อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

หน้าที่ ๑๕๐.
    อิทานิ เนสํ ทุพฺพลการณํ ทสฺเสนฺโต "มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพลนฺ"ติอาทิมาห.
ตตฺถ มูลมฺปีติ ปติฏฺฐฏฺเฐน มูลภูตมฺปิ. อสฺสาสปสฺสาสานํ หิ กรชกาโย มูลํ.
มหาภูตานํ ๑- อวิชฺชากมฺมตณฺหาหารา. อิเมสนฺติ วุตฺตปฺปการานํ อสฺสาสาทีนํ
ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธการณวเสน ๒- วุตฺตานํ. เอเตสุ หิ เอเกกสฺมึ อสติ
ชีวิตินฺทฺริยํ น ติฏฺฐติ. ทุพฺพลนฺติ อปฺปถามํ. ปุพฺพเหตูปีติ อตีตชาติยํ อิมสฺส
วิปากวฏฺฏสฺส เหตุภูตา การณสงฺขาตา อวิชฺชาสงฺขารตณฺหุปาทานภวาปิ. อิเมสํ
ทุพฺพลา เยปิ ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลาติ เย อารมฺมณาทิสาธารณปจฺจยา. ปภวิกาติ ๓-
ปธานํ หุตฺวา อุปฺปาทิกา ตณฺหา. ๔- สหภูปีติ ๕- สหภวิกาปิ รูปารูปธมฺมา.
สมฺปโยคาปีติ เอกโต ยุตฺตาปิ อรูปธมฺมา. สหชาปีติ สทฺธึ เอกจิตฺเต อุปฺปนฺนาปิ.
ยาปิ ปโยชิกาติ จุติปฏิสนฺธิวเสน โยเชตุํ นิยุตฺตาติ ปโยชิกา, วฏฺฏมูลกา ตณฺหา.
วุตฺตเญฺหตํ "ตณฺหาทุติโย ปุริโส"ติ. ๖- นิจฺจทุพฺพลาติ นิรนฺตเรน ทุพฺพลา.
อนวฏฺฐิตาติ น อวฏฺฐิตา, โอนมิตฺวา ๗- น ฐิตา. ปริปาตยนฺติ อิเมติ อิเม อญฺญมญฺญํ
ปาตยนฺติ ขิปนฺติ. ๘- อญฺญมญฺญสฺสาติ อญฺโญ อญฺญสฺส, เอโก เอกสฺสาติ อตฺโถ.
หิอิติ การณตฺเถ นิปาโต. นตฺถิ ตายิตาติ ตายโน รกฺขโก นตฺถิ. น จาปิ ฐเปนฺติ
อญฺญมญฺญนฺติ อญฺเญ อญฺญํ ฐเปตุํ น สกฺโกนฺติ. โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น
วิชฺชตีติ โยปิ อิเมสํ อุปฺปาทโก ธมฺโม, โส อิทานิ นตฺถิ.
    น จ เกนจิ โกจิ หายตีติ โกจิ เอโกปิ กสฺสจิ วเสน น ปริหายติ. ภงฺคพฺยา ๙-
จ อิเม หิ สพฺพโสติ สพฺเพปิ หิ อิเม ขนฺธา สพฺพากาเรน ภงฺคํ ปาปุณิตุํ
ยุตฺตา. ปุริเมหิ ปภาวิตาติ อิเมหิ ๑๐- ปุพฺพเหตุปจฺจเยหิ อิเม วตฺตมานกา
อุปฺปาทิกา. เยปิ ปภวกาติ ๑๑- เยปิ อิเม วตฺตมานกา อุปฺปาทกา ปุพฺพเหตุปจฺจยา.
เต ปุเร มตาติ เต วุตฺตปฺปการปจฺจยา วตฺตมานํ อปาปุณิตฺวา ปฐมเมว มรณํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มหาภูตาทีนํ  ๒ ฉ.ม. ชีวิตินฺทฺริยปวตฺติการณวเสน  ๓ ฉ.ม. ปภาวิกาติ
@๔ ฉ.ม. ภวตณฺหา  ๕ ฉ.ม. สหภูมีติ  ๖ ขุ.อิติ. ๒๕/๑๕/๒๔๑  ๗ ฉ.ม. โอตริตฺวา
@๘ ฉ.ม.,สี. เขปยนฺติ  ๙ ฉ.ม. คนฺธพฺพา  ๑๐ ฉ.ม. ปภาวิตา อิเมติ  ๑๑ ฉ.ม. ปภาวิกา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๑.
ปตฺตา. ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ จาติ ปุริมา ปุพฺพเหตุปจฺจยาปิ จ ปจฺฉิมา
วตฺตมาเน ปจฺจยสมุปฺปนฺนาปิ จ. อญฺญมญฺญํ น กทาจิ มทฺทสํสูติ อญฺญมญฺญํ
กิสฺมิญฺจิ กาเล น ทิฏฺฐปุพฺพา. มกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต.
    จาตุมฺมหาราชิกานํ เทวานนฺติ ธตรฏฺฐวิรูฬฺหกวิรูปกฺขกุเวรสงฺขาตา จตุมฺมหาราชา
อิสฺสรา เอเตสนฺติ จาตุมฺมหาราชิกา. รูปาทีหิ ทิพฺพนฺตีติ เทวา. ๑- เต
สิเนรุปพฺพตสฺส เวมชฺเฌ โหนฺติ. เตสุ อตฺถิ ปพฺพตฏฺฐกาปิ, อตฺถิ อากาสฏฺฐกาปิ.
เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา. ขิฑฺฑาปโทสิกา มโนปโทสิกา สีตวลาหกา
อุณฺหวลาหกา จนฺทิมา เทวปุตฺโต สูริโย เทวปุตฺโตติ เอเต สพฺเพปิ
จาตุมฺมหาราชิกเทวโลกฏฺฐา เอว เตสํ จาตุมฺมหาราชิกานํ ชีวิตํ. อุปาทายาติ ปฏิจฺจ.
ปริตฺตกนฺติ วุฑฺฒิปฏิเสโธ. ๒- ปริปกฺโก วโย มยฺหํ ปริตฺตํ มม ชีวิตนฺติอาทีสุ
วิย. โถกนฺติ มนฺทกาลํ, ทีฆทิวสปฏิเสโธ. ขณิกนฺติ มนฺทกาลํ, กาลนฺตรปฏิเสโธ.
ขณิกมรณํ ขณิกชฺฌานนฺติอาทีสุ วิย. ลหุกนฺติ สลฺลหุกํ, อลสปฏิเสโธ. เอวํ
ลหุปริวตฺตนฺติอาทีสุ วิย. อิตฺตรนฺติ สีฆํ  พลวปฏิเสโธ. อิตฺตรภตฺติ
อิตฺตรสทฺธาติอาทีสุ วิย. อนทฺธนียนฺติ กาลวเสน น อทฺธานกฺขมํ. จิรํ
ทีฆมทฺธานนฺติอาทีสุ วิย. นจิรฏฺฐิติกนฺติ ทิวเส ทิวเส ๓- จิรํ น ติฏฺฐตีติ
นจิรฏฺฐิติกํ, ทิวสปฏิเสโธ. สทฺธมฺโม นจิรฏฺฐิติกนฺติอาทีสุ วิย. ๒-
    ตาวตึสานนฺติ เตตฺตึสชนา ตตฺถ อุปปนฺนาติ ตาวตึสา. อปิ จ ตาวตึสาติ
เตสํ เทวานํ นามเมวาติปิ วุตฺตํ. เตปิ อตฺถิ ปพฺพตฏฺฐกา, อตฺถิ อากาสฏฺฐกา,
เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา. ตถา ยามาทีนํ. เอกเทวโลเกปิ หิ เทวานํ
ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ อปฺปตฺตา นาม นตฺถิ. ทิพฺพสุขํ ยาตา ปยาตา
สมฺปตฺตาติ ยามา. ตุฏฺฐา ปหฏฺฐาติ ตุสิตา. ปกติปฏิยตฺตารมฺมณโต อติเรเกน
รมิตุกามกาเล ๔- ยถารุจิเต โภเค นิมฺมินิตฺวา รมนฺตีติ นิมฺมานรตี. จิตฺตวารํ
ญตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทิพฺพนฺติ กีฬนฺตีติ เทวา  ๒-๒ ฉ.ม. เอตฺถนฺตเร ปาฐา โถกํ วิสทิสา
@๓ ฉ.ม. ทิวเสน  ๔ ฉ.ม. นิมฺมิตุกามกาเล
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๒.
ปเรหิ นิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ วตฺเตนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตี. พฺรหฺมกาเย
พฺรหฺมฆฏาย นิยุตฺตาติ พฺรหฺมกายิกา. สพฺเพปิ ปญฺจโวการพฺรหฺมาโน คหิตา.
    คมนีโยติ คนฺตพฺโพ. ๑- สมฺปราโยติ ปรโลโก. โย ภิกฺขเว จิรํ ชีวติ, โส
วสฺสสตนฺติ โย จิรํ ติฏฺฐมาโน, โส วสฺสสตมตฺตํ ติฏฺฐติ. อปฺปํ วา ภิยฺโยติ
วสฺสสตโต อุปริ ๒- ติฏฺฐมาโน เทฺว วสฺสสตานิ ติฏฺฐมาโน นาม นตฺถิ. หีเฬยฺย
นนฺติ นํ ชีวิตํ อวญฺญาตํ กเรยฺย, ลามกโต จินฺเตยฺย. "หีเฬยฺยานนฺ"ติ วา ๓-
ปฐนฺติ. อจฺจยนฺตีติ อติกฺกมนฺติ. อโหรตฺตาติ รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทา. อุปรุชฺฌตีติ
ชีวิตินฺทฺริยํ นิรุชฺฌติ, อภาวํ อุปคจฺฉติ. อายุ ขียติ มจฺจานนฺติ สตฺตานํ
อายุสงฺขาโร ขยํ ยาติ. กุนฺนทีนํว โอทกนฺติ ยถา อุทกจฺฉินฺนาย กุนฺนทิยา อุทกํ,
เอวํ มจฺจานํ อายุ ขียติ. ปรมตฺถโต หิ อติปริตฺโต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโณ
เอกจิตฺตกฺขณิกมตฺโตเยว. ยถา นาม รถจกฺกํ ปวตฺตมานมฺปิ เอเกเนว เนมิปฺปเทเสน
ปวตฺตติ, ติฏฺฐมานมฺปิ เอเกเนว ติฏฺฐติ, เอวเมตํ ๔- เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ
ชีวิตํ ตสฺมึ จิตฺเต นิรุทฺธมตฺเต สตฺโต นิรุทฺโธติ วุจฺจติ.
    ธีราติ ธีรา อิติ. ปุน ธีราติ ปณฺฑิตา. ธิติมาติ ธิติ อสฺส อตฺถีติ
ธิติมา. ธิติสมฺปนฺนาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา. ธิกฺกิตปาปาติ ๕- ครหิตปาปา.
ตสฺเสว ๖- ปริยายํ ทสฺเสตุํ "ธี วุจฺจติ ปญฺญา"ติอาทิมาห. ตตฺถ ปชานาตีติ ปญฺญา.
กึ ปชานาติ? "อิทํ ทุกฺขนฺ"ติอาทินา นเยน อริยสจฺจานิ. อฏฺฐกถายํ ปน
"ปญฺญาปนวเสน ปญฺญา"ติ วุตฺตา. กินฺติ ปญฺญาเปติ? "อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา"ติ
ปญฺญาเปติ. สา จ อวิชฺชาย อภิภวนโต อธิปติยฏฺเฐน อินฺทฺริยํ, ทสฺสนลกฺขเณ
วา อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, ปญฺญาว อินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํ. สา ปเนสา
โอภาสนลกฺขณา จ ๗- ปชานนลกฺขณา จ, ยถา หิ จตุพฺภิตฺติเก เคเห รตฺติภาเค
ทีเป ชาลิเต ๘- อนฺธการํ นิรุชฺฌติ, อาโลโก ปาตุภวติ, เอวเมว โอภาสนลกฺขณา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คนฺธพฺโพ  ๒ สี. อุตฺตรึ  ๓ ฉ.ม. จ  ๔ ฉ.ม. เอวเมว
@๕ ฉ.ม. ธีกตปาปา  ๖ สี.,ฉ.ม. ตํเยว  ๗ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๘ ฉ.ม. ชลิเต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๓.
ปญฺญา. ปญฺโญภาสสโม โอภาโส นาม นตฺถิ. ปญฺญวโต หิ เอกปลฺลงฺเกน
นิสินฺนสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกาโลกา โหติ. เตนาห เถโร:-
              "ยถา มหาราช ปุริโส อนฺธกาเร เคเห เตลปฺปทีปํ ปเวเสยฺย,
         ปวิฏฺโฐ ปทีโป อนฺธการํ วิธเมติ, ๑- โอภาสํ ชเนติ, อาโลกํ วิทสฺเสติ, ๒-
         ปากฏานิ จ รูปานิ กโรติ, เอวเมว โข มหาราช ปญฺญา อุปฺปชฺชมานา
         อวิชฺชนฺธการํ วิธเมติ, วิชฺโชภาสํ ชเนติ, ญาณาโลกํ วิทสฺเสติ, ปากฏานิ
         อริยสจฺจานิ กโรติ. เอวเมว โข มหาราช โอภาสนลกฺขณา ปญฺญา"ติ.
    ยถา วา ๓- ปน เฉโก ภิสกฺโก อาตุรานํ สปฺปายาสปฺปายานิ โภชนาทีนิ
ชานาติ, เอวํ ปญฺญา อุปฺปชฺชมานา กุสลากุสลเสวิตพฺพาเสวิตพฺพหีนปฺปณีต-
กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคอปฺปฏิภาเค ธมฺเม ปชานาติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา
"ปชานาติ ปชานาตีติ โข อาวุโส ตสฺมา ปญฺญวาติ วุจฺจติ. กิญฺจ ปชานาติ?
อิทํ ทุกฺขนฺติ ปชานาตี"ติ ๔- วิตฺถาเรตพฺพํ. เอวมสฺสา ปชานนลกฺขณตา เวทิตพฺพา.
    อปโร นโย:- ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปญฺญา, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา,
กุสลิสฺสาสกฺขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย. วิสโยภาสรสา, ปทีโป วิย. อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา,
อรญฺญคตสุเทสโก วิย.
    ขนฺธธีราติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺเตนฺตีติ ขนฺธธีรา. อฏฺฐารสสุ ธาตูสุ
ญาณํ ปวตฺเตนฺตีติ ธาตุธีรา. เสเสสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เนตพฺโพ. เต ธีรา
เอวมาหํสูติ เอเต ปณฺฑิตา เอวํ กถยึสุ. กเถนฺตีติ "อปฺปกํ ปริตฺตกนฺ"ติ กถยนฺติ.
ภณนฺตีติ "โถกํ ขณิกนฺ"ติ ภาสนฺติ. ทีปยนฺตีติ "ลหุกํ อิตฺตรนฺ"ติ ปฏฺฐเปนฺติ. ๕-
โวหรนฺตีติ "อนทฺธนิกํ นจิรฏฺฐิติกนฺ"ติ นานาวิเธน พฺยาหรนฺติ. ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิทฺธํเสติ. เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. วิทํเสติ. เอวมุปริปิ  ๓ ฉ.ม. อยํ สทฺโท
@น ทิสฺสติ  ๔ ม.มู. ๑๒/๔๔๙/๔๐๑  ๕ ฉ.ม. ปติฏฺฐเปนฺติ  ๖ ฉ.ม. พฺยวหรนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๔.
    [๑๑] อิทานิ เย ตถา น กโรนฺติ, เตสํ พฺยสนุปฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต "ปสฺสามี"ติ
คาถมาห. ตตฺถ ปสฺสามีติ มํสจกฺขุอาทีหิ เปกฺขามิ. โลเกติ อปายาทิมฺหิ.
ปริผนฺทมานนฺติ อิโต จิโต จ ผนฺทมานํ. ปชํ อิมนฺติ อิมํ สตฺตนิกายํ. ๑-
ตณฺหาคตนฺติ ตณฺหาย คตํ อภิภูตํ นิปาติตนฺติ อธิปฺปาโย. ภเวสูติ กามภวาทีสุ. หีนา
นราติ หีนกมฺมนฺตา นรา. มจฺจุมุเข ลปนฺตีติ อนฺตกาเล สมฺปตฺเต มรณมุเข
ปริเทวนฺติ. อวีตตณฺหา เสติ อวิคตตณฺหา. ภวาติ กามภวาทิกา. ภเวสูติ กามภวาทิเกสุ.
อถ วา ภวาภเวสูติ ภวาภเวสุ, ปุนปฺปุนํ ภเวสูติ วุตฺตํ โหติ.
    ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนาปิ ปสฺสามีติ ทุวิธํ มํสจกฺขุ สสมฺภารจกฺขุ ปสาทจกฺขูติ.
ตตฺถ โยยํ อกฺขิกูปเก ปติฏฺฐิโต เหฏฺฐา อกฺขิกูปกฏฺฐิเกน อุปริ ภมุกฏฺฐิเกน
อุภโต อกฺขิกูเฏหิ พหิทฺธา อกฺขิกูเปหิ ๒- ปริจฺฉินฺโน อกฺขิกูปมชฺเฌ ๓-
นิกฺขนฺเตน นฺหารุสุตฺตเกน มตฺถลุงฺเคน ๔- อาพทฺโธ เสตกณฺหาติกณฺหมณฺฑลวิจิตฺโต
๕- มํสปิณฺโฑ, อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นาม. โย ปน เอตฺถ สิโต เอตฺถ ปฏิพทฺโธ จตุนฺนํ
มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท, อิทํ ปสาทจกฺขุ นาม. อิทมธิปฺเปตํ. ตเทตํ ตสฺส
สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุขฏฺฐิตานํ
สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฏฺฐมณฺฑเล สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลปิจุปฏลานิ
วิย สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ปมาณโต อูกาสิรมตฺตํ ๖- จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ
ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติ.
    ตํ จกฺขตีติ จกฺขุ, เตน มํสจกฺขุนา ปสฺสามิ. ทิพฺพจกฺขุนาติ "อทฺทสํ โข
อหํ ภิกฺขเว ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา"ติ ๗- เอวํวิเธน ทิพฺเพน จกฺขุนา.
ปญฺญาจกฺขุนาติ "วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที"ติ ๘- เอวํ อาคเตน ปญฺญาจกฺขุนา.
พุทฺธจกฺขุนาติ "อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต"ติ ๙-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สตฺตกายํ  ๒ ฉ.ม. อกฺขิโลเมหิ, อกฺขิปขุเมหิ (ปฏิสํ.อ. ๑/๘๗)
@๓ ฉ.ม. อกฺขิกูปกมชฺฌา  ๔ ฉ.ม. มตฺถลุงฺเค  ๕ ฉ.ม. เสตกณฺหมณฺฑลวิจิตฺโต
@๖ ม. มุคฺคปฏลมตฺตํ อูกาสีสมตฺตํ  ๗ ม.มู. ๑๒/๒๘๔/๒๔๕  ๘ ม.ม. ๑๓/๓๙๕/๓๗๘,
@วิ.มหา. ๔/๑๙/๑๖  ๙ ม.มู. ๑๒/๒๘๓/๒๔๕
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๕.
เอวมาคเตน พุทฺธจกฺขุนา. สมนฺตจกฺขุนาติ "สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณนฺ"ติ
๑- เอวมาคเตน สมนฺตจกฺขุนา. ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนา หตฺถตเล ฐปิตามลกํ วิย รูปคตํ
มํสจกฺขุนา. ทกฺขามีติ สญฺชานามิ ทิพฺเพน จกฺขุนา จุตูปปาตํ. โอโลเกมีติ อวโลเกมิ
ปญฺญาจกฺขุนา จตุสจฺจํ. นิชฺฌายามีติ จินฺเตมิ พุทฺธจกฺขุนา สทฺธาปญฺจมกานิ
อินฺทฺริยานิ. อุปปริกฺขามีติ สมนฺตโต อิกฺขามิ ปริเยสามิ สมนฺตจกฺขุนา ปญฺจ
เนยฺยปเถ.
    ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานนฺติ ตณฺหาจลนาย จลมานํ. อิโต ปรํ ทิฏฺฐิผนฺทนาทิ
ทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมานปริโยสานํ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว. สมฺผนฺทมานนฺติ
ปุนปฺปุนํ ผนฺทมานํ. วิปฺผนฺทมานนฺติ นานาวิเธน จลมานํ. เวธมานนฺติ กมฺปมานํ.
ปเวธมานนฺติ ปธาเนน กมฺปมานํ. สมฺปเวธมานนฺติ ปุนปฺปุนํ กมฺปมานํ. อุปสคฺเคน
วา ปทํ วฑฺฒิตํ.
    ตณฺหานุคตนฺติ ตณฺหาย อนุปวิฏฺฐํ. ตณฺหายานุสฏนฺติ ตณฺหาย อนุปตฺถฏํ.
ตณฺหายาปนฺนนฺติ ๒- ตณฺหาย นิมุคฺคํ. ตณฺหาย ปาติตนฺติ ตณฺหาย ขิตฺตํ.
"ปริปาติตนฺ"ติ วา ปาโฐ. อภิภูตนฺติ ตณฺหาย มทฺทิตํ อชฺโฌตฺถฏํ.
ปริยาทินฺนจิตฺตนฺติ เขเปตฺวา คหิตจิตฺตํ. อถ วา โอเฆน คตํ วิย ตณฺหาคตํ.
อุปาทินฺนกรูปปจฺจเยหิ ปติตฺวา คตํ วิย ตณฺหานุคตํ. อุทกปิฏฺฐึ ฉาเทตฺวา
ปตฺถฏนีลิกา อุทกปิฏฺฐิ วิย ตณฺหานุสฏํ. วจฺจกูเป นิมุคฺคํ วิย ตณฺหายาปนฺนํ.
รุกฺขคฺคโต ปติตฺวา นรเก ปติตํ วิย ตณฺหาย ปาติตํ. อุปาทินฺนกรูปสํโยคํ วิย
ตณฺหาย อภิภูตํ. อุปาทินฺนกรูปปริคฺคาหกสฺส อุปฺปนฺนวิปสฺสนํ วิย ตณฺหาย
ปริยาทินฺนจิตฺตํ. อถ วา กามจฺฉนฺเทน ตณฺหาคตํ. กามปิปาสาย ตณฺหานุคตํ. กามาสเวน
ตณฺหานุสฏํ. กามปริฬาเหน ตณฺหายาปนฺนํ. กามชฺโฌสาเนน ตณฺหาย ปาติตํ.
กาโมเฆน ตณฺหาย อภิภูตํ. กามุปาทาเนน ตณฺหาย ปริยาทินฺนจิตฺตนฺติ เอวเมเก
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.จูฬ. ๓๐/๒๑๖/๑๑๓ (สฺยา)  ๒ สี. ตณฺหาธิปนฺนนฺติ,
@ฉ.ม. ตณฺหายาสนฺนนฺติ. เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๖.
วณฺณยนฺติ. กามภเวติ กามาวจเร. รูปภเวติ รูปาวจเร. อรูปภเวติ อรูปาวจเร.
เตสํ นานตฺตํ เหฏฺฐา ปกาสิตํเยว.
    ภวาภเวสูติ ภวาภเวติ ภโวติ กามธาตุ. อภโวติ รูปารูปธาตุ. อถ วา
ภโวติ กามธาตุ รูปธาตุ. อภโวติ อรูปธาตุ. เตสุ ภวาภเวสุ. กมฺมภเวติ กมฺมวฏฺเฏ.
ปุนพฺภเวติ โปโนพฺภวิเก วิปากวฏฺเฏ. กามภเวติ กามธาตุยา. กมฺมภเวติ กมฺมวฏฺเฏ.
ตตฺถ กมฺมภโว ภาวยตีติ ภโว. กามภเว ปุนพฺภเวติ กามธาตุยา อุปปตฺติภเว
วิปากวฏฺเฏ. วิปากภโว ภวตีติ ภโว. รูปภวาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ "กามภเว
รูปภเว อรูปภเว"ติ โอกาสภวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตีสุปิ "กมฺมภเว"ติ กมฺมภวํ, ตถา
"ปุนพฺภเว"ติ อุปปตฺติภวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปุนปฺปุนํ ภเวติ อปราปรํ อุปฺปตฺติยํ.
คติยาติ ปญฺจคติยา อญฺญตราย. อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยาติ อตฺตภาวานํ อภินิพฺพตฺติยํ.
อวีตตณฺหาติ มูลปทํ. อวิคตตณฺหาติ ขณิกสมาธิ วิย ขณิกปฺปหานาภาเวน น วิคตา
ตณฺหา เอเตสนฺติ อวิคตตณฺหา. อจฺจตฺตตณฺหาติ ตทงฺคปฺปหานาภาเวน อปริจฺจตฺตา
ตณฺหาติ อจฺจตฺตตณฺหา. อวนฺตตณฺหาติ วิกฺขมฺภนปฺปหานาภาเวน น วมิตา
ตณฺหาติ ๑- อวนฺตตณฺหา. อมุตฺตตณฺหาติ อจฺจนฺตสมุจฺเฉทปฺปหานาภาเวน ๒- น มุตฺตา
ตณฺหาติ อมุตฺตตณฺหา. ๒- อปฺปหีนตณฺหาติ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานาภาเวน ๓- น ปหีนา
ตณฺหาติ อปฺปหีนตณฺหา. ๓- อปฺปฏินิสฺสฏฺฐตณฺหาติ นิสฺสรณปฺปหานาภาเวน ภเว
ปติฏฺฐิตํ อจฺจนฺตสงฺกิเลสํ ๔- อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ฐิตตฺตา
อปฺปฏินิสฺสฏฺฐตณฺหาติ.
    [๑๒] อิทานิ ยสฺมา อวิคตตณฺหาเอว ๕- ผนฺทนฺติ จ ลปนฺติ จ, ตสฺมา ตณฺหาวินเย
สมาทเปนฺโต "มมายิเต"ติ คาถมาห. ตตฺถ มมายิเตติ ตณฺหาทิฏฺฐิมมตฺเตหิ
"มมนฺ"ติ ปริคฺคหิเต วตฺถุสฺมึ. ปสฺสถาติ โสตาเร อาลปนฺโต อาห. เอตมฺปีติ
เอตมฺปิ อาทีนวํ. เสสํ ปากฏเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. น วนฺตตณฺหาติ  ๒-๒ ฉ.ม. น มุตฺตตณฺหา  ๓-๓ ฉ.ม. น ปหีนตณฺหา
@๔ ฉ.ม. อนุสยกิเลสํ  ๕ ฉ.ม....เอวํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๗.
    เทฺว มมตฺตาติ เทฺว อาลยา. ยาวตาติ ปริจฺเฉทนิยมนตฺเถ ๑- นิปาโต.
ตณฺหาสงฺขาเตนาติ ตณฺหาโกฏฺฐาเสน, สงฺขา สงฺขาตนฺติ อตฺถโต เอกํ
"สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา"ติอาทีสุ ๒- วิย. สีมกตนฺติ อปริจฺเฉทโทสวิรหิตํ
มริยาทกตํ "ติโยชนปรมํ สีมํ สมฺมนฺนิตุนฺ"ติอาทีสุ ๓- วิย. โอธิกตนฺติ
วจนปริจฺเฉทโทสวิรหิตํ ปริจฺเฉทกตสีมนฺตริกรุกฺโข วิย. ปริยนฺตกตนฺติ
ปริจฺเฉทกตํ. สีมนฺตริกรุกฺโข ปน ทฺวินฺนํ สาธารณํ, อยํ ปน เอกาพทฺธตาลปนฺติ
วิย กตนฺติ ปริยนฺตกตํ. ปริคฺคหิตนฺติ กาลนฺตเรปิ ปรายตฺตํ มุญฺจิตฺวา ๔-
สพฺพากาเรน คหิตํ. มมายิตนฺติ อาลยกตํ วสฺสูปคตํ เสนาสนํ วิย. อิทํ
มมนฺติ สมีเป ฐิตํ. เอตํ มมนฺติ ทูเร ฐิตํ. เอตฺตกนฺติ ปริกฺขารนิยมนํ
"เอตฺตกมฺปิ นปฺปฏิภาเสยฺยา"ติ วิย. เอตฺตาวตาติ ปริจฺเฉทตฺเถปิ นิปาตนิยมนํ
"เอตฺตาวตา โข มหานามา"ติ วิย. เกวลมฺปิ มหาปฐวินฺติ สกลมฺปิ มหาปฐวึ.
    อฏฺฐสตตณฺหาวิปรีตนฺติ ๕- อฏฺฐุตฺตรสตํ ตณฺหาคมนวิตฺถารํ. อฏฺฐุตฺตรสตํ กถํ
โหตีติ เจ? รูปตณฺหา ฯเปฯ ธมฺมตณฺหาติ เอวํ จกฺขุทฺวาราทีสุ ชวนวีถิยา
ปวตฺตา ตณฺหา "เสฏฺฐิปุตฺโต, พฺราหฺมณปุตฺโต"ติ เอวมาทีสุ ปิติโต ลทฺธนามา
วิย ปิตุสทิสารมฺมณภูตา. เอตฺถ จ รูปารมฺมณา ตณฺหา รูเป ตณฺหาติ รูปตณฺหา. สา
กามราคภาเวน รูปํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา กามตณฺหา. สสฺสตทิฏฺฐิสหคตราคภาเวน
"รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตนฺ"ติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา ภวตณฺหา.
อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตราคภาเวน "รูปํ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ เปจฺจ น ภวิสฺสตี"ติ ๖-
เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา วิภวตณฺหาติ เอวํ ติวิธา โหติ. ยถา จ รูปตณฺหา,
ตถา สทฺทตณฺหาทโยปีติ เอตานิ อฏฺฐารส ตณฺหาวิปรีตานิ ๗- โหนฺติ. ตานิ
อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺฐารส, พหิทฺธารูปาทีสุ อฏฺฐารสาติ ฉตฺตึส, อิติ อตีตานิ
ฉตฺตึส, อนาคตานิ ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ อฏฺฐสตํ. อชฺฌตฺติกสฺส
อุปาทาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริจฺเฉทนิยมตฺเถ
@๒ ขุ.สุ. ๒๕/๘๘๑/๕๐๖  ๓ วิ.มหา. ๔/๑๔๐/๑๕๑  ๔ สี. ปริยนฺตํ อมุญฺจิตฺวา
@๕ ฉ.ม. อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตนฺติ  ๖ ฉ.ม. ปจฺเฉทํ ภวิสฺสตีติ
@๗ ฉ.ม. ตณฺหาวิจริตานิ. เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๘.
"อสฺมี"ติ สติ, ๑- "อิตฺถสฺมี"ติ โหตีติ วา เอวมาทีนิ อชฺฌตฺติกรูปาทินิสฺสิตานิ
อฏฺฐารส, พาหิรสฺส อุปาทาย อิมินา "อสฺมี"ติ สติ, ๑- อิมินา "อิตฺถสฺมี"ติ
โหตีติ พาหิรรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺฐารสาติ ฉตฺตึส. อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส, อนาคตานิ
ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ เอวมฺปิ อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิปรีตานิ โหนฺติ.
    วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐีติ รูปาทีนํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ เอเกกสฺมึ ๒-
"รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติอาทินา ๓- นเยน จตุธา คาหวเสน ปวตฺตานิ วตฺถูนิ
กตฺวา อุปฺปนฺนา วิชฺชมานฏฺเฐน สติ ขนฺธปญฺจกสงฺขาเต กาเย ตสฺมึ กาเย ๔-
ทิฏฺฐีติ สกฺกายทิฏฺฐิ. ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐีติ "นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ
ยิฏฺฐนฺ"ติอาทินยปฺปวตฺตา มิจฺฉาทิฏฺฐิ อยาถาวทิฏฺฐิ, วิรชฺฌิตฺวา คหณโต วา วิตถา
ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อนตฺถาวหตฺตา ปณฺฑิเตหิ กุจฺฉิตา ทิฏฺฐีติปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ.
สา อโยนิโส อภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺฐานา,
อริยานมทสฺสนกามตาทิปทฏฺฐานา, ปรมวชฺชาติ ทฏฺฐพฺพา. ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา
ทิฏฺฐีติ "สสฺสโต โลโก, อสสฺสโต โลโก, อนฺตฺวา โลโก"ติอาทินยปฺปวตฺตา เอเกกํ
โกฏฺฐาสํ ปติฏฺฐํ กตฺวา คหณวเสน เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา
ทิฏฺฐิ. ยา เอวรูปา ทิฏฺฐีติ ยา เอวํชาติกา ทิฏฺฐิ. ทิฏฺฐิคตนฺติ ทิฏฺฐีสุ คตํ.
อิทํ ทสฺสนํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิอนฺโตคธตฺตาติ ทิฏฺฐิคตํ, ทิฏฺฐิเยว ทุรติกฺกมนฏฺเฐน
คหนํ ทิฏฺฐิคหนํ ติณคหนวนคหนปพฺพตคหนานิ วิย. สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเฐน ทิฏฺฐิกนฺตารํ
โจรกนฺตารวาฬกนฺตารนิรุทกกนฺตารทุพฺภิกฺขกนฺตารา วิย. สมฺมาทิฏฺฐิยา
วินิวิชฺฌนฏฺเฐน วิโลมนฏฺเฐน จ ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ. มิจฺฉาทสฺสนํ หิ อุปฺปชฺชมานํ
สมฺมาทสฺสนํ วินิวิชฺฌติ เจว วิโลเมติ จ. กทาจิ สสฺสตสฺส, กทาจิ อุจฺเฉทสฺส
คหณโต ทิฏฺฐิยา วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ. ทิฏฺฐิคติโก หิ เอกสฺมึ
ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ. กทาจิ สสฺสตํ อนุคจฺฉติ, ๕- กทาจิ อุจฺเฉทํ. ทิฏฺฐิเยว
พนฺธนฏฺเฐน สญฺโญชนนฺติ ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ. สุํสุมาราทโย วิย ปุริสํ อารมฺมณํ ทฬฺหํ
คณฺหาตีติ คาโห. ปติฏฺฐหนโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โหติ  ๒ ฉ.ม. เอเกกมฺปิ  ๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๓๐/๑๔๗
@๔ ฉ.ม. ตสฺมึ กาเยติ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ  ๕ สี. อนุวตฺตติ, ฉ.ม. อนุสฺสรติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๙.
ปติฏฺฐา โหติ. ๑- อยํ หิ พลวปฺปวตฺตภาเวน ๒- ปติฏฺฐหิตฺวา คณฺหาติ. นิจฺจาทิวเสน
อภินิวิสตีติ อภินิเวโส. ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา นิจฺจาทิวเสน ปรโต อามสตีติ
ปรามาโส. อนตฺถาวหตฺตา กุจฺฉิโต มคฺโค, กุจฺฉิตานํ วา อปายานํ มคฺโคติ
กุมฺมคฺโค. อยาถาวปถโต มิจฺฉาปโถ. ยถา หิ ทิสามูเฬฺหน "อยํ อสุกคามสฺส
นาม ปโถ"ติ คหิโตปิ ตํ คามํ น สมฺปาเปติ, เอวํ ทิฏฺฐิคติเกน "สุคติปโถ"ติ
คหิตาปิ ทิฏฺฐิ สุคตึ น ปาเปตีติ อยาถาวปถโต มิจฺฉาปโถ. มิจฺฉาสภาวโต มิจฺฉตฺตํ.
ตตฺเถว ปริพฺภมนโต ตรนฺติ เอตฺถ พาลาติ ติตฺถํ, ติตฺถญฺจ ตํ อนตฺถานญฺจ อายตนนฺติ
ติตฺถายตนํ, ติตฺถิยานํ วา สญฺชาติเทสฏฺเฐน นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน จ อายตนนฺติปิ
ติตฺถายตนํ. วิปริเยสภูโต คาโห, วิปริเยสโต วา คาโหติ วิปริเยสคฺคาโห.
อสภาวคฺคาโหติ วิปรีตคฺคาโห. "อนิจฺเจ นิจฺจนฺ"ติอาทินยปฺปวตฺตวเสน
ปริวตฺเตตฺวา คาโห วิปลฺลาสคฺคาโห. อนุปายคฺคาโห มิจฺฉาคาโห. น ยาถาวกสฺมึ ๓-
วตฺถุสฺมึ น สภาวสฺมึ วตฺถุสฺมึ ตถํ ยาถาวกํ สภาวนฺติ คาโห "อยาถาวกสฺมึ
ยาถาวกนฺ"ติ คาโห. ยาวตาติ ยตฺตกา. ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานีติ พฺรหฺมชาเล ๔- อาคตานิ
ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิ.
    อจฺเฉทสงฺกิโนปิ ผนฺทนฺตีติ อจฺฉินฺทิตฺวา ปสยฺห พลกฺกาเรน คณฺหิสฺสนฺตีติ
อุปฺปนฺนสงฺกิโนปิ จลนฺติ. อจฺฉิชฺชนฺเตปีติ ๕- วุตฺตนเยน อจฺฉิชฺชนฺเตปิ.
อจฺฉินฺเนปีติ วุตฺตนเยน อจฺฉินฺทิตฺวา คหิเตปิ. วิปริณามสงฺกิโนปีติ
ปริวตฺเตตฺวา อญฺญถาภาเวน อาสงฺกิโนปิ. วิปริณามนฺเตปีติ ปริวตฺตนกาเลปิ.
วิปริณเตปีติ วิปริวตฺติเตปิ. ผนฺทนฺตีติ จลนฺติ. สมฺผนฺทนฺตีติ สพฺพากาเรน
จลนฺติ. วิปฺผนฺทนฺตีติ วิวิธากาเรน ๖- ผนฺทนฺติ. เวธนฺตีติ ภยํ ทิสฺวา กมฺปนฺติ.
ปเวธนฺตีติ ฉมฺภิตตฺตภเยน วิเสเสน กมฺปนฺติ. สมฺปเวธนฺตีติ โลมหํสนภเยน
สพฺพากาเรน กมฺปนฺติ. ผนฺทมาเนติ อุปโยคพหุวจนํ. อปฺโปทเกติ มนฺโททเก.
ปริตฺโตทเกติ ลุฬิโตทเก. อุทกปริยาทาเนติ ขีโณทเก. พลากาหิ วาติ วุตฺตาวเสสาหิ
ปกฺขิชาตีหิ. ปริปาติยมานาติ วิหึสิยมานา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปติฏฺฐาโห  ๒ ฉ.ม....ปวตฺติภาเวน  ๓ ฉ.ม. อยาถาวกสฺมึ
@๔ ที.สี. ๙/๓๐/๑๓  ๕ ฉ.ม. อจฺฉินฺทนฺเตปีติ  ๖ ม. วิวิธา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๐.
ฆฏฺฏิยมานา. อุกฺขิปิยมานาติ กทฺทมนฺตรโต นีหริยมานา คิลิยมานา วา.
ขชฺชมานาติ ขาทิยมานา. ผนฺทนฺติ กาเกหิ. สมฺผนฺทนฺติ กุลเลหิ. วิปฺผนฺทนฺติ
พลากาหิ. เวธนฺติ ตุณฺเฑน คหิตกาเล มรณวเสน. ปเวธนฺติ วิชฺฌนกาเล.
สมฺปเวธนฺติ มรณสมีเป.
    ปสฺสิตฺวาติ อคุณํ ปสฺสิตฺวา. ตุลยิตฺวาติ คุณาคุณํ ตุลยิตฺวา. ตีรยิตฺวาติ
คุณาคุณํ วิตฺถาเรตฺวา. วิภาวยิตฺวาติ วตฺถุหานภาคึ ๑- มุญฺจิตฺวา วชฺเชตฺวา.
วิภูตํ กตฺวาติ นิปฺผตฺตึ ปาเปตฺวา อาเวณิกํ กตฺวา. อถ วา สงฺกิณฺณโทสํ โมเจตฺวา
วตฺถุวิภาคกรเณน ปสฺสิตฺวา. อปริจฺเฉทโทสํ โมเจตฺวา ปมาณกรณวเสน ตุลยิตฺวา.
วตฺถุโทสํ โมเจตฺวา วิภาคกรณวเสน ตีรยิตฺวา. สมฺโมหโทสํ โมจยิตฺวา
อคฺควิภาคกรณวเสน วิภาวยิตฺวา. ฆนโทสํ โมเจตฺวา ปกติวิภาคกรณวเสน วิภูตํ กตฺวา.
ปหายาติ ปชหิตฺวา. ปฏินิสฺสชฺชิตฺวาติ นิสฺสชฺชิตฺวา. อมมายนฺโตติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ
อาลยํ อกโรนฺโต. อคณฺหนฺโตติ ทิฏฺฐิยา ปุพฺพภาเค ปญฺญาย ตํ น คณฺหนฺโต.
อปรามสนฺโตติ วิตกฺเกน โอหนํ ๒- อกโรนฺโต. อนภินิวิสนฺโตติ ๓-
นิยาโมกฺกนฺติทิฏฺฐิวเสน นปฺปวิสนฺโต.
    อกุพฺพมาโนติ ปริคฺคาหตณฺหาวเสน อกโรนฺโต. อชนยมาโนติ โปโนพฺภวิกตณฺหาวเสน
น ชนยมาโน. ๔- อสญฺชนยมาโนติ วิเสเสน อสญฺชนยมาโน. อนิพฺพตฺตยมาโนติ
ปตฺถนาตณฺหาวเสน น นิพฺพตฺตยมาโน. อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ สพฺพากาเรน น
อภินิพฺพตฺตยมาโน. อุปสคฺควเสน วา เอตานิ ปทานิ วฑฺฒิตานิ. เอวเมตฺถ ปฐมคาถาย
อสฺสาทํ.
    [๑๓] ตโต ปราหิ จตูหิ คาถาหิ อาทีนวญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สอุปายํ
นิสฺสรณํ นิสฺสรณานิสํสญฺจ ทสฺเสตุํ, สพฺพาหิ วา เอตาหิ กามานํ อาทีนวํ
โอการํ สงฺกิเลสญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ทสฺเสตุํ "อุโภสุ
อนฺเตสู"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วตฺถุหีนตาหิ  ๒ ฉ. อูหนํ  ๓ ฉ.ม. อนภินิเวสนฺโตติ  ๔ ฉ.ม. อชนยมาโน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๑.
คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ อุโภสุ อนฺเตสูติ ผสฺสผสฺสสมุทยาทีสุ ทฺวีสุ ทฺวีสุ
ปริจฺเฉเทสุ. วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ ฉนฺทราคํ วิเนตฺวา. ผสฺสํ ปริญฺญายาติ
จกฺขุสมฺผสฺสาทิผสฺสํ, ผสฺสานุสาเรน วา ตํสมฺปยุตฺเต สพฺเพปิ อรูปธมฺเม,
เตสํ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน รูปธมฺเม จาติ สกลมฺปิ นามรูปํ ตีหิ ปริญฺญาหิ
ปริชานิตฺวา. อนานุคิทฺโธติ รูปาทีสุ สพฺพธมฺเมสุ อคิทฺโธ. ยทตฺตครหี
ตทกุพฺพมาโนติ ยํ อตฺตนา ครหติ, ตํ อกุรุมาโน. น ลิมฺปตี ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโรติ
โส เอวรูโป ธิติสมฺปนฺโน ธีโร ทิฏฺเฐสุ จ สุเตสุ จ ธมฺเมสุ ทฺวินฺนํ เลปานํ
เอเกนปิ เลเปน น ลิมฺปติ, อากาสมิว นิรุปลิตฺโต อจฺจนฺตโวทานปฺปตฺโต โหติ.
    ผสฺโส เอโก อนฺโตติ ผสฺโส เอกปริจฺเฉโท. ผุสตีติ ผสฺโส. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ,
สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน, อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโน. อยํ หิ อรูปธมฺโมปิ
สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตตีติ ผุสนลกฺขโณ. เอกเทเสน จ ๑- อนลฺลียมาโนปิ
รูปํ วิย จกฺขุํ, สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตํ ๒- อารมฺมณญฺจ สงฺฆฏฺเฏตีติ
สงฺฆฏฺฏนรโส, วตฺถารมฺมณสงฺฆฏฺฏนโต วา อุปฺปนฺนตฺตา สมฺปตฺติอตฺเถนปิ
รเสน "สงฺฆฏฺฏนรโส"ติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตเญฺหตํ อฏฺฐกถาย ๓-:-
              "จตุภูมกผสฺโส โน ผุสนลกฺขโณ นาม นตฺถิ, สงฺฆฏฺฏนรโส ปน
         ปญฺจทฺวาริโกว โหติ. ปญฺจทฺวาริกสฺส หิ ผุสนลกฺขโณติปิ สงฺฆฏฺฏน-
         รโสติปิ นาม. มโนทฺวาริกสฺส ผุสนลกฺขโณเตฺวว นามํ, น สงฺฆฏฺฏน-
         รโส"ติ.
    อิทญฺจ วตฺวา อิทํ สุตฺตํ อาภตํ:-
              "ยถา มหาราช เทฺว เมณฺฑา ยุชฺเฌยฺยุํ, ยถา เอโก เมณฺโฑ,
         เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพํ. ยถา ทุติโย เมณฺโฑ, เอวํ รูปํ ทฏฺฐพฺพํ. ยถา
         เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺฐพฺโพ. เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ ผสฺโส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกเทเสเนว  ๒ สี. วตฺถุํ  ๓ อภิ.อ. ๑/๑๕๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๒.
         สงฺฆฏฺฏนรโส จ. ยถา มหาราช เทฺว สมฺมา วชฺเชยฺยุํ, เทฺวปิ ปาณี
         วชฺเชยฺยุํ. ยถา เอโก ปาณิ, เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพํ. ยถา ทุติโย ปาณิ,
         เอวํ รูปํ ทฏฺฐพฺพํ. ยถา เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺฐพฺโพ.
         เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ ผสฺโส สงฺฆฏฺฏนรโส จา"ติ วิตฺถาโร.
    ยถา วา "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา"ติอาทีสุ ๑- จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ จกฺขุอาทินาเมน
วุตฺตานิ, เอวมิธาปิ ตานิ จกฺขุอาทินาเมน จ ๒- วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. ตสฺมา
"เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพนฺ"ติอาทีสุ เอวํ จกฺขุวิญฺญาณํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อิมินา นเยน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ สนฺเต จิตฺตารมฺมณสงฺฆฏฺฏนโต อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต
กิจฺจฏฺเฐเนว รเสน "สงฺฆฏฺฏนรโส"ติ สิทฺโธ โหติ. ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺส ๓- ปน
อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน. อยํ หิ ตตฺถ ตตฺถ "ติณฺณํ
สงฺคติ ผสฺโส"ติ เอวํ การณโยควเสน ๔- ปเวทิโตติ. อิมสฺส จ สุตฺตปทสฺส ติณฺณํ
สงฺคติยา ผสฺโสติ อยมตฺโถ, น สงฺคติมตฺตเมว ผสฺโส.
    เอวํ ปเวทิตตฺตา ปน เตเนวากาเรน ปจฺจุปฏฺฐาตีติ "สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน"ติ
วุตฺโต. ผลฏฺเฐน ปน ปจฺจุปฏฺฐาเนนปิ ๕- เวทนาปจฺจุปฏฺฐาโน นาม โหติ. เวทนํ
เหส ปจฺจุปฏฺฐาเปติ, อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. อุปฺปาทยมาโน จ ยถา พหิทฺธา
อุณฺหปจฺจโยปิ สมาโน ๖- ลาขาสงฺขาตธาตุนิสฺสิตอุสฺมา อตฺตโน นิสฺสเย มุทุภาวการี
โหติ, น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ พหิทฺธา วีตจฺฉิตงฺคารสงฺขาเต ๗- อุณฺหภาเว. เอวํ
วตฺถารมฺมณสงฺขาตอญฺญปจฺจโยปิ สมาโน จิตฺตนิสฺสิตตฺตา อตฺตโน นิสฺสยภูตํ จิตฺตํ
เอว ๘- เอส เวทนุปฺปาทโก โหติ, น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ วตฺถุมฺหิ อารมฺมเณวาติ
เวทิตพฺโพ. ตชฺเชน สมนฺนาหาเรน ปน อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขเต วิสเย อนนฺตราเยน
อุปฺปชฺชนโต เอส "อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโน"ติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๓๕๒/๓๐๒  ๒ ฉ.ม. จกฺขุอาทินาเมเนว  ๓ ฉ.ม. ติณฺณํ สนฺนิ...
@๔ ฉ.ม. การณสฺเสว วเสน  ๕ ฉ.ม. ปจฺจุปฏฺฐาเนเนส  ๖ ฉ.ม. อุณฺหปจฺจยาปิ สมานา
@๗ ฉ.ม. วีตจฺจิ...  ๘ ฉ.ม. นิสฺสยภูเต จิตฺเต เอว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๓.
    ผสฺโส ยโต สมุเทติ อุปฺปชฺชติ, โส "ผสฺสสมุทโย"ติ วุจฺจติ, วุตฺตเญฺหตํ
"สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส"ติ. ๑- อตีตทุโก กาลวเสน วุตฺโต. เวทนาทุโก "อุเปกฺขา
ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา"ติ ๒- วุตฺตตฺตา อุเปกฺขาเวทนํ สุขเมว กตฺวา
สุขทุกฺขวเสน, นามรูปทุโก รูปารูปวเสน, อายตนทุโก สํสารปฺปวตฺติวเสน,
สกฺกายทุโก ปญฺจกฺขนฺธวเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สุขยตีติ สุขา. เวทยตีติ
เวทนา. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา. นมนลกฺขณํ นามํ. รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ. จกฺขฺวายตนาทีนิ
ฉ อชฺฌตฺติกานิ. รูปายตนาทีนิ ฉ พาหิรานิ. รูปกฺขนฺธาทโย ปญฺจกฺขนฺธา
วิชฺชมานฏฺเฐน สกฺกาโย. อวิชฺชากมฺมตณฺหาอาหารผสฺสนามรูปา สกฺกายสมุทโย.
    จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ วิภาเวติ จาติ อตฺโถ.
จกฺขุโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโส. โส ปน อตฺตนา สมฺปยุตฺตาย เวทนาย
สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติ.
สุณาตีติ โสตํ. ตํ สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวฐกสณฺฐาเน
ปเทเส โสตวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติ. โสตโต
ปวตฺโต สมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส. ฆานสมฺผสฺสาทีสุปิ เอเสว นโย. ฆายตีติ ฆานํ.
ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺฐาเน ปเทเส ฆานวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ
วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติ. ชีวิตมวฺหยตีติ ๓- ชิวฺหา, สายนฏฺเฐน วา
ชิวฺหา. สา สสมฺภารชิวฺหาย อติอคฺคมูลปสฺสานิ วชฺเชตฺวา อุปริมตลมชฺเฌ
ภินฺนอุปฺปลทลคฺคสณฺฐาเน ปเทเส ชิวฺหาวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ
สาธยมานา ติฏฺฐติ. กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส.
ยาวตา อิมสฺมึ กาเย อุปาทินฺนปฺปวตฺติ นาม อตฺถิ, ตตฺถ เยภุยฺเยน กายปฺปสาโท
กายวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมาโน ติฏฺฐติ. มุนาตีติ มโน,
วิชานาตีติ อตฺโถ. มโนติ สหาวชฺชนํ ภวงฺคํ. มนโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส.
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๑/๑, อภิ.วิ. ๓๕/๒๒๕/๑๖๑  ๒ อภิ.อ. ๒/๑๙๔  ๓ ฉ.ม. ชีวิตมวฺหายตีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๔.
    ฉพฺพิธมฺปิ ผสฺสํ ทุวิธเมว โหตีติ ทสฺเสตุํ "อธิวจนสมฺผสฺโส ปฏิฆสมฺผสฺโส"ติ
อาห. มโนทฺวาริโก อธิวจนสมฺผสฺโส. ปญฺจทฺวาริโก วตฺถารมฺมณาทิปฏิเฆน
อุปฺปชฺชนโต ปฏิฆสมฺผสฺโส.
    สุขเวทนาย อารมฺมโณ ๑- สุขเวทนีโย. ทุกฺขเวทนาย อารมฺมโณ ทุกฺขเวทนีโย.
อทุกฺขมสุขเวทนาย อารมฺมโณ อทุกฺขมสุขเวทนีโย. ตตฺถ สุขยตีติ สุขํ,
ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. สุฏฺฐุ วา ขนติ, ขาทติ จ
กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ
อตฺโถ. น ทุกฺขํ น สุขนฺติ อทุกฺขมสุขํ, มกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต.
    กุสโลติอาทโย ชาติวเสน วุตฺตา. ตตฺถ กุสโลติ เอกวีสติกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺโต.
อกุสโลติ ทฺวาทสากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺโต. อพฺยากโตติ อวเสสวิปากกิริยาพฺยากตจิตฺต-
สมฺปยุตฺโต.
    ปุนพฺภวปฺปเภทวเสน นิทฺทิสนฺโต "กามาวจโร"ติอาทิมาห. จตุปญฺญาส-
กามาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺโต กามาวจโร. กามํ ปหาย รูเป อวจรตีติ รูปาวจโร,
กุสลาพฺยากตวเสน ปญฺจทสรูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺโต. กามญฺจ รูปญฺจ ปหาย อรูเป
อวจรตีติ อรูปาวจโร, กุสลาพฺยากตวเสน ทฺวาทสารูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺโต.
    อิทานิ อภินิเวสวเสน ทสฺเสนฺโต "สุญฺญโต"ติอาทิมาห. ตตฺถ สุญฺญโตติ
ราคโทสโมเหหิ สุญฺญตฺตา สุญฺญโต. ราคโทสโมหนิมิตฺเตหิ อนิมิตฺตตฺตา อนิมิตฺโต.
ราคโทสโมหปณิธีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ.
    อิทานิ วฏฺฏปริยาปนฺนอปริยาปนฺนวเสน ทสฺเสนฺโต "โลกิโย"ติอาทิมาห. โลโก
วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน วฏฺฏํ, ตสฺมึ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺโตติ โลกิโย.
อุตฺติณฺโณติ อุตฺตโร, โลเก อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตโรติ โลกุตฺตโร. ผุสนาติ
ผุสนากาโร. สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตนฺติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. อารมฺมเณ. เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๕.
    เอวํ ญาตํ กตฺวาติ เอวํ ปากฏํ กตฺวา ชานนฺโต ตีเรติ ทิสฺสติ, ๑- อุปริ
วตฺตพฺพากาเรน จินฺเตติ. อนิจฺจนฺติกตาย อาทิอนฺตวนฺตตาย จ อนิจฺจโต ตีเรติ.
อุปฺปาทวยปฏิปีฬนตาย ทุกฺขวตฺถุตาย จ ทุกฺขโต. ปจฺจยยาปนียตาย โรคมูลตาย
จ โรคโต. ทุกฺขโตสูลโยคิตาย ๒- กิเลสาสุจิปคฺฆรณตาย อุปฺปาทชราภงฺเคหิ
อุทฺธุมาตปริปกฺกปภินฺนตาย จ คณฺฑโต. ปีฬาชนกตาย อนฺโตตุทนตาย ทุนฺนีหรณียตาย
จ สลฺลโต. วิครหณียตาย ๓- อวุฑฺฒิอาวหนตาย ๔- อฆวตฺถุตาย จ อฆโต.
อเสริภาวชนกตาย อาพาธปทฏฺฐานตาย จ อาพาธโต. อวสตาย อวิเธยฺยตาย จ ปรโต.
พฺยาธิชรามรเณหิ ลุชฺชนปลุชฺชนตาย จ ปโลกโต. อเนกพฺยสนาวหนตาย อีติโต.
อวิทิตานญฺจ ๕- วิปุลานํ อนตฺถานํ อาวหนโต สพฺพูปทฺทววตฺถุตาย จ อุปทฺทวโต.
สพฺพภยานํ อากรตาย จ ทุกฺขวูปสมสงฺขาตสฺส จ ปรมสฺสาสสฺส ปฏิปกฺขภูตตาย
ภยโต. อเนเกหิ อนตฺเถหิ อนุพนฺธตาย โทสูปสณฺฐิตตาย, ๖- อุปสคฺโค วิย
อนธิวาสนารหตาย จ อุปสคฺคโต. พฺยาธิชรามรเณหิ เจว ลาภาทีหิ จ โลกธมฺเมหิ
จญฺจลิตตาย ๗- จลโต. อุปกฺกเมน เจว สรเสน จ ปภงฺคุปคมนสีลตาย ปภงฺคุโต.
สพฺพาวตฺถาวินิปาติตาย, ถิรภาวสฺส จ อภาวตาย อธุวโต. อตายนตาย เจว
อลพฺภเนยฺยเขมตาย จ อตาณโต. อลฺลียิตุํ อนรหตาย, อลฺลีนานมฺปิ จ เลณกิจฺจาการิตาย
อเลณโต. นิสฺสิตานํ ภยสารกตฺตาภาเวน อสรณโต. ยถาปริกปฺปิเตหิ ธุวสุภสุขตฺตภาเวหิ
ริตฺตตาย ริตฺตโต. ริตฺตตาเยว ตุจฺฉโต, อปฺปกตฺตา วา. อปฺปกมฺปิ หิ โลเก
"ตุจฺฉนฺ"ติ วุจฺจติ. สามินิวาสิกเวทกการกาธิฏฺฐายกวิรหิตตาย สุญฺญโต.
    สยญฺจ อสฺสามิกภาวาทิกตาย ๘- อนตฺตโต. ปวตฺติทุกฺขตาย, ทุกฺขสฺส จ
อาทีนวตาย อาทีนวโต. อถ วา อาทีนํ วาติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตีรยติ  ๒ ฉ.ม. ทุกฺขตาสูลโยคิตาย  ๓ สี. วิสหรณียตาย
@๔ ฉ.ม. อวฑฺฒิอาวหนตาย  ๕ สี. อวิปริตานญฺจ, ฉ.ม. อวิทิตานํเยว
@๖ สี. โทสสูลสณฺฐิตตาย, ฉ.โทสูปสฏฺฐตาย  ๗ ฉ.ม. ปจลิตตาย
@๘ ฉ.ม. อสามิกภาวาทิตาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๖.
กปณมนุสฺสสฺเสตํ อธิวจนํ. ขนฺธาปิ จ กปณาเยวาติ อาทีนวสทิสตาย อาทีนวโต. ชราย
เจว มรเณน จาติ เทฺวธา ปริณามปกติตาย วิปริณามธมฺมโต. ทุพฺพลตาย, เผคฺคุ วิย
สุขภญฺชนียตาย จ อสารกโต. อฆเหตุตาย อฆมูลโต. มิตฺตมุขสปตฺโต วิย วิสฺสาสฆาติตาย
วธกโต. วิคตภวตาย วิภวสมฺภูตตาย จ วิภวโต. อาสวปทฏฺฐานตาย สาสวโต.
เหตุปจฺจเยหิ อภิสงฺขตตาย สงฺขตโต. มจฺจุมารกิเลสมารานํ อามิสภูตตาย มารามิสโต.
ชาติชราพฺยาธิมรณปกติตาย ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโต. โสกปริเทวอุปายาสเหตุตาย
โสกปริเทวอุปายาสธมฺมโต. ตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตสงฺกิเลสานํ วิสยธมฺมตาย
สงฺกิเลสธมฺมโต. อวิชฺชากมฺมตณฺหาสฬายตนวเสน อุปฺปตฺติโต สมุทยโต. เตสํ อภาเวน
อตฺถงฺคมโต. ผสฺเส ฉนฺทราควเสน มธุรสฺสาเทน อสฺสาทโต. ผสฺสสฺส วิปริณาเมน
อาทีนวโต. อุภินฺนํ นิสฺสรเณน นิสฺสรณโต ตีเรตีติ สพฺเพสุ จ อิเมสุ "ตีเรตี"ติ
ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพ.
    ปชหตีติ สกสนฺตานโต นีหรติ. วิโนเทตีติ ตุทติ. พฺยนฺตีกโรตีติ ๑- วิคตนฺตํ
กโรติ. อนภาวงฺคเมตีติ อนุ อนุ อภาวํ คเมติ. อริยมคฺคสตฺเถน อุจฺฉินฺนํ
ตณฺหาวิชฺชามยํ ๒- มูลเมเตสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา. ตาลวตฺถุ วิย เนสํ วตฺถุ กตนฺติ
ตาลาวตฺถุกตา. ยถา หิ ตาลรุกฺขํ สมูลํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส วตฺถุมตฺเต ตสฺมึ ปเทเส
กเต น ปุน ตสฺส ตาลสฺส อุปฺปตฺติ ปญฺญายติ, เอวํ อริยมคฺคสตฺเถน สมูลรูปาทิรเส
อุทฺธริตฺวา เตสํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนปุพฺพภาเวน วตฺถุมตฺเต จิตฺตสนฺตาเน กเต สพฺเพปิ
เต "ตาลาวตฺถุกตา"ติ วุจฺจนฺติ. ยสฺเสโสติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส เอโส เคโธ.
สมุจฺฉินฺโนติ สมฺมาอุจฺฉินฺโน. ๓- วูปสนฺโตติ ผเลน วูปสนฺโต. ปฏิปสฺสทฺโธติ
ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหาเนน ปฏิปสฺสมฺภิโต. อุปสคฺเคน วา ปทํ วฑฺฒิตํ. อภพฺพุปฺปตฺติโกติ
ปุน อุปฺปชฺชิตุํ อภพฺโพ. ญาณคฺคินา ทฑฺโฒติ มคฺคญาณคฺคินา ฌาปิโต. อถ วา
วิสนิกฺขิตฺตํ ภาชเนน สห ฉฑฺฑิตํ วิย วตฺถุนา สห ปหีโน. มูลจฺฉินฺนวิสวลฺลิ วิย
สมูลจฺฉินฺโนติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พฺยนฺตึ กโรตีติ  ๒ ฉ.ม. ตณฺหาอวิชฺชามยํ  ๓ ฉ.ม. อุจฺฉินฺโน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๗.
สมุจฺฉินฺโน. อุทฺธเน อุทกํ สิญฺจิตฺวา นิพฺพาปิตองฺคารํ วิย วูปสนฺโต.
นิพฺพาปิตองฺคาเร ปติตอุทกผุสิตํ วิย ปฏิปสฺสทฺโธ. องฺกุรุปฺปตฺติยา เหตุจฺฉินฺนํ
พีชํ วิย อภพฺพุปฺปตฺติโก. อสนิปาตวิสรุกฺโข วิย หิ ๑- ญาณคฺคินา ๒- ทฑฺโฒติ
เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
    วีตเคโธติ อิทํ สกภาวปริจฺจชนวเสน วุตฺตํ. วิคตเคโธติ อิทํ อารมฺมเณ
สาลยภาวปริจฺจชนวเสน. จตฺตเคโธติ ๓- อิทํ ปุน อนาทิยนภาวทสฺสนวเสน.
มุตฺตเคโธติ อิทํ สนฺตติโต วินิโมจนวเสน. ปหีนเคโธติ อิทํ มุตฺตสฺสาปิ กฺวจิ
อนวฏฺฐานทสฺสนวเสน. ปฏินิสฺสฏฺฐเคโธติ อิทํ อาทินฺนปุพฺพสฺส นิสฺสคฺคทสฺสนวเสน
วุตฺตํ. วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโคติ ๔- วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํ. ตตฺถ
คิชฺฌนวเสน เคโธ. รญฺชนวเสน ราโค. นิจฺฉาโตติ นิตฺตโณฺห. "นิจฺฉโท"ติปิ
ปาโฐ, ตณฺหาฉทนวิรหิโตติ อตฺโถ. นิพฺพุโตติ นิพฺพุตสภาโว. สีติภูโตติ สีตสภาโว.
สุขปฏิสํเวทีติ กายิกเจตสิกสุขํ อนุภวนสภาโว. พฺรหฺมภูเตนาติ อุตฺตมสภาเวน.
อตฺตนาติ จิตฺเตน.
    กตตฺตา จาติ ปาปกมฺมานํ กตภาเวน จ. อกตตฺตา จาติ กุสลานํ อกตภาเวน
จ. กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริตนฺติอาทโย ทฺวารวเสน อวิรติวิรติวเสน
กมฺมปถวเสน จ วุตฺตา. สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการีติอาทโย จตุปาริสุทฺธิสีลวเสน.
ชาคริยมนนุยุตฺโตติ ปญฺจชาครณวเสน. สติสมฺปชญฺเญนาติ สาตฺถกาทิสมฺปชญฺญวเสน.
จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติอาทโย โพธิปกฺขิยธมฺมา โลกิยโลกุตฺตรวเสน. ทุกฺขํ
เม อปริญฺญาตนฺติอาทโย จตฺตาโร อริยสจฺจวเสน วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. เต อตฺถโต
ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา ปากฏาเยว.
    ธีโร ปณฺฑิโตติ สตฺต ปทา วุตฺตตฺถาเยว. อปิ จ ทุกฺเข อกมฺปิยฏฺเฐน
ธีโร. สุเข อนุปฺปิลวนฏฺเฐน ๕- ปณฺฑิโต. ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถ กตปริจยฏฺเฐน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ม. ปริญฺญาคฺคินา  ๓ ก. วนฺตเคโธติ
@๔ ฉ.ม. วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโคติ  ๕ ฉ.ม. อนุปฺปิลวฏฺเฐน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๘.
ปญฺญวา. อตฺตตฺถปรตฺเถ นิจฺจลฏฺเฐน พุทฺธิมา. คมฺภีรอุตฺตานตฺเถ อปจฺโจสกฺกนฏฺเฐน
ญาณี. คุฬฺหปฏิจฺฉนฺนตฺเถ โอภาสนฏฺเฐน วิภาวี. นิกฺกิเลสพฺยาวธานฏฺเฐน ๑-
ตุลาสทิโสติ เมธาวี. น ลิมฺปตีติ สชาติยา น ลิมฺปติ อากาเส เลขา วิย. น
สํลิมฺปตีติ ๒- วิเสเสน น ลิมฺปติ. น อุปลิมฺปตีติ สญฺโญโค หุตฺวาปิ น ลิมฺปติ
หตฺถตเล เลขา วิย. อลิตฺโตติ สญฺโญโค หุตฺวาปิ น กิลิสฺสติ กาสิกวตฺเถ
ฐปิตมณิรตนํ วิย. อสํลิตฺโตติ ๓- วิเสเสน น ๔- กิลิสฺสติ มณิรตเน
ปลิเวฐิตกาสิกวตฺถํ วิย. อนุปลิตฺโตติ อุปคนฺตฺวาปิ น อลฺลียติ โปกฺขรปตฺเต
อุทกพินฺทุ วิย. นิกฺขนฺโตติ พหิ นิกฺขนฺโต พนฺธนาคารโต ปลาโต วิย. นิสฺสฏฺโฐติ
วิปฺปหีโน ๕- อมิตฺตสฺส ปฏิจฺฉาทิตกิลิฏฺฐวตฺถํ วิย. ๖- วิปฺปมุตฺโตติ สุฏฺฐุ
มุตฺโต คยฺหูปเค วตฺถุมฺหิ รตึ นาเสตฺวา ปุน นาคมนํ วิย. วิสญฺญุตฺโตติ ๗-
กิเลเสหิ เอกโต น ยุตฺโต พฺยาธินา มุตฺตคิลาโน วิย. วิมริยาทิกเตน เจตสาติ
วิคตมริยาทกเตน จิตฺเตน, สพฺพภเวน สพฺพารมฺมเณน สพฺพกิเลเสหิ ๘- มุตฺตจิตฺเตนาติ
อตฺโถ.
    [๑๔] สญฺญํ ปริญฺญาติ คาถาย ปน อยํ สงฺเขปตฺโถ:- น เกวลญฺจ ผสฺสเมว,
อปิ จ โข ปน กามสญฺญาทิเภทํ สญฺญํ, สญฺญานุสาเรน วา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
นามรูปํปิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา อิมาย ปฏิปทาย จตุพฺพิธมฺปิ วิตเรยฺย โอฆํ,
ตโต โส ติณฺโณโฆ ตณฺหาทิฏฺฐิปริคฺคเหสุ ตณฺหาทิฏฺฐิกิเลสปฺปหาเนน ๙- อนุปลิตฺโต
ขีณาสวมุนิ ราคาทิสลฺลานํ อพฺพูฬฺหตฺตา อพฺพูฬฺหสลฺโล สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา
อปฺปมตฺโต จรํ ปุพฺพภาเค วา อปฺปมตฺโต จรนฺโต เตน อปฺปมาทจาเรน อพฺพูฬฺหสลฺโล
หุตฺวา สกปรตฺตภาวาทิเภทํ นาสึสติ โลกมิมํ ปรญฺจ, อญฺญทตฺถุ จริมจิตฺตนิโรธา
นิรุปาทาโนว ชาตเวโท ปรินิพฺพาตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ
ธมฺมเนตฺติฐปนเมว กโรนฺโต, น ตุ อิมาย เทสนาย มคฺคํ วา ผลํ วา อุปฺปาเทสิ
ขีณาสวสฺส เทสิตตฺตาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นิกฺกิเลสปทานฏฺเฐน, ฉ.ม. นิกฺกิเลสพฺยวทานฏฺเฐน  ๒ ฉ.ม.,ก. น ปลิมฺปตีติ
@๓ ฉ.ม. อปลิตฺโตติ  ๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๕ ฉ.ม. นิสฺสโฏติ ปาปปหีโน
@๖ ฉ.ม. ปฏิจฺฉาปิตกิลิฏฺฐวตฺถุ วิย  ๗ ก. วิสํยุตฺโตติ  ๘ สี. สพฺพกิเลเสน เอกโต
@น ยุตฺเตน  ๙ ม. ตณฺหาทิฏฺฐิเลปปฺปหาเนน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๙.
    นีลาทิเภทํ อารมฺมณํ สญฺชานาตีติ สญฺญา. สา สญฺชานนลกฺขณา,
ปจฺจาภิญฺญาณรสา. จตุภูมกสญฺญา หิ โน สญฺชานนลกฺขณา นาม นตฺถิ, สพฺพา
สญฺชานนลกฺขณาว. ยา ปเนตฺถ อภิญฺญาเณน สญฺชานาติ, สา ปจฺจาภิญฺญาณรสา
นาม โหติ. ตสฺสา วฑฺฒกิสฺส ทารุมฺหิ อภิญฺญาณํ กตฺวา ปุน เตน อภิญฺญาเณน
ตสฺส ๑- ปจฺจาภิชานนกาเล, ปุริสสฺส กาฬติลกาทิอภิญฺญาณํ สลฺลกฺเขตฺวา
ปุน เตน อภิญฺญาเณน "อสุโก นาม เอโส"ติ ตสฺส ปจฺจาภิชานนกาเล,
รญฺโญ ปิฬนฺธนโคปกภณฺฑาคาริกสฺส ตสฺมึ ตสฺมึ ปิฬนฺธเน นามปณฺณกํ
พนฺธิตฺวา "อสุกํ ปิฬนฺธนํ นาม อาหรา"ติ วุตฺเต ทีปํ ชาเลตฺวา สารคพฺภํ
ปวิสิตฺวา ปณฺณํ วาเจตฺวา ตสฺส ตสฺเสว ปิฬนฺธนสฺส อาหรณกาเล จ ปวตฺติ
เวทิตพฺพา.
    อปโร นโย:- สพฺพสงฺคาหิกวเสน หิ สญฺชานนลกฺขณา สญฺญา, ปุน
สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน
อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺฐานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิย, อารมฺมเณ อโนคาฬฺหวุตฺติตาย
อจิรฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานา วา วิชฺชุ วิย, ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา ติณปุริสเกสุ
มิคโปตกานํ ปุริโสติ ๒- อุปฺปนฺนสญฺญา วิย. ยา ปเนตฺถ ญาณสมฺปยุตฺตา โหติ,
สา ญาณเมว อนุวตฺตติ สสมฺภารปฐวีอาทีสุ เสสธมฺมา ปฐวีอาทีนิ วิยาติ
เวทิตพฺพา.
    กามปฏิสํยุตฺตา สญฺญา กามสญฺญา. พฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา สญฺญา พฺยาปาทสญฺญา.
วิหึสาปฏิสํยุตฺตา สญฺญา วิหึสาสญฺญา. เตสุ เทฺว สตฺเตสุปิ สงฺขาเรสุปิ
อุปฺปชฺชนฺติ. กามสญฺญา หิ ปิเย มนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา วิตกฺเกนฺตสฺส
อุปฺปชฺชติ. พฺยาปาทสญฺญา อปฺปิเย อมนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา กุชฺฌิตฺวา
โอโลกนกาลโต ปฏฺฐาย ยาว วินาสนา อุปฺปชฺชติ. วิหึสาสญฺญา สงฺขาเรสุ น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตํ  ๒ ฉ.ม. ปุริสาติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๐.
อุปฺปชฺชติ. สงฺขาโร หิ ทุกฺขาเปตพฺโพ นาม นตฺถิ. "อิเม สตฺตา หญฺญนฺตุ
วา, อุจฺฉิชฺชนฺตุ วา, วินสฺสนฺตุ วา, มา วา อเหสุนฺ"ติ จินฺตนกาเล ปน สตฺเตสุ
อุปฺปชฺชติ. เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺตา สญฺญา เนกฺขมฺมสญฺญา, สา อสุภปุพฺพภาเค
กามาวจรา โหติ, อสุภฌาเน รูปาวจรา, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล
โลกุตฺตรา. อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา สญฺญา อพฺยาปาทสญฺญา, สา เมตฺตาปุพฺพภาเค
กามาวจรา โหติ, เมตฺตาฌาเน รูปาวจรา, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล
โลกุตฺตรา. อวิหึสาปฏิสํยุตฺตา สญฺญา อวิหึสาสญฺญา, สา กรุณาปุพฺพภาเค กามาวจรา,
กรุณาฌาเน รูปาวจรา, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตรา. ยทา
อโลโภ สีสํ โหติ, ตทา อิตเร เทฺว ตทนฺวายิกา ภวนฺติ. ยทา เมตฺตา สีสํ โหติ,
ตทา อิตเร เทฺว ตทนฺวายิกา ภวนฺติ. ยทา กรุณา สีสํ โหติ, ตทา อิตเร เทฺว
ตทนฺวายิกา ภวนฺตีติ. รูปารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา สญฺญา รูปสญฺญา.
สทฺทสญฺญาทีสุปิ เอเสว นโย. อิทํ ตสฺสาเยว อารมฺมณโต นามํ. อารมฺมณานํ
วุตฺตตฺตา จกฺขุสมฺผสฺสชาทิวตฺถูนิปิ วุตฺตาเนว โหนฺติ.
    ยา เอวรูปา สญฺญาติ อญฺญาปิ "ปฏิฆสมฺผสฺสชา สญฺญา อธิวจนสมฺผสฺสชา
สญฺญา"ติ เอวมาทิกา เวทิตพฺพา. ตตฺถ อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญาติปิ ปริยาเยน
ฉทฺวาริกาเยว. ตโย หิ อรูปิโน ขนฺธา สยํ ปิฏฺฐิวฏฺฏกา หุตฺวา อตฺตโน ๑-
สหชาตสญฺญาย "อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญา"ติ นามํ กโรนฺติ, นิปฺปริยาเยน ปน
ปฏิฆสมฺผสฺสชา สญฺญา นาม ปญฺจทฺวาริกา สญฺญา, อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญา
นาม มโนทฺวาริกา สญฺญา. เอตา อติเรกา สญฺญา ปริคฺคหิตาติ เวทิตพฺพา.
    สญฺญาติ สภาวนามํ. สญฺชานนาติ สญฺชานนากาโร. สญฺชานิตตฺตนฺติ
สญฺชานิตภาโว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อตฺตนา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๑.
    อวิชฺโชฆนฺติ ปูเรตุํ อยุตฺตฏฺเฐน กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ
อตฺโถ. ตํ อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชา. ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม,
ตํ วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา. ขนฺธานํ ราสฏฺฐํ, อายตนานํ อายตนฏฺฐํ, ธาตูนํ
สุญฺญฏฺฐํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺฐํ, สจฺจานํ ตถฏฺฐํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา.
ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ ๑- อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติปิ อวิชฺชา.
อนฺตวิรหิเต สํสาเร โยนิคติภววิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชา.
ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุ อิตฺถิปุริสาทีสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ
อวิชฺชา. อปิ จ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺนานญฺจ ๒- ธมฺมานํ
ฉาทนโตปิ อวิชฺชา, ตํ อวิชฺโชฆํ. กาโมฆวเสน อุตฺตเรยฺย. ภโวฆวเสน ปตเรยฺย.
ทิฏฺโฐฆวเสน สมติกฺกเมยฺย. อวิชฺโชฆวเสน วีติวตฺเตยฺย. อถ วา โสตาปตฺติมคฺเคน
ปหานวเสน อุตฺตเรยฺย. สกทาคามิมคฺเคน ปหานวเสน ปตเรยฺย. อนาคามิมคฺเคน
ปหานวเสน สมติกฺกเมยฺย. อรหตฺตมคฺเคน ปหานวเสน วีติวตฺเตยฺย. อถ วา
"ตเรยฺยาทิปญฺจปทํ ตทงฺคาทิปญฺจปฺปหาเนน โยเชตพฺพนฺ"ติ เกจิ วทนฺติ.
    "โมนํ วุจฺจติ ญาณนฺ"ติ วตฺวา ตํ ปเภทโต ทสฺเสตุํ "ยา ปญฺญา
ปชานนา"ติอาทิมาห. ตํ วุตฺตนยเมว ฐเปตฺวา "อโมโห ธมฺมวิจโย"ติ ปทํ. อโมโห
กุสเลสุ ธมฺเมสุ อภาวนาย ปฏิปกฺโข ภาวนาเหตุ. อโมเหน อวิปรีตํ คณฺหาติ
มูฬฺหสฺส วิปรีตคฺคหณโต. อโมเหน ยาถาวํ ยาถาวโต ธาเรนฺโต ยถาสภาเว ปวตฺตติ.
มูโฬฺห หิ "ตจฺฉํ อตจฺฉํ, อตจฺฉญฺจ ตจฺฉนฺ"ติ คณฺหาติ, ตถา อิจฺฉิตาลาภทุกฺขํ
โหติ. ๓- อมูฬฺหสฺส "ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา"ติ เอวมาทิปจฺจเวกฺขณสมฺภวโต มรณทุกฺขํ
น โหติ. สมฺโมหมรณํ หิ ทุกฺขํ, น จ ตํ อมูฬฺหสฺส โหติ, ปพฺพชิตานํ สุขสํวาโส
โหติ, ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติ น โหติ. โมเหน หิ นิจฺจสมฺมูฬฺหา ติรจฺฉานโยนึ
อุปปชฺชนฺติ. โมหปฏิปกฺโข จ อโมโห โมหวเสน อมชฺฌตฺตภาวสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ จตุพฺพิธํ จตุพฺพิธํ (ปฏิสํ.อ. ๑/๙๘-๙๙)  ๒ ฉ.ม. วตฺถารมฺมณานํ
@ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานญฺจ  ๓ ฉ.ม. น โหติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๒.
อภาวกโร. อโมเหน อวิหึสาสญฺญา ธาตุสญฺญา มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชนํ,
ปจฺฉิมคนฺถทฺวยสฺส ๑- ปเภทนญฺจ โหติ. ปจฺฉิมานิ เทฺว สติปฏฺฐานานิ ตสฺเสว
อานุภาเวน อิชฺฌนฺติ. อโมโห ทีฆายุกตาย ปจฺจโย โหติ. อสมฺมูโฬฺห หิ หิตาหิตํ
ญตฺวา อหิตํ ปริวชฺเชนฺโต หิตญฺจ ปฏิเสวมาโน ทีฆายุโก โหติ, อตฺตสมฺปตฺติยา
อปริหีโน โหติ. อมูโฬฺห หิ อตฺตโน หิตเมว กโรนฺโต อตฺตานํ สมฺปาเทติ,
อริยวิหารสฺส ปจฺจโย โหติ, อุทาสินปกฺเขสุ นิพฺพุโต โหติ อมูฬฺหสฺส
สพฺพาภิสงฺกิตาย ๒- อภาวโต. อโมเหน อนตฺตทสฺสนํ โหติ. อมูโฬฺห หิ
ยาถาวคหณกุสโล อปริณายกํ ขนฺธปญฺจกํ อปริณายกโต พุชฺฌติ. ยถา จ เอเตน
อนตฺตทสฺสนํ, เอวํ อนตฺตทสฺสเนน อโมโห. ๓- โก หิ นาม อตฺตสุญฺญตํ พุชฺฌิตฺวา
ปุน สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺยาติ.
    เตน ญาเณน สมนฺนาคโตติ เอเตน วุตฺตปฺปกาเรน ญาเณน สมงฺคีภูโต เสกฺขาทโย
มุนิ. โมนปฺปตฺโตติ ปฏิลทฺธญาเณน ๔- มุนิภาวํ ปตฺโต. ตีณีติ คณนปริจฺเฉโท.
โมเนยฺยานีติ มุนิภาวกรา โมเนยฺยกรา ปฏิปทา ธมฺมา. กายโมเนยฺยนฺติอาทีสุ
วิญฺญตฺติกายรูปกายวเสน ปญฺญาเปตพฺพํ กายโมเนยฺยํ. วิญฺญตฺติวาจาสทฺทวาจาวเสน
ปญฺญาเปตพฺพํ วจีโมเนยฺยํ. มโนทฺวาริกจิตฺตาทิวเสน ปญฺญาเปตพฺพํ มโนโมเนยฺยํ.
ติวิธกายทุจฺจริตานํ ปหานนฺติ ปาณาติปาตาทิติวิธานํ กายโต ปวตฺตานํ ทุฏฺฐุ
จริตานํ ปชหนํ. กายสุจริตนฺติ กายโต ปวตฺตํ สุฏฺฐุ จริตํ. กายารมฺมเณ ญาณนฺติ
กายํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิจฺจาทิวเสน ปวตฺตํ กายารมฺมเณ ญาณํ. กายปริญฺญาติ
กายํ ญาตตีรณปฺปหานปริญฺญาหิ ชานนวเสน ปวตฺตํ ญาณํ. ปริญฺญาสหคโต มคฺโคติ
อชฺฌตฺติกํ กายํ สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค ปริญฺญาสหคโต. กาเย ฉนฺทราคสฺส
ปหานนฺติ กาเย ตณฺหาฉนฺทราคสฺส ปชหนํ. ๕- กายสงฺขารนิโรโธติ อสฺสาสปสฺสาสานํ
นิโรโธ อาวรโณ, จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติสมาปชฺชนํ. วจีสงฺขารนิโรโธติ วิตกฺกวิจารานํ
นิโรโธ อาวรโณ,
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปจฺฉิมคณฺฐทฺวยสฺส  ๒ ฉ.ม. สพฺพาภิสงฺคตาย  ๓ ฉ.ม. เอวํ อตฺตทสฺสนํ โมเหน
@๔ ฉ.ม. ปฏิลทฺธญาโณ  ๕ สี.,ม. กายฉนฺทราคสฺส ปหานนฺติ กายตณฺหาฉนฺทราคสฺส ปชหนํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๓.
ทุติยชฺฌานสมาปตฺติสมาปชฺชนํ. จิตฺตสงฺขารนิโรโธติ สญฺญาเวทนานํ นิโรโธ
อาวรโณ, สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนํ.
    ปฐมคาถาย กายมุนินฺติอาทีสุ กายทุจฺจริตปฺปหานวเสน กายมุนิ. วจีทุจฺจริตปฺ-
ปหานวเสน วาจามุนิ. มโนทุจฺจริตปฺปหานวเสน มโนมุนิ. สพฺพากุสลปฺปหานวเสน
อนาสวมุนิ. โมเนยฺยสมฺปนฺนนฺติ ชานิตพฺพํ ชานิตฺวา ผเล ฐิตตฺตา โมเนยฺยสมฺปนฺนํ.
อาหุ สพฺพปฺปหายินนฺติ สพฺพกิเลเส ปชหิตฺวา ฐิตตฺตา สพฺพปฺปหายินํ กถยนฺติ.
    ทุติยคาถาย นินฺหาตปาปกนฺติ โย อชฺฌตฺตพหิทฺธสงฺขาเต สพฺพสฺมิมฺปิ
อายตเน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน อุปฺปตฺติรหานิ สพฺพปาปกานิ มคฺคญาเณน
นินฺหาย โธวิตฺวา ฐิตตฺตา นินฺหาตปาปกํ อาหูติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. อคารมชฺเฌ
วสนฺตา  อาคารมุนโย ๑- ปพฺพชฺชุปคตา อนาคารมุนโย. สตฺต ๒- เสกฺขา เสกฺขมุนโย.
อรหนฺโต อเสกฺขมุนโย. ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนโย. สมฺมาสมฺพุทฺธา มุนิมุนโย.
    ปุน กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาวเสน "กตเม อาคารมุนโย"ติ อาห. อาคาริกาติ กสิโครกฺขาทิ-
อคาริกกมฺเม นิยุตฺตา. ทิฏฺฐปทาติ ทิฏฺฐนิพฺพานา. วิญฺญาตสาสนาติ วิญฺญาตํ
สิกฺขตฺตยสาสนํ เอเตสนฺติ วิญฺญาตสาสนา. อนาคาราติ กสิโครกฺขาทิอคาริยกมฺมํ
เอเตสํ นตฺถีติ ปพฺพชิตา "อนาคารา"ติ วุจฺจนฺติ. สตฺต เสกฺขาติ โสตาปนฺนาทโย
สตฺต. ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขนฺตีติ เสกฺขา. อรหนฺโต น สิกฺขนฺตีติ อเสกฺขา. ตํ ตํ
การณํ ปฏิจฺจ เอกกาว อนาจริยกาว จตุสจฺจํ พุชฺฌิตวนฺโตติ ปจฺเจกพุทฺธา
ปจฺเจกมุนโย.
    มุนิมุนโย วุจฺจนฺติ ตถาคตาติ เอตฺถ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา
ตถาคโต:- ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ
ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต,
ตถาวาทิตาย ๓- ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อคารมุนิโน. เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. ตตฺถ  ๓ ฉ.ม. ตถวาทิตาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๔.
    กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา
ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา. กึ วุตฺตํ โหติ? เยนาภินีหาเรน ปุริมกา ภควนฺโต
อาคตา, เตเนว อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. อถ วา ยถา ปุริมกา ภควนฺโต
ทานสีลเนกฺขมฺมปญฺญาวีริยขนฺติสจฺจาธิฏฺฐานเมตฺตุเปกฺขาสงฺขาตา ทส ปารมิโย ทส
อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึสปารมิโย ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคนยนธน-
รชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ปุพฺพโยคปุพฺพ-
จริยธมฺมกฺขานญาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา พุทฺธิจริยาย โกฏึ ปตฺวา อาคตา, ตถา
อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. ยถา จ ปุริมกา ภควนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน,
จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน, จตฺตาโร อิทฺธิปาเท, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต
โพชฺฌงฺเค, อริยมฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา ปูเรตฺวา อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ
ภควา อาคโต. เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต.
                   ยถา จ ทีปงฺกรพุทฺธอาทโย
                   สพฺพญฺญุภาวํ มุนโย อิธาคตา
                   ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต
                   ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาติ. (๑)
    กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา ปุริมกา ภควนฺโต คตา.
กถญฺจ เต คตา? เต หิ สมฺปติชาตา สเมหิ ปาเทหิ ปฐวิยํ ปติฏฺฐาย อุตฺตราภิมุขา
สตฺตปทวีติหาเรน คตา. ยถาห:-
              สมฺปติชาโต อานนฺท โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปฐวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา
         อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ, เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน
         สพฺพา จ ทิสา อนุวิโลเกติ, อาสภิญฺจ วาจํ ภาสติ "อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส
         เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ
         ปุนพฺภโว"ติ. ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๓๑/๑๓, ม.อุ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๕.
    ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. ยํ
หิ โส สมฺปติชาโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺฐาติ, อิทมสฺส จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส
ปุพฺพนิมิตฺตํ. อุตฺตรมุขภาโว ปนสฺส สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. สตฺต-
ปทวีติหาโร สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส. "สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา"ติ ๑- เอตฺถ
วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน สพฺพติตฺถิยนิมฺมทนสฺส. ๒- เสตจฺฉตฺตธารณํ อรหตฺตวิมุตฺติ-
วรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส. สพฺพทิสานุวิโลกนํ สพฺพญฺญุตานาวรณญาณปฏิลาภสฺส.
อาสภิวาจาภาสนํ ปน อปฺปฏิวตฺติยวรธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ตถา อยํ
ภควาปิ คโต. ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ เตสํเยว วิเสสาธิคมานํ
ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. เตนาหุ โปราณา:-
                   "มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา
                   สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ
                   โส วิกฺกมี สตฺต ปทานิ โคตโม
                   เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู.
                   คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม
                   ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต
                   อฏฺฐงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยิ
                   สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต"ติ. ๓-
    เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโต.
    อถ วา ยถา ปุริมกา ภควนฺโต, อยมฺปิ ภควา ตเถว เนกฺขมฺเมน ๔- กามจฺฉนฺทํ
ฯเปฯ ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณ ฯเปฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน
สพฺพกิเลเส ปหาย คโต, เอวมฺปิ ตถา คโตติ ตถาคโต. (๒)
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๖๙๔/๔๗๐  ๒ สี.,ม. สพฺพติตฺถิยนิมฺมถนสฺส
@๓ ปฏิสํ.อ. ๑/๒๒๓  ๔ ก. นิกฺขเมน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๖.
    กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ปฐวีธาตุยา กกฺขฬตฺตลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ,
อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ, เตโชธาตุยา อุณฺหตฺตลกฺขณํ, วาโยธาตุยา
วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺฐลกฺขณํ, วิญฺญาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํ.
    รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, สญฺญาย สญฺชานนลกฺขณํ,
สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณํ.
    วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ, ปีติยา ผรณลกฺขณํ,
สุขสฺส สาตลกฺขณํ, จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ.
    สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ, วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหณลกฺขณํ, ๑-
สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส
ปชานนลกฺขณํ.
    สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ, วีริยพลสฺส โกสชฺเช, สติพลสฺส
มุฏฺฐสฺสจฺเจ, สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ, ปญฺญาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํ.
    สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยลกฺขณํ,
วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ,
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมลกฺขณํ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ,
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํ.
    สมฺมาทิฏฺฐิยา ทสฺสนลกฺขณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, สมฺมาวาจาย
ปริคฺคหณลกฺขณํ, ๒- สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมาอาชีวสฺส โวทานลกฺขณํ,
สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหณลกฺขณํ, สมฺมาสติยา อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมาสมาธิสฺส
อวิกฺเขปลกฺขณํ.
    อวิชฺชาย อญฺญาณลกฺขณํ, สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณํ,
นามสฺส นมนลกฺขณํ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, สฬายตนสฺส อายตนลกฺขณํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปคฺคหลกฺขณํ. เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. ปริคฺคหลกฺขณํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๗.
ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, ตณฺหาย เหตุลกฺขณํ, อุปาทานสฺส
คหณลกฺขณํ, ภวสฺส อายูหนลกฺขณํ, ชาติยา นิพฺพตฺติลกฺขณํ, ชราย ชีรณลกฺขณํ,
มรณสฺส จุติลกฺขณํ.
    ธาตูนํ สุญฺญตลกฺขณํ, อายตนานํ อายตนลกฺขณํ, สติปฏฺฐานานํ อุปฏฺฐานลกฺขณํ,
สมฺมปฺปธานานํ ปทหนลกฺขณํ, อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ, อินฺทฺริยานํ
อธิปติลกฺขณํ, พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ, โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ, มคฺคสฺส
เหตุลกฺขณํ.
    สจฺจานํ ตถลกฺขณํ, สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ,
สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ, ยุคนทฺธานํ อนติวตฺตนลกฺขณํ.
    สีลวิสุทฺธิยา สํวรณลกฺขณํ, จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ, ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยา
ทสฺสนลกฺขณํ, ขเย ญาณสฺส สมุจฺเฉทลกฺขณํ, อนุปฺปาเท ญาณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํ,
ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํ.
    มนสิการสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ, ผสฺสสฺส สโมธานลกฺขณํ, เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ,
สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ, สติยา อาธิปเตยฺยลกฺขณํ, ปญฺญาย ตตุตฺตริยลกฺขณํ,
วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ, อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส ปริโยสานลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ,
เอตํ ตถลกฺขณํ ญาณคติยา อาคโต อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต อนุปฺปตฺโตติ ตถาคโต.
เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. (๓)
    กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ
อริยสจฺจานิ. ยถาห:-
              "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ. กตมานิ
         จตฺตาริ? `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตนฺ"ติ. ๑-
         วิตฺถาโร.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๑๐๙๐/๓๗๕
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๘.
    ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธติ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติ.
อภิสมฺโพธตฺโถ ๑- หิ เอตฺถ คตสทฺโท.
    อปิ จ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ
ฯเปฯ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ. ตถา
อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ ฯเปฯ ชาติยา ชราย มรณสฺส ๒- ปจฺจยฏฺโฐ ตโถ
อวิตโถ อนญฺญโถ. ตํ สพฺพํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมาปิ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา
ตถาคโต. เอวํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. (๔)
    กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ภควา ยํ สเทวเก โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย
ปชาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ
อาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพากาเรน ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ
ชานโต ปสฺสโต ๓- จ เตน ตํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสน วา ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ
ลพฺภมานกปทวเสน วา "กตมนฺตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ
อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺ"ติอาทินา ๔- นเยน อเนเกหิ
นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺวิปญฺญาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ
นตฺถิ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ. วุตฺตมฺปิ เจตํ
ภควตา:-
              "ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ปชาย ทิฏฺฐํ
         สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ ฯเปฯ
         ตมหํ อพฺภญฺญาสึ. ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคเต ๕- น อุปฏฺฐาสี"ติ. ๖-
    เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตตฺถ ตถทสฺสีอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสมฺภโว
เวทิตพฺโพ. (๕)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อภิสมฺพุทฺธตฺโถ  ๒ ฉ.ม. ชรามรณสฺส  ๓ ฉ.ม. เอวํ ชานตา ปสฺสตา
@๔ อภิ.สงฺ. ๓๔/๖๑๖/๑๘๘  ๕ ฉ.ม. ตถาคโต  ๖ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔/๒๙
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๙.
    กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน
จตุนฺนํ ๑- มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ,
ยญฺจ รตฺตึ ยมกสาลานมนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ,
เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปฐมโพธิยาปิ มชฺฌิมโพธิยาปิ
ปจฺฉิโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ. สพฺพนฺตํ อตฺถโต
จ พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ
โทสโมหมทนิมฺมทนํ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ ปกฺขลิตํ, สพฺพนฺตํ เอกมุทฺทิกาย
ลญฺจิตํ วิย, ๒- เอกนาฬิยา มินิตํ วิย, ๓- เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตถเมว โหติ
อวิตถํ อนญฺญถํ. เตนาห ๔-:-
              "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ,
         ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ
         อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ. สพฺพนฺตํ ตเถว โหติ โน อญฺญถา,
         ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๕-
    คทตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโต.
    อปิ จ อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ
ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวเมตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. (๖)
    กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ, กายสฺสาปิ
วาจา. ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ. เอวํภูตสฺส
จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถ. ยถา จ กาโย, วาจาปิ
ตถา คตา ปวตฺตาติ ตถาคโต. ๖- เตเนวาห "ยถาวาที ภิกฺขเว ตถาคโต ตถาการี,
@เชิงอรรถ: ๑ สุ.วิ. ๑/๖๔, ป.สู. ๑/๕๕, มโน.ปู. ๑/๙๙  ๒ ฉ.ม. ลญฺฉิตํ วิย  ๓ ฉ.ม. มิตํ วิย
@๔ ฉ.ม. ยถาห  ๕ ที.ปา. ๑๑/๑๘๘/๑๑๗  ๖ ก. ตถา คตาติ ตถาคโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๐.
ยถาการี ตถาวาที. อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. `ตสฺมา ตถาคโต'ติ
วุจฺจตี"ติ. ๑- เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗)
    กถํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต? อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อวีจึ ปริยนฺตํ กตฺวา
ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลน สมาธินา ปญฺญาย
วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนน, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อถ
โข อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชาธิราชา เทวานํ อติเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก
พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา. เตนาห:-
              "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ปชาย ตถาคโต
         อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺตี, ตสฺมา ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑-
    ตตฺเถวํ ๒- ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา:- อคโท วิย อคโท. โก ปเนส? เทสนาวิลาโส
เจว ปุญฺญุสฺสโย จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป
วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภเว ๓- ตโถ
อวิปรีโต เทสนาวิลาสมโย เจว ปุญฺญมโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ
กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต. (๘)
    อปิ จ ตถาย คโตติปิ ตถาคโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโต. คโตติ อวคโต,
อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สกลํ โลกํ ตีรณปริญฺญาย ตถาย คโต
อวคโตติ ตถาคโต, โลกสมุทยํ ปหานปริญฺญาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต,
โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธคามินีปฏิปทํ
ตถํ คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. เตน ยํ วุตฺตํ ภควตา:-
              "โลโก ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘  ๒ สี.,ม. ตเตฺรวํ  ๓ ฉ.ม....โลกาภิภวเน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๑.
         โลกสมุทโย ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส
         ปหีโน. โลกนิโรโธ ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส
         สจฺฉิกโต. โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา,
         โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตา. ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส
         โลกสฺส ฯเปฯ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพนฺตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ. ตสฺมา
         `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑-
    ตสฺส เอวมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทมฺปิ จ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน
มุขมตฺตกเมว. สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย.
ยสฺมา ปน สพฺพพุทฺธา ตถาคตคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสํ วเสน
"ตถาคโต"ติ อาห.
    อรหนฺโตติ กิเลเสหิ อารกตฺตา, อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ
อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา ตถาคโต อรหํ. อารกา หิ โส สพฺพกิเลเสหิ
สุวิทูรวิทูเร ฐิโต มคฺเคน สวาสนานํ กิเลสานํ วิทฺธํสิตตฺตาติ อารกตฺตา อรหํ.
             โส ตโต อารกา นาม  ยสฺส เยนาสมงฺคิตา
             อสมงฺคี จ โทเสหิ     นาโถ เตนารหํ มโต.
เต จ เตน ๒- กิเลสารโย มคฺเคน หตาติ อรีนํ หตตฺตาปิ อรหํ.
             ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา  สพฺเพปิ อรโย หตา
             ปญฺญาสตฺเถน นาเถน   ตสฺมาปิ อรหํ มโต.
    ยญฺเจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภึ ๓- ปุญฺญาทิอภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมึ ๔-
อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา ติภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ
สํสารจกฺกํ, ตสฺสาเนน โพธิมณฺเฑ วีริยปาเทหิ สีลปฐวิยํ ปติฏฺฐาย สทฺธาหตฺเถน
กมฺมกฺขยกรํ ญาณผรสุํ คเหตวา สพฺเพ อรา หตาติ อรหํ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๗-๘  ๒ ฉ.ม. เต จาเนน  ๓ ก....ตณฺหามยนาภิ
@๔ ก.ชรามรณเนมิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๒.
             อรา สํสารจกฺกสฺส     หตา ญาณาสินา ยโต
             โลกนาเถน เตเนส    "อรหนฺ"ติ ปวุจฺจติ.
    อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา จ จีวราทิปจฺจเย อรหติ ปูชาวิเสสญฺจ, เตเนว จ อุปฺปนฺเน
ตถาคเต เย เกจิ มเหสกฺขา เทวมนุสฺสา, น เต อญฺญตฺถ ปูชํ กโรนฺติ. ตถา
หิ พฺรหฺมา สหมฺปติ สิเนรุมตฺเตน รตนทาเมน ตถาคตํ ปูเชสิ, ยถาพลญฺจ อญฺเญ
เทวา จ มนุสฺสา จ พิมฺพิสารโกสลราชาทโย. ปรินิพฺพุตมฺปิ จ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส
ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อโสกมหาราชา สกลชมฺพุทีเป จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ
ปติฏฺฐาเปสิ. โก ปน วาโท อญฺเญสํ ปูชาวิเสสานนฺติ ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตาปิ
อรหํ.
                      ปูชาวิเสสํ สห ปจฺจเยหิ
                      ยสฺมา อยํ อรหติ โลกนาโถ
                      อตฺถานุรูปํ อรหนฺติ โลเก
                      ตสฺมา ชิโน อรหติ นามเมตํ.
    ยถา จ โลเก เย เกจิ ปณฺฑิตมานิโน พาลา อสิโลกภเยน รโห ปาปํ
กโรนฺติ, เอวเมส น กทาจิ ปาปํ กโรตีติ ปาปกรเณ รหาภาวโตปิ อรหํ.
             ยสฺมา นตฺถิ รโห นาม  ปาปกมฺเมสุ ตาทิโน
             รหาภาเวน เตเนส    อรหํ อิติ วิสฺสุโต.
    เอวํ สพฺพถาปิ:-
             อารกตฺตา หตตฺตา จ   กิเลสารีน โส มุนิ
             หตสํสารจกฺกาโร      ปจฺจยาทีนมารโห ๑-
             น รโห กโรติ ปาปานิ  อรหํ เตน ปวุจฺจตีติ. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปจฺจยาทีน จารโห  ๒ ฉ.ม. วุจฺจตีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๓.
    ยสฺมา ปน สพฺเพ พุทฺธา อรหตฺตคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ
วเสน "อรหนฺโต"ติ อาห. สมฺมาสมฺพุทฺธาติ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ
พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ตถา เหส สพฺพธมฺเม สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อภิญฺเญยฺเย
ธมฺเม อภิญฺเญยฺยโต, ปริญฺเญยฺเย ธมฺเม ปริญฺเญยฺยโต, ปหาตพฺเพ ธมฺเม
ปหาตพฺพโต, สจฺฉิกาตพฺเพ ธมฺเม สจฺฉิกาตพฺพโต, ภาเวตพฺเพ ธมฺเม ภาเวตพฺพโต.
เตเนวาห:-
             "อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ   ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ
             ปหาตพฺพํ ปหีนมฺเม     ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา"ติ. ๑-
    อถ วา จกฺขุ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺส มูลการณภาเวน สมุฏฺฐาปิกา ปุริมตณฺหา
สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ
เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรนาปิ สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ พุทฺโธ. เอส นโย
โสตฆานชิวฺหากายมเนสุ. เอเตเนว จ นเยน รูปาทีนิ ฉ อายตนานิ, จกฺขุวิญฺญาณาทโย
ฉ วิญฺญาณกายา, จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ ผสฺสา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาทโย ฉ
เวทนา, รูปสญฺญาทโย ฉ สญฺญา, รูปสญฺเจตนาทโย ฉ เจตนา, รูปตณฺหาทโย
ฉ ตณฺหากายา, รูปวิตกฺกาทโย ฉ วิตกฺกา, รูปวิจาราทโย ฉ วิจารา,
รูปกฺขนฺธาทโย ปญฺจกฺขนฺธา, ทส กสิณานิ, ทส อนุสฺสติโย, อุทฺธุมาตกสญฺญาทิวเสน
ทส สญฺญา, เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย,
กามภวาทโย นว ภวา, ปฐมาทีนิ จตฺตาริ ฌานานิ, เมตฺตาภาวนาทโย จตสฺโส
อปฺปมญฺญาโย, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย, ปฏิโลมโต ชรามรณาทีนิ, อนุโลมโต
อวิชฺชาทีนิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ จ โยเชตพฺพานิ.
    ตตฺรายํ เอกปทโยชนา:- ชรามรณํ ทุกฺขสจฺจํ, ชาติ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ
นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรน
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุตฺต. ๒๕/๕๗๔/๔๔๘, ม.ม. ๑๓/๓๙๙/๓๘๕
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๔.
สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ พุทฺโธ อนุพุทฺโธ ปฏิวิทฺโธ. ยํ วา ปน กิญฺจิ อตฺถิ
เนยฺยํ นาม, สพฺพสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา วิโมกฺขนฺติกญาณวเสน สมฺมาสมฺพุทฺโธ.
เตสมฺปน วิภาโค อุปริ อาวิภวิสฺสตีติ. ๑- ยสฺมา ปน สพฺพพุทฺธา
สมฺมาสมฺพุทฺธคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ วเสน "สมฺมาสมฺพุทฺธา"ติ อาห.
    โมเนนาติ กามํ หิ โมเนยฺยปฏิปทาสงฺขาเตน มคฺคญาณโมเนน มุนิ นาม
โหติ, อิธ ปน ตุณฺหีภาวํ สนฺธาย "น โมเนนา"ติ ๒- วุตฺตํ. มูฬฺหรูโปติ ตุจฺฉรูโป.
อวิทฺทสูติ อวิญฺญู. เอวรูโป หิ ตุณฺหีภูโตปิ มุนิ นาม น โหติ. อถ วา โมเนยฺยมุนิ
นาม น โหติ, ตุจฺฉภาโว จ ปน อญาณีว ๓- โหตีติ อตฺโถ. โย จ ตุลํว ปคฺคยฺหาติ
ยถา หิ ตุลํ คเหตฺวา ฐิโต อติเรกํ เจ โหติ, หรติ, อูนํ เจ โหติ, ปกฺขิปติ, เอวเมว
โส อติเรกํ หรนฺโต วิย ปาปํ หรติ ปริวชฺเชติ, อูนเก ปกฺขิปนฺโต วิย กุสลํ
ปริปูเรติ. เอวญฺจ ปน กโรนฺโต สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนสงฺขาตํ วรํ
อุตฺตมเมว อาทาย ปาปานิ อกุสลกมฺมานิ ปริวชฺเชติ ส มุนิ นามาติ อตฺโถ.
เตน โส มุนีติ กสฺมา ปน โส มุนีติ เจ? ยํ เหฏฺฐา วุตฺตการณํ, เตน โส
มุนีติ อตฺโถ. โย มุนาติ อุโภ โลเกติ โย ปุคฺคโล อิมสฺมึ ขนฺธาทิโลเก ตุลํ
อาโรเปตฺวา มินนฺโต วิย "อิเม อชฺฌตฺติกา ขนฺธา, อิเม พาหิรา"ติอาทินา นเยน
อิเม  อุโภ อตฺเถ มุนาติ. มุนิ เตน ปวุจฺจตีติ เตน ปน การเณน "มุนี"ติ
วุจฺจติเยวาติ อตฺโถ.
    อสตญฺจาติ คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ:- ยฺวายํ อกุสลกุสลปฺปเภโท, อสตญฺจ
สตญฺจ ธมฺโม, ตํ "อชฺฌตฺตพหิทฺธา"ติ อิมสฺมึ สพฺพโลเก ปวิจยญาเณน อสตญฺจ
สตญฺจ ญตฺวา ธมฺมํ. ตสฺส ญาตตฺตา เอว, ราคาทิเภทโต สตฺตวิธํ สงฺคํ
ตณฺหาทิฏฺฐิเภทโต ทุวิธํ ชาลญฺจ อติจฺจ อติกฺกมิตฺวา ฐิโต, โส เตน โมนสงฺขาเตน
ปวิจยญาเณน สมนฺนาคตตฺตา มุนิ. เทวมนุสฺเสหิ ปูชิโตติ อิทํ ปนสฺส ถุติวจนํ.
โส หิ ขีณาสวมุนิตฺตา เทวมนุสฺสานํ ปูชารโห โหติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺโตติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาวิ ภวิสฺสติ  ๒ ก. โมเนนาติ  ๓ ฉ.ม. อญฺญาณี จ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๕.
   สลฺลนฺติ มูลปทํ. สตฺต สลฺลานีติ คณนปริจฺเฉโท. ราคสลฺลนฺติ รญฺชนฏฺเฐน ราโค จ
ปีฬาชนกตาย อนฺโตตุทนตาย ทุนฺนีหรณตาย สลฺลญฺจาติ ราคสลฺลํ. โทสสลฺลาทีสุปิ
เอเสว นโย. อพฺพูฬฺหสลฺโลติ มูลปทํ. อพฺพูหิตสลฺโลติ ๑- นีหฏสลฺโล.
อุทฺธฏสลฺโลติ ๒- อุทฺธํ หตสลฺโล อุทฺธริตสลฺโล. สมุทฺธฏสลฺโลติ ๓- อุปสคฺควเสน
วุตฺโต. อุปฺปาฏิตสลฺโลติ ลุญฺจิตสลฺโล. สมุปฺปาฏิตสลฺโลติ อุปสคฺควเสน. ๔-
    สกฺกจฺจการีติ ทานาทิกุสลธมฺมานํ ภาวนาย ปุคฺคลสฺส วา เทยฺยธมฺมสฺส
วา สกฺกจฺจกรณวเสน สกฺกจฺจการี. สตตภาวกรเณน สาตจฺจการี. อฏฺฐิตกรเณน
อฏฺฐิตการี. ยถา นาม กกณฺฏโก ๕- โถกํ คนฺตฺวา โถกํ ติฏฺฐติ, น นิรนฺตรํ
คจฺฉติ, เอวเมว โย ปุคฺคโล เอกทิวสํ ทานํ ทตฺวา ปูชํ วา กตฺวา ธมฺมํ
วา สุตฺวา สมณธมฺมํ วา กตฺวา ปุน จิรสฺสํ กโรติ, ตํ น นิรนฺตรํ ปวตฺเตติ.
โส "อสาตจฺจการี, อนฏฺฐิตการี"ติ วุจฺจติ. อยํ เอวํ น กโรตีติ  อฏฺฐิตการี.
อโนลีนวุตฺติโกติ นิรนฺตรกรณสงฺขาตสฺส วิปฺผารสฺส ภาเวน น ลีนวุตฺติโกติ
อโนลีนวุตฺติโก. อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโทติ กุสลกรเณ วีริยจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิตฺตภาเวน
อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท. อนิกฺขิตฺตธุโรติ วีริยธุรสฺส อโนโรปเนน อนิกฺขิตฺตธุโร,
อโนสกฺกิตมานโสติ อตฺโถ. โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จาติ โย เตสุ กุสลธมฺเมสุ
กตฺตุกมฺยตาธมฺมจฺฉนฺโท จ ปยุตฺตสงฺขาโต ๖- วายาโม จ. อุสฺสหนวเสน อุสฺสาโห
จ. อธิมตฺตุสฺสหนวเสน อุสฺโสฬฺหี จ. วายาโม เจโส ปารํ คมนฏฺเฐน. อุสฺสาโห
เจโส ปุพฺพงฺคมนฏฺเฐน. อุสฺโสฬฺหี เจโส อธิมตฺตฏฺเฐน. อปฺปฏิวานิ จาติ อนิวตฺตนา
จ. สติ จ สมฺปชญฺญญฺจาติ สรตีติ สติ. สมฺปชานาตีติ สมฺปชญฺญํ, สมนฺตโต
ปกาเรหิ ชานาตีติ อตฺโถ. สาตฺถกสมฺปชญฺญํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ โคจรสมฺปชญฺญํ
อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ อิมสฺส สมฺปชานสฺส วเสน เภโท เวทิตพฺโพ. อาตปฺปนฺติ
กิเลสตาปนวีริยํ. ปธานนฺติ อุตฺตมวีริยํ. อธิฏฺฐานนฺติ กุสลกรเณ ปติฏฺฐาภาโว.
อนุโยโคติ อนุยุญฺชนํ. อปฺปมาโทติ นปฺปมชฺชนํ, สติยา อวิปฺปวาโส.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อพฺพหิตสลฺโลติ  ๒ ฉ.ม. อุทฺธตสลฺโลติ  ๓ ก. สมุทฺธริตสฺสลฺโลติ,
@ฉ.ม. สมุทฺธตสลฺโลติ  ๔ ฉ.ม. อุปสคฺควเสเนว  ๕ สี. กุกณฺฏโก
@๖ ฉ.ม. ปยตฺตสงฺขาโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๖.
    อิมํ โลกํ นาสึสตีติ มูลปทํ. สกตฺตภาวนฺติ อตฺตโน อตฺตภาวํ. ปรตฺตภาวนฺติ
ปรโลเก อตฺตภาวํ. สกรูปเวทนาทโย อตฺตโน ปญฺจกฺขนฺเธ, ปรรูปเวทนาทโย จ
ปรโลเก ปญฺจกฺขนฺเธ. กามธาตุนฺติ กามภวํ. รูปธาตุนฺติ รูปภวํ. อรูปธาตุนฺติ
อรูปภวํ. ปุน รูปารูปวเสน ทุกํ ๑- ทสฺเสตุํ กามธาตุํ รูปธาตุํ เอกํ กตฺวา, อรูปธาตุํ
เอกํ กตฺวา วุตฺตํ. คตึ วาติ ปติฏฺฐานวเสน ปญฺจคติ วุตฺตา. อุปปตฺตึ วาติ
นิพฺพตฺติวเสน จตุโยนิ วุตฺตา. ปฏิสนฺธึ วาติ ติณฺณํ ภวานํ ฆฏนวเสน ปฏิสนฺธิ
วุตฺตา. ภวํ วาติ กมฺมภววเสน. สํสารํ วาติ ขนฺธาทีนํ อพฺโพจฺฉินฺนวเสน. วฏฺฏํ
วาติ เตภูมกวฏฺฏํ นาสึสตีติ.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย
                    คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        -----------------
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ทุกฺขํ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๑๕๐-๑๘๖.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=45&A=3475&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=3475&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=30
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=487
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=498
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=498
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙
http://84000.org/tipitaka/read/?index_29