวตฺเต ปน อญฺเหิ กุสลากุสเลหิ อุปตฺถมฺภิโต วิปากํ เทติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ก. น โกจิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๐.

มณิลกฺขณาทีสุ เอวรูโป มณิ ปสตฺโถ, เอวรูโป อปฺปสตฺโถ, สามิโน อาโรคฺยอิสฺสริยาทีนํ เหตุ โหติ, น โหตีติ เอวํ วณฺณสณฺานาทิวเสน มณิอาทีนํ ลกฺขณํ อาทิสนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ อาวุธลกฺขณนฺติ เปตฺวา อสิอาทีนิ อวเสสํ อาวุธํ. อิตฺถิลกฺขณาทีนิปิ ยมฺหิ กุเล อิตฺถิปุริสาทโย วสนฺติ, ตสฺส วุฑฺฒิหานิวเสเนว เวทิตพฺพานิ. อชลกฺขณาทีสุ ปน "เอวรูปานํ อชาทีนํ มํสํ ขาทิตพฺพํ, เอวรูปานํ น ขาทิตพฺพนฺ"ติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพ. อปิ เจตฺถ โคธาลกฺขเณ จิตฺตกมฺมปิฬนฺธนาทีสุปิ "เอวรูปาย โคธาย สติ อิทํ นาม โหตี"ติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพ. กณฺณิกาลกฺขณํ ปิฬนฺธนกณฺณิกายปิ เคหกณฺณิกายปิ วเสน เวทิตพฺพํ. กจฺฉปลกฺขณมฺปิ โคธลกฺขณสทิสเมว. มิคลกฺขณํ สพฺพสงฺคาหิกํ สพฺพจตุปฺปทานํ ลกฺขณวเสน วุตฺตํ. เอวํ ลกฺขณปากา ลกฺขณํ อาทิสนฺตีติ เอวํ ลกฺขณสตฺถวาจกา ลกฺขณํ อาทิสนฺติ กเถนฺติ. นกฺขตฺตานีติ กตฺติกาทีนิ อฏฺวีสติ นกฺขตฺตานิ. อิมินา นกฺขตฺเตน ฆรปฺปเวโส กาตพฺโพติ เคหปฺปเวสมงฺคลํ กาตพฺพํ. มกุฏํ พนฺธิตพฺพนฺติ ปสาธนมงฺคลํ กาตพฺพํ. วาเรยฺยนฺติ "อิมสฺส ทารกสฺส อสุกกุลโต อสุกนกฺขตฺเตน ทาริกํ อาเนถา"ติ อาวาหกรณญฺจ "อิมํ ทาริกํ อสุกสฺส นาม ทารกสฺส อสุกนกฺขตฺเตน เทถ, เอวํ เอเตสํ วุฑฺฒิ ภวิสฺสตี"ติ วิวาหกรณญฺจ วตฺวา วาเรยฺยสงฺขาตํ อาวาหวิวาหมงฺคลํ กาตพฺพนฺติ อาทิสนฺติ. พีชนีหาโรติ พีชานํ วปฺปตฺถาย พหิ นีหรณํ. "นิหโร"ติปิ ^๑- ปาฬิ. มิคจกฺกนฺติ ^๒- อิทํ สพฺพสงฺคาหิกนามํ, สพฺพสกุณจตุปฺปทานํ รุตาณวเสเนว วุตฺตํ. มิคจกฺกปากาติ ^๓- สกุณจตุปฺปทานํ สทฺทพฺยากรณกา. มิคจกฺกํ อาทิสนฺตีติ เตสํ สทฺทํ สุตฺวา พฺยากโรนฺติ. รุตนฺติ สทฺทํ. "รุทนฺ"ติ วา ปาฬิ. วสฺสิตนฺติ วาจํ. คพฺภกรณียาติ วินสฺสมานสฺส คพฺภสฺส ปุน อวินาสาย โอสธทาเนน คพฺภสณฺานการกา. คพฺโภ หิ วาเตน ปาณเกหิ กมฺมุนา จาติ @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ก. นิหาโรติ ^๒ ฉ.ม. มิควากฺกนฺติ. เอวมุปริปิ ^๓ ฉ.ม. มิควากฺกปากาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๑.

ตีหิ การเณหิ วินสฺสติ. ตตฺถ วาเตน วินสฺสนฺเต วาตวินาสนํ สีตลํ เภสชฺชํ เทติ. ปาณเกหิ วินสฺสนฺเต ปาณกานํ ปฏิกมฺมํ กโรติ. กมฺมุนา วินสฺสนฺเต ปน พุทฺธาปิ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกนฺติ. ตสฺมา น ตํ อิธ คหิตํ. สาลากิยนฺติ สลากเวชฺชกมฺมํ. สลฺลกตฺติยนฺติ สลฺลกตฺตเวชฺชกมฺมํ. กายติกิจฺฉนฺติ มูลเภสชฺชาทีนิ โยเชตฺวา กายติกิจฺฉเวชฺชกมฺมํ. ภูติยนฺติ ภูตเวชฺชกมฺมํ. โกมารกเวชฺชนฺติ ^๑- โกมารกเวชฺชกมฺมํ. กุหาติ วิมฺหาปกา. ถทฺธาติ ทารุกฺขณฺฑํ วิย ถทฺธสรีรา. ลปาติ ปจฺจยปฏิพทฺธวจนกา. สิงฺคีติ มณฺฑนปกติกา. อุนฺนฬาติ อุคฺคตมานนฬา. อสมาหิตาติ อุปจารปฺปนาสมาธิวิรหิตา. น คเณฺหยฺยาติอาทีสุ อุทฺเทสคฺคหณวเสน น คเณฺหยฺย. สชฺฌายวเสน น อุคฺคเณฺหยฺย. จิตฺเต ปนวเสน น ธาเรยฺย. สมีปํ กตฺวา ปนวเสน น อุปธาเรยฺย. อุปปริกฺขาวเสน น อุปลกฺเขยฺย. อญฺเสํ วาจนวเสน นปฺปโยเชยฺย. [๑๖๓] เปสุเณยฺยนฺติ ^๒- เปสุญฺ. เสสนิทฺเทโส จ วุตฺตตฺโถเยว. [๑๖๔] กยวิกฺกเยติ ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สทฺธึ วญฺจนวเสน วา อุทยปตฺถนาวเสน วา น ติฏฺเยฺย. อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺยาติ อุปวาทกเร กิเลเส อนิพฺพตฺเตนฺโต อตฺตนิ ปเรหิ สมณพฺราหฺมเณหิ อุปวาทํ น ชเนยฺย. คาเม จ นาภิสชฺเชยฺยาติ คาเม จ คิหิสํสคฺคาทีหิ นาภิสชฺเชยฺย. ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยาติ ลาภกมฺยตาย ^๓- ชนํ น ลปเยยฺย. เย กยวิกฺกยา วินเย ปฏิกฺขิตฺตาติ เย ทานปฏิคฺคหณวเสน กยวิกฺกยสิกฺขาปเท ^๔- น วฏฺฏตีติ ปฏิกฺขิตฺตา, อิธาธิปฺเปตํ กยวิกฺกยํ ทสฺเสตุํ "ปญฺจนฺนํ สทฺธึ ปตฺตํ วา จีวรํ วา"ติอาทิมาห. ตตฺถ ปญฺจนฺนํ สทฺธินฺติ ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สห. ปญฺจ สหธมฺมิกา นาม ภิกฺขุภิกฺขุนีสิกฺขมานสามเณรสามเณริโย. วญฺจนิยํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. โกมารภจฺจนฺติ ^๒ ฉ.ม. เปสุณิยนฺติ ^๓ ฉ.ม. ลาภกามตาย ^๔ วิ.มหาวิ. @๒/๕๙๓/๖๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๒.

วาติ ปฏิรูปกํ ทสฺเสตฺวา วญฺจนิยํ วา. อุทยํ วา ปตฺถยนฺโตติ วุฑฺฒึ ปตฺเถนฺโต วา. ปริวตฺเตตีติ ปริวตฺตนํ กโรติ. อิทฺธิมนฺโตติ อิชฺฌนปฺปภาววนฺโต. ทิพฺพจกฺขุกาติ ทิพฺพสทิสาณจกฺขุกา. อถ วา ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสเยน ลทฺธาณจกฺขุกา. ปรจิตฺตวิทุโนติ อตฺตโน จิตฺเตน ปเรสํ จิตฺตชานนกา. เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺตีติ เอกโยชนโตปิ ^๑- โยชนสตโตปิ โยชนสหสฺสโตปิ ^๒- โยชนสตสหสฺสโตปิ จกฺกวาฬโตปิ เทฺวตีณิจตฺตาริปญฺจทสวีสติ- จตฺตาลีสสหสฺสโตปิ ตโต อติเรกโตปิ จกฺกวาฬโต ปสฺสนฺติ ทกฺขนฺติ. อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺตีติ สมีเป ิตาปิ นิสินฺนาปิ น ปญฺายนฺติ. เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺตีติ อตฺตโน จิตฺเตนปิ ปเรสํ จิตฺตํ ปชานนฺติ. เทวตาปิ โข สนฺติ อิทฺธิมนฺตินิโยติ เทวตาปิ เอวํ สํวิชฺชนฺติ อิชฺฌนปฺปภาววนฺตินิโย. ปรจิตฺตวิทุนิโยติ ปเรสํ จิตฺตํ ชานนฺติโย. โอฬาริเกหิ วา กิเลเสหีติ กายทุจฺจริตาทิเกหิ วา อุปตาเปหิ. มชฺฌิเมหิ วาติ กามวิตกฺกาทิเกหิ วา. สุขุเมหิ วาติ าติวิตกฺกาทิเกหิ วา. กายทุจฺจริตาทโย กมฺมปถวเสน, กามวิตกฺกาทโย วฏฺฏมูลกกิเลสวเสน เวทิตพฺพา. าติวิตกฺกาทีสุ "มยฺหํ าตโย สุขชีวิโน สมฺปตฺติยุตฺตา"ติ เอวํ ปญฺจกามคุณสนฺนิสฺสิเตน เคหสนฺนิสฺสิตเปเมน าตเก อารพฺภ อุปฺปนฺนวิตกฺโก าติวิตกฺโก. "มยฺหํ าตโย ขยํ คตา วยํ คตา สทฺธา ปสนฺนา"ติ เอวํ ปวตฺโต ปน าติวิตกฺโก นาม น โหติ. "อมฺหากํ ชนปโท สุภิกฺโข สมฺปนฺนสสฺโส"ติ ตุฏฺมานสสฺส เคหสฺสิตเปมวเสเนว อุปฺปนฺนวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก นาม. "อมฺหากํ ชนปเท มนุสฺสา สทฺธา ปสนฺนา ขยํ คตา วยํ คตา"ติ เอวํ ปวตฺโต ปน ชนปทวิตกฺโก นาม น โหติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เอกโยชนโตปิ ทสโยชนโตปิ ^๒ ม. โยชนสหสฺสโตปิ โยชนทสสหสฺสโตปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๓.

อมรตฺตาย วิตกฺโก, อมโร วา วิตกฺโกติ อมรวิตกฺโก. ตตฺถ อุกฺกุฏิกปฺปธานาทีหิ ทุกฺเข นิชิณฺเณ ^๑- สมฺปราเย อตฺตา สุขี โหติ. อมโรติ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺส ตาย ทุกฺกรการิกาย ปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อมรตฺตาย วิตกฺโก นาม. ทิฏฺิคติโก ปน "สสฺสตํ วเทสี"ติอาทีนิ ปุฏฺโ "เอวนฺติปิ เม โน, ตถาติปิ เม โน, อญฺถาติปิ เม โน, โนติปิ เม โน, โน โนติปิ เม โน"ติ วิกฺเขปํ อาปชฺชติ, ตสฺส โส ทิฏฺิคตปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ยถา อมโร นาม มจฺโฉ อุทเก คเหตฺวา มาเรตุํ น สกฺกา, อิโต จิโต จ ธาวติ คาหํ น คจฺฉติ, เอวเมว เอกสฺมึ ปกฺเข อสณฺหนโต น มรตีติ อมโร นาม โหติ, ตํ ทุวิธมฺปิ เอกโต กตฺวา "อมรวิตกฺโก"ติ วุตฺตํ. ปรานุทฺทยตาปฏิสญฺุตฺโตติ อนุทฺทยตาปฏิรูปเกน เคหสฺสิตเปเมน ปฏิสํยุตฺโต. อุปฏฺาเกสุ นนฺทเกสุ โสจนฺเตสุ จ เตหิ สทฺธึ ทฺวิคุณํ ^๒- นนฺทติ ทฺวิคุณํ โสจติ, เตสุ สุขิเตสุ ทฺวิคุณํ สุขิโต โหติ, ทุกฺขิเตสุ ทฺวิคุณํ ทุกฺขิโต โหติ. อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติ. ตานิ ตานิ กิจฺจานิ สาเธนฺโต ปญฺตฺตึ วีติกฺกมติ, สลฺเลขํ โกเปติ. โย ตสฺมึ สํสฏฺวิหาเร ตสฺมึ วา โวโยคาปชฺชเน เคหสฺสิโต วิตกฺโก, อยํ ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก นาม. ลาภสกฺการสิโลกปฏิสญฺุตฺโตติ จีวราทิลาเภน เจว สกฺกาเรน จ กิตฺติสทฺเทน จ สทฺธึ อารมฺมณกรณวเสน ปฏิสํยุตฺโต. อนวญฺตฺติปฏิสญฺุตฺโตติ "อโห วต มํ ปเร น อวชาเนยฺยุํ, น โจเทตฺวา วิเหเตฺวา ^๓- กเถยฺยุนฺ"ติ เอวํ อนวญฺาตภาวปตฺถนาย สทฺธึ อุปฺปชฺชนกวิตกฺโก. โส ตสฺมึ "มา มํ ปเร อวชานึสู"ติ อุปฺปนฺนจิตฺเต ^๔- ปญฺจกามคุณสงฺขาตเคหนิสฺสิโต หุตฺวา อุปฺปนฺนวิตกฺโก อนวญฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ม.,ก. นิทฺทุกฺเข นิชฺชิณฺเณ ^๒ ฉ.ม. ทิคุณํ. เอวมุปริปิ @^๓ ฉ.ม. โสเธตฺวา วิโสเธตฺวา ^๔ ฉ.ม. อุปฺปนฺเน วิตกฺเก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๔.

ตตฺร ตตฺร สชฺชตีติ เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ ลคฺคติ. ตตฺร ตตฺร คณฺหาตีติ วุตฺตปฺปการํ อารมฺมณํ ปวิสติ. พชฺฌตีติ เตหิ เตหิ อารมฺมเณหิ สทฺธึ พชฺฌติ เอกีภวติ. อนยพฺยสนนฺติ ตตฺถ ตตฺถ อวุฑฺฒึ วินาสํ. อาปชฺชตีติ ปาปุณาติ. อามิสจกฺขุกสฺสาติ จีวราทิอามิสโลลสฺส. โลกธมฺมครุกสฺสาติ โลกุตฺตรธมฺมํ มุญฺจิตฺวา รูปาทิโลกธมฺมเมว ครุํ กตฺวา จรนฺตสฺส. อาลปนาติ วิหารํ อาคเต มนุสฺเส ทิสฺวา "กิมตฺถาย โภนฺโต อาคตา, กึ ภิกฺขู นิมนฺเตตุํ, ยทิ เอวํ คจฺฉถ, อหํ ปจฺฉโต ภิกฺขู คเหตฺวา อาคจฺฉามี"ติ เอวํ อาทิโตว ลปนา. อถ วา อตฺตานํ อุปเนตฺวา "อหํ ติสฺโส, มยิ ราชา ปสนฺโน, มยิ อสุโก จ อสุโก จ ราชมหามตฺโต ปสนฺโน"ติ เอวํ อตฺตุปนายิกา ลปนาติ อาลปนา. ลปนาติ ปุฏฺสฺส สโต วุตฺตปฺปการเมว ลปนํ. สลฺลปนาติ คหปติกานํ อุกฺกณฺเน ภีตสฺส โอกาสํ ทตฺวา สุฏฺุ ลปนา. อุลฺลปนาติ "มหากุฏุมฺพิโก มหานาวิโก มหาทานปตี"ติ เอวํ อุทฺธํ กตฺวา ลปนา. สมุลฺลปนาติ สพฺพโต ภาเคน อุทฺธํ กตฺวา ลปนา. อุนฺนหนาติ "อุปาสกา ปุพฺเพ อีทิเส กาเล นวทานํ เทถ, อิทานิ กึ น เทถา"ติ เอวํ ยาว "ทสฺสาม ภนฺเต, โอกาสํ น ลภามา"ติอาทีนิ วทนฺติ, ตาว อุทฺธํ ^๑- นหนา, เวนาติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา อุจฺฉุหตฺถํ ทิสฺวา "กุโต อาภตํ อุปาสกา"ติ ปุจฺฉติ. อุจฺฉุเขตฺตโต ภนฺเตติ. กึ ตตฺถ อุจฺฉุ มธุรนฺติ. ขาทิตฺวา ภนฺเต ชานิตพฺพนฺติ. น อุปาสกา "ภิกฺขุสฺส อุจฺฉุํ เทถา"ติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ยา เอวรูปา นิพฺเพเนฺตสฺสาปิ นิเวนกกถา, สา อุนฺนหนา. สพฺพโต ภาเคน ปุนปฺปุนํ อุนฺนหนา สมุนฺนหนา. อุกฺกาจนาติ "เอตํ กุลํ มํเยว ชานาติ, สเจ เอตฺถ เทยฺยธมฺโม อุปฺปชฺชติ, มยฺหํเยว เทตี"ติ เอวํ อุกฺขิปิตฺวา กาจนา อุกฺกาจนา, อุทฺทีปนาติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพโต ภาเคน ปน ปุนปฺปุนํ อุกฺกาจนา สมุกฺกาจนา. อนุปฺปิยภาณิตาติ ปจฺจยวเสน ปุนปฺปุนํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อุทฺธํ อุทฺธํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๕.

ปิยวจนภณนา. สณฺหวาจตาติ มุทุวจนตา. สขิลวาจตาติ มนฺทปฺปมาณยุตฺตวจนตา, สิถิลวจนตา วา. เมตฺตวาจกตาติ ^๑- อลฺลียวจนตา. อผรุสวาจตาติ มธุรวจนตา. โปราณํ ^๒- มาตาเปตฺติกนฺติ ปุเร อุปฺปนฺนํ มาตาปิตูนํ สนฺตกํ. อนฺตรหิตนฺติ ปฏิจฺฉนฺนํ ติโรภูตํ. ายามีติ ปากโฏ โหมิ. อสุกสฺส กุลูปโกติ อสุกสฺส อมจฺจสฺส กุลปยิรุปาสโก. อสุกายาติ อสุกาย อุปาสิกาย. มํ อุสฺสชฺชิตฺวาติ ^๓- มํ วิสฺสชฺชิตฺวา. [๑๖๕] ปยุตฺตนฺติ จีวราทีหิ สมฺปยุตฺตํ, ตทตฺถํ วา ปโยชิตํ. อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส สพฺโพ เหฏฺา วุตฺตนโยว. [๑๖๖] โมสวชฺเช น นิยฺเยถาติ มุสาวาเท น นิยฺเยถ. ชีวิเตนาติ ชีวิกาย. สโติ อสนฺตคุณทีปนโต น สมฺมา ภาสิตา. สพฺพโต ภาเคน สโ ปริสโ. ยํ ตตฺถาติ ยํ ตสฺมึ ปุคฺคเล. สนฺติ อสนฺตคุณทีปนํ เกราฏิยํ. สตาติ สากาโร. สาเยฺยนฺติ สภาโว. กกฺกรตาติ ปทุมนาฬสฺส วิย อปรามสนกฺขโม ผรุสภาโว. กกฺกริยนฺติปิ ตสฺเสว เววจนํ. ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยนฺติ ปททฺวเยน นิขณิตฺวา ปิตํ วิย ทฬฺหเกราฏิยํ วุตฺตํ. เกจิ ปน "กกฺกรตาติ สมฺภาวยิตฺวา วจนํ. กกฺกริยนฺติ สมฺภาวยิตฺวา วจนภาโว. ปริกฺขตฺตตาติ อลงฺกรณากาโร. ปาริกฺขตฺติยนฺติ อลงฺกรณภาโว"ติ อตฺถํ วณฺณยนฺติ. อิทํ วุจฺจตีติ อิทํ อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเยฺยํ นาม วุจฺจติ. เยน สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส กุจฺฉึ วา ปิฏฺึ วา ชานิตุํ น สกฺกา. "วาเมน สูกโร โหติ ทกฺขิเณน อชามิโค สเรน เอฬโก ^๔- โหติ วิสาเณน ชรคฺคโว"ติ ^๕- เอวํ วุตฺตยกฺขสูกรสทิโส โหติ. อติมญฺตีติ อติกฺกมิตฺวา มญฺติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สิถิลวาจตาติ ^๒ ฉ.ม. ปุราณํ ^๓ ฉ.ม. มํ อุชฺฌิตฺวาติ @^๔ ฉ.ม. เนฬโก ^๕ ที.อ. ๒/๒๖๙, อภิ.อ. ๒/๕๓๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๖.

กึ ปนายํ พหุลาชีโวติ อยํ ปน ปุคฺคโล โก นาม พหุลาชีวโก. สพฺพํ สมฺภกฺเขตีติ ลทฺธํ ลทฺธํ สพฺพํ ขาทติ. อปฺปปุญฺโติ มนฺทปุญฺโ. อปฺเปสกฺโขติ ปริวารวิรหิโต. ปญฺาสมฺปนฺโนติ สมฺปนฺนปญฺโ ปริปุณฺณปญฺโ. ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตีติ ปญฺหํ กเถติ พฺยากโรติ. [๑๖๗] สุตฺวา ทูสิโต ^๑- พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานนฺติ ฆฏฺฏิโต ^๒- ปเรหิ เตสํ สมณานํ วา ขตฺติยาทิเภทานํ วา อญฺเสํ ปุถุชนานํ พหุมฺปิ อนิฏฺวาจํ สุตฺวา. น ปฏิวชฺชาติ น ปฏิวเทยฺย. กึการณา? น หิ สนฺโต ปฏิเสนึ กโรนฺติ. กกฺขเฬนาติ ทารุเณน. สนฺโตติ นิพฺพุตกิเลสา. ปฏิเสนินฺติ ปฏิสตฺตุํ. ปฏิมลฺลนฺติ ปฏิโยธํ. ปฏิกณฺฏกนฺติ ปฏิเวรึ. ปฏิปกฺขนฺติ กิเลสปฏิปกฺขํ, กิเลสวเสน สงฺคํ น กโรนฺตีติ อตฺโถ. [๑๖๘] เอตญฺจ ธมฺมมญฺายาติ สพฺพเมตํ ยถาวุตฺตํ ธมฺมํ ตฺวา. วิจินนฺติ วิจินนฺโต. สนฺตีติ นิพฺพุตึ ตฺวาติ นิพฺพุตึ ราคาทีนํ สนฺตีติ ตฺวา. สมญฺจาติ กายสุจริตาทึ. วิสมญฺจาติ กายทุจฺจริตาทึ. ปถญฺจาติ ทสกุสลกมฺมปถํ. วิปถญฺจาติ ทสอกุสลกมฺมปถํ. สาวชฺชญฺจาติ อกุสลญฺจ. อนวชฺชญฺจาติ กุสลญฺจ. หีนปฺปณีตกณฺหสุกฺกวิญฺูครหิตวิญฺูปสตฺถนฺติ อิทมฺปิ กุสลากุสลเมว. ตตฺถ กายสุจริตาทิ สมกรณโต สมํ. กายทุจฺจริตาทิ วิสมกรณโต วิสมํ. ทสกุสลกมฺมปถา สุคติคมนปถตฺตา ปถํ. ทสอกุสลกมฺมปถา สุคติคมนปฏิปกฺขตฺตา อปายคมนปถตฺตา วิปถํ. อกุสลํ สโทสตฺตา สาวชฺชํ. กุสลํ นิทฺโทสตฺตา อนวชฺชํ. ตถา โมเหน วา โทสโมเหน วา โลภโมเหน วา สมฺปยุตฺตตฺตา หีนํ. อโลภอโทสอโมหสมฺปยุตฺตตฺตา ปณีตํ. กณฺหวิปากตฺตา กณฺหํ. สุกฺกวิปากตฺตา สุกฺกํ. พุทฺธาทีหิ วิญฺูหิ ครหิตตฺตา วิญฺูครหิตํ. เตหิ เอว โถมิตตฺตา วิญฺูปสตฺถนฺติ าตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. รุสิโต. เอวมุปริปิ ^๒ ฉ.ม. รุสิโต ฆฏฺฏิโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๗.

[๑๖๙] กึการณา นปฺปมชฺเชยฺย อิติ เจ:- อภิภู หิ โสติ คาถา. ตตฺถ อภิภูติ รูปาทีนํ อภิภวิตา. อนภิภูโตติ เตหิ อนภิภูโต. สกฺขิธมฺมํ อนีติหมทสฺสีติ ^๑- ปจฺจกฺขเมว อนีติหํ ธมฺมํ อทฺทกฺขิ. สทา นมสฺสมนุสิกฺเขติ สทา นมสฺสนฺโต ติสฺโส สิกฺขาโย สิกฺเขยฺย. เกหิจิ กิเลเสหีติ เกหิจิ ราคาทิอุปตาปกเรหิ กิเลเสหิ. อภิโภสิ เนติ เต กิเลเส อภิภวิ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว. เกวลํ ปน เอตฺถ "จกฺขูหิ เนว โลโล"ติอาทีหิ อินฺทฺริยสํวโร, "อนฺนานมโถ ปานานนฺ"ติอาทีหิ สนฺนิธิปฏิกฺเขปมุเขน ปจฺจยปฏิเสวนสีลํ, เมถุนโมสวชฺช- เปสุณิยาทีหิ ^๒- ปาติโมกฺขสํวรสีลํ, "อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณนฺ"ติอาทีหิ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ, "ฌายี น ปาทโลลสฺสา"ติ ^๓- อิมินา สมาธิ, "วิจินํ ภิกฺขู"ติ อิมินา ปญฺา, "สทา สโต สิกฺเข"ติ อิมินา ปน สงฺเขปโต ติสฺโสปิ สิกฺขา, "อถาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺย, นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺยา"ติอาทีหิ สีลสมาธิปฺปญฺานํ อุปการสงฺคณฺหนวิโนทนานิ ^๔- วุตฺตานีติ. เอวํ ภควา นิมฺมิตสฺส ปริปุณฺณปฏิปทํ วตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต ^๕- วุตฺตสทิโสเยวาภิสมโย อโหสีติ. สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา. จุทฺทสมํ. ----------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สิกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสีติ ^๒ ก. โมสวชฺเชน นิยฺเยถาติ ^๓ ก. ฌายี อสฺสาติ @^๔ ฉ.ม. อุปการานุปการสงฺคณฺหนวิโนทนานิ ^๕ ขุ.มหา. ๒๙/๓๗๔/๒๕๑ (สฺยา)

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๔๑๗-๔๒๗. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=45&A=9613&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=9613&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=699 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=7639 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=8220 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=8220 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_29