|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
ธารณตา. อนุปวิสนสงฺขาเตน โอคาหนฏฺเฐน อปิลาปนภาโว อปิลาปนตา. ยถา หิ อุทเก ลาพุกฏาหาทีนิ ปลวนฺติ, น อนุปวิสนฺติ, น ตถา อารมฺมเณ สติ. อารมฺมณํ หิ เอสา อนุปวิสติ, ตสฺมา "อปิลาปนตา"ติ วุตฺตา. จิรกตจิรภาสิตานํ น ปมุสฺสนภาวโต อปมุสฺสนตา. ๑- อุปฏฺฐานลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ ๒- อินฺทฺริยํ, สติสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ. ปมาเท น กมฺปตีติ สติพลํ. ยาถาวสติ นียานสติ กุสลสตีติ สมฺมาสติ. พุชฺฌนกสฺส องฺโคติ โพชฺฌงฺโค, ปสฏฺโฐ สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค, สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. เอกายนมคฺโคติ เอกมคฺโค, อยํ มคฺโค น เทฺวธาปถภูโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. อถ วา เอเกน อยิตพฺโพติ เอกายโน. เอเกนาติ คณสงฺคณิกํ ปหาย วิเวกฏฺเฐน ปวิวิตฺเตน. ๓- อยิตพฺโพ ปฏิปชฺชิตพฺโพ, อยนฺติ วา เอเตนาติ อยโน, สํสารโต นิพฺพานํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. เอกสฺส อยโน เอกายโน. เอกสฺสาติ เสฏฺฐสฺส. สพฺพสตฺตานํ เสฏฺโฐว ภควา, ตสฺมา "ภควโต"ติ วุตฺตํ โหติ. กิญฺจาปิ หิ เตน อญฺเญปิ อยนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ ภควโตว โส อยโน เตน อุปฺปาทิตตฺตา. ยถาห "โส หิ พฺราหฺมณ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา"ติอาทิ. ๔- อยตีติ วา อยโน, คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เอกสฺมึ อยโน เอกายโน. อิมสฺมึเยว ธมฺมวินเย ปวตฺตติ, น อญฺญตฺถาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห "อิมสฺมึ โข สุภทฺท ธมฺมวินเย อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภตี"ติ. ๕- เทสนาเภโทเยว เหโส, อตฺถโต ปน เอโกว. อปิ จ เอกํ อยตีติ เอกายโน. ปุพฺพภาเค นานามุขภาวนานเยน ปวตฺโตปิ อปรภาเค เอกํ นิพฺพานเมว คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห พฺรหฺมา สหมฺปติ:- เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ ตริสฺสเร เจว ตรนฺติ โจฆนฺติ. ๖- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมฺมุสฺสนภาวโต อสมฺมุสฺสนตา ๒ สี. กโรตีติ ๓ ฉ.ม. ปหาย วูปกฏฺเฐน @ปวิวิตฺตจิตฺเตน ๔ ม.อุ. ๑๔/๗๙/๕๙ ๕ ที.มหา. ๑๐/๒๑๔/๑๓๓ ๖ ฉ.ม. ตริสฺสนฺติ เย @จ ตรนฺติ โอฆนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๑.
มคฺโคติ เกนฏฺเฐน มคฺโค? นิพฺพานํ คมนฏฺเฐน, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคนียฏฺเฐน จ. อุเปโตติ อาสนฺนํ คโต. สมุเปโตติ ตโต อาสนฺนตรํ คโต. อุภเยนาปิ สติยา อปริหีโนติ อตฺโถ. อุปคโตติ อุปคนฺตฺวา ฐิโต. สมุปคโตติ สํยุตฺโต หุตฺวา ฐิโต. "อุปาคโต สมุปาคโต"ติปิ ปาฬิ. อุภเยนาปิ สติสมีปํ อาคโตติ อตฺโถ. อุปปนฺโนติ อวิโยโค. ๑- สมุปปนฺโนติ ปริปุณฺโณ. สมนฺนาคโตติ อเวกลฺโล ๒- วิชฺชมาโน. "อุเปโต สมุเปโตติ ทฺวีหิ ปเทหิ ปวตฺตํ กถิตํ. อุปคโต สมุปคโตติ ทฺวีหิ ปเทหิ ปฏิเวโธ. อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตติ ตีหิ ปเทหิ ปฏิลาโภ กถิโต"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. โลเก เวสา วิสตฺติกาติ ยา เอสา อเนกปฺปกาเรน วุตฺตา วิสตฺติกา, สา ขนฺธโลเก เอว, น อญฺญตฺร ขนฺเธหิ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. โลเก เวตํ วิสตฺติกนฺติ ขนฺธโลเก เอว ปวตฺตํ เอตํ วิสตฺติกสงฺขาตํ ตณฺหํ. ตรติ กาเม ปริวชฺเชนฺโต. อุตฺตรติ กิเลเส ปชหนฺโต. ปตรติ เตสํ ปติฏฺฐาเหตุํ ฉินฺทนฺโต. สมติกฺกมติ สํสารํ อติกฺกมนฺโต. วีติวตฺตติ ปฏิสนฺธิอภพฺพุปฺปตฺติกํ กโรนฺโต. อถ วา ตรติ อุตฺตรติ กายานุปสฺสเนน. ปตรติ เวทนานุปสฺสเนน. สมติกฺกมติ จิตฺตานุปสฺสเนน. ๓- สพฺเพหิ วีติวตฺตติ ธมฺมานุปสฺสเนน. ๓- อถ วา ตรติ สีเลน. อุตฺตรติ สมาธินา. ปตรติ วิปสฺสนาย. สมติกฺกมติ มคฺเคน. วีติวตฺตติ ผเลนาติ เอวมาทินา โยเชตพฺพํ. [๔] จตุตฺถคาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ:- โย เอกํ สาลิกฺเขตฺตาทิเขตฺตํ วา ฆรวตฺถาทิวตฺถุํ วา กหาปณสงฺขาตํ หิรญฺญํ วา โคอสฺสาทิเภทํ ควาสฺสํ วา อนฺโตชาตาทิทาเส วา ภตกาทิกมฺมกเร วา อิตฺถิสญฺญิตา ถิโย วา ญาติพนฺธวาทิพนฺธู วา อญฺเญ วา มนาปิยรูปาทิเก ปุถุกาเม อนุคิชฺฌตีติ. สาลิกฺเขตฺตนฺติ ยตฺถ สาลิโย วิรุหนฺติ. วีหิกฺเขตฺตาทีสุปิ เอเสว นโย. วีหีติ อวเสสวีหโย. โมทยตีติ มุคฺโค. ฆรวตฺถุนฺติ ฆรปติฏฺฐาปนตฺถํ กตากตภูมิภาโค. โกฏฺฐกวตฺถาทีสุปิ เอเสว @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อวิโยคาปนฺโน ๒ ฉ.ม. อวิกโล ๓-๓ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒.
นโย. โกฏฺฐโกติ ทฺวารโกฏฺฐาทิ. ปุเรติ ฆรสฺส ปุรโต. ปจฺฉาติ ฆรสฺส ปจฺฉโต. เอตฺถ อาราเมนฺติ จิตฺตํ โตเสนฺตีติ อาราโม. ปุปฺเผนปิ ผเลนปิ ฉายายปิ ทเกนปิ รมนฺตีติ อตฺโถ. ปสุกาทโยติ เอฬกาทโย. อนฺโตชาตโกติ อนฺโตฆรทาสิยา กุจฺฉิสฺมึ ชาโต. ธนกฺกีตโกติ ธเนน กีณิตฺวา ปริวตฺเตตฺวา คหิโต. สามํ วาติ สยํ วา. ทาสพฺยนฺติ ทาสสฺส ภาโว ทาสพฺยํ, ตํ ทาสพฺยํ. อุเปตีติ อุปคจฺฉติ. อกามโก วาติ อตฺตโน อรุจิยา วา กรมรานีโต. เต จตฺตาโรปิ ปุน ทสฺเสตุํ "อามาย ทาสาปิ ภวนฺติ เหเก"ติ อาห. อามาย ทาสาติ อนฺโตชาตทาสา. "ยตฺถ ทาโส อามชาโต ฐิโต ถุลฺลานิ ภชฺชตี"ติ ๑- เอตฺถาปิ เอเตว วุตฺตา. ธเนน กีตาติ ธนทาสา. สามญฺจ เอเกติ สยํ ทาสา. ภยาปนุณฺณาติ อกามทาสา. ภเยน ปนุณฺณา ขิปิตา. ภตกาติ ภติยา ชีวนกา. กสิกมฺมาทิกมฺมํ กโรนฺตีติ กมฺมกรา. อุปชีวิโนติ สมฺมนฺตนาทินา อุปคนฺตฺวา นิสฺสยํ กตฺวา ชีวนฺตีติ อุปชีวิโน. อิตฺถีติ ถิยติ เอติสฺสํ คพฺโภติ อิตฺถี. ปริคฺคโหติ สหายี สสฺสามิกา. มาตาปิติพนฺธวาปิ ญาติพนฺธุ. สโคตฺโต โคตฺตพนฺธุ. เอกาจริยกุเล วา เอกชาติมนฺตํ วา อุคฺคหิตมนฺโต มนฺตพนฺธุ. ธนุสิปฺปาทิสทฺธึ อุคฺคหิตโก สิปฺปพนฺธุ. "มิตฺตพนฺธวาติปิ พนฺธู"ติ กตฺถจิ โปตฺถเก ปาโฐ ทิสฺสติ. คิชฺฌตีติ กิเลสกาเมน ปตฺเถติ. อนุคิชฺฌตีติ อนุ อนุ คิชฺฌติ ปุนปฺปุนํ ปตฺเถติ. ปลิคิชฺฌตีติ สมนฺตโต ปตฺเถติ. ปลิพชฺฌตีติ วิเสเสน ปตฺเถติ. "โอฬาริกตฺเตน นิมิตฺตคฺคาหวเสน คิชฺฌติ, อนุคิชฺฌติ, อนุพฺยญฺชนคฺคาหวเสน ปลิคิชฺฌติ, ปลิพชฺฌตี"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. คชฺชตีติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๓.
[๕] ปญฺจมคาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ:- ตํ ปุคฺคลํ อพลตฺตา ๑- กิเลสา พลียนฺติ สหนฺติ มทฺทนฺติ. สทฺธาพลาทิวิรเหน วา อพลํ ตํ ปุคฺคลํ อพลกิเลสา พลียนฺติ, อพลตฺตา พลียนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา ตํ กามคิทฺธํ กามรกฺขนฺตํ ๒- กามปริเยสนฺตญฺจ สีหาทโย จ ปากฏปริสฺสยา, กายทุจฺจริตาทโย จ อปากฏปริสฺสยา มทฺทนฺติ. ตโต อปากฏปริสฺสเยหิ อภิภูตํ ตํ ปุคฺคลํ ชาติอาทิทุกฺขํ ภินฺนนาวํ อุทกํ วิย อเนฺวติ. อพลาติ นตฺถิ เอเตสํ พลนฺติ อพลา, พลวิรหิตา. ทุพฺพลาติ มนฺทปฺปโยคาพเลน กตฺตพฺพกิจฺจวิรหิตา. อปฺปพลาติ อปฺปํ ปริตฺตํ เอเตสํ พลนฺติ อปฺปพลา, ยุญฺชิตุํ ๓- อสมตฺถา. อปฺปถามกาติ อปฺโป ปริตฺโต ถาโม เอเตสํ วายาโม อุสฺสาโหติ อปฺปถามกา. หีนา นิหีนา ปริหีนา ๔- ปโยคหีเนน. โอมกา ถามหีเนน. ลามกา ปจฺจยหีเนน. ฉตุกฺกา อชฺฌาสยหีเนน. ปริตฺตา สติหีเนน. ๕- สหนฺตีติ มทฺทนฺติ ฆฏฺฏนํ อุปฺปาเทนฺติ. ปริสหนฺตีติ สพฺพโต มทฺทนฺติ. อภิภวนฺตีติ อปราปรํ อุปฺปตฺติวเสน. อชฺโฌตฺถรนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน. ปริยาทิยนฺตีติ สุสฺโสเสตฺวา ฐาเนน. มทฺทนฺตีติ กุสลุปฺปตฺตินิวารเณน. สทฺธาพลนฺติ สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธา. สา สทฺทหนลกฺขณา, โอกปฺปนลกฺขณา วา, สมฺปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย. ปกฺขนฺทนรสา วา โอฆุตฺตรโณ วิย. อกาลุสฺสิยปจฺจุปฏฺฐานา อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺฐานา วา. สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺฐานา, โสตาปตฺติยงฺคปทฏฺฐานา วา. หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย ๖- ทฏฺฐพฺพา. อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพลํ. วีริยพลนฺติ วีรสฺส ภาโว วีริยํ, วีรานํ วา กมฺมํ วีริยํ, วิธินา วา นเยน อุปาเยน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํ. ตํ ปเนตํ อุปตฺถมฺภนลกฺขณญฺจ ปคฺคหณลกฺขณญฺจ วีริยํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, "สํวิคฺโค โยนิโส @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อพลขฺยา ๒ สี.,ฉ.ม. กามรตฺตํ ๓ ฉ.ม. ยุชฺฌิตุํ ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น @ทิสฺสติ ๕ สี. สตฺติหีเนน, ฉ.ม. ปตฺติหีเนน ๖ สี. สมฺภาวิตพีชานิ, ฉ.ม. สา @หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๔.
ปทหตี"ติ วจนโต ๑- สํเวคปทฏฺฐานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺฐานํ วา. สมฺมา อารทฺธํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. โกสชฺเช น กมฺปตีติ วีริยพลํ. สติยา ลกฺขณาทีนิ วุตฺตาเนว. มุฏฺฐสฺสจฺเจ น กมฺปตีติ สติพลํ. สหชาตานิ สมฺมา อาธียติ ฐเปตีติ สมาธิ. โส ปาโมกฺขลกฺขโณ อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, อวิสารณลกฺขโณ วา ๒- สหชาตานํ ธมฺมานํ อารมฺมเณ สมฺปิณฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺฐาโน, ญาณปจฺจุปฏฺฐาโน วา. "สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสตี"ติ หิ วุตฺตํ. วิเสสโต สุขปทฏฺฐาโน นิวาเต ปทีปจฺจีนํ ฐิติ วิย เจตโส ฐิตีติ ทฏฺฐพฺโพ. อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ สมาธิพลํ. ปชานาตีติ ปญฺญา. กึ ปชานาติ? "อิทํ ทุกฺขนฺ"ติอาทินา ๓- นเยน อริยสจฺจานิ. สา ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา กุสลิสฺสาสกฺขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา อรญฺญคตสุทฺเทสิโก ๔- วิย. อวิชฺชาย น กมฺปตีติ ปญฺญาพลํ. หิริพลํ โอตฺตปฺปพลนฺติ อหิริเก น กมฺปตีติ หิริพลํ. อโนตฺตปฺเป น กมฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ. อยํ อุภยปทวเสน อตฺถวณฺณนา โหติ. กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิ เอว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ. เตสํ นานากรณทีปนตฺถํ สมุฏฺฐานํ, อธิปติ, ลชฺชาทิลกฺขเณน จาติ อิมํ มาติกํ ฐเปตฺวา อยํ วิตฺถารกถา วุตฺตา:- อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิรี นาม, พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ นาม. อตฺตาธิปติ หิรี นาม, โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม. ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิรี นาม, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํ นาม. สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี นาม, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ นาม. @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๑๓/๑๓๒ ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ @๓ วิ.มหา. ๔/๑๕/๑๔ ๔ สี. อรญฺญปถสุเทสโก, ฉ.ม. อรญฺญคตสุเทสโก--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๕.
ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานํ หิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺฐาเปติ:- ชาตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา. กถํ? "ปาปกรณํ นาเมตํ น ชาติสมฺปนฺนานํ กมฺมํ, หีนชจฺจานํ เกวฏฺฏาทีนํ อิทํ กมฺมํ, ตาทิสสฺส ๑- ชาติสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ ตาว ชาตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺฐาเปติ. ตถา "ปาปกรณํ นาเมตํ ทหเรหิ กตฺตพฺพกมฺมํ, ตาทิสสฺส วเย ฐิตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺฐาเปติ. ตถา "ปาปกมฺมํ นาเมตํ ทุพฺพลชาติกานํ กมฺมํ, ตาทิสสฺส สูรภาวสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺฐาเปติ. ตถา "ปาปกมฺมํ นาเมตํ อนฺธพาลานํ กมฺมํ, น ปณฺฑิตานํ. ตาทิสสฺส ปณฺฑิตสฺส พหุสฺสุตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺฐาเปติ. เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานํ หิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺฐาเปติ. สมุฏฺฐาเปตฺวา จ ปน อตฺตโน จิตฺเต หิรึ ปเวเสตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิรี นาม โหติ. กถํ พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ นาม? สเจ ตฺวํ ปาปกมฺมํ กริสฺสสิ, จตูสุ ปริสาสุ ครหปฺปตฺโต ภวิสฺสสิ. "ครหิสฺสนฺติ ตํ วิญฺญู อสุจึ นาคริโก ยถา วชฺชิโต สีลวนฺเตหิ กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี"ติ ๒- เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺโต หิ พหิทฺธาสมุฏฺฐิเตน โอตฺตปฺเปน ปาปกมฺมํ น กโรติ, เอวํ พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ นาม โหติ. กถํ อตฺตาธิปติ หิรี นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต อตฺตานํ อธิปตึ เชฏฺฐกํ กตฺวา "ตาทิสสฺส สทฺธาปพฺพชิตสฺส พหุสฺสุตสฺส ธุตงฺคธรสฺส ๓- น ยุตฺตํ ปาปกมฺมํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มาทิสสฺส. เอวมุปริปิ ๒ อภิ.อ. ๑/๑๗๕ ๓ ม. ธุตวาทสฺส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๖.
กาตุนฺ"ติ ปาปํ น กโรติ. เอวํ อตฺตาธิปติ หิรี นาม โหติ. เตนาห ภควา "โส อตฺตานํเยว อธิปตึ กตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธมตฺตานํ ปริหรตี"ติ. ๑- กถํ โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต โลกํ อธิปตึ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. ยถาห:- "มหา โข ปนายํ โลกสนฺนิวาโส, มหนฺตสฺมึ โข ปน โลกสนฺนิวาเส สนฺติ สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน, เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนา น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ, ๒- เตปิ มํ เอวํ ชาเนยฺยุํ `ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ สทฺธาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี'ติ. เทวตาปิ โข สนฺติ อิทฺธิมนฺตินิโย ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ. เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ, ตาปิ มํ เอวํ ชาเนยฺยุํ `ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ สทฺธาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี'ติ. โส อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ `อารทฺธํ โข ปน เม วีริยํ ภวิสฺสติ อสลฺลีนํ, อุปฏฺฐิตา สติ อสมฺมุฏฺฐา, ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคนฺ'ติ. โส โลกํเยว อธิปตึ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี"ติ. ๑- เอวํ โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม โหติ. "ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิรี, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺปนฺ"ติ เอตฺถ ปน ลชฺชาติ ลชฺชนากาโร, เตน สภาเวน สณฺฐิตา หิรี. ภยนฺติ อปายภยํ, เตน สภาเวน สณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํ. ตทุภยมฺปิ ปาปปริวชฺชเน ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ยถา นาม เอโก กุลปุตฺโต อุจฺจารปสฺสาวาทีนิ กโรนฺโต @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ติก. ๒๐/๔๐/๑๔๒ ๒ ฉ.ม. ชานนฺติ. เอวมุปริปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๗.
ลชฺชิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ ทิสฺวา ลชฺชนาการปฺปตฺโต ภเวยฺย วินิฬิโต ๑- ลชฺชิโต, ๒- เอวเมว อชฺฌตฺตํ ลชฺชีธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอกจฺโจ อปายภยภีโต หุตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. ตตฺริทํ โอปมฺมํ:- ยถา หิ ทฺวีสุ อโยคุเฬสุ เอโก สีตโล ภเวยฺย คูถมกฺขิโต, เอโก อุโณฺห อาทิตฺโต. ตตฺถ ปณฺฑิโต สีตลํ คูถมกฺขิตตฺตา ชิคุจฺฉนฺโต น คณฺหาติ, อิตรํ ทาหภเยน, ๓- ตตฺถ สีตลสฺส คูถมกฺขนชิคุจฺฉาย อคณฺหณํ วิย อชฺฌตฺตํ ลชฺชีธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปสฺส อกรณํ, อุณฺหสฺส ทาหภเยน อคณฺหณํ วิย อปายภเยน ปาปสฺส อกรณํ เวทิตพฺพํ. "สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปนฺ"ติ อิทมฺปิ ทฺวยํ ปาปปริวชฺชเน เอว ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณา สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณา ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณา สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณาติ จตูหิ การเณหิ สปฺปติสฺสวลกฺขณํ หิรึ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. เอกจฺโจ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยนฺติ จตูหากาเรหิ วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. ตตฺถ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณาทีนิ เจว อตฺตานุวาทภยาทีนิ จ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพานิ. เอวํ วุตฺตํ สตฺตวิธํ พลํ ยสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ, เต กิเลสา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ฯเปฯ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ. เทฺว ปริสฺสยาติ ปากฏาปากฏวเสน เทฺว เอว อุปทฺทวา, น เอกํ, น ตีณิ, เต วิภาคโต ทสฺเสตุํ "กตเม ปากฏปริสฺสยา"ติอาทิมาห. ตตฺถ โกกาติ เกกา. ๔- อยเมว วา ปาโฐ. โจราติ โจริยกมฺเมหิ ยุตฺตา. มาณวาติ สาหสิกกมฺเมหิ ยุตฺตา. กตกมฺมาติ สนฺธิจฺเฉทาทิกตโจริกกมฺมา. อกตกมฺมาติ ตํ กมฺมํ กาตุํ @เชิงอรรถ: ๑ สี. วิทลิโต, ฉ.ม. หีฬิโต ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ๓ ฉ.ม. ฑาหภเยน. @เอวมุปริปิ ๔ ม. โกงฺกา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๘.
นิกฺขนฺตา. เอตฺถ อสฺสูติ ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถ. จกฺขุโรโคติ จกฺขุสฺมึ อุปฺปนฺนโรโค, รุชตีติ โรโค. จกฺขุโรโคติอาทโย วตฺถุวเสน เวทิตพฺพา. นิพฺพตฺติตปสาทานํ หิ โรโค นาม นตฺถิ. กณฺณโรโคติ พหิกณฺเณ โรโค. มุขโรโคติ มุเข อุปฺปนฺนโรโค. ทนฺตโรโคติ ทนฺตสูลํ. กาโสติ ขยโรโค. สาโสติ สฺวาโส อุคฺคารโรโค. ปินาโสติ พหินาสิกาย โรโค. ฑโหติ ๑- อพฺภนฺตเร อุปฺปชฺชนโก อุโณฺห. มุจฺฉาติ สติวิสฺสชฺชนโก. ๒- ปกฺขนฺทิกาติ โลหิตปกฺขนฺทิกา อติสาโร. สูลาติ อามสูลา กุจฺฉิโรโค. ๓- วิสูจิกาติ มหนฺโต วิเรจนโก. กิลาโสติ สวโล. โสโสติ สุกฺขนโก โสสพฺยาธิ. อปมาโรติ อมนุสฺสคฺคาโห เวริยกฺขาพาโธ. ททฺทูติ ททฺทุปีฬกา. กณฺฑูติ ขุทฺทกปีฬกา. กจฺฉูติ มหากจฺฉุ. รชสาติ ๔- นเขหิ วิลิขิตฏฺฐานโรโค. "นขสา"ติปิ ปาฬิ. วิตจฺฉิกาติ หตฺถตลปาทตเลสุ หีรํ หีรํ กตฺวา ผาเลนฺโต อุปฺปชฺชนกโรโค. โลหิตปิตฺตนฺติ โสณิตปิตฺตํ, รตฺตปิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. มธุเมโหติ สรีรพฺภนฺตเร อุกฺกฏฺฐโรโค. วุตฺตเญฺหตํ "อปิ จ มธุเมโห อาพาโธ อุกฺกฏฺโฐ"ติ. อํสาติ อริสโรโค. ปีฬกาติ โลหิตปีฬกา. ภคํ ทาลยตีติ ภคนฺทลา, วจฺจมคฺคํ ผาเลตีติ อตฺโถ. ปิตฺตสมุฏฺฐานาติ ปิตฺเตน สมุฏฺฐานํ อุปฺปตฺติ เอเตสนฺติ ปิตฺตสมุฏฺฐานา. เต กิร ทฺวตฺตึส โหนฺติ. เสมฺหสมุฏฺฐานาทีสุปิ เอเสว นโย. สนฺนิปาติกาติ วาตปิตฺตเสมฺหานํ สนฺนิปาเตน เอกีภาเวน อุปฺปนฺนา. อาพาธนฏฺเฐน ๕- อาพาธา. อุตุปริณามชาติ อุตุปริณาเมน. อจฺจุณฺหาติ สีเตน อุปฺปชฺชนกโรคา. วิสมปริหารชาติ อติฏฺฐานนิสชฺชนาทินา วิสมปริหาเรน ชาตา. โอปกฺกมิกาติ วธพนฺธนาทินา อุปกฺกเมน ชาตา. กมฺมวิปากชาติ พลวกมฺมวิปากสมฺภูตา. สีตํ อุณฺหํ ฯเปฯ สมฺผสฺโสติ อิเม ปากฏา เอว. อิติ วาติ เอวํ วา. อิเม วุจฺจนฺตีติ นิคเมนฺโต อาห. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ฑาโหติ ๒ ฉ.ม. สติวิสฺสชฺชนกา ๓ ฉ.ม. กุจฺฉิวาโต @๔ ฉ.ม. รขสาติ ๕ ฉ.ม. อาพาธฏฺเฐน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๙.
กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยาติ อปากฏา อจฺฉาทิตอุปทฺทวา กตเมติ ปุจฺฉติ. ตตฺถ กายทุจฺจริตนฺติ ปาณาติปาตอทินฺนาทานมิจฺฉาจารเจตนา เวทิตพฺพา. วจีทุจฺจริตนฺติ มุสาวาทปิสุณวาจาผรุสวาจาสมฺผปฺปลาปเจตนา เวทิตพฺพา. มโนทุจฺจริตนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐิโย เวทิตพฺพา. กาเย ปวตฺตํ, กายโต วา ปวตฺตํ, ทุฏฺฐุ จริตํ, กิเลสปูติกตฺตา วา ทุฏฺฐุ จริตนฺติ กายทุจฺจริตํ. วจีทุจฺจริตาทีสุปิ ๑- เอเสว นโย. กามียนฺตีติ กามา, ปญฺจ กามคุณา. กาเมสุ ฉนฺโท กามจฺฉนฺโท. กามยตีติ วา กาโม, กาโม เอว ฉนฺโท, กามจฺฉนฺโท น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโทติ. ๒- กามตณฺหาว เอวํนามิกา. กุสลธมฺเม นีวรตีติ นีวรณํ, กามจฺฉนฺโท เอว นีวรณํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. เอวํ เสเสสุปิ. พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ ปูติภาวํ อุปคจฺฉติ, พฺยาปาทยติ วา วินยาจารสมฺปตฺตึ นาเสติ หิตสุขาทีนีติ ๓- วา พฺยาปาโท. ถีนตา ถีนํ. ๔- มิทฺธนตา มิทฺธํ, อนุสฺสหนตา สมฺปตฺติวิฆาโต ๕- จาติ อตฺโถ. ถีนญฺจ มิทฺธญฺจ ถีนมิทฺธํ. ตตฺถ ถีนํ อนุสฺสหนลกฺขณํ, ๖- วีริยวิโนทนรสํ, ๗- สํสีทนปจฺจุปฏฺฐานํ. มิทฺธํ อกมฺมญฺญตาลกฺขณํ, โอสาทนรสํ, ๘- ลีนตาปจฺจุปฏฺฐานํ, ๙- ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺฐานํ วา, อุภยมฺปิ อรติตนฺทีวิชมฺหิตาทีสุ ๑๐- อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานนฺติ. อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํ. ตํ อวูปสมลกฺขณํ วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺฐารสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากํ วิย, ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺฐานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธฏภสฺมํ วิย, เจตโส อวูปสโม อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํ. จิตฺตวิกฺเขโปติ ทฏฺฐพฺพํ. กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺฐานํ, กตากตปทฏฺฐานํ ทาสพฺยํ วิย ทฏฺฐพฺพํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วจีมโนทุจฺจริเตสุปิ ๒ ฉ.ม. น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท, น ธมฺมจฺฉนฺโท วา @๓ สี. วินยาจารรูปํ, ม. วินยาจารสมฺปตฺตึ นาเสติ หิตสุขานีติ, ฉ. @วินยาจารรูปสมฺปตฺติหิตสุขาทีนีติ ๔ ฉ.ม. ถินนตา ถินํ ๕ ฉ.ม. อนุสฺสาหสํหนนตา @อสตฺติวิฆาตตา ๖ ฉ.ม. อนุสฺสาหนลกฺขณํ ๗ สี. วิริยปญฺญาวิโนทนรสํ, ม. @วีริยปโนทนรสํ ๘ ฉ.ม. โอนหนรสํ ๙ ฉ.ม. ลีนภาวปจฺจุปฏฺฐานํ ๑๐ ฉ.ม. @อรติตนฺทีวิชมฺภิตาทีสุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๐.
อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ. ๑- วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉา, สภาวํ วา วิจินนฺโต เอตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉา, สา สํสยลกฺขณา, สํสปฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐานา, อเนกํสคฺคาหปจฺจุปฏฺฐานา วา, วิจิกิจฺฉา ๒- อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานา. ปฏิปตฺติอนฺตรายกราติ ทฏฺฐพฺพา. รญฺชนลกฺขโณ ๓- ราโค. ทุสฺสนลกฺขโณ โทโส. มุยฺหนลกฺขโณ โมโห. กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธ, จณฺฑิกฺกลกฺขโณ วา, อาฆาตกรณรโส, ทูสนปจฺจุปฏฺฐาโน. อุปนนฺทนลกฺขโณ อุปนาโห, เวรอปฺปฏินิสฺสชฺชนรโส, โกธานุพนฺธภาวปจฺจุปฏฺฐาโน. วุตฺตญฺเจตํ "ปุพฺพกาลํ โกโธ, อปรกาลํ อุปนาโห"ติอาทิ. ๔- ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข, เตสํ วินาสนรโส, ตทจฺฉาทนปจฺจุปฏฺฐาโน. ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปลาโส, ๕- ปรคุเณหิ อตฺตโน คุณานํ สมีกรณรโส, ปเรสํ คุณปฺปมาเณน อุทฺธานปจฺจุปฏฺฐาโน. ๖- ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสา, ตสฺสา ๗- อกฺขมนลกฺขณา ๘- วา, ตตฺถ อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา. อตฺตโน สมฺปตฺตินิคูหณลกฺขณํ มจฺเฉรํ, อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, ๙- สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานํ. กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, ตสฺส นิคูหณรสา, ตทาวรณปจฺจุปฏฺฐานา. อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเฐยฺยํ, เตสํ สมุทาหรณรสํ, สรีรากาเรหิปิ ๑๐- เตสํ วิภูตกรณปจฺจุปฏฺฐานํ. จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณ ถมฺโภ, อปฺปติสฺสววุตฺติรโส, อมทฺทวปจฺจุปฏฺฐาโน. กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ, วิปจฺจนีกตารโส, อคารวปจฺจุปฏฺฐาโน. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุทฺธจฺจญฺจ กุกฺกุจฺจญฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ @๓ ฉ.ม. รชฺชนลกฺขโณ ๔ อภิ.วิ. ๓๕/๘๙๑/๔๓๗ ๕ ฉ.ม. ปฬาโส ๖ ฉ.ม. @อุปฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐาโน ๗ ฉ.ม. ตสฺส ๘ ม. อนสฺสาทอนตฺตมนลกฺขณา ๙...อสุขายนรสํ @(ม.อ. ๑/๑๑๕) ๑๐ ม. ปริยากาเรหิปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๑.
อุณฺณติลกฺขโณ มาโน, อหงฺการรโส, อุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺฐาโน. อพฺภุณฺณติลกฺขโณ อติมาโน, อติวิย อหงฺการรโส, อจฺจุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺฐาโน. มตฺตภาวลกฺขโณ มโท, มทคฺคหณรโส, อุมฺมาทปจฺจุปฏฺฐาโน. ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺคลกฺขโณ ปมาโท, โวสฺสคฺคานุปฺปทานรโส, สติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺฐาโนติ เอวํ อิเมสํ ธมฺมานํ ลกฺขณาทีนิ เวทิตพฺพานิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน "ตตฺถ กตโม โกโธ"ติอาทินา ๑- วิภงฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. วิเสสโต เจตฺถ อามิสคิทฺโธ ๒- อตฺตนา อลภนฺโต อญฺญสฺส ลาภิโน กุชฺฌติ, ตสฺส สกึ อุปฺปนฺโน โกโธเยว. ๓- ตทุตฺตริ อุปฺปนฺโน ๔- อุปนาโห. โส เอวํ กุทฺโธ อุปนยฺหนฺโต จ สนฺตมฺปิ ๕- อญฺญสฺส ลาภิโน คุณํ มกฺเขติ "อหมฺปิ ตาทิโส"ติ จ ยุคคฺคาหํ คณฺหาติ. อยมสฺส มกฺโข จ ปลาโส จ, โส เอวํ มกฺขี ปลาสี ปรสฺส ๖- ลาภสกฺการาทีสุ "กึ อิมสฺส อิมินา"ติ อิสฺสติ ปทุสฺสติ, อยมสฺส อิสฺสา. สเจ ปนสฺส กาจิ สมฺปตฺติ โหติ, ตสฺสา เตน สาธารณภาวํ น สหติ, อิทมสฺส มจฺเฉรํ. ลาภเหตุ โข ปน อตฺตโน สนฺเตปิ โทเส ปฏิจฺฉาเทติ, อยมสฺส มายา. อสนฺเตปิ คุเณ ปกาเสติ, อิทมสฺส สาเฐยฺยํ. โส เอวํ ปฏิปนฺโน สเจ ปน ยถาธิปฺปายํ ลาภํ ลภติ, เตน ถทฺโธ โหติ อมุทุจิตฺโต "น อิทํ เอวํ กาตพฺพนฺ"ติ โอวทิตุํ อสกฺกุเณยฺโย, อยมสฺส ถมฺโภ. สเจ ปน นํ โกจิ กิญฺจิ วทติ "น อิทํ เอวํ กาตพฺพนฺ"ติ, เตน สารทฺธจิตฺโต โหติ, ภากุฏิกมุโข "โก เม ตฺวนฺ"ติ ปสยฺหภาณี, อยมสฺส สารมฺโภ. ตโต ถมฺเภน "อหเมว เสยฺโย"ติ อตฺตานํ มญฺญนฺโต มานี โหติ. สารมฺเภน "เก อิเม"ติ ปเร อติมญฺญนฺโต อติมานี, อยมสฺส มาโน จ อติมาโน จ. โส เตหิ มานาติมาเนหิ ชาติมทาทิอเนกรูปํ มทํ ชเนติ, มตฺโต สมาโน กามคุณาทิเภเทสุ วตฺถูสุ ปมชฺชติ, อยมสฺส มโท จ ปมาโท จาติ เวทิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๘๙๑/๔๓๗ ๒ อามิสทายาโท (ม.อ. ๑/๑๑๖) ๓ ฉ.ม. อุปฺปนฺโน โกโธ @โกโธเยว ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ๕ ฉ.ม. สนฺเตปิ ๖ ฉ.ม. ตสฺส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๒.
สพฺเพ กิเลสาติ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา อุปตาปนฏฺเฐน วิพาธนฏฺเฐน จ กิเลสา. กิเลสทูสิกตฺตา ๑- ทุจฺจริตา. ทรถกรณฏฺเฐน ๒- ทรถา. อนฺโตฑาหาทิกรณฏฺเฐน ปริฬาหา. สทา ตาปนฏฺเฐน สนฺตาปา. อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน อภิสงฺขรณฏฺเฐน จ สพฺเพ อกุสลาภิสงฺขารา. เกนฏฺเฐนาติ เกน อตฺเถน. อภิภวนาทิติวิธํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ "ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา"ติอาทิมาห. ปริสหนฺตีติ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺติ อภิภวนฺติ. ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ กุสลานํ ธมฺมานํ ปริจฺจชนาย ปวตฺตนฺติ. ๓- ตตฺราสยาติ ตสฺมึ สรีเร อกุสลา ธมฺมา อาสยนฺติ นิวสนฺติ อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. เต ปริสฺสยาติ กายทุจฺจริตาทโย อุปทฺทวา. กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายายาติ อุปริ วตฺตพฺพานํ สมฺมาปฏิปทาทิโกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํ อนฺตรธานาย อทสฺสนตฺถาย สํวตฺตนฺติ. สมฺมาปฏิปทายาติ สุนฺทราย, ปสฏฺฐาย วา ปฏิปทาย, น มิจฺฉาปฏิปทาย. อนุโลมปฏิปทายาติ อวิรุทฺธปฏิปทาย, น ปฏิโลมปฏิปทาย. อปจฺจนีกปฏิปทายาติ น ปจฺจนีกปฏิปทาย, อปจฺจตฺถิกปฏิปทาย. อนฺวตฺถปฏิปทายาติ อตฺถํ อนุคตาย ปฏิปทาย, อุปรูปริ วฑฺฒิตาย ปฏิปทาย, ยถา อตฺโถ, ตถา ปฏิปชฺชิตพฺพาย ปฏิปทายาติ วุตฺตํ โหติ. "อตฺตตฺถปฏิปทายา"ติปิ ปาฬิ, ตํ น สุนฺทรํ. ธมฺมานุธมฺมปฏิปทายาติ ธมฺโม นาม นวโลกุตฺตรธมฺโม. อนุธมฺโม นาม วิปสฺสนาทิ. ตสฺส ธมฺมสฺส อนุรูปา ธมฺมปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา, ตสฺสา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย. สีเลสุ ปริปูริการิตายาติ ปาติโมกฺขสีเลสุ ปาริปูรึ กตฺวา ฐิตตาย. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตายาติ "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา"ติอาทินา ๔- นเยน วุตฺเตสุ มนจฺฉฏฺเฐสุ อินฺทฺริเยสุ สุโคปิตทฺวารตาย. ๕- โภชเน มตฺตญฺญุตายาติ ปฏิคฺคหณาทีสุ ปมาณยุตฺตตาย. อลํสาฏกาทึ มุญฺจิตฺวา มิตโภชนตาย. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กิเลสปูติกตฺตา ๒ ฉ.ม. กิเลสทรถกรณฏฺเฐน ๓ ฉ.ม. สํวตฺตนฺติ ๔ ที.สี. @๙/๒๑๓/๗๐, องฺ.ติก. ๒๐/๑๖/๑๐๘, ม.ม. ๑๓/๒๔/๑๘, ขุ.จูฬ. ๓๐/๑๔๘/๗๑ (สฺยา) ๕ ฉ.ม. @สุโคปิตทฺวารภาวสฺส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๓.
ชาคริยานุโยคสฺสาติ "ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหี"ติ ๑- เอวมาทินา นเยน ปญฺจ ชาครณธมฺเม อนุโยคสฺส. สติสมฺปชญฺญสฺสาติ สพฺพกมฺมฏฺฐานภาวนานุยุตฺตานํ สพฺพโยคีนํ สพฺพทา อุปการกสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส. สติปฏฺฐานานนฺติ อารมฺมเณสุ โอกฺกนฺทิตฺวา ๒- ปกฺกนฺทิตฺวา อุปฏฺฐานโต ปฏฺฐานํ, ๓- สติเยว ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํ. กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปนสฺส ๔- อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตาการคฺคหณวเสน สุภสุขนิจฺจตฺตสญฺญาปหานกิจฺจสาธนวเสน จ ปวตฺติโต จตุธา ปเภโท โหติ, เตสํ จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ. จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานนฺติ ปทหนฺติ เอเตนาติ ปธานํ, โสภนํ ปธานํ ๕- สมฺมา วา ปทหนฺติ เอเตนาติ สมฺมปฺปธานํ, โสภนํ วา ตํ กิเลสวิรูปตฺตวิรหโต, ปธานญฺจ หิตสุขนิปฺผาทกฏฺเฐน เสฏฺฐภาวาวหนโต, ปธานภาวกรณโต จาติ สมฺมปฺปธานํ, วีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ จ จตุนฺนํ อกุสลกุสลานํ ปหานานุปฺปตฺติอุปฺปาทฐิติกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺติโต ปนสฺส จตุธา ปเภโท โหติ, เตสํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ. จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานนฺติ เอตฺถ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาสุ เอเกโก ๖- อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถ. อิชฺฌนฺติ วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ. ปฐเมนตฺเถน อิทฺธิเยว ปาโทติ อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺฐาโสติ อตฺโถ. ทุติเยนตฺเถน อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท ปาโทติ ปติฏฺฐา อธิคมุปาโยติ อตฺโถ. เตน หิ ยสฺมา อุปรูปริวิเสสสงฺขาตํ อิทฺธึ อุปฺปาเทนฺติ ๗- ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ปาโทติ วุจฺจติ. เตสํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ. สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานนฺติ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา. อิทํ วุตฺตํ โหติ, ยา เอสา ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ติก. ๒๐/๑๖/๑๐๙, ม.ม. ๑๓/๒๔/๑๙ ๒ ฉ.ม. โอกฺกนฺติตฺวา, โอกฺขนฺทิตฺวา @(ปฏิสํ.อ. ๑/๑๐๖) ๓ สี. อุปฏฺฐานํ ๔ ฉ.ม. ปนสฺสา ๕ ฉ.ม. ปธานํ สมฺมปฺปธานํ @๖ สี.,ม. เอเกกา ๗ ฉ.ม. ปชฺชนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๔.
ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา "โพธี"ติ วุจฺจติ, พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺฐหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรติ, ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคาทีนิ วิย. โยเปส ๑- ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก "โพธี"ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา "พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา"ติ. เตสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ. อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ อริโยติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ อารกตฺตา อริยภาวกรตฺตา อริยผลปฏิลาภกรตฺตา จ อริโยติ. ๒- อฏฺฐงฺคานิ อสฺสาติ อฏฺฐงฺคิโก. สฺวายํ จตุรงฺคินี วิย เสนา, ปญฺจงฺคิกํ วิย จ ตุริยํ องฺคมตฺตเมว โหติ, องฺควินิมุตฺโต นตฺถิ. นิพฺพานํ มคฺคติ, กิเลเสว ๓- มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค, ตสฺส อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส. อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ วุตฺตปฺปการานํ โลกุตฺตรกุสลธมฺมานํ. ๔- อนฺตรายายาติ โลกุตฺตรกุสลธมฺมานํ อนฺตรายาย อนฺตรธานาย โลกิยโลกุตฺตรกุสลธมฺมานํ ๕- ปริจฺจาคาย. เตสุ โลกุตฺตรธมฺมานํ ๖- อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานฏฺเฐน ปริสฺสยา นาม. เต หิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌมานา อุปทฺทวํ นาวหนฺติ. ตตฺเถเตติ ตสฺมึ อตฺตภาเว เอเต. ปาปกาติ ลามกา. อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติ อตฺตภาวํ อุปนิสฺสาย อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา ปริสฺสยาติ. ๗- ทเกติ อุทเก. วุตฺตเญฺหตนฺติ กถิตํ หิ เอตํ. สานฺเตวาสิโกติ อนฺเตวาสิกสงฺขาเตน กิเลเสน สห วสตีติ สานฺเตวาสิโก. สมุทาจรณสงฺขาเตน ๘- กิเลเสน สห วสตีติ สาจริยโก. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โย ปเนส ๒ ฉ.ม. อริโย ๓ ฉ.ม. กิเลเส วา ๔ ฉ.ม. โลกิยโลกุตฺตร... @๕ ฉ.ม. โลกิยกุสล... ๖ ฉ.ม. โลกุตฺตรกุสล... ๗ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ @๘ ฉ.ม. สาจริยโกติ สมุทาจรณ...--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๕.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ปสฺสิตฺวา. อุปริ โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อุปฺปชฺชนฺตีติ สมุทาจรนฺติ. สรสงฺกปฺปาติ นานารมฺมเณ สํสรณวเสน อุปฺปนฺนา ปริกปฺปา. สญฺโญชนียาติ อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา สญฺโญชนสํวฑฺฒเนน ๑- สญฺโญชนานํ หิตา. ตฺยสฺสาติ เต ปาปกา อสฺส ปุคฺคลสฺส. อนฺโต วสนฺตีติ อพฺภนฺตเร จิตฺเต นิวสนฺติ. อนฺวาสวนฺตีติ กิเลสสนฺตานํ อนุคนฺตฺวา ภุสํ สวนฺติ อนุพนฺธนฺติ. เต นนฺติ ตํ ปุคฺคลํ เอเต อกุสลา ธมฺมา. สมุทาจรนฺตีติ สมฺมา อาจรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. กิลิสฺสนฏฺเฐน มลา. สตฺตุอตฺเถน อมิตฺตา. เวริอตฺเถน สปตฺตา. หนนฏฺเฐน วธกา. ปจฺจามิตฺตฏฺเฐน ปจฺจตฺถิกา. อถ วา มลา สูริยสฺส อุปกฺกิเลสา พลาหกา วิย. อมิตฺตา สูริยสฺส ธูมํ วิย. สปตฺตา สูริยสฺส หิมํ วิย. วธกา สูริยสฺส รชํ วิย. ปจฺจตฺถิกา สูริยสฺส ราหุ วิย. "มลา สุวณฺณสฺส มลํ วิย จิตฺตปฺปภานาสกา. อมิตฺตา กาฬโลหมลํ วิย จิตฺเต สินิทฺธภาวนาสกา, สปตฺตา ยุคนทฺธํ ยุชฺฌนฺตา สปตฺตา วิย จิตฺเต ปติฏฺฐิตธมฺมธํสกา. วธกา มนุสฺสฆาตกา วิย ธมฺมฆาตกา. ปจฺจตฺถิกา รญฺญา อุปคตสฺส วินาโส วิย โมกฺขมคฺคสฺส ปฏิเสธกา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. อนตฺถชนโนติ น อตฺถํ อนตฺถํ, ตํ อนตฺถํ อุปฺปาเทตีติ อนตฺถชนโน. โก โส? โลโภ. จิตฺตปฺปโกปโนติ จิตฺตสฺส ปโกปโน ธํสโน ๒-, กุสลํ นิวาเรตฺวา จิตฺตํ รุนฺธตีติ อตฺโถ. ภยมนฺตรโต ชาตนฺติ อเนกวิธํ ภยํ ๓- อพฺภนฺตเร อตฺตโน จิตฺเตเยว ชาตํ, อนตฺถชนนาทิภยเหตุ. ตํ ชโน นาวพุชฺฌตีติ ตํ ภยํ พาลมหาชโน อวคนฺตฺวา โอตริตฺวา น ชานาติ. อตฺถนฺติ ลุทฺโธ ปุคฺคโล โลกิยโลกุตฺตรํ อตฺถํ น ชานาติ. ธมฺมนฺติ ตสฺส เหตุํ. อนฺธตมนฺติ พหลนฺธการํ. ยนฺติ ยสฺมา, ยํ นรํ วา. สหเตติ อภิภวติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....สมฺพนฺธเนน ๒ สี.,ฉ.ม. จลโน ๓ ฉ.ม. อเนกวิธํ ภยนฺติ อิเม ปาฐา น @ทิสฺสนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๖.
อชฺฌตฺตนฺติ สกสนฺตาเน. อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺตีติ ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ อุปฺปชฺชมานา อหิตาย อุปฺปชฺชนฺติ ทุกฺขาย. ตทุภเยน อผาสุวิหาราย. อหิตายาติ เจตสิกทุกฺขตฺถาย. ทุกฺขายาติ กายิกทุกฺขตฺถาย. อผาสุวิหารายาติ ตทุภเยน น สุขวิหารตฺถาย. อถ วา "อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺตีติ ภวงฺคจลนโต ปฏฺฐาย ยาว โวฏฺฐพฺพนา, ตาว อุปฺปชฺชมานา นาม. โวฏฺฐพฺพนํ ปน ปตฺวา อนิวตฺตนภาเว ๑- อุปฺปชฺชนฺติ นามา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. ตจสารํว สมฺผลนฺติ อตฺตโน ผเลน นาสิตํ ตจสารสงฺขาตํ เวฬุ วิย. อรตีติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อุกฺกณฺฐิตตา. รตีติ ปญฺจกามคุเณ อภิรติ. โลมหํโสติ กณฺฏกสทิโส หุตฺวา อุทฺธคฺคโลโม. อิโตนิทานาติ อยํ อตฺตภาโว นิทานํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิโตนิทานา. อิโต ชาตาติ ๒- อิโต อตฺตภาวโต ชาตา. อิโต สมุฏฺฐาย มโนวิตกฺกาติ ยถา ทีฆสุตฺตเกน ปาเท พทฺธกากํ กุมารกา ตสฺส สุตฺตสฺส ปริยนฺเต องฺคุลึ เวเฐตฺวา โอสฺสชฺชนฺติ, โส ทูรํ คนฺตฺวาปิ ปุน เตสํ ปาทมูเลเยว ปตติ, เอวเมว อิโต อตฺตภาวโต สมุฏฺฐาย ปาปวิตกฺกา จิตฺตํ โอสฺสชฺชนฺติ. "สานฺเตวาสิโก"ติอาทิกํ ปฐมสุตฺตํ กิเลเสน สหวาสํ สนฺธาย วุตฺตํ. "ตโยเม ภิกฺขเว อนฺตรา มลา"ติอาทิกํ ทุติยํ กุสลธมฺมลีนกรณวเสน อตฺถานตฺถสฺส อชานนวเสน จ. "ตโย โข มหาราช ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา"ติอาทิกํ ตติยํ อตฺตโน นิสฺสยฆาตนวเสน. "ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา"ติอาทิกํ จตุตฺถํ กิเลสานํ ปติฏฺฐาทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ ญาตพฺพํ. ตโต ตโต ปริสฺสยโตติ ตสฺมา ตสฺมา อุปทฺทวา. ตํ ปุคฺคลนฺติ วุตฺตปฺปการํ กิเลสสมงฺคิปุคฺคลํ. ทุกฺขํ อเนฺวตีติ ทุกฺขํ อนุ เอติ มาตุ ปจฺฉโต ขีรปิวโก วิย. อนุคจฺฉตีติ สมีปํ คจฺฉติ โจรฆาตโก วิย วชฺฌปฺปตฺตสฺส. อนฺวายิกํ โหตีติ สมฺปตฺตํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนิวตฺตนภาเวน ๒ ฉ.ม. อิโต ชาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๗.
โหติ ธมฺมคนฺถิกาย ๑- ปริจฺเฉโท วิย. ชาติทุกฺขนฺติ ชาติสทฺทสฺส ตาว อเนเก อตฺถา ปเวทิตา. ยถา:- ภโว กุลํ นิกาโย จ สีลํ ปญฺญตฺติ ลกฺขณํ ปสูติ สนฺธิ เจวาติ ชาติอตฺถา ปเวทิตาติ. ตถา หิสฺส "เอกมฺปิ ชาตึ เทฺวปิ ชาติโย"ติอาทีสุ ๒- ภโว อตฺโถ. "อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโฐ ชาติวาเทนา"ติ ๓- เอตฺถ กุลํ. "อตฺถิ วิสาเข นิคณฺฐา นาม สมณชาตี"ติ ๔- เอตฺถ นิกาโย. "ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโต นาภิชานามี"ติ ๕- เอตฺถ อริยสีลํ. "ติริยา นาม ติณชาติ นาภิยา อุคฺคนฺตฺวา นภํ อาหจฺจ ฐิตา อโหสี"ติ ๖- เอตฺถ ปญฺญตฺติ. "ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา"ติ ๗- เอตฺถ สงฺขตลกฺขณํ. "สมฺปติชาโต อานนฺท โพธิสตฺโต"ติ ๘- เอตฺถ ปสูติ. "ภวปจฺจยา ชาตี"ติ ๙- จ, "ชาติปิ ทุกฺขา"ติ ๑๐- จ เอตฺถ ปริยายโต ปฏิสนฺธิกฺขโณ, นิปฺปริยายโต ปน ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตมานานํ สตฺตานํ เย เย ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, เตสํ เตสํ ปฐมปาตุภาโว ชาติ นาม. กสฺมา ปเนสา ชาติ ทุกฺขาติ เจ? อเนเกสํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโต. อเนกานิ หิ ทุกฺขานิ. เสยฺยถีทํ? ทุกฺขทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ ปริยายทุกฺขํ นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ. เอตฺถ กายิกเจตสิกา ทุกฺขา เวทนา สภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา "ทุกฺขทุกฺขนฺ"ติ วุจฺจติ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. ธมฺมคณฺฐิกาย ๒ วิ.มหาวิ. ๑/๑๒/๕, ที.สี. ๙/๓๑/๑๔, ม.ม. ๑๓/๒๕๗/๒๓๑ @๓ ที.สี. ๙/๓๐๓/๑๑๒ ๔ องฺ.ติก. ๒๐/๗๑/๒๐๐ ๕ ม.ม. ๑๓/๓๕๑/๓๓๕ ๖ องฺ.ปญฺจก. @๒๒/๑๙๖/๒๖๗ (สฺยา) ๗ อภิ.ธา. ๓๖/๗๑/๑๓ ๘ ที.มหา. ๑๐/๓๑/๑๓, ม.อุ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓ @๙ วิ.มหา. ๔/๑/๑, ขุ.อุ. ๒๕/๑/๑, ม.มู. ๑๒/๔๐๒/๓๖๐, สํ.นิทาน. ๑๖/๒๐/๒๕, อภิ.วิ. @๓๕/๒๒๕/๑๖๑, อภิ.ก. ๓๗/๔๕๐/๒๗๓ ๑๐ วิ.มหา. ๔/๑๔/๑๔, อภิ.วิ. ๓๕/๑๙๐/๑๑๗, @ที.มหา. ๑๐/๓๘๗/๒๖๐, ม.อุ. ๑๔/๓๗๓/๓๑๗, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๐/๓๕๘--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๘.
สุขา เวทนา วิปริณาเมน ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต วิปริณามทุกฺขํ. อุเปกฺขา เวทนา เจว อวเสสา จ เตภูมกสงฺขารา อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา ๑- สงฺขารทุกฺขํ. กณฺณสูลํ ทนฺตสูลํ ราคชปริฬาโห โทสโมหชปริฬาโหติ ๒- กายิกเจตสิโก อาพาโธ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ อปากฏภาวโต ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ. อปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติ. ทฺวตฺตึสกมฺมการณาทิสมุฏฺฐาโน อาพาโธ อปุจฺฉิตฺวาว ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ ปากฏภาวโต อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ. ปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติ. ฐเปตฺวา ทุกฺขทุกฺขํ เสสํ ทุกฺขสจฺจวิภงฺเค อาคตํ ชาติอาทิ สพฺพมฺปิ ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ปริยายทุกฺขํ. ทุกฺขทุกฺขํ ปน นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ วุจฺจติ. ตตฺรายํ ชาติ ยนฺตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตาทีสุ ๓- ภควตาปิ อุปมาวเสน ปกาสิตํ อาปายิกํ ทุกฺขํ, ยญฺจ สุคติยมฺปิ มนุสฺสโลเก คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺขา. ตตฺริทํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ:- อยํ หิ สตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตมาโน น อุปฺปลปทุมปุณฺฑริกาทีสุ นิพฺพตฺตติ, อถ โข เหฏฺฐา อามาสยสฺส อุปริ ปกฺกาสยสฺส อุทรปฏลปิฏฺฐิกณฺฏกานํ เวมชฺเฌ ปรมสมฺพาเธ ติพฺพนฺธกาเร นานากุณปคนฺธปริภาวิตอสุจิปรมทุคฺคนฺธปวนวิจริเต อธิมตฺตเชคุจฺเฉ กุจฺฉิปฺปเทเส ปูติมจฺฉปูติกุมฺมาสจนฺทนิกาทีสุ กิมิ วิย นิพฺพตฺตติ. โส ตตฺถ นิพฺพตฺโต ทส มาเส มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน อุสฺมนา ๔- ปุฏปากํ วิย ปจฺจมาโน ปิฏฺฐปิณฺฑิ วิย เสทิยมาโน สมิญฺชนปสารณาทิวิรหิโต อธิมตฺตํ ทุกฺขมนุโภตีติ, ๕- อิทนฺตาว คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ. @เชิงอรรถ: ๑ สี....ปริปีฬิตตฺตา, ฉ.ม....ปีฬิตตฺตา ๒ ฉ.ม. @กณฺณสูลทนฺตสูลราคชปริฬาหโทสโมหชปริฬาหาทิ ๓ ม.อุ. ๑๔/๒๔๖/๒๘๓ ๔ ก. อุสฺมานา @๕ ฉ.ม. ทุกฺขํ ปจฺจนุโภตีติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๙.
ยมฺปน โส มาตุ สหสา อุปกฺขลนคมนนิสีทนวุฏฺฐานปริวตฺตนาทีสุ สุราธุตฺตหตฺถคโต เอฬโก วิย อหิตุณฺฑิกหตฺถคโต สปฺปโปตโก วิย จ อากฑฺฒนปริกฑฺฒนโอธุนนนิทฺธุนนาทินา อุปกฺกเมน อธิมตฺตํ ทุกฺขํ อนุภวติ, ยญฺจ มาตุ สีตูทกปานกาเล สีตนรกุปปนฺโน วิย อุณฺหยาคุภตฺตาทิอชฺโฌหรณกาเล องฺคารวุฏฺฐิสมฺปริกิณฺโณ วิย โลณมฺพิลาทิอชฺโฌหรณกาเล ขาราวตจฺฉกาทิกมฺมการณปฺปตฺโต ๑- วิย ติพฺพํ ทุกฺขมนุโภติ, อิทํ คพฺภปริหรณมูลกํ ทุกฺขํ. ยมฺปนสฺส มูฬฺหคพฺภาย มาตุยา มิตฺตามจฺจสุหชฺชาทีหิปิ อทสฺสนารเห ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺฐาเน เฉทนผาลนาทีหิ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ คพฺภวิปตฺติมูลกํ ทุกฺขํ. ยํ วิชายมานาย มาตุยา กมฺมเชหิ วาเตหิ ปริวตฺเตตฺวา นรกปฺปปาตํ วิย อติภยานกํ โยนิมคฺคํ ปฏิปาติยมานสฺส ๒- ปรมสมฺพาเธน จ โยนิมุเขน ตาลจฺฉิคฺคเฬน วิย นิกฺกฑฺฒิยมานสฺส มหานาคสฺส ๓- นรกสตฺตสฺส วิย จ สงฺฆาตปพฺพเตหิ วิจุณฺณิยมานสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ วิชายนมูลกํ ทุกฺขํ. ยมฺปน ชาตสฺส ตรุณวณสทิสสุขุมาลสรีรสฺส หตฺถคฺคหณนฺหาปนโธวนโจฬ- ปริมชฺชนาทิกาเล สูจิมุขขุรธาราหิ วิชฺฌนผาลนสทิสํ ทุกฺขมุปฺปชฺชติ, อิทํ มาตุกุจฺฉิโต พหินิกฺขมนมูลกํ ทุกฺขํ. ยมฺปน ตโต ปรํ ปวตฺติยํ อตฺตนาว อตฺตานํ วเธนฺตสฺส อเจลกวตาทิวเสน อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺตสฺส โกธวเสน อภุญฺชนฺตสฺส อุพฺพนฺธนฺตสฺส จ ทุกฺขํ โหติ, อิทํ อตฺตูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขํ. ยมฺปน ปรโต วธพนฺธนาทีนิ อนุภวนฺตสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ ปรูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขํ. ๔- @เชิงอรรถ: ๑ สี. ขาราปตจฺฉิกาทิ..., ฉ.ม. ขาราปฏิจฺฉกาทิ... ๒ ม. ปฏิปาทิยมานสฺส @๓ ฉ.ม. มหานาคสฺส นิกฑฺฒิยมานสฺส ๔ ฉ.ม. ทุกฺขนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๐.
อิติ อิมสฺส สพฺพสฺสาปิ ทุกฺขสฺส อยํ ชาติ วตฺถุเมว โหติ, อิทํ ชาติทุกฺขํ อเนฺวติ. ชราทุกฺขนฺติ ทุวิธา ชรา สงฺขตลกฺขณญฺจ ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโต สนฺตติยํ เอกภวปริยาปนฺนกฺขนฺธปุราณภาโว จ, สา อิธ อธิปฺเปตา. สา ปเนสา ทุกฺขา สงฺขารทุกฺขภาวโต เจว ทุกฺขวตฺถุโต จ. ยํ หิทํ องฺคปจฺจงฺคสิถิลภาวโต อินฺทฺริยวิการวิรูปตา โยพฺพนวินาสพลูปฆาตสติมติวิปฺปวาสปรปริภวาทิอเนกปจฺจยํ กายิกเจตสิกํ ทุกฺขมุปฺปชฺชติ, ชรา ตสฺส วตฺถุ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "องฺคานํ สิถิลภาวา อินฺทฺริยานํ วิการโต โยพฺพนสฺส วินาเสน พลสฺส อุปฆาตโต. วิปฺปวาสา สตาทีนํ ปุตฺตทาเรหิ อตฺตโน อปฺปสาทนียโต เจว ภิยฺโย พาลตฺตปตฺติยา. ปปฺโปติ ทุกฺขํ ยํ มจฺโจ กายิกํ มานสํ ตถา สพฺพเมตํ ชราเหตุ ยสฺมา ตสฺมา ชรา ทุขา"ติ. ๑- อิทํ ชราทุกฺขํ อเนฺวตีติ สมฺพนฺโธ. พฺยาธีติ วิวิธํ ทุกฺขํ อาวหตีติ ๒- พฺยาธิ. พฺยาธยติ ตาปยติ ๓- กมฺปยตีติ วา พฺยาธิ. มรณทุกฺขนฺติ เอตฺถาปิ ทุวิธํ มรณํ สงฺขตลกฺขณญฺจ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตนฺ"ติ. ๔- เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉโท จ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "นิจฺจํ มรณโต ภยนฺ"ติ. ๕- ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. ชาติปจฺจยา มรณํ ปรูปกฺกมมรณํ ๖- สรสมรณํ อายุกฺขยมรณํ ปุญฺญกฺขยมรณนฺติปิ ตสฺเสว นามํ. ปุน ขณิกมรณํ สมฺมุติมรณํ สมุจฺเฉทมรณนฺติ อยมฺปิ เภโท เวทิตพฺโพ. ปวตฺเต @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๒/๑๐๗, วิสุทฺธิ. ๓/๘๗ ๒ สี. อาทธาติ อาวหตีติ, ฉ.ม. อาทหติ วิทหตีติ @๓ สี. อทุกฺขํ พาธยติ ๔ อภิ.ธา. ๓๖/๗๑/๑๓ ๕ ขุ.ชา. ๒๗/๘๘/๒๔๘, ขุ.สุ. @๒๕/๕๘๒/๔๕๑ ๖ ฉ.ม. อุปกฺกมมรณํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๑.
รูปารูปธมฺมานํ เภโท ขณิกมรณํ นาม. ติสฺโส มโต ผุสฺโส มโตติ อิทํ ปรมตฺถโต สตฺตสฺส อภาวา, สสฺสํ มตํ, รุกฺโข มโตติ อิทมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อภาวา สมฺมุติมรณํ นาม. ขีณาสวสฺส อปฺปฏิสนฺธิกา กาลกิริยา สมุจฺเฉทมรณํ นาม. พาหิรํ สมฺมุติมรณํ ฐเปตฺวา อิตรํ สมฺมุติมรณํ จ อิธ ยถาวุตฺตปฺปพนฺธวิจฺเฉทนภาเวน สงฺคหิตํ, ทุกฺขสฺส ปน วตฺถุภาวโต ทุกฺขํ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ปาปสฺส ปาปกมฺมาทิ- นิมิตฺตมนุปสฺสโต ภทฺทสฺสาปสหนฺตสฺส วิโยคํ ปิยวตฺถุกํ มียมานสฺส ยํ ทุกฺขํ มานสํ อวิเสสโต. สพฺเพสญฺจาปิ ยํ สนฺธิ- พนฺธนจฺเฉทนาทิกํ วิตุชฺชมานมมฺมานํ ๑- โหติ ทุกฺขํ สรีรชํ. อสยฺหมปฺปติการํ ทุกฺขสฺเสตสฺสิทํ ยโต มรณํ วตฺถุ เตเนทํ ๒- ทุกฺขมิจฺเจว ภาสิตนฺ"ติ. ๓- โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขนฺติ เอตฺถ โสกาทีสุ โสโก นาม ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส อนฺโตนิชฺฌานํ ลกฺขณโต ๔- จิตฺตสนฺตาโป. ทุกฺโข ปนสฺส ทุกฺขทุกฺขตฺตา เจว ทุกฺขสฺส จ วตฺถุภาวโต. เตเนตํ วุจฺจติ:- "สตฺตานํ หทยํ โสโก วิสสลฺลํว ตุชฺชติ ๕- อคฺคิตตฺโตว นาราโจ ภุสญฺจ ฑหเต ปุน. สมาวหติ จ พฺยาธิ- ชรามรณเภทนํ ทุกฺขมฺปิ วิวิธํ ยสฺมา ตสฺมา ทุกฺโขติ วุจฺจตี"ติ. ๖- @เชิงอรรถ: ๑ ม. วิลุชฺชมานสมฺมานํ ๒ ฉ.ม. เตเนตํ ๓ อภิ.อ. ๒/๑๐๘-๑๐๙, วิสุทฺธิ. ๓/๘๘ @๔ ฉ.ม. อนฺโตนิชฺฌานลกฺขโณ ๕ ฉ.ม. สลฺลํ วิย วิตุชฺชติ ๖ อภิ.อ. ๒/๑๑๑, @วิสุทฺธิ. ๓/๘๙--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๒.
ปริเทโว นาม ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส วจีปลาโป. ทุกฺโข ปนสฺส สํสารทุกฺขภาวโต ทุกฺขวตฺถุโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ยํ โสกสลฺลวิหโต ปริเทวมาโน กณฺโฐฏฺฐตาลุคลโสสชมปฺปสยฺหํ ๑- ภิยฺโยธิมตฺตมธิคจฺฉติเยว ทุกฺขํ ทุกฺโขติ เตน ภควา ปริเทวมาหา"ติ. ๒- ทุกฺขํ นาม กายปีฬนลกฺขณํ กายิกํ ทุกฺขํ. ทุกฺขํ ปนสฺส ทุกฺขทุกฺขตฺตา กายิกทุกฺขาวหนโต เจว มานสทุกฺขาวหนโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ปีเฬติ กายิกมิทํ ทุกฺขญฺจ มานสํ ภิยฺโย ชนยติ ยสฺมา ตสฺมา ทุกฺขนฺติ วิเสสโต วุตฺตนฺ"ติ. ๓- โทมนสฺสํ นาม จิตฺตปีฬนลกฺขณํ มานสํ ทุกฺขํ. ทุกฺขํ ปนสฺส ทุกฺขทุกฺขตฺตา ๔- เจว กายิกทุกฺขาวหนโต จ. เจโตทุกฺขสมปฺปิตา หิ เกเส ปกิริย อุรํ ๕- ปฏิปึสนฺติ, อาวฏฺฏนฺติ, วิวฏฺฏนฺติ, ฉินฺนปปาตํ ๖- ปปตนฺติ, สตฺถํ อาหรนฺติ, วิสํ ขาทนฺติ, รชฺชุยา อุพฺพนฺธนฺติ, อคฺคึ ปวิสนฺติ, นานปฺปการํ ทุกฺขํ อนุภวนฺติ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ปีเฬติ จ ยโต จิตฺตํ กายสฺส จ ปปีฬนํ ๗- สมาวหติ ๘- ทุกฺขนฺติ ๘- โทมนสฺสํ ตโต อหู"ติ. ๙- อุปายาโส นาม ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส อธิมตฺตเจโตทุกฺขปฺปภาวิโต อายาโสเยว. ๑๐- สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน เอโก ธมฺโมติ เอเก. ทุกฺโข ปนสฺส สงฺขารทุกฺขภาวโต จิตฺตปริทหนโต กายวิสาทนโต ๑๑- จ. เตเนตํ วุจฺจติ:- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....ตาลุตล... ๒ อภิ.อ. ๒/๑๑๒, วิสุทฺธิ. ๓/๘๙ ๓ อภิ.อ. ๒/๑๑๓, วิสุทฺธิ. @๓/๘๙ ๔ ฉ.ม....ทุกฺขตา ๕ ฉ.ม. ปกิริย กนฺทนฺติ, อุรานิ ๖ ม. อุทฺธํปาทํ @๗ ฉ.ม. ปีฬนํ สมาวหติ ๘-๘ ฉ.ม. ทุกฺขนฺติ โทมนสฺสมฺปิ ๙ อภิ.อ. ๒/๑๑๓ ๑๐ ฉ.ม. @โทโสเยว ๑๑ ฉ.ม. กายสฺส วิหนนโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๓.
"จิตฺตสฺส ปริทหนา กายสฺส วิสาทนา จ อธิมตฺตํ ยํ ทุกฺขํ อุปายาโส ชเนติ ทุกฺโข ตโต วุตฺโต"ติ. ๑- เอตฺถ จ มนฺทคฺคินา อนฺโตภาชเน ปาโก วิย โสโก, ติกฺขคฺคินา ปจฺจมานสฺส ภาชนโต พหิ นิกฺขมนํ วิย ปริเทโว, พหิ นิกฺขนฺตาวเสสสฺส นิกฺขมิตุมฺปิ อปฺปโหนฺตสฺส อนฺโตภาชเนเยว ยาว ปริกฺขยา ปาโก วิย อุปายาโส ทฏฺฐพฺโพ. เนรยิกทุกฺขนฺติ นิรเย ปญฺจวิธพนฺธนาทิกํ ทุกฺขํ อเนฺวติ, ตํ เทวทูตสุตฺเตน ทีเปตพฺพํ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ชาเยถ โน เจ นรเกสุ สตฺโต ตตฺถคฺคิทาหาทิกมปฺปสยฺหํ ลเภถ ทุกฺขํ นุ กุหึ ปติฏฺฐํ อิจฺจาห ทุกฺขาติ มุนีธ ชาตินฺ"ติ. ๒- ติรจฺฉานโยนิกทุกฺขนฺติ ติรจฺฉาเนสุ กสาปโตทตาฬนวิชฺฌนาทิกํ อเนกวิธํ ทุกฺขํ อเนฺวติ, ตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตโต คเหตพฺพํ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ทุกฺขํ ติรจฺเฉสุ กสาปโตท- ทณฺฑาภิฆาตาทิภวํ อเนกํ ยนฺตํ กถํ ตตฺถ ภเวยฺย ชาตึ วินา ตหึ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา"ติ. ๒- เปตฺติวิสยิกทุกฺขนฺติ เปเตสุ ปน ขุปฺปิปาสวาตาตปาทินิพฺพตฺตํ ทุกฺขญฺจ โลกนฺตเร ติพฺพนฺธกาเร อสยฺหสีตาทิทุกฺขญฺจ อเนฺวติ. เตเนตํ วุจฺจติ:- @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๒/๑๑๔ ๒ อภิ.อ. ๒/๑๐๔--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๔.
"เปเตสุ ทุกฺขํ ปน ขุปฺปิปาสา- วาตาตปาทิปฺปภวํ วิจิตฺตํ ยสฺมา อชาตสฺส น ตตฺถ อตฺถิ ตสฺมาปิ ทุกฺขํ มุนิ ชาติมาห. ติพฺพนฺธกาเร จ อสยฺหสีเต โลกนฺตเร ยํ อสุเรสุ ทุกฺขํ น ตํ ภเว ตตฺถ น จสฺส ชาติ ยโต อยํ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา"ติ. ๑- มานุสิกทุกฺขนฺติ มนุสฺเสสุ วธพนฺธนาทิกํ ทุกฺขํ. คพฺโภกฺกนฺติมูลกทุกฺขนฺติ "อยํ หิ สตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตมาโน น อุปฺปลปทุมปุณฺฑริกาทีสุ นิพฺพตฺตตี"ติอาทินา นเยน ยํ ชาติทุกฺขํ วุตฺตํ, อิทํ ตาว คพฺโภกฺกนฺติมูลกทุกฺขํ อเนฺวติ. คพฺเภ ฐิติมูลกทุกฺขนฺติ ยํ ปน "โส มาตุ สหสา อุปกฺขลนคมนนิสีทนวุฏฺฐาน- ปริวตฺตนาทีสู"ติอาทินา นเยน ๒- ยํ ติพฺพํ ทุกฺขํ วุตฺตํ, อิทํ คพฺเภ ฐิติมูลกํ ทุกฺขํ อเนฺวติ. คพฺภวุฏฺฐานมูลกทุกฺขนฺติ "ยํ ปนสฺส มูฬฺหคพฺภาย มาตุยา มิตฺตามจฺจสุหชฺชาทีหิ อทสฺสนารเห ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺฐาเน"ติอาทินา นเยน ยํ ทุกฺขํ วุตฺตํ, อิทํ มาตุกุจฺฉิโต พหิ นิกฺขนฺตมูลกํ ทุกฺขํ อเนฺวติ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ยญฺจาปิ คูถนรเก วิย มาตุคพฺเภ สตฺโต วสํ จิรมโต พหิ นิกฺขมนญฺจ ปปฺโปติ ทุกฺขมติโฆรมิทมฺปิ นตฺถิ ชาตึ วินา อิติปิ ชาติ อยํ หิ ๓- ทุกฺขา. กึ ภาสิเตน พหุนา นนุ ยํ กุหิญฺจิ อตฺถีธ กิญฺจิทปิ ๔- ทุกฺขมิทํ กทาจิ @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๒/๑๐๔ ๒ ฉ.ม. อุปกฺขลนคมนนิสีทนาติอาทินา @๓ ชาติรยํ หิ (อภิ.อ. ๒/๑๐๔) ๔ ฉ.ม. กิญฺจิรปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๕.
เนวตฺถิ ชาติวิรเห ยทโต มเหสิ ทุกฺขาติ สพฺพปฐมํ อิมมาห ชาตินฺ"ติ. ๑- ชาตสฺสุปนิพนฺธกทุกฺขนฺติ ชาตสฺส อุปนิพนฺธนํ นฺหานเลปนขาทนปิวนาทิชคฺคน- ทุกฺขํ อเนฺวติ. ชาตสฺส ปราเธยฺยกทุกฺขนฺติ ปรสฺส อญฺญสฺส อายตฺตํ อิสฺสริยทุกฺขํ อเนฺวติ. "สพฺพํ ปรวสํ ทุกฺขนฺ"ติ หิ วุตฺตํ. อตฺตูปกฺกมทุกฺขนฺติ ยํ อตฺตนาว อตฺตานํ วเธนฺตสฺส อเจลกวตาทิวเสน อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺตสฺส โกธวเสน อภุญฺชนฺตสฺส อุพฺพนฺธนฺตสฺส จ ทุกฺขํ โหติ, อิทํ อตฺตุปกฺกมทุกฺขํ อเนฺวติ. ปรูปกฺกมทุกฺขนฺติ ยํ ปรโต วธพนฺธนาทีนิ อนุภวนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, อิทํ ปรูปกฺกมทุกฺขํ อเนฺวติ. ทุกฺขทุกฺขนฺติ กายิกเจตสิกา ทุกฺขา เวทนา สภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา ทุกฺขทุกฺขนฺติ วุจฺจติ, อิทํ ทุกฺขทุกฺขํ อเนฺวติ. สงฺขารทุกฺขนฺติ อุเปกฺขาเวทนา เจว อวเสสา จ เตภูมกสงฺขารา อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา สงฺขารทุกฺขํ, อิทํ สงฺขารทุกฺขํ อเนฺวติ. วิปริณามทุกฺขนฺติ สุขา เวทนา วิปริณาเม ทุกฺขสฺส เหตุโต วิปริณามทุกฺขํ, อิทํ จ ๒- วิปริณามทุกฺขํ อเนฺวติ. มาตุมรณนฺติ มาตุยา มรณํ. ปิตุมรณนฺติ ปิตุโน มรณํ. ภาตุมรณนฺติ เชฏฺฐกนิฏฺฐภาตุมรณํ. ภคินิมรณนฺติ เชฏฺฐกนิฏฺฐภคินิมรณํ. ปุตฺตมรณนฺติ ปุตฺตานํ มรณํ. ธีตุมรณนฺติ ธีตูนํ มรณํ. ญาติพฺยสนทุกฺขนฺติ ญาตีนํ พฺยสนํ ญาติพฺยสนํ, ๓- โจรโรคภยาทีหิ ญาติกฺขโย, ญาติวินาโสติ อตฺโถ. เตน ญาติพฺยสเนน ผุฏฺฐสฺส อชฺโฌตฺถฏสฺส อภิภูตสฺส อุปฺปนฺนทุกฺขํ ญาติพฺยสนทุกฺขํ, ตํ ญาติพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส:- โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ, ราชโจราทิวเสน โภคกฺขโย, โภควินาโสติ อตฺโถ. วุตฺตนเยน ตํ โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ. โรคพฺยสนนฺติ โรโค เอว พฺยสนํ โรคพฺยสนํ. โรโค หิ อาโรคฺยํ พฺยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํ, วุตฺตนเยน ตํ โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ. สีลพฺยสนทุกฺขนฺติ @เชิงอรรถ: ๑ วิสุทธิ. ๓/๘๖ ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๖.
สีลสฺส พฺยสนํ สีลพฺยสนํ, ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ นามํ. วุตฺตนเยน ตํ สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ. สมฺมาทิฏฺฐึ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิเยว พฺยสนํ ทิฏฺฐิพฺยสนํ, วุตฺตนเยน ตํ ทิฏฺฐิพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ. เอตฺถ จ ปุริมานิ เทฺว อนิปฺผนฺนานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ นิปฺผนฺนานิ ติลกฺขณาหตานิ. ปุริมานิ จ ตีณิ เนว กุสลานิ นากุสลานิ. สีลทิฏฺฐิพฺยสนทฺวยํ อกุสลํ. ยถาติ โอปมฺเม. ภินฺนํ นาวนฺติ สิถิลพนฺธนํ นาวํ ชชฺชรีภูตํ วา, ปทรุคฺฆาฏิมํ วา. ทีเปสินฺติ ๑- อุทกทายึ อุทกปฺปเวสนึ. ๒- ตโต ตโต อุทกํ อเนฺวตีติ ตโต ตโต ภินฺนฏฺฐานโต อุทกํ ปวิสติ. ปุรโตปีติ นาวาย ปุริมภาคโตปิ. ปจฺฉโตปีติ ตสฺสา ปจฺฉิมภาคโตปิ. เหฏฺฐโตปีติ อโธภาคโตปิ. ปสฺสโตปีติ อุภยปสฺสโตปิ. ยํ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ, ตํ ปาฐานุสาเรน เวทิตพฺพํ. ตสฺมา กายคตาสติอาทิภาวนาย ชนฺตุ สทา สโต หุตฺวา วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวเสน รูปาทีสุ วตฺถุกาเมสุ สพฺพปการมฺปิ กิเลสกามํ ปริวชฺเชนฺโต กามานิ ปริวชฺเชยฺย. เอวนฺเต กาเม ปหาย ตปฺปหานกรมคฺเคเนว จตุพฺพิธมฺปิ โอฆํ ตเรยฺย ตริตุํ สกฺกุเณยฺย. ตโต ยถา ปุริโส ครุกํ นาวํ อุทกํ สิญฺจิตฺวา ลหุกาย นาวาย อปฺปกสิเรเนว ปารคู ภเวยฺย ปารํ คจฺเฉยฺย, เอวเมวํ อตฺตภาวนาวํ กิเลสูทกครุกํ สิญฺจิตฺวา ลหุเกน อตฺตภาเวน ปารคู ภเวยฺย. สพฺพธมฺมปารํ นิพฺพานํ คโต ภเวยฺย อรหตฺตปฺปตฺติยา คจฺเฉยฺย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพาเนนาติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ. ตสฺมาติ ยสฺมา ชาติอาทิกํ ทุกฺขํ เอตํ ปุคฺคลํ อเนฺวติ, ตสฺมา. ตํการณา ตํเหตูติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ยสฺมา วุตฺตปฺปการํ ทุกฺขํ เอตํ อเนฺวติ, ตํเหตุ, ยสฺมา อเนฺวติ ตปฺปจฺจยา, ยสฺมา อเนฺวติ ตํนิทานนฺติ เอวํ ปทโยชนา กาตพฺพา. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทกเมสินฺติ ๒ สี. อิโวทกนฺติ อุทกทายิ อุทกปฺปเวสํว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๗.
เหตูติอาทีนิ การณเววจนานิ. การณญฺหิ เตน ตสฺส ผลํ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุ. ตํ ตํ ปฏิจฺจ ผลํ เอติ ปวตฺตตีติ ปจฺจโย. "หนฺท นํ คณฺหถา"ติ ทสฺเสนฺตํ วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํ. "ตํการณาติ อการณนิกฺการณปฏิเสโธ. ตํเหตูติ อเหตุมหาภูตเหตุปฏิเสโธ. ตปฺปจฺจยาติ อปฺปจฺจเยน สทฺธึ อสาธารณปจฺจยปฏิเสโธ. ตํนิทานาติ อนิทาเนน สห อาคมาธิคเม นิทานปฏิเสโธ"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโนติ เอตํ วุตฺตปฺปการํ อุปทฺทวํ วิปสฺสนาญาเณน สมฺมา ปสฺสมาโน ทกฺขมาโน. สทาติ มูลปทํ. ปุน สทาติ อตฺถปทํ. สทาติ สพฺพทิวเส. สพฺพทาติ สพฺพสฺมึ กาเล. สพฺพกาลนฺติ ปุพฺพณฺหาทิสพฺพกาลํ. นิจฺจกาลนฺติ ทิวเส ทิวเส. ธุวกาลนฺ ติ อพฺโพจฺฉินฺนกาลํ. สตตนฺติ นิรนฺตรํ. สมิตนฺติ เอกีภูตํ. อพฺโพกฺกิณฺณนฺติ อญฺเญน อสมฺมิสฺสํ. โปงฺขานุโปงฺขนฺติ ปฏิปาฏิยา ฆฏิตํ "โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ อุปฏฺฐาตี"ติอาทีสุ ๑- วิย. อุทกุมฺมิกชาตนฺติ นิพฺพตฺตอุทกอุมฺมิตรงฺคํ วิย. อวีจีติ อวิรฬํ. สนฺตตีติ อนุปจฺฉินฺนํ. สหิตนฺติ ฆฏิตํ เอกีภูตํ วา "สหิตํ เม, อสหิตนฺเต"ติอาทีสุ ๒- วิย. ผสฺสิตนฺติ ผุสิตํ "นิวาเต ผุสิตคฺคเล"ติอาทีสุ วิย. ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตนฺติ เทฺว ปทานิ ทิวากาลวิภาควเสน. ๓- ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามนฺติ ตีณิ รตฺติวิภาควเสน. กาเฬ ชุเณฺหติ อฑฺฒมาสวเสน. วสฺเส ฯเปฯ คิเมฺหติ ตีณิ อุตุวเสน. ปุริเม วโยขนฺเธ ฯเปฯ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธติ ตีณิ วโยวิภาควเสน วุตฺตานีติ ญาตพฺพํ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต. "กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต"ติอาทีนิ "เอวํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชยฺยา"ติ ปริโยสานานิ วุตฺตตฺถาเนว. อปิ จ สตฺตตฺตา สโตติ ตีสุ วตฺถูสุ สตฺตภาเวน วา ๔- ตโย กิเลเส ปฏิกฺกมาเปตุํ @เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๑๑๑๕/๓๙๔ ๒ ที.สี. ๙/๒๐๒/๖๗ ๓ สี. กาลวิกาลวเสน ๔ ม. สตตภาเวน @วา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๘.
สตฺติภาเวน วา สตตฺตา สโต. สนฺตตฺตาติ กิเลโสปกฺกิเลเส ปลาเปตฺวา ฐาเนน จ อารมฺมเณน จ ปโมเจตฺวา สนฺตตฺตา สโต. สมิตตฺตาติ อิฏฺฐผลทายกปุญฺเญน จ อนิฏฺฐผลทายกปาเปน จ สมิตตฺตา สโต. สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตาติ สปฺปุริสธมฺเม ภชนโต พุทฺธาทิอริยปุคฺคเล เสวนโต สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโต. วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวาติ เอเต วุตฺตปฺปกาเร เตภูมเก วตฺถุกาเม ตีรณปริญฺญาย ชานิตฺวา. ปหายาติ กิเลสกาเม ปหานปริญฺญาย ปริจฺจชิตฺวา. ปชหิตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวา. กึ กจวรํ วิย ปิฏเกนาติ? น หิ, อปิ จ โข ตํ วิโนเทตฺวา ตริตฺวา ๑- นีหริตฺวา. กึ กูฏพลิพทฺทมิว ๒- ปโตเทนาติ? น หิ, อถ โข ตํ พฺยนฺตีกริตฺวา วิคตนฺตํ กริตฺวา. ยถายํ ๓- อนฺโตปิ นาวสิสฺสติ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ, ตถา ตํ กริตฺวา. กถํ ปน ตํ ตถา กตนฺติ? อนภาวงฺคเมตฺวา. ๔- สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ยถา สมุจฺฉินฺนา โหติ, ตถา กริตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย กามจฺฉนฺทนีวรณาทีสุ. กาโมฆนฺติอาทีสุ ปญฺจกามคุณิกราโค อวสีทนฏฺเฐน ๕- "กาโมโฆ"ติ วุจฺจติ. ภโวโฆติ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ จ. ทิฏฺโฐโฆติ สสฺสตทิฏฺฐาทิสหคตาภเว ปตฺถนา เอว, ทิฏฺโฐโฆ ภโวเฆ เอว สโมธานํ คจฺฉติ. อวิชฺโชโฆ จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณํ. ตตฺถ กามคุเณ อสฺสาทโต มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน จ กาโมโฆ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กาโมโฆ สํวฑฺฒติ. ๖- มหคฺคตธมฺเม อสฺสาทโต มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน จ ภโวโฆ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ ภโวโฆ ๗- สํวฑฺฒติ. เตภูมกธมฺเมสุ จตุวิปลฺลาสปทฏฺฐานภาเวน อนุปฺปนฺโน จ ๘- กาโมฆํ ปฏิจฺจ ๘- อวิชฺโชโฆ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ อวิชฺโชโฆ ๗- สํวฑฺฒตีติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตนยปจฺจนีกโต สุกฺกปกฺโข วิตฺถาเรตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. จชิตฺวา, ฉ.ม. ตริตฺวา วิชฺฌิตฺวา ๒ ฉ.ม. พลิพทฺทมิว ๓ ฉ.ม. ยถาสฺส @๔ ฉ.ม. อนภาวํ คเหตฺวา อนุ ภาวํ คเมตฺวา ๕ ม. อวตฺถรณฏฺเฐน ๖ สี.,ม. ปวฑฺฒติ @๗ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ๘-๘ สี.,ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๙.
อปฺปณิหิตวิโมกฺขํ ปฏิปนฺโน กาโมฆํ, อนิมิตฺตวิโมกฺขํ ปฏิปนฺโน ภโวฆํ, สุญฺญตวิโมกฺขํ ปฏิปนฺโน อวิชฺโชฆํ ตเรยฺย. ปฐมมคฺควเสน ตเรยฺย, ทุติยมคฺควเสน อุตฺตเรยฺย, ตติยมคฺควเสน ปตเรยฺย, จตุตฺถมคฺควเสน สมติกฺกเมยฺย, ผลวเสน วีติวตฺเตยฺยาติ. อถ วา "กาโมฆวเสน ตเรยฺย, ภโวฆวเสน อุตฺตเรยฺย, ทิฏฺโฐฆวเสน ปตเรยฺย, อวิชฺโชฆวเสน สมติกฺกเมยฺย, สพฺโพฆวเสน วีติวตฺเตยฺยา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. ครุกนฺติ น สลฺลหุกํ. ภาริกนฺติ ภารํ ภณฺฑํ เอตฺถ สนฺตีติ ๑- ภาริกํ. อุทกํ สิตฺวาติ อุทกํ สิญฺจิตฺวา. โอสิญฺจิตฺวาติ อติเรเกน สิญฺจิตฺวา. ฉฑฺเฑตฺวาติ ปาเตตฺวา. ลหุกายาติ สลฺลหุกาย. ขิปฺปนฺติ สีฆํ. ลหุนฺติ ตํขณํ. อปฺปกสิเรเนวาติ นิทฺทุกฺเขเนว. ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานนฺติ สกฺกายโอรโต ปารภูตํ ปารํ. ตณฺหาวานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ กถิยติ. โยโสติ โย เอโส. สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพํ นิพฺพานเมว. ยสฺมา หิ ตํ อาคมฺม ๒- สพฺพสงฺขารอิญฺชิตานิ สพฺพสงฺขารจลนานิ ๒- สพฺพสงฺขารวิปฺผนฺทิตานิ สมนฺติ วูปสมนฺติ, ตสฺมา "สพฺพสงฺขารสมโถ"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา เจตํ อาคมฺม สพฺเพ อุปธโย ปฏินิสฺสฏฺฐา โหนฺติ, สพฺพา ตณฺหา ขียนฺติ, สพฺเพ กิเลสรชฺชา วิรชฺชนฺติ, สพฺพํ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา "สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค, ตณฺหกฺขโย, วิราโค, นิโรโธ"ติ วุจฺจติ. ยา ปเนสา ตณฺหา ภเวน ภวํ, ผเลน วา สทฺธึ กมฺมํ วินติ สํสิพฺพตีติ กตฺวา วานนฺติ วุจฺจติ, ตโต นิกฺขนฺตํ วานโตติ นิพฺพานํ. ปารํ คจฺเฉยฺย นิมิตฺตวเสน เอกโต วุฏฺฐานโคตฺรภุญาเณน นิพฺพานปารํ ปาปุเณยฺย. อธิคจฺเฉยฺย นิมิตฺตปฺปวตฺเตหิ อุภโต วุฏฺฐานมคฺคญาเณน นิพฺพานปารํ วิเสเสน ปาปุเณยฺย. ผุเสยฺย นิพฺพานารมฺมณผลจิตฺตวเสน นิพฺพานปารํ ผุเสยฺย. สจฺฉิกเรยฺยาติ คุณวเสน ผุสิตฺวา ปจฺจเวกฺขณญาเณน นิพฺพานปารํ ปจฺจกฺขํ กเรยฺย. อถ วา "ปฐมมคฺเคน ปารํ คจฺเฉยฺย, ทุติเยน อธิคจฺเฉยฺย, ตติเยน ผุเสยฺย, @เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. ฐปยนตีติ ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๐.
จตุตฺเถน สจฺฉิกเรยฺยา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. โยปิ ปารํ คนฺตุกาโมติ โย โกจิ วิปสฺสนาญาเณ ฐิโต ปุคฺคโล นิพฺพานปารํ คนฺตุกาโม, โสปิ อวสฺสํ ตตฺถ คมิสฺสตีติ ปารคู. วุตฺตเญฺหตํ:- "โอติณฺโณมฺหิ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหี"ติอาทิ. ปุพฺพภาเค อชฺฌาสยวเสน วิปสฺสนาโยเคน จ, โสปิ ปารคู นาม. โยปิ ปารํ คจฺฉตีติ โยปิ มคฺคสมงฺคี นิพฺพานปารํ คจฺฉติ, โสปิ ปารคู นาม. โยปิ ปารํ คโตติ โยปิ มคฺเคน กิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ผเล ฐิโต นิพฺพานปารํ คโต, โสปิ ปารคู นาม. ตํ ชินวจเนน ทสฺเสตุํ "วุตฺตเญฺหตํ ภควตา ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ"ติอาทิมาห. อภิญฺญาปารคูติ อธิคเตน ญาเณน ญาตปริญฺญาย นิพฺพานปารํ คนฺตุกาโม คจฺฉติ, คโตติ ปารคู. ปริญฺญาปารคูติ สพฺพธมฺมานํ ตีรณปริญฺญาย สมติกฺกมิตฺวา วุตฺตนเยน ปารคู. ปหานปารคูติ สมุทยปกฺขิกานํ กิเลสานํ ปหานปริญฺญาย สมติกฺกมิตฺวา วุตฺตนเยน ปารคู. โย หิ สพฺพธมฺมํ ปริชานาติ, โส ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติ ญาตปริญฺญาย ตีรณปริญฺญาย ปหานปริญฺญายาติ. ตตฺถ กตมา ญาตปริญฺญา? สพฺพธมฺมํ ชานาติ "อิเม อชฺฌตฺติกา, อิเม พาหิรา, อิทมสฺส ลกฺขณํ, อิมานิ รสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานี"ติ, อยํ ญาตปริญฺญา. กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา ลพฺภมานวเสน สพฺพธมฺมํ ตีเรติ "อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต"ติอาทินา, ๑- อยํ ตีรณปริญฺญา. กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา อคฺคมคฺเคน สพฺพธมฺเมสุ ฉนฺทราคํ ปชหติ, อยํ ปหานปริญฺญาติ. อิมา ปริญฺญาโย สนฺธาย "โส อภิญฺญาปารคู ปริญฺญาปารคู ปหานปารคู"ติ อาห. ภาวนาปารคูติ ภาวนาย โกฏึ ปตฺวา มคฺควเสน นิพฺพานปารํ คโต. สจฺฉิกิริยาปารคูติ ผลนิพฺพานวเสน สจฺฉิกิริยาผลนิพฺพานปารํ คโต. สมาปตฺติปารคูติ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ ปารํ คโต. สพฺพธมฺมานนฺติ ปญฺจกฺขนฺธาทิสพฺพธมฺมานํ. @เชิงอรรถ: ๑ สํ.ขนฺธ. ๑๗/๑๒๒/๑๓๒--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๑.
สพฺพทุกฺขานนฺติ ชาติทุกฺขาทิสพฺพทุกฺขานํ. สพฺพกิเลสานนฺติ กายทุจฺจริตาทิสพฺพ- กิเลสานํ. อริยมคฺคานนฺติ โสตาปตฺติมคฺคาทีนํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ. นิโรธสฺสาติ นิพฺพานสฺส. สพฺพสมาปตฺตีนนฺติ สพฺพาสํ อฏฺฐนฺนํ รูปารูปสมาปตฺตีนํ. โสติ โส อริโย. วสิปฺปตฺโตติ วสีภาวปฺปตฺโต. อถ วา กนฺตภาวํ อิสฺสริยภาวํ นิปฺผนฺนภาวํ ๑- ปตฺโต. ปารมิปฺปตฺโตติ ปารมีติ อวสานํ นิฏฺฐานํ, อุตฺตมภาวํ วา ตํ ปตฺโต. กตฺถ ปตฺโตติ อาห "อริยสฺมึ สีลสฺมินฺ"ติอาทิ. ตตฺถ อริยสฺมึ สีลสฺมินฺติ นิทฺโทเส สีลสฺมึ. อริยสฺมึ สมาธิสฺมินฺติ นิทฺโทเส สมาธิมฺหิ. อริยาย ปญฺญายาติ นิทฺโทสาย ปญฺญาย. อริยาย วิมุตฺติยาติ นิทฺโทสาย ผลวิมุตฺติยา. ปุริเมน วาจากมฺมนฺตาชีวา คหิตา, ทุติเยน วายามสติสมาธโย คหิตา, ตติเยน วิตกฺกสมฺมาทิฏฺฐิโย คหิตา, จตุตฺเถน ตํสมฺปยุตฺตา เสสธมฺมา คหิตาติ เวทิตพฺพา. อนฺตคโตติ มคฺเคน สงฺขารโลกนฺตํ คโต. อนฺตปฺปตฺโตติ ตเมว โลกนฺตํ ผเลน ปตฺโต. โกฏิคโตติ มคฺเคน สงฺขารโกฏึ คโต. โกฏิปฺปตฺโตติ ตเมว โกฏึ ผเลน ปตฺโต. ปริยนฺตคโตติ มคฺเคน ขนฺธายตนาทิโลกปริยนฺตํ ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ กตฺวา คโต. ปริยนฺตปฺปตฺโตติ ตเมว โลกํ ผเลน ปริยนฺตํ กตฺวา ปตฺโต. โวสานคโตติ มคฺเคน อวสานํ คโต. โวสานปฺปตฺโตติ ผเลน อวสานํ ปตฺโต. ตาณคโตติ มคฺเคน ตายนํ คโต. ตาณปฺปตฺโตติ ผเลน ตายนํ ปตฺโต. เลณคโตติ มคฺเคน นิลียนํ คโต. เลณปฺปตฺโตติ ตํ ผเลน นิลียนํ ปตฺโต. สรณคโตติ มคฺเคน ปติฏฺฐํ คโต. สรณปฺปตฺโตติ ผเลน สรณํ ปตฺโต. อภยคโตติ มคฺเคน นิพฺภยํ คโต. อภยปฺปตฺโตติ ผเลน นิพฺภยํ นิพฺพานํ ปตฺโต. อจฺจุติคโตติ จุติวิรหิตํ นิพฺพานํ มคฺเคน คโต. อจฺจุติปฺปตฺโตติ ตํ ผเลน ปตฺโต. อมตคโตติ มรณรหิตํ นิพฺพานํ มคฺเคน คโต. อมตปฺปตฺโตติ ตํ ผเลน ปตฺโต. นิพฺพานคโตติ ตณฺหาวานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ มคฺเคน คโต. นิพฺพานปฺปตฺโตติ ตเมว ผเลน ปตฺโต. โส วุฏฺฐวาโสติ โส อรหา @เชิงอรรถ: ๑ สี. นิปฺผนฺทภาวํ, ม. นิพฺพานภาวํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๒.
ทสสุ อริยวาเสสุ วสิ ปริวสิ วุฏฺโฐติ ๑- วุฏฺฐวาโส. จิณฺณจรโณติ สีเลน สห อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีติ จิณฺณจรโณ. คตทฺโธติ สํสารทฺธานํ อติกฺกนฺโต. คตทิโสติ สุปินนฺเตนปิ อคตปุพฺพํ นิพฺพานทิสํ คโต. คตโกฏิโกติ อนุปาทิเสสนิพฺพานโกฏึ คโต หุตฺวา ฐิโต. ปาลิตพฺรหฺมจริโยติ รกฺขิตพฺรหฺมจริโย. อุตฺตมทิฏฺฐิปฺปตฺโตติ อุตฺตมํ สมฺมาทิฏฺฐึ ปตฺโต. ปฏิวิทฺธากุปฺโปติ อกุปฺปํ อจลนํ อรหตฺตผลํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิโต. สจฺฉิกตนิโรโธติ นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกตฺวา ฐิโต. ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาตนฺติ ติวิธํ ทุกฺขํ เตน สมติกฺกมิตฺวา ปริจฺฉินฺนํ. อภิญฺเญยฺยนฺติ สภาวลกฺขณาวโพธวเสน โสภเนน อากาเรน ชานิตพฺพํ. อภิญฺญาตนฺติ อธิเกน ญาเณน ญาตํ. ปริญฺเญยฺยนฺติ สามญฺญลกฺขณาวโพธวเสน กิจฺจสมาปนฺนวเสน จ พฺยาปิตฺวา ปริชานิตพฺพํ. ปริญฺญาตนฺติ สมนฺตโต ญาตํ. ภาเวตพฺพนฺติ วฑฺเฒตพฺพํ. สจฺฉิกาตพฺพนฺติ ปจฺจกฺขํ กาตพฺพํ. ทุวิธา หิ สจฺฉิกิริยา ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา อารมฺมณสจฺฉิกิริยา จาติ. อุกฺขิตฺตปลิโฆติ เอตฺถ ปลิโฆติ วฏฺฏมูลิกา อวิชฺชา. อยํ หิ ทุกฺขิปนฏฺเฐน "ปลิโฆ"ติ วุจฺจติ. เตเนส ตสฺสา อุกฺขิตฺตตฺตา "อุกฺขิตฺตปลิโฆ"ติ วุตฺโต. สงฺกิณฺณปริโขติ ปริขา วุจฺจติ ปุนพฺภวทายโก ภเวสุ ชายนวเสน เจว สํสรณวเสน จ "ชาติสํสาโร"ติ ลทฺธนามานํ ปุนพฺภวกฺขนฺธานํ ปจฺจโย กมฺมาภิสงฺขาโร. โส หิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติกรณวเสน ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตตฺตา "ปริขา"ติ วุจฺจติ. เตเนส ตสฺสา สงฺกิณฺณตฺตา วิกิณฺณตฺตา "สงฺกิณฺณปริโข"ติ วุตฺโต. อพฺพูเฬฺหสิโกติ เอสิกาติ วฏฺฏมูลิกา ตณฺหา. อยํ หิ คมฺภีรานุคตฏฺเฐน "เอสิกา"ติ วุจฺจติ. เตเนส ตสฺสา อพฺพูฬฺหตฺตา ลุญฺจิตฺวา ฉฑฺฑิตตฺตา "อพฺพูเฬฺหสิโก"ติ วุจฺจติ. นิรคฺคโฬติ อคฺคฬํ วุจฺจนฺติ โอรมฺภชนกานิ ๒- กามภเว อุปฺปตฺติปจฺจยานิ โอรมฺภาคิยานิ. เอตานิ หิ มหากวาฏํ วิย นครทฺวารํ จิตฺตํ ปิทหิตฺวา ฐิตตฺตา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุฏฺโฐ วุฏฺฐาติ จ ๒ ฉ.ม. โอรมฺภาคชนกานิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๓.
"อคฺคฬนฺ"ติ วุจฺจนฺติ. เตเนส เตสํ นิรคฺคฬตฺตา ภินฺนตฺตา "นิรคฺคโฬ"ติ วุตฺโต. อริโยติ นิกฺกิเลโส ปริสุทฺโธ. ปนฺนทฺธโชติ ปาติตมานทฺธโช. ปนฺนภาโรติ ขนฺธภารกิเลสภารอภิสงฺขารภารปญฺจกามคุณภารา ปนฺนา โอโรปิตา อสฺสาติ ปนฺนภาโร. อปิ จ อิธ มานภารสฺเสว โอโรปิตตฺตา "ปนฺนภาโร"ติ อธิปฺเปโต. วิสํยุตฺโตติ จตูหิ โยเคหิ สพฺพกิเลเสหิ จ วิสํยุตฺโต. อิธ ปน มานโยเคเนว วิสํยุตฺตตฺตา "วิสํยุตฺโต"ติ อธิปฺเปโต. เอตฺตาวตา เถเรน มคฺเคน กิเลเส เขเปตฺวา นิโรธสยนวรคตสฺส ขีณาสวสฺส นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา วิหรณกาโล ทสฺสิโต. ยถา หิ เทฺว นครานิ เอกํ โจรนครํ, เอกํ เขมนครํ. อถ เอกสฺส มหาโยธสฺส เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย "ยาวิมํ โจรนครํ ติฏฺฐติ, ตาว เขมนครํ ภยโต น มุจฺจติ. โจรนครํ อนครํ กริสฺสามี"ติ สนฺนาหํ กตฺวา ขคฺคํ คเหตฺวา โจรนครํ อุปสงฺกมิตฺวา นครทฺวาเร อุสฺสาปิเต เอสิกตฺถมฺเภ ขคฺเคน ฉินฺทิตฺวา สนฺธิทฺวารพาหากวาฏํ ๑- ภินฺทิตฺวา ปลิฆํ อุกฺขิปิตฺวา ปาการํ ภินฺทนฺโต ปริขํ ปกิริตฺวา ๒- นครโสภนตฺถาย อุสฺสาปิเต ธเช ปาเตตฺวา นครํ อคฺคินา ฌาเปตฺวา เขมนครํ ปวิสิตฺวา อุปริปาสาทมารุยฺห ญาติคณปริวุโต สุรสโภชนํ ภุญฺเชยฺย, เอวํ โจรนครํ วิย สกฺกาโย, เขมนครํ วิย นิพฺพานํ, มหาโยโธ วิย โยคาวจโร. ตสฺเสวํ โหติ "ยาว สกฺกายพนฺธํ พนฺธติ, ๓- ตาว ทฺวตฺตึสกมฺมการเณหิ อฏฺฐนวุติโรเคหิ ปญฺจวีสติมหพฺภเยหิ จ ปริมุจฺจนํ นตฺถี"ติ. โส มหาโยโธ วิย สีลสนฺนาหํ ๔- กตฺวา ปญฺญาขคฺคํ คเหตฺวา ขคฺเคน เอสิกตฺถมฺเภ วิย อรหตฺตมคฺเคน ตเณฺหสิกํ ฉินฺทิตฺวา ๕- โส โยโธ สทฺวารพาหกํ นครกวาฏํ วิย ปญฺโจรมฺภาคิยสญฺโญชนอคฺคฬํ อุคฺฆาเฏตฺวา, โส โยโธ ปลิฆํ วิย อวิชฺชาปลิฆํ อุกฺขิปิตฺวา โส โยโธ ปาการํ ภินฺทนฺโต ปริขํ วิย กมฺมาภิสงฺขารํ ๖- ภินฺทนฺโต ชาติสํสารปริขํ ปกิริตฺวา โส โยโธ นครโสภนตฺถาย อุสฺสาปิเต ธเช @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สทฺธึ ทฺวารพาหาหิ กวาฏํ ๒ ฉ.ม. สํกิริตฺวา. เอวมุปริปิ ๓ สี.,ฉ.ม. @สกฺกายวฏฺฏํ วฏฺฏติ วิย สนฺนาหํ สีลสนฺนาหํ ๕ สี.,ม. ลุญฺจิตฺวา ๖ ฉ.ม. @กมฺมาภิสงฺขารปาการํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๔.
วิย มานทฺธเช ปาเตตฺวา สกฺกายนครํ ฌาเปตฺวา โส โยโธ เขมนครํ ปวิสิตฺวา อุปริปาสาเท สุรสโภชนํ ภุญฺชนฺโต วิย นิพฺพานนครํ ปวิสิตฺวา อมตนิโรธารมฺมณํ ผลสมาปตฺติสุขํ อนุภวมาโน กาลํ วีตินาเมติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา ๑-:- "กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตปลิโฆ โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหีนา โหติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตปลิโฆ โหติ. กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สงฺกิณฺณปริโข โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน โปโนพฺภวิโก ชาติสํสาโร ปหีโน โหติ ฯเปฯ เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ สงฺกิณฺณปริโข โหติ. กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อพฺพูเฬฺหสิโก โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ตณฺหา ปหีนา โหติ ฯเปฯ เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ อพฺพูเฬฺหสิโก โหติ. กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ นิรคฺคโฬ โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สญฺโญชนานิ ปหีนานิ โหนฺติ ฯเปฯ เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ นิรคฺคโฬ โหติ. กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสํยุตฺโต โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อสฺมิมาโน ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสํยุตฺโต โหติ. เอวํ วิมุตฺตจิตฺตํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุํ สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา สปชาปติกา อเนฺวสนฺตา นาธิคจฺฉนฺติ `อิทํ นิสฺสิตํ ตถาคตสฺส วิญฺญาณนฺ'ติ. "๒- @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๗๑/๙๖ (สฺยา) ๒ ม.มู. ๑๒/๒๔๕/๒๔๗--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๕.
ปญฺจงฺควิปฺปหีโนติ กามจฺฉนฺทาทิปญฺจงฺคานิ วิวิเธหิ อุปาเยหิ ปชหิตฺวา ฐิโต. วุตฺตเญฺหตํ ๑-:- "กถญฺจ ภิกฺขโว ๒- ภิกฺขุ ปญฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ? อิธ ภิกฺขเว ๓- ภิกฺขุโน กามจฺฉนฺโท ปหีโน โหติ, พฺยาปาโท ปหีโน โหติ, ถินมิทฺธํ ปหีนํ โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหีนํ โหติ, วิจิกิจฺฉา ปหีนา โหติ. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ปญฺจงฺควิปฺปหีโน โหตี"ติ. ฉฬงฺคสมนฺนาคโตติ ฉนฺนํ องฺคานํ ปูเรตฺวา ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทิอารมฺมเณ ๔- ปฏิฆานุนยํ วชฺเชตฺวา อุเปกฺขาวเสน สโต สมฺปชาโน หุตฺวา วิหรณวเสน ฉฬงฺคานิ ปูเรตฺวา ฐิตตฺตา ๕- "ฉฬงฺคสมนฺนาคโต"ติ วุตฺโต. วุตฺตเญฺหตํ ๖-:- "กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา ฯเปฯ ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา. ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา. กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา. มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหตี"ติ. เอการกฺโขติ สติอารกฺเขน เอโก อุตฺตโม อารกฺโข อสฺสาติ เอการกฺโข. วุตฺตเญฺหตํ ๗-:- "กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอการกฺโข โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สตารกฺเขน เจตสา สมนฺนาคโต วิหรติ. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอการกฺโข โหตี"ติ. @เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๓๔๘/๒๓๘,๒๗๙ ๒ ฉ.ม. กถญฺจาวุโส. เอวมุปริปิ ๓ ฉ.ม. อิธาวุโส. @เอวมุปริปิ ๔ ม. รูปาทิอารมฺมณํ ๕ ฉ.ม. ปูเรตฺวา ปริปุณฺณํ กตฺวา ฐิตตฺตา @๖ ที.ปา. ๑๑/๓๔๘,๓๖๐/๒๓๘,๒๗๙ ๗ ที.ปา. ๑๑/๓๔๘,๓๖๐/๒๓๙,๒๗๙--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๖.
จตุราปสฺเสโนติ ปญฺญาย ปฏิเสวนปริวชฺชนวิโนทนปชหนานํ วเสน จตุนฺนํ อปสฺสยานํ อิโต จิโต จ อปริวตฺตมานานํ วเสน จตุราปสฺเสโน, เตสํ ปาปุณิตฺวา ฐิโต. วุตฺตเญฺหตํ ๑-:- "กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ จตุราปสฺเสโน โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สงฺขาเยกํ ปฏิเสวติ, สงฺขาเยกํ ปริวชฺเชติ. สงฺขาเยกํ วิโนเทติ, สงฺขาเยกํ ปชหตี"ติอาทินา นเยน วิตฺถาเรตพฺพํ. ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจติ "อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อิทเมว สจฺจนฺ"ติ เอวํ ปาฏิเอกฺกํ คหิตตฺตา ปจฺเจกสงฺขาตานิ ทิฏฺฐิสจฺจานิ ปนุณฺณานิ นิหฏานิ ปหีนานิ อสฺสาติ ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ. สมวยสฏฺเฐสโนติ เอตฺถ อวยาติ อนูนา. สฏฺฐาติ วิสฺสฏฺฐา. สมฺมา อวยา สฏฺฐา เอสนา อสฺสาติ สมวยสฏฺเฐสโน. สมฺมา วิสฺสฏฺฐสพฺพเอสโนติ อตฺโถ. เกวลีติ ปริปุณฺโณ. วุสิตวาติ วุสิตพฺรหฺมจริโย, โยคานุรูปวาเส ๒- อริยมคฺเคปิ ทสสุ อริยวาเสสุปิ วุสิตวนฺโต. อุตฺตมปุริโสติ ขีณกิเลสตฺตา วิเสสปุริโส อาชญฺญปุริโส. ปรมปุริโสติ อุตฺตมปุริโส, ปรมตฺถปฏิลาภปฺปตฺตตฺตา ๓- ปรมปฺปตฺติปฺปตฺโต ๔- อุตฺตมํ ปตฺตพฺพํ อรหตฺตปฏิลาภํ ปตฺโต อนุตฺตรปุญฺญกฺเขตฺตภูโต อุตฺตมปุริโส เตเนวตฺเถน ปรมปุริโส. อนุตฺตรํ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตุํ อมตปฏิลาภํ ปตฺตตฺตา ปรมปฺปตฺติปฺปตฺโต. อถ วา "ฆราวาเส อาทีนวํ สญฺชานิตฺวา สาสนปวิสนวเสน อุตฺตมปุริโส. อตฺตภาเว อาทีนวํ สญฺชานิตฺวา วิปสฺสนาปวิสนวเสน ปรมปุริโส. กิเลเส อาทีนวํ สญฺชานิตฺวา อริยภูมึ ๕- ปวิฏฺโฐ ปรมปตฺติปฺปตฺโตติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. เนว อาจินาตีติ ๖- กุสลากุสลานํ ปหีนตฺตา เตสํ วิปากํ น วฑฺเฒติ. ๗- น อปจินาตีติ ผเล ฐิตตฺตา น วิทฺธํเสติ. อปจินิตฺวา ฐิโตติ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหาเน @เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๓๔๘,๓๖๐/๒๓๙,๒๗๙ ๒ สี.,ฉ.ม. ครุสํวาเส ๓ ฉ.ม. ปรมํ วา ปฏิลาภํ @ปตฺตตฺตา ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ๕ สี.,ฉ.ม. อริยภูมนฺตรํ ๖ ฉ.ม. @เนวาจินตีติ ๗ สี. จิโนติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๗.
ฐิตตฺตา กิเลสานํ พินฺทุํ โสเสตฺวา ๑- ฐิโต. อิโต ปรํ ตีหิ ปเทหิ มคฺคผลวเสเนว โยเชตพฺพํ. เนว ปชหตีติ ปหาตพฺพาภาเวน กิเลเส น ปชหติ. น อุปาทิยตีติ ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ คเหตพฺพาภาวโต เตหิ น คณฺหาติ. ปชหิตฺวา ฐิโตติ วิชหิตฺวา ๒- ฐิโต. เนว วิสิเนตีติ ๓- ตณฺหาวเสน เนว สํสิพฺพติ. น อุสฺสิเนตีติ มานวเสน น อุกฺกํสติ. วิสิเนตฺวา ฐิโตติ ตณฺหาสํสีวนํ อกตฺวา ฐิโตติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. เนว วิธูเปตีติ กิเลสคฺคึ น นิพฺพาเปติ. น สนฺธูเปตีติ กิเลสคฺคึ น ชาลาเปติ. วิธูเปตฺวา ฐิโตติ ตํ นิพฺพาเปตฺวา ฐิโต. อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธนาติ สิกฺขิตพฺพาภาเวน อเสกฺเขน วาจากมฺมนฺตาชีว- สีลกฺขนฺเธน สีลราสินา ๔- สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, อปริหีนภาเวน ฐิโต. สมาธิกฺขนฺเธนาติ วายามสตีหิ สมฺปยุตฺเตน สมาธินา. วิมุตฺติกฺขนฺเธนาติ ผลวิมุตฺติสมฺปยุตฺตกฺขนฺเธน. วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธนาติ ปจฺจเวกฺขณญาเณน. สจฺจํ ปฏิปาทยิตฺวาติ ๕- จตุราริยสจฺจํ สภาววเสน สกสนฺตาเน สมฺปาทยิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิโต. เอวํ ๖- สมติกฺกมิตฺวาติ กมฺปนตณฺหํ อติกฺกมิตฺวา. กิเลสคฺคินฺติ ราคาทิกิเลสคฺคึ. ปริยาทยิตฺวาติ เขเปตฺวา นิพฺพาเปตฺวา. อปริคมนตายาติ สํสาเร อคมนภาเวน, ปุนาคมนาภาเวนาติ อตฺโถ. กูฏํ สมาทายาติ ชยคฺคาหํ คเหตฺวา. ๗- มุตฺติปฏิเสวนตายาติ สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจิตฺวา รูปาทิอารมฺมณเสวนวเสน. อถ วา สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺติผลสมาปตฺติเสวนวเสน ๘-. เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยาติ อุปกฺกิเลสมุตฺตาย ปริสุทฺธภาเว ฐิตาย เมตฺตาย ฐิโต. กรุณาทีสุปิ เอเสว นโย. อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยาติ อติกฺกนฺตปริสุทฺธภาเวน ปริสุทฺธิยา อนฺตํ ปาปุณิตฺวา ฐิโต. อตมฺมยตายาติ ตณฺหาทิฏฺฐิมานา "ตมฺมยา"ติ วุจฺจนฺติ. เตสํ อภาโว อตมฺมยตา, ตาย ตณฺหาทิฏฺฐิมานวิรหิตตาย ฐิโต. วุตฺตเญฺหตํ:- @เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. กิเลเส วิทฺธํเสตฺวา ๒ สี. วชฺเชตฺวา, ฉ.ม. จชิตฺวา ๓ ฉ.ม. @สํสิพฺพตีติ ๔ สี.,ม. สีลภาวนา... ๕ ฉ.ม. สมฺปฏิปาทิยิตฺวาติ ๖ ฉ.ม. เอชํ @๗ สี. กถํ สมาทายาติ นยคฺคาหํ คเหตฺวา ๘ ฉ.ม. มุตฺต...--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๘.
"โส ตาทิโส โลกวิทู สุเมโธ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อตมฺมโย มุนี"ติ. ๑- เอตฺถาปิ ตณฺหามานทิฏฺฐิวิรหิโตติ อตฺโถ. วิมุตฺตตฺตาติ สพฺพกิเลเสหิ มุตฺตภาเวน. สนฺตุสฺสิตตฺตาติ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺฐภาเวน ฐิโต. ขนฺธปริยนฺเตติ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธานํ ตีหิ ปริญฺญคฺคีหิ ฌาเปตฺวา อนฺเต อวสาเน ฐิโต, นตฺถิ เอตสฺส อนฺโตติ วา ปริยนฺตํ, ตสฺมึ ปริยนฺเต. ธาตุปริยนฺตาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส:- ธาตุปริยนฺเตติ อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ ปริยนฺเต. อายตนปริยนฺเตติ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ. คติปริยนฺเตติ นิรยาทิปญฺจนฺนํ คตีนํ. อุปปตฺติปริยนฺเตติ สุคติทุคฺคตีสุ นิพฺพตฺติยา. ปฏิสนฺธิปริยนฺเตติ กามรูปารูปภเวสุ ปฏิสนฺธิยา. ภวปริยนฺเตติ เอกโวการจตุปญฺจสญฺญาอสญฺญาเนวสญฺญานาสญฺญากามรูปารูปภวานํ. สํสารปริยนฺเตติ ขนฺธธาตุอายตนานํ อพฺโพจฺฉินฺนปฺปวตฺติยา. วฏฺฏปริยนฺเตติ กมฺมวิปากกิเลสวฏฺฏานํ ปริยนฺเต. อนฺติมภเวติ อวสาเน อุปปตฺติ ภเว. อนฺติมสมุสฺสเย ฐิโตติ อวสาเน สมุสฺสเย สรีเร ฐิโต. อนฺติมเทหธโรติ อนฺติมํ อวสานํ เทหํ สรีรํ ธาเรตีติ อนฺติมเทหธโร. อรหาติ อารกตฺตา อรีนํ, อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา อรหา. ตสฺสายํ ปจฺฉิมโกติ ตสฺส ขีณาสวสฺส อยํ สมุสฺสโย อตฺตภาโว อวสาโน. จริโมติ อปฺโป มนฺโท จริโม อาโลโป, จริมํ กพลํ วิย. ปุน ปฏิสนฺธิยา นตฺถิภาวํ ๒- สนฺธาย "ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว"ติ อาห. ชนนํ ชาติ, มรนฺติ เตนาติ มรณํ, ขนฺธาทีนํ อพฺโพจฺฉินฺนา สํสารปฺปวตฺติ จ ตสฺส ขีณาสวสฺส ปุน นตฺถีติ วุตฺตภาวํ ๓- นิคเมนฺโต "เตนาห ภควา:- ตสฺมา ชนฺตุ ฯเปฯ นาวํ สิตฺวาว ปารคู"ติ อาห. @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ติก. ๒๐/๔๐/๑๔๔ ๒ ม. ปุนปฏิสนฺธินตฺถิภาวํ ๓ ฉ.ม. วุตฺตํ คาถํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๙.
อิมสฺมึ สุตฺเต ยํ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ, ตํ ปาฐานุสาเรน คเหตพฺพํ. สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย กามสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ปฐมํ. --------------------อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๕๐-๘๙. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=45&A=1137&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=1137&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=1 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=1 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=1 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=1 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_29
![อ่านหน้า[ต่าง] แรก](go1.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้ว](go2.gif)   ![อ่านหน้า[ต่าง] ถัดไป](go3.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย](go4.gif)   |
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]