อรรถกถาเล่มที่ ๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๑)

หน้าที่ ๓๑๓.
อปฺปวตฺติ ทุกฺขนิโรโธติ, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาติ
มยา พฺยากตนฺติ อตฺโถ. เอวญฺจ ปน วตฺวา ภควา "อิมสฺส ปริพฺพาชกสฺส
มคฺคปาตุภาโว วา ผลสจฺฉิกิริยา วา นตฺถิ, มยฺหํ จ ภิกฺขาจารเวลา"ติ จินฺเตตฺวา
ตุณฺหี อโหสิ. ปริพฺพาชโกปิ ตํ อาการํ ตฺวา ภควโต คมนกาลํ อาโรเจนฺโต
วิย "เอวเมตนฺ"ติ อาทิมาห.
      [๔๒๑] วาจาย สนฺนิปโตทเกนาติ ๑- วจนปโตเทน. สญฺชมฺภริมกํสูติ
สญฺชมฺภริตํ ๒- นิรนฺตรํ ผุฏํ อกํสุ, อุปริ วิชฺฌึสูติ วุตฺตํ โหติ. ภูตนฺติ
สภาวโต วิชฺชมานํ. ตจฺฉํ ตถนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ธมฺมฏฺิตตนฺติ
นวโลกุตฺตรธมฺเมสุ ิตสภาวํ. ธมฺมนิยามตนฺติ โลกุตฺตรธมฺมนิยามนิยตํ. พุทฺธานํ
หิ จตุสจฺจวินิมุตฺตา กถา นาม นตฺถิ. ตสฺมา สา เอทิสา โหติ.
                   จิตฺตหตฺถิสาริปุตฺตโปฏฺปาทวตฺถุวณฺณนา
      [๔๒๒] จิตฺโต จ หตฺถิสาริปุตฺโตติ โส กิร สาวตฺถิยํ หตฺถิอาจริยสฺส
ปุตฺโต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา สุขุเมสุ
อตฺถนฺตเรสุ กุสโล อโหสิ,  ปุพฺเพ กตปาปกมฺมวเสน ปน สตฺต วาเร
วิพฺภมิตฺวา คิหี ชาโต. กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กิร สาสเน เทฺว สหายกา อเหสุํ,
อญฺมญฺ สมคฺคา เอกโตว สชฺฌายนฺติ. เตสุ เอโก อนภิรโต คิหิภาเว จิตฺตํ
อุปฺปาเทตฺวา อิตรสฺสาโรเจสิ. โส คิหิภาเว อาทีนวํ ปพฺพชฺชาย จ อานิสํสํ
ทสฺเสตฺวา ตํ โอวทิ. โส ตํ สุตฺวา อภิรมิตฺวา ปุเนกทิวสํ ตาทิเส จิตฺเต
อุปฺปนฺเน ตํ เอตทโวจ "มยฺหํ อาวุโส  เอวรูปํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ `อิมาหํ
ปตฺตจีวรํ ตุยฺหํ ทสฺสามี"ติ. โส ปตฺตจีวรโลเภน ตสฺส คิหิภาเว อานิสํสํ
ทสฺเสตฺวา ปพฺพชฺชาเยวาทีนวํ กเถสิ. อถสฺส ตํ สุตฺวาว คิหิภาวโต จิตฺตํ
วิรชฺชิตฺวา ๓- ปพฺพชฺชายเมว อภิรมิ. เอวเมส ตทา สีลวนฺตสฺส ภิกฺขุโน คิหิภาเว
อานิสํสกถาย กถิตตฺตา อิทานิ ฉ วาเร วิพฺภมิตฺวา สตฺตเม วาเร ปพฺพชิโต,
มหาโมคฺคลฺลานสฺส มหาโกฏฺิตตฺเถรสฺส จ อภิธมฺมกถํ กเถนฺตานํ อนฺตรนฺตรา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วาจาสนฺนิโตทเกนาติ        ๒ สี. สํภริตํ       ๓ ม. นิวตฺเตตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๔.
กถํ โอปาเตติ. อถ นํ มหาโกฏฺิตตฺเถโร อปสาเทติ. โส มหาสาวกสฺส กถิเต
ปติฏฺาตุํ อสกฺโกนฺโต วิพฺภมิตฺวา คิหี ชาโต. โปฏฺปาทสฺส ปนายํ คิหิสหายโก
โหติ. ตสฺมา วิพฺภมิตฺวา ทฺวีหตีหจฺจเยน โปฏฺปาทสฺส สนฺติกํ คโต. อถ นํ
โส ทิสฺวา "สมฺม กึ ตยา กตํ, เอวรูปสฺส นาม สตฺถุ สาสนา อปกฺกนฺโตปิ, ๑-
เอหิ, ปพฺพชิตุํ อิทานิ เต วฏฺฏตี"ติ ตํ คเหตฺวา ภควโต สนฺติกํ อคมาสิ.
เตน วุตฺตํ "จิตฺโต จ หตฺถิสาริปุตฺโต โปฏฺปาโท จ ปริพฺพาชโภ"ติ.
      [๔๒๓] อนฺธาติ ปญฺาจกฺขุโน นตฺถิตาย อนฺธา, ตสฺเสว อภาเวน
อจกฺขุกา. ตฺวญฺเจว เนสํ เอโก จกฺขุมาติ สุภาสิตทุพฺภาสิตชานนภาวมตฺเตน
ปญฺาจกฺขุนา จกฺขุมา. เอกํสิกาติ เอกโกฏฺาสา. ปญฺตฺตาติ ปิตา. อเนกํสิกาติ
น เอกโกฏฺาสา, เอเกเนว โกฏฺาเสน สสฺสตาติ วา อสสฺสตาติ วา น วุตฺตาติ
อตฺโถ.
                          เอกํสิกธมฺมวณฺณนา
      [๔๒๕] สนฺติ โปฏฺปาทาติ อิทํ ภควา กสฺมา อารภิ, พาหิรเกหิ
ปญฺาปิตนิฏฺาย อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํ. สพฺเพหิ ติตฺถิยา ยถา ภควา อมตํ
นิพฺพานํ, เอวํ อตฺตโน อตฺตโน สมเย โลกถูปิกาทิวเสน นิฏฺ ปญฺเปนฺติ,
สา จ น นิยฺยานิกา. ยถา ปญฺตฺตา หุตฺวา น นิยฺยาติ น คจฺฉติ,
อญฺทตฺถุํ ๒- ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตา นิวตฺตติ, ตํ ทสฺเสตุํ ภควา เอวมาห. ตตฺถ
เอกนฺตสุขํ โลกํ ชานํ ปสฺสนฺติ ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอกนฺตสุโข โลโก,
ปจฺฉิมาทีนํ วา อญฺตรายาติ เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา วิหรถ,
ทิฏฺปุพฺพานิ โข ตสฺมึ โลเก มนุสฺสานํ สรีรสณฺานาทีนีติ. อปฺปาฏิหิรีกตนฺติ ๓-
อปฺปาฏิหิรกตํ ๔- ปฏิหรณวิรหิตํ, อนิยฺยานิกนฺติ วุตฺตํ โหติ.
      [๔๒๖] ชนปทกลฺยาณีติ ชนปเท อญฺาหิ อิตฺถีหิ วณฺณสณฺานวิลาสากปฺปาทีหิ
อสทิสา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปสกฺกนฺโตปิ       ๒ ฉ.ม. อญฺทตฺถุ
@๓ ฉ.ม. อปฺปาฏิหีรกตนฺติ      ๔ ฉ.ม.  อปฺปาฏิหีรกํ ตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๕.
                        ตโยอตฺตปฏิลาภวณฺณนา
      [๔๒๘] เอวํ ภควา ปเรสํ นิฏฺาย อนิยฺยานิกตฺตํ ทสฺเสตฺวา
อตฺตโน นิฏฺาย นิยฺยานิกภาวํ ทสฺเสตุํ "ตโย โข เม โปฏฺปาทา"ติ
อาทิมาห. ตตฺถ อตฺตปฏิลาโภติ อตฺตภาวปฏิลาโภ, เอตฺถ จ ภควา ตีหิ
อตฺตภาวปฏิลาเภหิ ตโย ภเว ทสฺเสสิ. โอฬาริกตฺตภาวปฏิลาเภน อวีจิโต ปฏฺาย
ปรนิมฺมิตวสวตฺติปริโยสานํ กามภวํ ทสฺเสสิ. มโนมยอตฺตภาวปฏิลาเภน ปมชฺฌานภูมิโต
ปฏฺาย อกนิฏฺพฺรหฺมโลกปริโยสานํ รูปภวํ ทสฺเสสิ. อรูปอตฺตภาวปฏิลาเภน
อากาสานญฺจายตนพฺรหฺมโลกโต ปฏฺาย เนวสญฺานาสญฺายตนพฺรหฺมโลกปริโยสานํ
อรูปภวํ ทสฺเสสิ.
      [๔๒๙] สํกิเลสิกา ธมฺมา นาม ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา. โวทานิยา
ธมฺมา นาม สมถวิปสฺสนา. ปญฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตนฺติ มคฺคปญฺาผลปญฺานํ
ปาริปูริญฺเจว วิปุลภาวญฺจ. ปามุชฺชนฺติ ตรุณปีติ. ปีตีติ พลวตุฏฺิ.
กึ วุตฺตํ โหติ? ยํ อโวจุมฺหา "สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช
วิหริสฺสตี"ติ, ตตฺถ ตสฺส เอวํ วิหรโต ตํ ปาโมชฺชญฺเจว ภวิสฺสติ, ปีติ จ
นามกายปสฺสทฺธิ จ สติ จ สุปฏฺิตา อุตฺตมาณญฺจ สุโข จ วิหาโร.
สพฺพวิหาเรสุ จ อยเมว วิหาโร "สุโข"ติ วตฺตุํ ยุตฺโต "อุปสนฺโต ปรมมธุโร"ติ.
ตตฺถ ปมชฺฌาเน ปามุชฺชาทโย ฉปิ ธมฺมา ลพฺภนฺติ, ทุติยชฺฌาเน ทุพฺพลปีติสงฺขาตํ
ปาโมชฺชํ นิวตฺตติ, เสสา ปญฺจ ลพฺภนฺติ. ตติเย ปีติ นิวตฺตติ, เสสา
จตฺตาโร ลพฺภนฺติ. ตถา จตุตฺเถ อิเมสุ จ จตูสุ ฌาเนสุ สมฺปสาทนสุตฺเต ๑-
สุทฺธวิปสฺสนาปาทกชฺฌานเมว กถิตํ. ปาสาทิกสุตฺเต ๒- จตูหิ มคฺเคหิ สทฺธึ
วิปสฺสนา กถิตา. ทสุตฺตรสุตฺเต ๓- จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติ กถิตา. อิมสฺมึ
โปฏฺปาทสุตฺเต ปาโมชฺชํ ปีติเววจนเมว กตฺวา ทุติยชฺฌานิกผลสมาปตฺติ นาม กถิตาติ
เวทิตพฺพา.
      [๔๓๒-๔๓๗] อยํ วา โสติ เอตฺถ วาสทฺโท วิภาวนตฺโถ โหติ.
อยํ โสติ เอวํ วิภาเวตฺวา ปกาเสตฺวา พฺยากเรยฺยาม. ยถา ปเร "เอกนฺตสุขํ
อตฺตานํ สญฺชานาถา"ติ  ปุฏฺา "โน"ติ วทนฺติ, น นํ เอวํ วทามาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ที. ปาฏิ. ๑๑/๑๔๑/๘๕      ๒ ที. ปาฏิ. ๑๑/๑๖๔/๑๐๑      ๓ ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๕๐/๒๔๑
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๖.
สปฺปาฏิหิรีกตนฺติ ๑- สปฺปฏิหรณํ, นิยฺยานิกนฺติ อตฺโถ. โมโฆ โหตีติ ตุจฺโฉ โหติ,
นตฺถิ โส ตสฺมึ สมเยติ อธิปฺปาโย. สจฺโจ โหตีติ ภูโต โหติ, เสฺวว ตสฺมึ
สมเย สจฺโจ โหตีติ อตฺโถ. เอตฺถ ปนายํ จิตฺโต อตฺตโน อสพฺพญฺุตาย ตโย
อตฺตปฏิลาเภ กเถตฺวา อตฺตปฏิลาโภ นาม ปญฺตฺติมตฺตํ เอตนฺติ อุทฺธริตุํ
นาสกฺขิ, อตฺตปฏิลาโภเตฺวว นิยฺยาเตสิ. อถสฺส ภควา รูปาทโย เจตฺถ ธมฺมา,
อตฺตปฏิลาโภติ ปน นามมตฺตเมตํ, เตสุ เตสุ รูปาทีสุ สติ เอวรูปา โวหารา
โหนฺตีติ ทสฺเสตุกาโม ตสฺเสว กถํ คเหตฺวา นามปญฺตฺติวเสน นิยฺยาตนตฺถํ
"ยสฺมึ จิตฺต สมเย"ติ อาทิมาห.
      [๔๓๘] เอวญฺจ ปน วตฺวา ปฏิปุจฺฉิตฺวา วินยนตฺถํ ปุน "สเจ
ตํ จิตฺตํ เอวํ ปุจฺเฉยฺยุนฺ"ติ อาทิมาห. ตตฺถ โย เม อโหสีติ ๒- อตีโต
อตฺตปฏิลาโภ, เสฺวว เม อตฺตปฏิลาโภ, ตสฺมึ สมเย สจฺโจ อโหสิ, โมโฆ
อนาคโต โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโนติ  เอตฺถ ตาว อิมมตฺถํ ทสฺเสติ:- ยสฺมา เย เต
อตีตา ธมฺมา, เต เอตรหิ นตฺถิ, อเหสุนฺติ ปน สงฺขฺยํ  คตา, ตสฺมา โสปิ เม
อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมึเยว สมเย สจฺโจ อโหสิ. อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ปน ธมฺมานํ
ตทาภาวา ตสฺมึ สมเย "โมโฆ อนาคโต, โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโน"ติ, เอวํ อตฺถโต
นามมตฺตเมว อตฺตปฏิลาภํ ปฏิชานาติ. อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุปิ เอเสว นโย.
      [๔๓๙-๔๔๓] อถ ภควา ตสฺส พฺยากรเณน สทฺธึ อตฺตโน
พฺยากรณํ สํสนฺทิตุํ "เอวเมว โข จิตฺตา"ติ อาทีนิ วตฺวา ปุน โอปมฺมโต ตมตฺถํ
ทสฺเสนฺโต "เสยฺยถาปิ จิตฺต ควา ขีรนฺ"ติ อาทิมาห. ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ:-
ยถา ควา ขีรํ, ขีราทีหิ จ ทธิอาทีนิ ภวนฺติ, ตตฺถ ยสฺมึ สมเย ขีรํ โหติ, น
ตสฺมึ สมเย ทธีติ วา นวนีตาทีสุ วา อญฺตรนฺติ สงฺขฺยํ นิรุตฺตึ นามํ โวหารํ
คจฺฉติ. กสฺมา? เย ธมฺเม อุปาทาย ทธีติอาทิโวหาโร โหติ, ๓- เตสํ อภาวา. อถ
โข ขีรนฺเตฺวว ตสฺมึ สมเย สงฺขฺยํ คจฺฉติ. กสฺมา? เย ธมฺเม อุปาทาย ขีรนฺติ
สงฺขฺยา นิรุตฺติ นามํ โวหาโร โหติ, เตสํ ภาวาติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อิมา
โข จิตฺตาติ โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ อิติ จ มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ อิติ จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สปฺปาฏิหีรกตนฺติ   ๒ ฉ.ม. อิติ สทฺโท น ทิสฺสติ   ๓ ฉ.ม. โวหารา โหนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๗.
อรูโป อตฺตปฏิลาโภ อิติ จ อิมา โข จิตฺต โลกสมญฺา โลเก สมญฺามตฺตกานิ
สมนุชานนมตฺตกานิ เอตานิ. ตถา โลกนิรุตฺติมตฺตกานิ วจนปถมตฺตกานิ
โวหารมตฺตกานิ นามปณฺณตฺติมตฺตกานิ เอตานีติ. เอวํ ภควา เหฏฺา ตโย อตฺตปฏิลาเภ
กเถตฺวา อิทานิ สพฺพเมตํ โวหารมตฺตกนฺติ วทติ. กสฺมา? ยสฺมา ปรมตฺถโต
สตฺโต นาม นตฺถิ, สุญฺโ ตุจฺโฉ เอส โลโก.
      พุทฺธานํ ปน เทฺว กถา สมฺมติกถา จ ปรมตฺถกถา จ. ตตฺถ
"สตฺโต โปโส เทโว พฺรหฺมา"ติ อาทิกา สมฺมติกถา นาม. "อนิจฺจํ
ทุกขมนตฺตา ขนฺธา ธาตุโย อายนานิ สติปฏฺานา สมฺมปฺปธานา"ติ อาทิกา
ปรมตฺถกถา นาม. ตตฺถ โย สมฺมติเทสนาย "สตฺโต"ติ วา "โปโส"ติ วา
"เทโว"ติ วา "พฺรหฺมา"ติ วา วุตฺเต วิชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นิยฺยาตุํ ๑-
อรหตฺตชยคฺคาหํ ๒- คเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ภควา อาทิโตว "สตฺโต"ติ วา "โปโส"ติ
วา "เทโว"ติ วา "พฺรหฺมา"ติ วา กเถติ, โย ปรมตฺถเทสนาย "อนิจฺจนฺ"ติ
วา "ทุกฺขนฺ"ติ วาติ อาทีสุ อญฺตรํ สุตฺวา วิชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นิยฺยาตุํ ๑-
อรหตฺตชยคฺคาหํ ๒- คเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส "อนิจฺจนฺ"ติ วา "ทุกฺขนฺ"ติ วาติ
อาทีสุ อญฺตรเมว กเถติ. ตถา สมฺมติกถาย พุชฺฌนกสตฺตสฺสาปิ น ปมํ
ปรมตฺถกถํ กเถติ. สมฺมติกถาย ปน โพเธตฺวา ปจฺฉา ปรมตฺถกถํ กเถติ.
ปรมตฺถกถาย พุชฺฌนกสตฺตสฺสาปิ น ปมํ สมฺมติกถํ กเถติ. ปรมตฺถกถาย ปน
โพเธตฺวา ปจฺฉา สมฺมติกถํ กเถติ. ปกติยา ปน ปมเมว ปรมตฺถกถํ กเถนฺตสฺส
เทสนา ลูขาการา โหติ. ตสฺมา พุทฺธา ปมํ สมฺมติกถํ กเถตฺวา ปจฺฉา
ปรมตฺถกํ กเถนฺติ. สมฺมติกถํ กเถนฺตาปิ สจฺจเมว สภาวเมว อมุสาว กเถนฺติ.
ปรมตฺถกํ กเถนฺตาปิ สจฺจเมว สภาวเมว อมุสาว กเถนฺติ.
          ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ,       สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร.
          สมฺมตึ ปรมตฺถญฺจ,          ตติยํ นูปลพฺภติ.
          สงฺเกตวจนํ สจฺจํ,          โลกสมฺมติการณํ. ๓-
          ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ,          ธมฺมานํ ภูตลกฺขณนฺ"ติ. ๔-
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ม. นิยฺยานิตุํ                        ๒-๒ ก. อรหตฺตทฺธชคฺคาหํ
@๓ ฉ.ม. โลกสมฺมุติการณํ, ม....การณา     ๔ ม. ภูตการณา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๘.
      ยาหิ ตถาคโต โวหรติ อปรามสนฺโตติ ยาหิ โลกสมญฺาหิ
โลกนิรุตฺตีหิ ตถาคโต ตณฺหามานทิฏฺิปรามาสานํ อภาวา อปรามสนฺโต โวหรตีติ
เทสนํ วินิวตฺเตตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ. เสสํ สพฺพตฺถ
อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                  อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย
                     โปฏฺปาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                              นวมํ.
                       ------------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔ หน้า ๓๑๓-๓๑๘.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=4&A=8194&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=4&A=8194&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=9&i=275
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=9&A=6029
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=9&A=4425
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=9&A=4425
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๙
http://84000.org/tipitaka/read/?index_9