ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔ ภาษาบาลีอักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๑)

หน้าที่ ๑๙๐.

ปจฺฉาภตฺตนฺติ ภตฺตสฺส ปจฺฉโต. ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตปริเยสนโต ปฏิกฺกนฺโต. ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ. อาภุชิตฺวาติ พนฺธิตฺวา. อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐิเก ๑- โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาเทตฺวา. เอวญฺหิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนฺหารูนิ น ปณมนฺติ. อถสฺส ยา เตสํ ปณมนปฺปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา น อุปฺปชฺชนฺติ. ตาสุ อนุปฺปชฺชมานาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺฐานํ น ปริปตติ, วุฑฺฒึ ผาตึ เวปุลฺลํ อุปคจฺฉติ. ปริมุขํ สตึ อุปฏฐเปตฺวาติ กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สตึ ฐเปตฺวา, มุขสมีเป วา กตฺวาติ อตฺโถ. เตเนว วิภงฺเค วุตฺตํ "อยํ สติ อุปฏฺฐิตา โหติ สุปติฏฺฐิตา ๒- นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา, เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สตึ อุปฏฺฐเปตฺวา"ติ ๓- อถวา ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ. มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐ. สตีติ อุปฏฺฐานฏฺโฐ. เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สตินฺ"ติ เอวํ ปฏิสมฺภิทายํ ๔- วุตฺตนเยน เจตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ตตฺรายํ สงฺเขโป "ปริคฺคหิตํ นิยฺยานํ สตึ กตฺวา"ติ. [๒๑๗] อภิชฺฌํ โลเกติ เอตฺถ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโก, ตสฺมา ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ราคํ ปหาย กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. วิคตาภิชฺเฌนาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนตฺตา วิคตาภิชฺเฌน, น จกฺขุวิญฺญาณสทิเสนาติ อตฺโถ. อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตีติ อภิชฺฌาโต จิตฺตํ ปริโมเจติ. ยถา ตํ สา มุญฺจติ เจว, มุญฺจิตฺวา จ น ปุน คณฺหาติ, เอวํ กโรตีติ อตฺโถ. พฺยาปาทปโทสํ ปหายาติ อาทีสุปี เอเสว นโย. พฺยาปชฺชติ อิมินา จิตฺตํ ปูติกุมฺมาสาทโย วิย ปุริมปกตึ ปชหตีติ ๕- พฺยาปาโท. วิการาปตฺติยา ปทุสฺสติ, ปรํ วา ปทูเสติ วินาเสตีติ ปโทโส. อุภยํ เจตํ ๖- โกธสฺเสวาธิวจนํ, ถีนํ จิตฺตเคลญฺญํ, มิทฺธํ เจตสิกเคลญฺญํ, ถีนญฺจ มิทฺธญฺจ ถีนมิทฺธํ. อาโลกสญฺญีติ รตฺติมฺปิ ทิวาปิ ทิฏฺฐาโลกสญฺชานนสมตฺถตาย วิคตนีวรณตาย ปริสุทฺธาย สญฺญาย สมนฺนาคโต. สโต สมฺปชาโนติ สติยา จ @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,สี.,อิ. ปิฏฺฐิกณฺฏเก ฉ.ม. สูปฏฺฐิตา อภิ. วิ. ๓๕/๕๓๗/๓๐๔ @ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๘๘/๒๖๔ ฉ.ม. วิชหตีติ อิ.,สี. ชหตีติ. ฉ.ม., อิ อุภยเมตํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๑.

ญาเญน จ สมนฺนาคโต. อิทํ อุภยํ อาโลกสญฺญาย อุปการตฺตา วุตฺตํ. อุทฺธจฺจญฺจ กุกฺกุจฺจญฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ. ติณฺณวิจิกิจฺโฉติ วิจิกิจฺฉํ ตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา ฐิโต. "กถมิทํ กถมิทนฺ"ติ เอวํ นปฺปวฺตตีติ อกถงฺกถี. กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อนวชฺเชสุ ธมฺเมสุ. "อิเม นุ โข กุสลา, กถมิเม กุสลา"ติ เอวํ น วิจิกิจฺฉติ, น กงฺขตีติ อตฺโถ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. อิเมสุ ปน นีวรเณสุ วจนตฺถลกฺขณาทิเภทโต ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. [๒๑๘] ยา ปนายํ "เสยฺยถาปิ มหาราชา"ติ อุปมา วุตฺตา. ตตฺถ. อิณํ อาทายาติ วุฑฺฒิยา ธนํ คเหตฺวา. พฺยนฺตีกเรยฺยาติ วิคตนฺตํ กเรยฺย, ยถา เตสํ กากณิกมตฺโตปิ ปริยนฺโต นาม นาวสิสฺสติ, เอวํ กเรยฺย, สพฺพโส ปฏินิยฺยาเทยฺยาติ อตฺโถ. ตโตนิทานนฺติ อานณฺยนิทานํ. ๑- โส หิ "อนโณมฺหี"ติ อาวชฺเชนฺโต พลวปาโมชฺชํ ลภติ, โสมนสฺสํ อธิคจฺฉตีติ, เตน วุตฺตํ "ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสนฺ"ติ. [๒๑๙] วิสภาคเวทนุปฺปตฺติยา กกเจเนว จตุอิริยาปถํ ๒- ฉินฺทนฺโต อาพาธตีติ อาพาโธ, สฺวาสฺส อตฺถีติ อาพาธิโก. ตํสมุฏฺฐาเนน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต. อธิมตฺตคิลาโนติ พาฬฺหคิลาโน. นจฺฉาเทยฺยาติ อธิมตฺตพฺยาธิปเรตตาย น รุจฺเจยฺย. พลมตฺตาติ พลเมว, พลญฺจสฺส กาเย น ภเวยฺยาติ อตฺโถ. ตโตนิทานนฺติ อาโรคฺยนิทานํ. ตสฺส หิ "อโรโคมฺหี"ติ อาวชฺชยโต ตทุภยํ โหติ. เตน วุตฺตํ "ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสนฺ"ติ, [๒๒๐] น จสฺส กิญฺจิ โภคานํ วโยติ กากณิกมตฺตํปิ โภคานํ วโย น ภเวยฺย. ตโตนิทานนฺติ พนฺธนาโมกฺขนิทานํ. เสสํ วุตฺตนเยเนว สพฺพปเทสุ โยเชตพฺพํ. [๒๒๑-๒๒๒] อนตฺตาธีโนติ น อตฺตนิ อธีโน, อตฺตโน รุจิยา กิญฺจิ กาตุํ น ลภติ. ปราธีโนติ ปเรสุ อธีโน ปรสฺเสว รุจิยา ปวตฺตติ. น เยน กามงฺคโมติ เยน ทิสาภาเคนสฺส คนฺตุกามตา ๓- โหติ, อิจฺฉา อุปปชฺชติ คมนาย, เตน คนฺตุํ น ลภติ. ทาสพฺยาติ ทาสภาวา. ภุชิสฺโสติ อตฺตโน @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อาณณฺยนิทานํ. ม. สพฺพิริยาปถํ. ม. คนฺตุกาโม

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๒.

สนฺตโก. ตโตนิทานนฺติ ภุชิสฺสนิทานํ. กนฺตารทฺธานมคฺคนฺติ กนฺตารํ อทฺธานมคฺคํ, นิรุทกํ ทีฆมคฺคนฺติ อตฺโถ. ตโตนิทานนฺติ เขมนฺตภูมินิทานํ. [๒๒๓] อิเม ปญฺจ นีวรเณ อปฺปหีเนติ เอตฺถ ภควา อปฺปหีนกามจฺฉนฺทนีวรณํ อิณสทิสํ, เสสานิ โรคาทิสทิสานิ กตฺวา ทสฺเสติ. ตตฺรายํ สทิสตา:- โย หิ ปเรสํ อิณํ คเหตฺวา วินาเสติ, โส เตหิ "อิณํ เทหี"ติ วุจฺจมาโนปิ ผรุสํ วุจฺจมาโนปิ พชฺฌมาโนปิ วธิยมาโนปิ กิญฺจิ ปฏิปฺผริตุํ ๑- น สกฺโกติ, สพฺพํ ติติกฺขติ. ติติกฺขาการณํ หิสฺส ตํ อิณํ โหติ. เอวเมว โย ยมฺหิ กามจฺฉนฺเทน รชฺชติ, ตณฺหาคหเณน ๒- ตํ วตฺถุํ คณฺหาติ, โส เตน ผรุสํ วุจฺจมาโนปิ พชฺฌมาโนปิ วธิยมาโนปิ สพฺพํ ติติกฺขติ, ติติกฺขาการณํ หิสฺส โส กามจฺฉนฺโท โหติ, ฆรสามิเกหิ วธิยมานานํ อิตฺถีนํ วิยาติ เอวํ อิณํ วิย กามจฺฉนฺโท ทฏฺฐพฺโพ. ยถา ปน ปิตฺตโรคาตุโร มธุสกฺกราทีสุปิ ทินฺเนสุ ปิตฺตโรคาตุรตาย เตสํ รสํ น วินฺทติ, "ติตฺตกํ ติตฺตกนฺ"ติ อุคฺคิรติเยว, เอวเมว พฺยาปนฺนจิตฺโต หิตกาเมหิ อาจริยุปชฺฌาเยหิ อปฺปมตฺตกมฺปิ โอวทิยมาโน โอวาทํ น คณฺหาติ, "อติวิย ตุเมฺห อุปทฺทเวถา"ติ อาทีนิ วตฺวา วิพฺภมติ. ปิตฺตโรคาตุรตาย โส ปุริโส มธุสกฺกราทิรสํ ๓- วิย โกธาตุรตาย ฌานสุขาทิเภทํ สาสนรสํ น วินฺทตีติ เอวํ โรโค วิย พฺยาปาโท ทฏฺฐพฺโพ. ยถา ปน นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคาเร พทฺโธ ปุริโส นกฺขตฺตสฺส เนว อาทึ น มชฺฌํ น ปริโยสานํ ปสฺสติ. โส ทุติยทิวเส มุตฺโต "อโห หิยฺโย นกฺขตฺตํ มนาปํ อโหสิ, ๔- อโห นจฺจํ อโห คีตนฺ"ติ อาทีนิ สุตฺวาปิ ปฏิวจนํ น เทติ. กึ การณา? นกฺขตฺตสฺส อนนุภูตตฺตา, เอวเมว ถีนมิทฺธาภิภูโต ภิกฺขุ วิจิตฺตนเยปิ ธมฺมสฺสวเน ปวตฺตมาเน เนว ตสฺส อาทึ น มชฺฌํ น ปริโยสานํ ชานาติ. โสปิ อุฏฺฐิเต ธมฺมสฺสวเน "อโห ธมฺมสฺสวนํ, อโห การณํ, อโห อุปมา"ติ ธมฺมสฺสวนสฺส วณฺณํ ภาสมานานํ สุตฺวาปิ ปฏิวจนํ น เทติ. กึ การณา? ถีนมิทฺธวเสน ธมฺมกถาย อนนุภูตตฺตา. เอวํ พนฺธนาคารํ วิย ถีนมิทฺธํ ทฏฺฐพฺพํ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปฏิพาหิตุํ ฉ.ม. ตณฺหาสหคเตน @ ฉ.ม. มธุสกฺกราทีนํ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๓.

ยถา ปน นกฺขตฺตํ กีฬนฺโตปิ ทาโส "อิทํ นาม อจฺจายิกํ กรณียํ อตฺถิ, สีฆํ ตตฺถ คจฺฉาหิ. โน เจ คจฺฉสิ, หตฺถปาทํ วา เต ฉินฺทามิ, กณฺณนาสํ วา"ติ วุตฺโต ๑- โส สีฆํ คจฺฉติเยว. โส นกฺขตฺตสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ อนุภวิตุํ น ลภติ, กสฺมา? ปราธีนตาย, เอวเมว วินเย อปกตญฺญุนา ภิกฺขุนา ๒- วิเวกตฺถาย อรญฺญํ ปวิฏฺเฐนาปิ กิสฺมิญฺจิเทว อนฺตมโส กปฺปิยมํเสปิ อกปฺปิยมํสสญฺญาย อุปฺปนฺนาย วิเวกํ ปหาย สีลปริโสธนตฺถํ วินยธรสฺส สนฺติกํ คนฺตพฺพํ โหติ, วิเวกสุขํ อนุภวิตุํ น ลภติ. กสฺมา? อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาภิภูตภาวายาติ. เอวํ ทาสพฺยํ วิย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ทฏฺฐพฺพํ. ยถา ปน กนฺตารทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน ปุริโส โจเรหิ มนุสฺสานํ วิลุมฺปมาโนกาสํ ๓- หโตกาสํ จ ทิสฺวา ทณฺฑกสทฺเทนปิ สกุณสทฺเทนปิ "โจรา อาคตา"ติ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิโตว โหติ, คจฺฉติปิ ติฏฺฐติปิ นิวตฺตติปิ, คตฏฺฐานโต อาคตฏฺฐานเมว พหุตรํ โหติ. โส กิจฺเฉน กสิเรน เขมนฺตภูมึ ปาปุณาติ วา น วา ปาปุณาติ. เอวเมว ยสฺส อฏฺฐสุ ฐาเนสุ วิจิกิจฺฉา อุปฺปนฺนา โหติ, โส พุทฺโธ นุ โข, "น นุโข พุทฺโธ"ติ อาทินา นเยน วิจิกิจฺฉนฺโต อธิมุจฺจิตฺวา สทฺธาย คณฺหิตุํ น สกฺโกติ. อสกฺโกนฺโต มคฺคํ วา ผลํ วา น ปาปุณาตีติ อิติ ยถา กนฺตารทฺธานมคฺเค "โจรา อตฺถิ นตฺถี"ติ ปุนปฺปุนํ อาสปฺปนปริสปฺปนํ อปริโยคาหนํ ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส อุปฺปาเทนฺโต เขมนฺตปฺปตฺติยา อนฺตรายํ กโรติ, เอวํ วิจิกิจฺฉาปิ "พุทฺโธ นุโข น พุทฺโธ"ติ อาทินา นเยน ปุนปฺปุนํ อาสปฺปนปริสปฺปนํ อปริโยคาหนํ ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทยมานา อริยภูมิปฺปตฺติยา อนฺตรายํ กโรตีติ กนฺตารทฺธานมคฺโค วิย วิจิกิจฺฉา ทฏฺฐพฺพา. [๒๒๔] อิมานิ "เสยฺยถาปิ มหาราช อานณฺยนฺ"ติ เอตฺถ ภควา ปหีนกามจฺฉนฺทนีวรณํ อานณฺยสทิสํ, เสสานิ อาโรคฺยาทิสทิสานิ กตฺวา ทสฺเสติ. ตตฺรายํ สทิสตา. ยถา หิ ปุริโส อิณํ อาทาย กมฺมนฺตํ ๔- ปโยเชตฺวา สมิทฺธตํ ปตฺโต "อิทํ อิณํ นาม ปลิโพธมูลนฺ"ติ จินฺเตตฺวา สวฑฺฒิกํ อิณํ นิยฺยาเทตฺวา ปณฺณํ ผาลาเปยฺย, อถสฺส ตโต ปฏฺฐาย เนว โกจิ ทูตํ เปเสติ, น ปณฺณํ. @เชิงอรรถ: สี. วุตฺเต ฉ.ม.,สี.,อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ฉ.ม. วิลุตฺโตกาสํ @ ฉ.ม. กมฺมนฺเต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๔.

โส อิณสามิเก ทิสฺวาปิ สเจ อิจฺฉติ, อาสนา อุฏฺฐหติ, โน เจ, น อุฏฺฐหติ. กสฺมา? เตหิ สทฺธึ นิลฺเลปตาย อลคฺคตาย. เอวเมว ภิกฺขุ "อยํ กามจฺฉนฺโท นาม ปลิโพธมูลนฺ"ติ จินฺเตตฺวา ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปชหติ. เต ปน ฉ ธมฺเม มหาสติปฏฐาเน วณฺณยิสฺสาม. ตสฺเสวํ ปหีนกามจฺฉนฺทสฺส ยถา อิณมุตฺตสฺส ปุริสสฺส อิณสามิเก ทิสฺวา เนว ภยํ น ฉมฺภิตตฺตํ โหติ, เอวเมว ปรวตฺถุมฺหิ เนว สงฺโค น พทฺโธ โหติ. ทิพฺพานิปิ รูปานิ ปสฺสโต กิเลโส น สมุทาจรติ. ตสฺมา ภควา อานณฺยมิว กามจฺฉนฺทปฺปหานํ อาห. ยถา ปน โส ปิตฺตโรคาตุโร ปุริโส เภสชฺชกิริยาย ตํ โรคํ วูปสเมตฺวา ตโต ปฏฺฐาย มธุสกฺกราทีนํ รสํ วินฺทติ, เอวเมว ภิกฺขุ "อยํ พฺยาปาโท นาม อนตฺถกโร"ติ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา พฺยาปาทนีวรณมฺปชหติ. สพฺพนิวรเณสุ ฉ ธมฺเม มหาสติปฏฐาเนเยว วณฺณยิสฺสาม. น เกวลญฺจ เตเยว, เยปิ ถีนมิทฺธาทีนํ ปหานาย ภาเวตพฺพา. เตปิ สพฺเพ ตตฺเถว วณฺณยิสฺสาม. โส เอวํ ปหีนพฺยาปาโท, ยถา ปิตฺตโรควิมุตฺโต ปุริโส มธุสกฺกราทีนํ รสํ สมฺปิยายมาโน ปฏิเสวติ, เอวเมว อาจารปณฺณตฺติอาทีนิ สิกฺขาปทานิ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สมฺปิยายมาโน สิกฺขติ. ตสฺมา ภควา อาโรคฺยมิว พฺยาปาทปฺปหานํ อาห. ยถา โส นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคารํ ปเวสิตปุริโส อปรสฺมึ นกฺขตฺตทิวเส "ปุพฺเพปิ อหํ ปมาทโทเสน พทฺโธ, เตน ตํ นกฺขตฺตํ นานุภวึ, อิทานิ อปฺปมตฺโต ภวิสฺสามี"ติ ยถาสฺส ปจฺจตฺถิกา โอกาสํ น ลภนฺติ, เอวํ อปฺปมตฺโต หุตฺวา นกฺขตฺตํ อนุภวิตฺวา "อโห นกฺขตฺตํ, อโห นกฺขตฺตนฺ"ติ อุทานํ อุทาเนสิ, เอวเมว ภิกฺขุ "อิทํ ถีนมิทฺธํ นาม มหาอนตฺถกรนฺ"ติ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา ถีนมิทฺธนีวรณํ ปชหติ. โส เอวํ ปหีนถีนมิทฺโธ, ยถา พนฺธนา มุตฺโต ปุริโส สตฺตาหํปิ นกฺขตฺตสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ อนุภวติ, เอวเมว ธมฺมนกฺขตฺตสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ อนุภวนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตสฺมา ภควา พนฺธนา โมกฺขมิว ถีนมิทฺธปฺปหานํ อาห.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๕.

ยถา ปน ทาโส กญฺจิเทว มิตฺตํ อุปนิสฺสาย สามิกานํ ธนํ ทตฺวา อตฺตานํ ภุชิสฺสํ กตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ยํ อิจฺฉติ, ตํ กโรติ, เอวเมว ภิกฺขุ "อิทํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ นาม มหาอนตฺถกรนฺ"ติ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปชหติ. โส เอวํ ปหีนุทฺธจฺจกุกฺกุจฺโจ, ยถา ภุชิสฺโส ปุริโส ยํ อิจฺฉติ, ตํ กโรติ, ยํ น อิจฺฉติ, ตํ น กโรติ, น ตํ โกจิ พลกฺกาเรน ตโต นิวตฺเตติ, เอวเมว ยถาสุขํ เนกฺขมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺชติ. น ตํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ พลกฺกาเรน ตโต นิวตฺเตติ. ตสฺมา ภควา ภุชิสฺสํ วิย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหานํ อาห. ยถา พลวา ปุริโส หตฺถสารํ คเหตฺวา สชฺชาวุโธ สปริวาโร กนฺตารํ ปฏิปชฺเชยฺย, ตํ โจรา ทูรโต ทิสฺวา ปลาเยยฺยุํ. โส โสตฺถินา ตํ กนฺตารํ นิตฺถริตฺวา เขมนฺตํ ปตฺโต หฏฺฐตุฏฺโฐ อสฺส, เอวเมว ภิกฺขุ "อยํ วิจิกิจฺฉา นาม มหาอนตฺถการิกา"ติ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา วิจิกิจฺฉํ ปชหติ. โส เอวํ ปหีนวิจิกิจฺโฉ, ยถา พลวา ปุริโส สชฺชาวุโธ สปริวาโร นิพฺภโย โจเร ติณํ วิย อคเณตฺวา โสตฺถินา นิกฺขมิตฺวา เขมนฺตํ ภูมึ ปาปุณาติ, เอวเมว ภิกฺขุ ทุจฺจริตกนฺตารํ นิตฺถริตฺวา ปรมํ เขมนฺตภูมึ อมตมหานิพฺพานํ ปาปุณาติ. ตสฺมา ภควา เขมนฺตภูมึ วิย วิจิกิจฺฉาปฺปหานํ อาห. [๒๒๕] ปาโมชฺชํ ชายตีติ ตุฏฺฐากาโร ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายตีติ ตุฏฺฐสฺส สกลสรีรํ โขภยมานา ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภตีติ ปีติสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส นามกาโย ปสฺสมฺภติ, วิคตทรโถ โหติ. สุขํ เวเทตีติ กายิกมฺปิ เจตสิกมฺปิ สุขํ เวทยติ. จิตฺตํ สมาธิยตีติ อิมินา เนกฺขมฺมสุเขน สุขิตสฺส อุปจารวเสนปิ อปฺปนาวเสนปิ จิตฺตํ สมาธิยติ. ปฐมชฺฌานถถา [๒๒๖] โส วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯเปฯ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติอาทิ ปน อุปจารสมาธินา สมาหิเต จิตฺเต อุปริวิเสสทสฺสนตฺถํ อปฺปนาสมาธินา สมาหิเต จิตฺเต ตสฺส สมาธิโน ปเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิมเมว กายนฺติ อิมํ กรชกายํ. อภิสนฺเทตีติ เตเมติ เสฺนเหติ, สพฺพตฺถ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๖.

ปวตฺตปีติสุขํ กโรติ. ปริสนฺเทตีติ สมนฺตโต สนฺเทติ. ๑- ปริปูเรตีติ วายุนา ภสฺตํ วิย ปูเรติ. ปริปฺผรตีติ สมนฺตโต ผรติ. ๒- สพฺพาวโต กายสฺสาติ อสฺส ภิกฺขุโน สพฺพโกฏฺฐาสวโต กายสฺส กิญฺจิ อุปาทินฺนกสนฺตติปวตฺติฏฺฐาเน ฉวิมํสโลหิตานุคตํ อณุมตฺตํปิ ฐานํ ปฐมชฺฌานสุเขน อปฺผุฏํ นาม น โหติ. [๒๒๗] ทกฺโขติ เฉโก ปฏิพโล นฺหานิยจุณณานิ กาตุํ เจว ปโยเชตุญฺจ สนฺเทตุญฺจ. ๓- กํสถาเลติ เยน เกนจิ โลเหน กตภาชเน. มตฺติกภาชนํ ปน ถิรํ น โหติ, สนฺเทนฺตสฺส ๔- ภิชฺชติ. ตสฺมา ตํ น ทสฺเสติ. ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกนฺติ สิญฺจิตฺวา สิญฺจิตฺวา. สนฺเทยฺยาติ วามหตฺเถน กํสถาลํ คเหตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน ปมาณยุตฺตํ อุทกํ สิญฺจิตฺวา สิญฺจิตฺวา ปริมทฺทนฺโต ปิณฺฑํ กเรยฺย. เสฺนหานุคตาติ อุทกสิเนเหน อนุคตา. เสฺนหปเรตาติ อุทกสิเนเหน ปริคฺคหิตา. ๕- สนฺตรพาหิราติ สทฺธึ อนฺโตปเทเสน เจว พหิปเทเสน จ สพฺพตฺถกเมว จ อุทกเสฺนเหน ผุฏาติ อตฺโถ. น จ ปคฺฆรตีติ ๖- น จ พินฺทุํ พินฺทุํ อุทกํ ปคฺฆรติ, สกฺกา โหติ. หตฺเถนปิ. ทฺวีหิปิ ตีหิปิ องฺคุลีหิ คเหตุํ โอวฏฺฏิตายปิ กาตุนฺติ อตฺโถ. ทุติยชฺฌานกถา [๒๒๙] ทุติยชฺฌานสุขุปมายํ อุพฺภิโตทโกติ อุพฺภินฺนอุทโก, น เหฏฺฐา อุพฺภิชฺชิตฺวา อุคฺคจฺฉนกอุทโก, อนฺโตเยว ปน อุปฺปชฺชนกอุทโกติ อตฺโถ. อายมุขนฺติ อาคมนมคฺโค. เทโวติ เมโฆ. กาเลน กาลนฺติ กาเล กาเล, อนฺวฑฺฒมาสํ วา อนุทสาหํ วาติ อตฺโถ. ธารนฺติ วุฏฺฐึ. อนุปฺปเวจฺเฉยฺยาติ น อนุปฺปเวเสยฺย, ๗- น วสฺเสยฺยาติ อตฺโถ. สีตา วาริธารา อุพฺภิชฺชิตฺวาติ สีตา วาริธารา ตํ รหทํ ปูรยมานํ อุพฺภิชฺชิตฺวา. เหฏฺฐา อุคฺคจฺฉนกอุทกญฺหิ อุคฺคนฺตฺวา อุคฺคนฺตฺวา ภิชฺชนฺตํ อุทกํ โขเภติ, จตูหิ ทิสาหิ ปวิสนกอุทกํ ปุราณปณฺณติณกฏฺฐทณฺฑกาทีหิ อุทกํ โขเภติ, วุฏฺฐิอุทกํ ธารานิปาตปุพฺพุฬเกหิ อุทกํ โขเภติ, สนฺนิสินฺนเมว ปน หุตฺวา อิทฺธินิมฺมิตมิว อุปฺปชฺชมานํ อุทกํ อิมํ @เชิงอรรถ: ก. สนฺเนติ ฉ.ม., อิ. ผุสติ. ก. สนฺเนตุญฺจ. @ ก. สนฺเนนฺตสฺส, สนฺเนยฺย. ฉ.ม., อิ. ปริคตา. ฉ.ม. ปคฺฆรณีตี @ ฉ.ม., อิ. น จ ปเวเสยฺย.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๗.

ปเทสํ ผรติ, อิมํ ปเทสํ น ผรตีติ นตฺถิ, เตน อผุโฏกาโส นาม น โหตีติ. ตตฺถ รหโท วิย กรชกาโย, อุทกํ วิย ทุติยชฺฌานสุขํ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตติยชฺฌานกถา [๒๓๑] ตติยชฺฌานสุขุปมายํ อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินี. เสสปททฺวเยเปเสว นโย. เอตฺถ จ เสตรตฺตนีลุปฺปเลสุ ๑- ยํกิญฺจิ อุปฺปลํ อุปฺปลเมว, อูนกสตปตฺตํ ปุณฺฑริกํ, สตปตฺตํ ปทุมํ. ปตฺตนิยมํ วา วินาปิ เสตํ ปทุมํ, รตฺตํ ปุณฺฑริกนฺติ อยเมตฺถ วินิจฺฉโย. อุทกานุคฺคตานีติ อุทกโต น อุคฺคตานิ. อนฺโตนิมุคฺคโปสินีติ ๒- อุทกตลสฺส อนฺโต นิมุคฺคานิเยว หุตฺวา โปสินฺติ ๓- วฑฺฒนฺตีติ ๔- อตฺโถ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. จตุตฺถชฺฌานกถา [๒๓๒-๒๓๓] จตุตฺถชฺฌานสุขุปมายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตนาติ เอตฺถ นิรุปกฺกิเลสฏฺเฐน ปริสุทฺธํ, ปภสฺสรฏฺเฐน ปริโยทาตนฺติ เวทิตพฺพํ. โอทาเตน วตฺเถนาติ อิทํ อุตุผรณตฺถํ วุตฺตํ. กิลิฏฺฐวตฺเถน หิ อุตุผรณํ น โหติ, ตํขณํ โธตปริสุทฺเธน อุตุผรณํ พลวํ โหติ. อิมิสฺสา หิ อุปมาย วตฺถํ วิย กรชกาโย, อุตุผรณํ วิย จตุตฺชฺฌานสุขํ. ตสฺมา, ยถา สุนฺหาตสฺส ปุริสสฺส ปริสุทฺธํ วตฺถํ สสีสํ ปารุปิตฺวา, นิสินฺนสฺส สรีรโต อุตุ สพฺพเมว วตฺถํ ผรติ, น โกจิ วตฺถสฺส อผุโฏกาโส โหติ, เอวํ จตุตฺถชฺฌานสุเขน ภิกฺขุโน กรชกายสฺส น โกจิ โอกาโส อผุโฏ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. อิเมสํ ปน จตุนฺนํ ฌานานํ อนุปทวณฺณนา จ ภาวนานโย จ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโตติ อิธ น วิตฺถาริโต. เอตฺตาวตา เจส รูปชฺฌานลาภี เยว น อรูปชฺฌานลาภีติ เวทิตพฺโพ. น หิ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสหากาเรหิ วสิภาวํ ๕- วินา อุปริ อภิญฺญาธิคโม โหติ. ปาลิยํ ปน รูปชฺฌานานิเยว อาคตานิ, อรูปชฺฌานานิ อาหริตฺวา กเถตพฺพานิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.....นีเลสุ ฉ.ม. อนฺโตนิมุคฺคสีนีติ ฉ.ม. โปสีนิ @ ฉ.ม. วฑฺฒินีติ ฉ.ม. จิณฺณวสีภาวํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๘.

วิปสฺสนาญาณกถา (๑) [๒๓๔] โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ฯเปฯ อาเนญฺชปฺปตฺเตติ โส จุททสหากาเรหิ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีภาโว ภิกฺขูติ ทสฺเสติ. เสสเมตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรตีติ เอตฺถ ญาณทสฺสนฺติ มคฺคญาณํปิ วุจฺจติ ผลญาณํปิ, สพฺพญฺญุตญาณํปิ, ปจฺจเวกฺขณญาณํปิ, วิปสฺสนาญาณํปิ. "กินฺนุโข อาวุโส ญาณทสฺสนวิสุทฺธตฺถํ ภควติ พฺรหฺจริยํ วุสฺสตี"ติ ๑- หิ เอตฺถ มคฺคญาณํ ญาณทสฺสนฺติ วุตฺตํ. "อยมญฺโญ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร"ติ ๒- เอตฺถ ผลญาณํ. "ภควโตปิ โข ญาณทสฺสนํ `อุทปาทิ สตฺตาหกาลกโต อาฬาโร กาลาโม"ติ ๓- เอตฺถ สพฺพญฺญุตญาณํ. "ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาตี"ติ ๔- เอตฺถ ปจฺจเวกฺขณญาณํ. อิธ ปน "ญาณทสฺสนาย จิตฺตนฺ"ติ อิทํ วิปสฺสนาญาณํ "ญาณทสฺสนนฺ"ติ วุตฺตํ ๕- อภินีหรตีติ วิปสฺสนาญาณสฺส นิพฺพตฺตนตฺถาย ตนฺนินฺนํ ตปฺโปณํ ตปฺปพฺภารํ กโรติ. รูปีติ อาทีนํ อตฺโถ วุตฺโตเยว. โอทนกุมฺมาสูปจโยติ โอทเนน เจว กุมฺมาเสน จ อุปจิโต วฑฺฒิโต. อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโมติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจธมฺโม, ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถาย ตนุวิเลปเนน อุจฺฉาทนธมฺโม, องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถาย ขุทฺทกสมฺพาหเนน ปริมทฺทนธมฺโม, ทหรกาเล วา อูรูสุ สยาเปตฺวา คพฺภาวาเสน ทุสฺสณฺฐิตานํ วินามิตานํ ๖- เตสํ เตสํ องฺคานํ สณฺฐานสมฺปาทนตฺถํ อญฺชนปีฬนาทิวเสน ๗- ปริมทฺทนธมฺโม. เอวํ ปริหริโตปิ เภทนวิทฺธํสนธมฺโม ภิชฺชติ เจว วิกีรติ จ, เอวํสภาโวติ อตฺโถ. ตตฺถ รูปี จาตุมฺมหาภูติโกติอาทีสุ ฉหิ ปเทหิ สมุทโย กถิโต, อนิจฺจปเทน สทฺธึ ปจฺฉิเมหิ ทฺวีหิ อตฺถงฺคโม. เอตฺถ นิสฺสิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธนฺติ เอตฺถ จาตุมฺมหาภูติเก กาเย นิสฺสิตญฺจ ปฏิพทฺธญฺจ. @เชิงอรรถ: ม.มู. ๑๒/๒๕๗/๒๑๗ รถวินีตสุตฺต ม.มู. ๑๒/๓๒๘/๒๙๑ จูฬโคสิงคสุตฺต @ วิ. มหาวคฺค ๔/๑๐/๑๐ วินย. มหาวคฺค ๔/๑๖/๑๕ ฉ.ม. วุตฺตนฺติ @ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ. ฉ.ม. อญฺฉน....

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๙.

[๒๓๕] สุโภติ สุนฺทโร. ชาติมาติ ปริสุทฺธาการสมุฏฺฐิโต. สุปริกมฺมกโตติ สุฏฺฐุ กตปริกมฺโม อปนีตปาสาณสกฺขโร. อจฺโฉติ ตนุจฺฉวิ. วิปฺปสนฺโนติ สุฏฺฐุ ปสนฺโน. สพฺพาการสมฺปนฺโนติ โธวนาทีหิ สพฺเพหิ อากาเรหิ สมฺปนฺโน. นีลนฺติอาทีหิ วณฺณสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. ตาทิสํ หิ อาวุตํ ปากฏํ โหติ. เอวเมวโขติ เอตฺถ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ ๑- เวทิตพฺพํ. มณิ วิย หิ กรชกาโย, อาวุตสุตฺตํ วิย วิปสฺสนาญาณํ, จกฺขุมา ปุริโส วิย วิปสฺสนาลาภี ภิกฺขุ, หตฺเถ กริตฺวา ปจฺจเวกฺขโต "อยํ โข มณี"ติ มณิโน อาวิภูตกาโล วิย วิปสฺสนาญาณํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน จาตุมฺมหาภูติกกายสฺส อาวิภูตกาโล, "ตตฺริทํ สุตฺตํ อาวุตนฺ"ติ สุตฺตสฺสาวิภูตกาโล วิย วิปสฺสนาญาณํ นีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ตทารมฺมณานํ ผสฺสปญฺจมกานํ วา สพฺพจิตฺตเจตสิกานํ วา วิปสฺสนาญาณสฺเสว วา อาวิภูตกาโล. อิทญฺจ วิปสฺสนาญาณํ มคฺคญาณานนฺตรํ. เอวํ สนฺเตปิ, ยสฺมา อภิญฺญาวาเร อารทฺเธ เอตสฺส อนฺตราวาโร นตฺถิ, ตสฺมา อิเธว ทสฺสิตํ. ยสฺมา จ อนิจฺจาทิวเสน อกตสมฺมสนสฺส ทิพฺพาย โสตธาตุยา เภรวสทฺทํ สุณโต, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา เภรเว ขนฺเธ อนุสฺสรโต, ทิพฺเพน จกฺขุนา เภรวรูปํ ปสฺสโต ภยสนฺตาโส อุปฺปชฺชติ, น อนิจฺจาทิวเสน กตสมฺมสนสฺส. ตสฺมา อภิญฺญํ ปตฺตสฺส ภยวิโนทนเหตุสมฺปาทนตฺถํปิ อิทํ อิเธว ทสฺสิตํ. อปิจ ยสฺมา วิปสฺสนาสุขํ นาเมตํ มคฺคผลสุขสมฺปาทกํ ปาฏิเยกฺกํ สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลํ. ตสฺมาปิ อาทิโตว อิทํ อิธ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. มโนมยิทฺธิญาณกถา (๒) [๒๓๖-๒๓๗] มโนมยนฺติ มเนน นิพฺพตฺติตํ. สพฺพงฺคปจฺจงฺคนฺติ สพฺเพหิ องฺเคหิ จ ปจฺจงฺเคหิ จ สมนฺนาคตํ. อหีนินฺทฺริยนฺติ สณฺฐานวเสน อวิกลินฺทฺริยํ. อิทฺธิมตา นิมฺมิตรูปํ หิ สเจ อิทฺธิมา โอทาโต, ตํปิ โอทาตํ. สเจ อวิทฺธกณฺโณ, ตํปิ อวิทฺธกณฺณนฺติ เอวํ สพฺพากาเรหิ เตน สทิสเมว @เชิงอรรถ: ม. อุปมาสมฺปาทนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๐.

โหติ. มุญฺชมฺหา อีสิกนฺติอาทิ อุปมาตฺตยมฺปิ หิ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมว วุตฺตํ. มุญฺชสทิสาเอว หิ ตสฺส อนฺโต อีสิกา โหติ. โกสิสทิโสเยว อสิ, วฏฺฏาย โกสิยา วฏฺฏํ อสิเมว ปกฺขิปนฺติ, ปตฺถฏาย ปตฺถฏํ. กรณฺฑาติ อิทํปิ อหิกญฺจุกสฺส นามํ, น วิลิวกรณฺฑกสฺส อหิกญฺจุโก หิ อหินา สทิโสว โหติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ "ปุริโส อหึ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺยา"ติ หตฺเถน อุทฺธรมาโน วิย ทสฺสิโต, อถโข จิตฺเตเนวสฺส อุทฺธรณํ เวทิตพฺพํ. อยํ หิ อหิ นาม สชาติยํ ฐิโต, กฏฺฐนฺตรํ วา รุกฺขนฺตรํ วา นิสฺสาย, ตจโต สรีรนิกฺกฑฺฒนปโยคสงฺขาเตน ถาเมน, สรีรํ ขาทมานํ ๑- วิย ปุราณตจํ ชิคุจฺฉนฺโตติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ สยเมว กญฺจุกํ ปชหติ, น สกฺกา ตโต อญฺเญน อุทฺธริตุํ, ตสฺมา จิตฺเตน อุทฺธรณํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิติ มุญชาทิสทิสํ อิมสฺส ภิกฺขุโน สรีรํ, อีสิกาทิสทิสํ นิมฺมิตรูปนฺติ อิทเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ. นิมฺมานวิธานํ ปเนตฺถ ปรโต จ อิทธิวิธาทิปญฺจอภิญฺญากถา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อุปมามตฺตเมว หิ อิธ อธิกํ. อิทฺธิวิธญาณกถา (๓-๗) [๒๓๙] ตตฺถ เฉกกุมฺภการาทโย วิย อิทฺธิวิธญาณลาภี ภิกฺขุ ทฏฺฐพฺโพ, สุปริกมฺมกตมตฺติกาทโย วิย อิทฺธิวิธญาณํ ทฏฺฐพฺพํ, อิจฺฉติจฺฉิตภาชนวิกติอาทิกรณํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิกุพฺพนํ ทฏฺฐพฺพํ. [๒๔๑] ทิพฺพโสตธาตุอุปมายํ ยสฺมา กนฺตารทฺธานมคฺโค สาสงฺโก โหติ สปฺปฏิภโย. ตตฺถ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิเตน อยํ เภริสทฺโท, อยํ มุทิงฺคสทฺโทติ น สกฺกา ววตฺถเปตุํ, ตสฺมา กนฺตารคฺคหณํ อกตฺวา เขมมคฺคํ ทสฺเสนฺโต "อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน"ติ อาห. อปฺปฏิภยํ หิ เขมมคฺคํ สีเส สาฏกํ กตฺวา สณิกํ ปฏิปนฺโน วุตฺตปฺปกาเร สทฺเท สุขํ ววตฺถเปติ. ตสฺส วเสน เตสํ เตสํ สทฺทานํ อาวิภูตกาโล วิย โยคิโน ทูรสนฺติกเภทานํ ทิพฺพานํ เจว มานุสกานญฺจ สทฺทานํ อาวิภูตกาโล ทฏฺฐพฺโพ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ขาทยมาโน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๑.

[๒๔๓] เจโตปริยญาณูปมายํ:- ทหโรติ ตรุโณ. ยุวาคิ โยพฺพเนน สมนฺนาคโต. มณฺฑนชาติโกติ ยุวาปิ สมาโน น อาลสิโย น กิลิฏฺฐวตฺถสรีโร. อถโข มณฺฑนปกติโก, ทิวสสฺส เทฺว ตโย วาเร นฺหายิตฺวา สุทฺธวตฺถปริทหนอลงฺการกรณสีโลต อตฺโถ. สกณิกนฺติ กาฬติลกวณมุขทูลิปิฬกาทีนํ ๑- อญฺญตเรน สโทสํ. ตตฺถ ยถา ตสฺส มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต มุเข โทโส ปากโฏ โหติ, เอวํ เจโตปริยญาณาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ปเรสํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ ปากฏํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. [๒๔๕] ปุพฺเพนิวาสญาณูปมายํ:- ตํทิวสํ กตกิริยา ปากฏา โหตีติ ตํทิวสํ คตคามตฺตยเมว คหิตํ. ตตฺถ คามตฺตยคตปุริโส วิย ปุพฺเพนิวาสญาณลาภี ทฏฺฐพฺโพ, ตโย คามา วิย ตโย ภวา ทฏฺฐพฺพา, ตสฺส ปุริสสฺส ตีสุ คาเมสุ ตํทิวสํ กตกิริยาย อาวิภาโว วิย ปุพฺเพนิวาสาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ตีสุ ภเวสุ กตกิริยาย ปากฏภาโว ทฏฺฐพฺโพ. [๒๔๗] ทิพฺพจกฺขูปมายํ:- วิถึ สญฺจรนฺเตติ อปราปรํสญฺจรนฺเต. "วีถํ จรนฺเต"ติปิ ๒- ปาโฐ, อยเมวตฺโถ. ตตฺถ นครมชฺเฌ สิงฺฆาฏกมฺหิ ปาสาโท วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน กรชกาโย ทฏฺฐพฺโพ, ปาสาเท ฐิโต จกฺขุมา ปุริโส วิย อยเมว ทิพฺพจกฺขุํ ปตฺวา ฐิโต ภิกฺขุ, เคหํ ปวิสนฺตา วิย ปฏิสนฺธิวเสน มาตุกุจฺฉิยํ ปวิสนฺตา, เคหา นิกฺขมนฺตา วิย มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตา, รถิกาย วีถึ สญฺจรนฺตา วิย อปราปรํ สญฺจรณกสตฺตา, ปุรโต อพฺโภกาสฏฺฐาเน มชฺเฌ สิงฺฆาฏเก นิสินฺนา วิย ตีสุ ภเวสุ ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตา, ปาสาทตเล ฐิตปุริสสฺส เตสํ มนุสฺสานํ อาวิภูตกาโล วิย ทิพฺพจกฺขุญาณาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ตีสุ ภเวสุ นิพฺพตฺตสตฺตานํ อาวิภูตกาโล ทฏฺฐพฺโพ. อิทํ จ เทสนาสุขตฺถเมว วุตฺตํ, อารุปฺเป ปน ทิพฺพจกฺขุสฺส โคจโร นตฺถีติ. อาสวกฺขยญาณกถา (๘) [๒๔๘] โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ อิธ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพํ. อาสวานํ ขยญาณายาติ อาสวานํ ขยญาณนิพฺพตฺตนตฺถาย. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. กาฬติลกวงฺคมุขทูสิปีฬกาทีนํ. @ สี. วิถิสญฺจรนฺเตติปิ, ม. รถิกํ สญฺจรนฺเตติปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๒.

เอตฺถ จ อาสวานํ ขโย นาม มคฺโคปิ ผลํปิ นิพฺพานํปิ ภงฺโคปิ วุจฺจติ. "ขเย ญาณํ อนุปฺปาเท ญาณนฺ"ติ ๑- เอตฺถ หิ มคฺโค "อาสวานํ ขโย"ติ วุตฺโต. "อาสวานํ ขยา สมโณ โหตี"ติ ๒- เอตฺถ ผลํ. "ปรวชฺชานุปสฺสิสฺส นิจฺจํ อุชฺฌานสญฺญิโน อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ อารา โส อาสวกฺขยา"ติ ๓- เอตฺถ นิพฺพานํ. "อาสวานํ ขโย วโย เภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานนฺ"ติ ๔- เอตฺถ ภงฺโค. อิธ ปน นิพฺพานํ อธิปฺเปตํ, อรหตฺตมคฺโคปิ วฏฺฏติเยว. จิตฺตํ อภินีหรตีติ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตนฺนินฺนํ ตปฺโปณํ ตปฺปพฺภารํ กโรติ. โส อิทํ ทุกฺขนฺติอาทีสุ "เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย"ติ สพฺพํปิ ทุกฺขสจฺจํ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาตีติ อตฺโถ. ตสฺส จ ทุกฺขสฺ นิพฺพตฺติกํ ๕- ตณฺหํ "อยํ ทุกฺขสมุทโย"ติ, ตทุภยํปิ ยํ ฐานํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ, ตนฺเตสํ อปฺปวตฺตึ นิพฺพานํ "อยํ ทุกฺขนิโรโธ"ติ, ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ "อยํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา"ติ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาตีติ อตฺโถ. เอวํ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา ปุน กิเลสวเสน ปริยายโต ทสฺเสนฺโต "อิเม อาสวา"ติอาทิมาห. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโตติ ตสฺส ภิกฺขุโน เอวํ ชานนฺตสฺส เอวํ ปสฺสนฺตสฺส, สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถสิ. กามาสวาติ กามาสวโต. "วิมุจฺจตี"ติ อิมินา มคฺคกฺขณํ ทสฺเสติ. วิมุตฺตสฺมินฺติ อิมินา ผลกฺขณํ. วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหตีติ อิมินา ปจฺจเวกฺขณญาณํ. ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส ภูมึ. เตน หิ ญาเณน ขีณาสโว ปจฺจเวกฺขนฺโต "ขีณา ชาตี"ติอาทีนิ ปชานาติ. กตมา ปนสฺส ชาติ ขีณา, กถญฺจ นํ ปชานาตีติ? น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา, ปุพฺเพว ขีณตฺตา. น อนาคตา, อนาคเต วายามาภาวโต. น ปจฺจุปฺปนฺนา, วิชฺชมานตฺตา. ยา ปน มคฺคสฺส อภาวิตตฺตา อุปฺปชฺเชยฺย เอกจตุปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ, สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา @เชิงอรรถ: ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๐๔/๑๙๓ สงฺคีติสุตฺต ม.มู. ๑๒/๔๓๘/๓๘๖ จูฬอสฺสปุรสุตฺต @ ขุ. ธมฺม ๒๕/๒๕๓/๖๐ อุชฺฌานสญฺญิตฺเถรวตฺถุ อภิ.วิ. ๓๕/๓๕๔/๒๒๘ @ ม. นิพฺพตฺตนิกํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๓.

อายตึ อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา, ตํ โส มคฺคภาวนาย ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขิตฺวา "กิเลสาภาเว วิชฺชมานํปิ กมฺมํ อายตึ อปฺปฏิสนฺธิกํว โหตี"ติ ชานนฺโต ปชานาติ. วุสิตนฺติ วุฏฺฐํ ปริวุฏฺฐํ. ๑- พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ. ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิสทฺธึ สตฺต เสขา ๒- พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นาม, ขีณาสโว วุฏฺฐวาโส. ตสฺมา โส อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต "วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺ"ติ ปชานาติ. กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธํ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิตํ. เตน เตน มคฺเคน ปหาตพฺพกิเลสา ปหีนา, ทุกฺขมูลํ สมุจฺฉินฺนนฺติ อตฺโถ. ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ, ขีณาสโว กตกรณีโย. ตสฺมา โส อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต "กตํ เม กรณียนฺ"ติ ปชานาติ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อิทานิ ปุน อิตฺถภาวาย เอวํ โสฬสกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยภาวาย วา กตฺตพฺพํ มคฺคภาวนากิจฺจํ เม นตฺถีติ ปชานาติ. อถวา อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวโต ๓- อิมสฺมา เอวํปการา อิทานิ วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานา อปรํ ขนฺธสนฺตานํ มยฺหํ นตฺถิ. อิเม ปน ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺติ ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิย, เต จริมกจิตฺตนิโรเธน อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท นิพฺพายิสฺสนฺติ, อปณฺณตฺติกภาวํ จ คมิสฺสนฺตีติ ปชานาติ. [๒๔๙] ปพฺพตสงฺเขเปติ ปพฺพตมตฺถเก. อนาวิโลติ นิกฺกทฺทโม. สิปฺปิโย จ สมฺพุกา จ สิปฺปิสมฺพุกํ. สกฺขรา จกถลา ๔- จ สกฺขรกถลํ. มจฺฉานํ คุมฺพา ฆฏาติ มจฺฉคุมฺพํ. ติฏฺฐนฺตํปิ จรนฺตํปีติ เอตฺถ สกฺขรกถลํ ติฏฺฐติเยว, อิตรานิ จรนฺติปิ ติฏฺฐนฺติปิ. ยถา ปน อนฺตรนฺตรา ฐิตาสุปิ นิสินฺนาสุปิ วิชฺชมานาสุปิ "เอตา คาโว จรนฺตี"ติ จรนฺติโย อุปาทาย อิตราปิ จรนฺตีติ วุจฺจนฺติ, เอวํ ติฏฺฐนฺตเมว สกฺขรกถลมุปาทาย อิตรํปิ ทฺวยํ ติฏฺฐนฺตนฺติ วุตฺตํ. อิตรญฺจ ทฺวยํ จรนฺตํ อุปาทาย สกฺขรกถลํปิ จรนฺตนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ จกฺขุมโต ปุริสสฺส ตีเร ฐตฺวา ปสฺสโต สิปฺปิสมฺพุกาทีนํ วิภูตกาโล วิย @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วุตฺถํ ปริวุตฺถํ ฉ.ม. เสกฺขา สี. อิตฺถมฺภาวโต @ ฉ.ม. กถลานิ, สี. กฐลานิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๔.

อาสวานํ ขยาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน จตุนฺนํ สจฺจานํ วิภูตกาโล ทฏฺฐพฺโพติ. เอตฺตาวตา ๑- วิปสฺสนาญาณํ, มโนมยญาณํ, อิทฺธิวิธญาณํ, ทิพฺพโสตญาณํ, เจโตปริยญาณํ, ปุพฺเพนิวาสญาณํ, ทิพฺพจกฺขุวเสน นิปฺผนฺนํ อนาคตํสญาณ- ยถากมฺมุปคญาณทฺวยํ, ทิพฺพจกฺขุญาณํ, อาสวกฺขยญาณนฺติ ทส ญาณานิ นิทฺทิฏฺฐานิ โหนฺติ. เตสํ อารมฺมณวิภาโค ชานิตพฺโพ:- ตตฺถ วิปสฺสนาญาณํ ปริตฺตมหคฺคตอตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธาวเสน สตฺตวิธารมฺมณํ. มโนมยญาณํ นิมฺมิตรูปายตนมตฺตเมว อารมฺมณํ กโรตีติ ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนพหิทฺธารมฺมณํ. อาสวกฺขยญาณํ อปฺปมาณพหิทฺธาอวตฺตพฺพารมฺมณํ. ๒- อวเสสานํ อารมฺมณเภโท วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต. อุตฺตริตรํ วา ปณีตตรํ วาติ เยน เกนจิ ปริยาเยน อิโต เสฏฺฐตรํ สามญฺญผลํ นาม นตฺถีติ ภควา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ. อชาตสตฺตุอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถา [๒๕๐] ราชา ตตฺถ ตตฺถ สาธุการํ ปวตฺเตนฺโต อาทิมชฺฌปริโยสานํ สกฺกจฺจํ สุตฺวา "จิรํ วตมฺหิ อิเม ปเญฺห ปุถุสมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉนฺโต, ถุเส โกฏฺเฏนฺโต วิย กิญฺจิ สารํ นาลตฺถํ, อโห วต ภควโต คุณสมฺปทา, โย เม ทีปสหสฺสํ ชาเลนฺโต วิย มหนฺตํ อาโลกํ กตฺวา อิเม ปเญฺห วิสฺสชฺเชสิ. สุจิรํ วตมฺหิ ทสพลสฺส คุณานุกาวํ อชานนฺโต วญฺจิโต"ติ จินฺเตตฺวา พุทฺธ- คุณานุสฺสรสมฺภูตาย ปญฺจวิธาย ปีติยา ผุฏฺฐสรีโร อตฺตโน ปสาทํ อาวิกโรนฺโต อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิ. ตํ ทสฺเสตุํ "เอวํ วุตฺเต ราชา"ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อภิกฺกนฺตํ ภนฺเตติ อยํ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทเนสุ ทิสฺสติ. "อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม, จิรนิสินฺโน ภิกฺขุสํโฆ"ติ ๓- อาทีสุ หิ ขเย ทิสฺสติ. "อยํ เม ปุคฺคโล ขมติ, อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา"ติอาทีสุ ๔- สุนฺทเร. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เอตฺตวตา ฉ.ม....นวตฺตพฺพารมฺมณํ @ วินย. จูฬ. ๗/๓๘๓/๒๐๔, องฺ. อฏฺฐก, ๒๓/๒๐/๒๐๗ (สฺยา), ขุ. อุทาน. ๒๕/๔๕/๑๖๔ @ องฺ. จตุกฺก ๒๑/๑๐๐/๑๑๓

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๕.

"โก เม วนฺทฺติ ปาทานิ อิทฺธิยา ยสสา ชลํ อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน สพฺพา โอภาสยํ ทิสา"ติ ๑- อาทีสุ อภิรูเป. "อภิกฺกนฺตํ โภ โคตมา"ติอาทีสุ ๒- อพฺภนุโมทเน. อิธาปิ อพฺภนุโมทเนเยว. ยสฺมา จ อพฺภนุโมทเน, ตสฺมา สาธุ สาธุ ภนฺเตติ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺโพ. ภเย โกเธ ปสํสายํ ตุริเต โกตูหลจฺฉเร หาเส โสเก ปสาเท จ กเร อาเมณฺฑิตํ พุโธติ อิมินา จ ลกฺขเณน อิธ ปสาทวเสน ปสํสาวเสน จายํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. อถวา อกิกฺกนฺตนฺติ อภิกฺกนฺตํ อติอิฏฺฐํ อติมนาปํ, อติสุนฺทรนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ เอเกน อภิกฺกนฺตสทฺเทน เทสนํ โถเมติ, เอเกน อตฺตโน ปสาทํ. อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย:- อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต ยทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนา, อภิกฺกนฺตํ ยทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนํ อาคมฺม มม ปสาโทติ. ภควโตเยว วา วจนํ เทฺว เทฺว อตฺเถ สนฺธาย โถเมติ. ภควโต วจนํ อภิกฺกนฺตํ โทสนาสนโต, อภิกฺกนฺตํ คุณาธิคมนโต. ตถา สทฺธาชนนโต ปญฺญาชนนโต, สาตฺถโต สพฺยญฺชนโต, อุตฺตานปทโต คมฺภีรตฺถโต, กณฺณสุขโต หทยงฺคมโต, อนตฺตุกกํสนโต อปรวมฺภนโต, กรุณาสีตลโต ปญฺญาวทาตโต, อาปาถรมณียโต วิมทฺทกฺขมโต, สุยฺยมานสุขโต, วีมํสิยมานหิตโตติ เอวมาทีหิ โยเชตพฺพํ. ตโต ปรํปิ จตูหิ อุปมาหิ เทสนํเยว โถเมติ. ตตฺถ นิกฺกุชฺชิตนฺติ อโธมุขฐปิตํ, เหฏฺฐามุขชาตํ วา. อุกฺกุชฺเชยฺยาติ อุปริ มุขํ กเรยฺย. ปฏิจฺฉนฺนนฺติ ติณปณฺณาทิจฺฉาทิตํ. วิวเรยฺยาติ อุคฺฆาเตยฺย. มูฬฺหสฺส วาติ ทิสามูฬฺหสฺส. มคฺคํ อาจิกฺเขยฺยาติ หตฺเถ คเหตฺวา "เอส มคฺโค"ติ วเทยฺย. อนฺธกาเรติ กาฬปกฺขจาตุทฺทสีอฑฺฒรตฺตฆนวนสณฺฑเมฆปฏเลหิ จตุรงฺคตเม, อยํ ตาว อนุตฺตานปทตฺโถ. อยํ ปน อธิปฺปายโยชนา:- ยถา โกจิ นิกฺกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺย, เอวํ สทฺธมฺมวิมุขํ อสฺสทฺธมฺเม ปติตํ มํ อสฺสทฺธมฺมา วุฏฺฐาเปนฺเตน, ยถา ปฏิจฺฉนฺนํ วิวเรยฺย, เอวํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานา ปภูติ มิจฺฉาทิฏฺฐิคฺคหนปฏิจฺฉนฺนํ @เชิงอรรถ: ขุ. วิมาน. ๒๖/๘๕๗/๘๗ มณฺฑูกเทวปุตฺตวิมาน @ วินย. มหาวิ. ๑/๑๕/๗ เวรญฺชกณฺฑ, องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๐๑/๑๘๑ มหาวคฺค: วรญฺชสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๖.

สาสนํ วิวรนฺเตน, ยถา มูฬหสฺส มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, เอวํ กุมฺมคฺคมิจฺฉามคฺค- ปฏิปนฺนสฺส ๑- เม สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาวิกโรนฺเตน, ยถา อนฺธกาเร เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, เอวํ โมหนฺธการนิมุคฺคสฺส เม พุทฺธาทิรตนรูปานิ อปสฺสโต ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํสกเทสนาปชฺโชตธารเกน มยฺหํ ภควตา เอเตหิ ปริยาเยหิ ปกาสิตตฺตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอวํ เทสนํ โถเมตฺวา อิมาย เทสนาย รตนตฺตเย ปสนฺนจิตฺโต ปสนฺนาการํ กโรนฺโต "เอสาหนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ เอสาหนฺติ เอโส อหํ. ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามีติ ภควา เม สรณํ ปรายนํ อฆสฺส ฆาตา, หิตสฺส จ วิธาตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภควนฺตํ คจฺฉามิ ภชามิ เสวามิ ปยิรุปาสามิ, เอวํ วา ชานามิ พุชฺฌามีติ. เยสํ หิ ธาตูนํ คติ อตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถ. ตสฺมา "คจฺฉามี"ติ อิมสฺส ชานามิ พุชฺฌามีติ อยเมวตฺโถ ๒- วุตฺโต. ธมฺมญฺจ ภิกฺขุสํฆญฺจาติ เอตฺถ ปน อธิคตมคฺเค สจฺฉิกตนิโรเธ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน จ จตูสุ อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม, โส อตฺถโต อริยมคฺโค เจว นิพฺพานํ จ. วุตฺตเญฺหตํ "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ ๓- วิตฺถาโร. น เกวลญฺจ อริยมคฺโค เจว นิพฺพานญฺจ. อปิจ โข อริยผเลหิ สทฺธึ ปริยตฺติธมฺโมปิ. วุตฺตํ เหตํ ฉตฺตมาณวกวิมาเน:- "ราควิราคมเนชมโสกํ ธมฺมมสงฺขตมปฺปฏิกูลํ มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตํ ธมฺมมิมํ สรณตฺถมุเปหี"ติ. ๔- เอตฺถ หิ ราควิราโคติ มคฺโค กถิโต. อเนชมโสกนฺติ ผลํ. ธมฺมมสงฺขตนฺติ นิพฺพานํ. อปฺปฏิกูลํ มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตนฺติ ปิฏกตฺตเยน วิภตฺตสพฺพธมฺมกฺขนฺธาติ. ๕- ทิฏฺฐิสีลสงฺฆาเตน สํหโตติ สํโฆ. โส อตฺถโต อฏฺฐอริยปุคฺคลสมูโห. วุตฺตํ เหตํ ตสฺมึเยว วิมาเน:- @เชิงอรรถ: ก. กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺนสฺส ฉ.ม. อยมฺปิ อตฺโถ @ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘ ขุ. วิมาน ๒๖/๘๘๗/๙๑ @ ฉ.ม. วิภตฺตา ธมฺมกฺขนฺธาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๗.

"ยตฺถ จ ทินฺนํ มหปฺผลมาหุ จตูสุ สุจีสุ ปุริสยุเคสุ อฏฺฐ จ ปุคฺคลธมฺมทสา เต สํฆมิมํ สรณตฺถมุเปหี"ติ. ๑- ภิกฺขูนํ สํโฆ ภิกฺขุสํโฆ. เอตฺตาวตา ราชา ตีณิ สรณคมนานิ ปฏิเวเทสิ. สรณคมนกถา อิทานิ เตสุ สรณคมเนสุ โกสลฺลตฺถํ สรณํ, สรณคมนํ, โย จ สรณํ คจฺฉติ, สรณคมนปฺปเภโท, สรณคมนผลํ, สงฺกิเลโส, เภโทติ อยํ วิธิ เวทิตพฺโพ. เสยฺยถีทํ? สรณตฺถโต ๒- ตาว หึสตีติ สรณํ. สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน ภยํ สนฺตาสํ ทุกฺขํ ทุคฺคติปริกิเลสํ หนติ หึสติ ๓- วินาเสตีติ อตฺโถ, รตนตฺตยสฺเสเวตํ อธิวจนํ. อถวา:- หิเต ปวตฺตเนน อหิตา จ นิวตฺตเนน สตฺตานํ ภยํ หึสติ พุทฺโธ, ภวกนฺตารา อุตฺตารเณน อสฺสาสทาเนน จ ธมฺโม, อปฺปกานํปิ การานํ วิปุลผลปฏิลาภกรเณน สํโฆ. ตสฺมา อิมินาปิ ปริยาเยน รตนตฺตยํ สรณํ. ตปฺปสาทตคฺครุตาหิ วิหตกิเลโส ตปฺปรายนตาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท สรณคมนํ. ตํสมงฺคีสตฺโต สรณํ คจฺฉติ. วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตุปฺปาเทน เอตานิ เม ตีณิ รตนานิ สรณํ, เอตานิ ปรายนนฺติ เอวํ อุเปตีติ อตฺโถ. เอวํ ตาว สรณํ, สรณคมนํ, โย จ สรณํ คจฺฉติ, อิทํ ตยํ เวทิตพฺพํ. สรณคมนปฺปเภเท ปน ทุวิธํ สรณคมนํ:- โลกุตฺตรํ โลกิยญฺจ. ตตฺถ โลกุตฺตรํ ทิฏฺฐสจฺจานํ มคฺคกฺขเณ สรณคมนุปกิเลสสมุจฺเฉเทน อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา กิจฺจโต สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌติ. โลกิยํ ปุถุชฺชนานํ สรณคมนุปกิเลสวิกฺขมฺภเนน อารมฺมณโต พุทฺธาทิคุณารมฺมณํ หุตฺวา อิชฺฌติ. ตํ อตฺถโต พุทฺธาทีสุ วตฺถูสุ สทฺธาปฏิลาโภ, สทฺธามูลิกา จ สมฺมาทิฏฺฐิ ทสสุ ปุญฺญกิริยวตฺถูสุ ทิฏฺฐุชุกมฺมนฺติ ๔- วุจฺจติ. @เชิงอรรถ: ขุ, วิมาน. ๒๖/๘๘๘/๙๒ ก. ปทตฺถโต @ ฉ.ม., อิ. หึสตีติ ปทํ น ทิสฺสติ ฉ.ม. ทิฏฺฐชุกมฺมนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๘.

ตยิทํ จตุธา วตฺตติ ๑-:- อตฺตสนฺนิยฺยาตเนน ตปฺปรายนตาย, สิสฺสภาวุปคมเนน ปาณิปาเตนาติ. ๒- ตตฺถ อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ นาม "อชฺชาทึ กตฺวา อหํ อตฺตานํ พุทฺธสฺส นิยฺยาเทมิ, ธมฺมสฺส, สํฆสฺสา"ติ เอวํ พุทฺธาทีนํ อตฺตปริจฺจชนํ. ตปฺปรายนตา นาม "อชฺชาทึ กตฺวา `อหํ พุทฺธปรายโน, ธมฺมปรายโน, สํฆปรายโน'ติ มํ ธาเรถา"ติ เอวํ ตปฺปรายนภาโว. สิสฺสภาวุปคมนนฺนาม "อชฺชาทึ กตฺวา `อหํ พุทฺธสฺส อนฺเตวาสิโก, ธมฺมสฺส, สํฆสฺสา'ติ มํ ธาเรถา"ติ เอวํ สิสฺสภาวุปคโม. ปาณิปาโต ๓- นาม "อชฺชาทึ กตฺวา `อหํ อภิวาทนปจฺจุปฏฺฐานํ อญฺชลีกมฺมสามีจิกมฺมํ พุทฺธาทีนํเยว ติณฺณํวตฺถูนํ กโรมี'ติ มํ ธาเรถา"ติ เอวํ พุทฺธาทีสุ ปรมนิหจฺจกาโร. อิเมสํ หิ จตุนฺนํ อาการานํ อญฺญตรํปิ กโรนฺเตน คหิตํเยว โหติ สรณํ. อปิจ ภควโต อตฺตานํ ปริจฺจชามิ, ธมฺมสฺส, สํฆสฺส อตฺตานํ ปริจฺจชามิ. ชีวิตํ ปริจฺจชามิ, ปริจฺจตฺโตเยว เม อตฺตา, ปริจฺจตฺตํเยว เม ชีวิตํ, ชีวิตปริยนฺติกํ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, พุทฺโธ เม สรณํ เลณํ ตาณนฺติ เอวํปิ อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ เวทิตพฺพํ. "สตฺถารญฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยํ. สุคตญฺจ วตาหํปสฺเสยฺยํ ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยํ, สมฺมาสมฺพุทฺธญฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยนฺ"ติ ๔- เอวํปิ มหากสฺสปสฺส สรณคมนํ ๕- วิย สิสฺสภาวุปคมนํ เวทิตพฺพํ. "โส อหํ วิจริสฺสามิ คามา คามํ ปุรา ปุรํ นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตนฺ"ติ ๖- เอวํปิ อาฬวกาทีนํ สรณคมนํ วิย ตปฺปรายนตา เวทิตพฺพา. "อถโข พฺรหฺมายุ พฺราหฺมโณ อุฏฺฐายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควโต ปาทานิ มุเขน จ ปริจุมฺพติ, ปาณีหิ จปริสมฺพาหติ, นามญฺจ สาเวติ `พฺรหฺมายุ อหํ โภ โคตม พฺราหฺมโณ, พฺรหฺมายุ อหํ โภ โคตม พฺราหฺมโณ"ติ ๗- เอวํปิ ปาณิปาโต ทฏฺฐพฺโพ. @เชิงอรรถ: ก. ปวตฺตติ ฉ.ม. ปณิปาเตนาติ ฉ.ม. ปณิปาโต @ สํ. นิทาน. ๑๖/๑๕๔/๑๑๐ สี.,ม. สรณคมเน @ ขุ.สุ. ๒๕/๑๙๔/๓๗๑, สํ. สคา, ๑๕/๒๔๖/๒๕๙ ม.ม. ๑๓/๓๙๔/๓๗๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๙.

โส ปเนส ญาติภยาจิรยทกฺขิเณยฺยวเสน จตุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ ทกฺขิเณยฺยปาณิปาเตน สรณคมนํ โหติ, น อิตเรหิ. เสฏฺฐวเสเนว หิ สรณํ คณฺหาติ, เสฏฺฐวเสน จ ภิชฺชติ. ตสฺมา โย สากิโย วา โกลิโย วา "พุทฺโธ อมฺหากํ ญาตโก"ติ วนฺทติ, อคฺคหิตเมว โหติ สรณํ. โย วา "สมโณ โคตโม ราชปูชิโต มหานุภาโว อวนฺทิยมาโน อนตฺถํปิ กเรยฺยา"ติ ภเยน วนฺทติ, อคฺคหิตเมว โหติ สรณํ. โย วา ๑- โพธิสตฺตกาเล ภควโตสนฺติเก กิญฺจิ อุคฺคหิตํ สรมาโน, พุทฺธกาเล วา "จตุธา วิภเช โภเค ปณฺฑิโต ฆรมาวสํ เอเกน โภคํ ภุญฺเชยฺย ทฺวีหิ กมฺมํ ปโยชเย จตุตฺถญฺจ นิธาเปยฺย, อาปทาสุ ภวิสฺสตี"ติ ๒- เอวรูปํ อนุสาสนึ อุคฺคเหตฺวา "อาจริโย เม"ติ วนฺทติ, อคฺคหิตเมว โหติ สรณํ. โย ปน "อยํ โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺโย"ติ วนฺทติ, เตเนว คหิตํ โหติ สรณํ. เอวํ คหิตสรณสฺส จ อุปาสกสฺส วา อุปาสิกาย วา อญฺญติตฺถิเยสุ ปพฺพชิตํปิ ญาตึ "ญาตโก เม อยนฺ"ติ วนฺทโต สรณคมนํ นภิชฺชติ, ปเคว อปพฺพชิตํ. ตถา ราชานํ ภยวเสน วนฺทโต. โส หิ รฏฺฐปูชิตตฺตา อวนฺทิยมาโน อนตฺถํปิ กเรยฺยาติ. ตถา ยํ กิญฺจิ สิปฺปํ สิกฺขาปกํ ติตฺถิยํปิ "อาจริโย เม อยนฺ"ติ วนฺทโตปิ น ภิชฺชติ, เอวํ สรณคมนปฺปเภโท เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ โลกุตฺตรสฺส สรณคมนสฺส จตฺตาริ สามญฺญผลานิ วิปากผลํ, สพฺพทุกฺขกฺขโย อานิสํสผลํ. วุตฺตเญฺหตํ "โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ สํฆญฺจ สรณํ คโต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติ. ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ อริยญฺจฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ทุกฺขู ปสมคามินํ. เอตํ โข สรณํ เขมํ เอตํ สรณมุตฺตมํ เอตํ สรณมาคมฺม สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี"ติ ๓- @เชิงอรรถ: สี., ม. โยปิ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๖๕/๑๖๓ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๑๙๐/๑๙๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๐.

อปิจ นิจฺจาทิโต ๑- อนุปคมนาทิวเสนเปตสฺส อานิสํสผลํ เวทิตพฺพํ. วุตฺตํ เหตํ "อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย ฯเปฯ กญฺจิ สงฺขารํ สุขโต ฯเปฯ กญฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย ฯเปฯ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย ฯเปฯ ปิตรํ. อรหนฺตํ. ปทุฏฺฐจิตฺโต ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย ฯเปฯ สํฆํ ภินฺเทยฺย ฯเปฯ อญฺญํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี"ติ. ๒- โลกิยสฺส ปน สรณคมนสฺส ภวสมฺปทาปิ โภคสมฺปทาปิ ผลเมว. วุตฺตํ เหตํ:- "เยเกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมึ ปหาย มานุสํ เทหํ เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺตี"ติ. ๓- อปรํปิ วุตฺตํ "อถโข สกฺโก เทวานมินฺโท อสีติยา เทวตาสหสฺเสหิ สทฺธึ เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมิ ฯเปฯ เอกมนฺตํ ฐิตํ โข สกฺกํ เทวานมินฺทํ อายสฺมา มหาโมคฺคลาโน เอตทโวจ "สาธุ โข เทวานมินฺท พุทฺธสรณคมนํ โหติ. พุทฺธสรณคมนเหตุ โข เทวานมินฺท เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี'ติ เต อญฺเญ เทเว ทสหิ ฐาเนหิ อธิคฺคณฺหนฺติ:- ทิพฺเพน อายุนา, ทิพฺเพน วณฺเณน, ทิพฺเพน สุเขน, ทิพฺเพน ยเสน, ทิพฺเพน อธิปเตยเยน, ทิพฺเพหิ รูเปหิ, สทฺเทหิ คนฺเธหิ รเสหิ โผฏฺฐพฺเพหี"ติ. ๔- เอส นโย ธมฺเม จ สํเฆ จ. อปิจ เวลามสุตฺตาทิวเสนาปิ ๕- สรณคมนสฺส ผลวิเสโส เวทิพฺโพ. เอวํ สรณคมนผลํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ จ โลกิยสรณคมนํ ตีสุ วตฺถูสุ อญฺญาณสํสยมิจฺฉาญาณาทีหิ สํกิลิสฺสติ, น หมาชุติกํ โหติ น มหาวิปฺผารํ. โลกุตฺตรสฺส นตฺถิ สํกิเลโส. โลกิยสฺส จ สรณคมนสฺส ทุวิโธ เภโท สาวชฺโช จ อนวชฺโช จ. ตตฺถ สาวชฺโช อญฺญสตฺถาราทีสุ อตฺตสนฺนิยฺยาตนาทีหิ โหติ, โส จ อนิฏฺฐผโล. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อนิจฺจโต ม. อุปริ. ๑๔/๑๒๗/๑๑๔, อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๐๙/๔๐๙ @ สํ. สคา. ๑๕/๓๗/๓๐ สํ. สฬา. ๑๘/๕๓๐/๓๓๗(สฺยา) องฺ. นวก. ๒๓/๒๒๔/๔๐๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๑.

อนวชฺโช กาลกิริยาย โหติ, โส อวิปากตฺตา อผโล. โลกุตฺตรสฺส ปน เนวตฺถิ เภโท, ภวนฺตเรปิ หิ อริยสาวโก อญฺญํ สตฺถารํ น อุทฺทิสตีติ. เอวํ สรณคมนสฺส สํกิเลโส จ เภโท จ เวทิตพฺโพ อุปาสกํ มํ ภนฺเต ภควา ธาเรตูติ มํ ภควา "อุปาสโก อยนฺ"ติ เอวํ ธาเรตุ, ชานาตูติ อตฺโถ. อุปาสกวิธิกถา อุปาสกวิธิโกสลฺลตฺถํ ปเนตฺถ โก อุปาสโก, กสฺมา อุปาสโกติ วุจฺจติ, กิมสฺส สีลํ, โก อาชีโว, กา วิปตฺติ, กา สมฺปตฺตีติ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ โก อุปาสโกติ โย โกจิ สรณคโต คหฏฺโฐ. วุตฺตํ เหตํ "ยโต โข มหานาม พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สํฆํ สรณํ คโต โหติ. เอตฺตาวตา โข มหานาม อุปาสโก โหตี"ติ ๑- กสฺมา อุปาสโกติ รตนตฺตยํ ๒- อุปาสนโต. โส หิ พุทฺธํ อุปาสตีติ อุปาสโก. ตถา ธมฺมํ สํฆํ. กิมสฺส สีลนฺติ ปญฺจ เวรมณิโย. ยถาห "ยโต โข มหานาม อุปาสโก ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา, กาเมสุมิจฺฉาจารา, มุสาวาทา, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรโต โหติ. เอตฺตาวตา โข มหานาม อุปาสโก สีลวา โหตี"ติ. ๓- โก อาชีโวติ ปญฺจ มิจฺฉาวณิชฺชา ปหาย ธมฺเมน สเมน ชีวิกกปฺปนํ. วุตฺตํ เหตํ "ปญฺจิมา ภิกฺขเว วณิชฺชา อุปาสเกน อกรณียา. กตมา ปญฺจ? สตฺถวณิชฺชา สตฺตวณิชฺชา มํสวณิชฺชา มชฺชวณิชฺชา. อิมาโข ภิกฺขเว ปญฺจ วณิชฺชา อุปาสเกน อกรณียา"ติ. ๔- กา วิปตฺตีติ ยา ตสฺเสว สีลสฺส จ อาชีวสฺส จ วิปตฺติ, อยมสฺส วิปตฺติ. อปิจ ยาย เอส จณฺฑาโล เจว โหติ มลญฺจ ปฏิกิฏฺโฐ ๕- จ, สาปิสฺส วิปตฺตีติ เวทิตพฺพา. เต จ อตฺถโต อสฺสทฺธิยาทโย ปญฺจ ธมฺมา โหนฺติ. ยถาห @เชิงอรรถ: องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๑๕/๒๒๓ (สยา.), สํ. มหา. ๑๙/๑๐๓๓/๓๔๓ มหานามสุตฺต @ ฉ.ม. รตนตฺตยสฺส องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๑๕/๒๒๓ (สยา.) สํ. มหา. ๑๙/๑๐๓๓/๓๔๓ @ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๗๗/๒๓๒ (สยา.) ฉ.ม. ปติกิฏฺโฐ ม. ปติกุฏฺโฐ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๒.

"ปญฺจหิ ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุปาสโก อุปาสกจณฺฑาโล จ โหติ อุปาสกมลญฺจ อุปาสกปฏิกิฏฺโฐ จ. กตเมหิ ปญฺจหิ? อสฺสทฺโธ โหติ, ทุสฺสีโล โหติ, โกตุหลมงฺคลิโก โหติ, มงฺคลํ ปจฺเจติ, โน กมฺมํ, อิโต จ พหิทฺธา ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยสติ, ตตฺถ จ ปุพฺพการํ กโรตี"ติ. ๑- กา สมฺปตฺตีติ สมฺปตฺติ. ยา จสฺส สีลสมฺปทา เจว อาชีวสมฺปทา จ, สา สมฺปตฺติ เย จสฺส รตนภาวาทิกรา สทฺธาทโย ปญฺจ ธมฺมา. ยถาห "ปญฺจหิ ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุปาสโก อุปาสกรตนญฺจ โหติ อุปาสกปทุมญฺจ อุปาสกปุณฺฑริกญฺจ. กตเมหิ ปญฺจหิ? สทฺโธ โหติ, สีลวา โหติ, น โกตุหลมงฺคลิโก โหติ, กมฺมํ ปจฺเจติ, โน มงฺคลํ, น อิโต พหิทฺธา ทกฺขิเณยฺยํ คเวสติ, อิธ จ ปุพฺพการํ กโรตี"ติ. ๒- อชฺชตคฺเคติ เอตฺถายํ อคฺคสทฺโท อาทิโกฏิโกฏฺฐาสเสฏฺเฐสุ ทิสฺสติ. "อชฺชตคฺเค สมฺม โทวาริก อาวรามิ ทฺวารํ นิคณฺฐานํ นิคณฺฐีนนฺ"ติ ๓- อาทีสุ อาทิมฺหิ ทิสฺสติ. "เตเนว องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ ปรามเสยฺย. ๔- อุจฺฉคฺคํ เวฬคฺคนฺ"ติ อาทีสุ โกฏิยํ. "อมฺพิลคฺคํ วา มธุรคฺคํ วา ติตฺตกคฺคํ วา. ๕- อนุชานามิ ภิกฺขเว วิหารคฺเคน วา ปริเวณคฺเคน วา ภาเชตุนฺ"ติ ๖- อาทีสุ โกฏฺฐาเส. "ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ฯเปฯ ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ ๗- อาทีสุ เสฏฺเฐ. อิธ ปนายํ อาทิมฺหิ ทฏฺฐพฺโพ. ตสฺมา อชฺชคฺเคติ อชฺชตํ อาทึ กตฺวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อชฺชตนฺติ อชฺชภาวํ. อชฺชทคฺเคติ วา ปาโฐ, ทกาโร ปทสนฺธิกโร. อชฺช อคฺคํ กตฺวาติ อตฺโถ. ๘- ปาณุเปตนฺติ ปาเณหิ อุเปตํ ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตติ, ตาว อุเปตํ อนญฺญสตฺถุกํ ตีหิ สรณคมเนหิ สรณคตํ อุปาสกํ กปฺปิยการกํ มํ ภควา ธาเรตุ @เชิงอรรถ: องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๗๕/๒๓๐ อ. ปญฺจก. ๒๒/๑๗๕/๒๓๐ @ ม.ม. ๑๓/๗๐/๔๗ อุปาลิวาทสุตฺต อภิ. กถา. ๓๗/๑๐๗๓/๓๔๓ @ สํ. มหา. ๑๙/๓๗๔/๑๓๑ สูทสุตฺต วิ. จูฬ. ๗/๓๑๘/๘๙ @ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, สํ. มหา. ๑๙/๑๓๙/๓๙, ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘ @ อคฺคปฺปสาทสุตฺต ม. อชฺช อคฺคนฺติ อตฺโถ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๓.

ชานาตุ. อหํ หิ สเจปิ เม ติขิเณน อสินา สีสํ ฉินฺเทยฺย, เนว พุทฺธํ "น พุทฺโธ"ติ วา, ธมฺมํ "น ธมฺโม"ติ วา, สํฆํ "น สํโฆ"ติ วา วเทยฺยนฺติ. เอวํ อตฺตสนฺนิยฺยาตเนน สรณํ คนฺตฺวา อตฺตนา กตํ อปราธํ ปกาเสนฺโต "อจฺจโย มํ ภนฺเต"ติ อาทิมาห. ตตฺถ อจฺจโยติ อปราโธ. มํ อจฺจคมาติ มํ อติกฺกมฺม อภิภวิตฺวา ปวตฺโต. ธมฺมิกํ ธมฺมราชานนฺติ เอตฺถ ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโก. ธมฺเมเนว ราชา ชาโต, น ปิตุฆาตนาทินา อธมฺเมนาติ ธมฺมราชา. ชีวิตา โวโร เปสินฺติ ชีวิตา วิโยเชสึ. ปฏิคฺคณฺหาตูติ ขมตุ. อายตึ สํวรายาติ อนาคเต สํวรตฺถาย. ปุน เอวรูปสฺส อปราธสฺส โทสสฺส ขลิตสฺส อกรณตฺถาย. [๒๕๑] ตคฺฆาติ เอกํเส นิปาโต. ยถาธมฺมํ ปฏิกโรสีติ ยถา ธมฺโม ฐิโต, ตเถว กโรสิ, ขมาเปสีติ วุตฺตํ โหติ. ตนฺเต มยํ ปฏิคฺคณฺหามาติ ตํ ตว อปราธํ มยํ ขมาม. วุฑฺฒิ เหสา มหาราช อริยสฺส วินเยติ เอสา มหาราช อริยสฺส วินเย พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน วุฑฺฒิ นาม. กตมา? ยายํ อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกริตฺวา อายตึ สํวราปชฺชนา, เทสนํ ปน ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กโรนฺโต "โย อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, อายตึ สํวรํ อาปชฺชตี"ติ อาห. [๒๕๒] เอวํ วุตฺเตติ เอวํ ภควตา วุตฺเต. หนฺท จทานิ มยํ ภนฺเตติ เอตฺถ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ ๑- นิปาโต. โส หิ คมนวจสายํ ๒- กตฺวา เอวมาห. พหุกิจฺจาติ พลวกิจฺจา. พหุกรณียาติ ตสฺเสว เววจนํ. ยสฺสทานิ ตฺวนฺติ ยสฺส อิทานิ ตฺวํ มหาราช คมนสฺส กาลํ มญฺญสิ ชานาสิ, ตสฺส กาลํ ตฺวเมว ชานาสีติ วุตฺตํ โหติ. ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามีติ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสิ ปติฏฺฐเปตฺวา ยาว ทสฺสนวิสยา ๓- ภควโต อภิมุโขว ปฏิกฺกมิตฺวา ทสฺสนวิชหนฏฺฐานภูมิยํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ. @เชิงอรรถ: ก. วจสายตฺเถ สี. คมนววสฺสายํ ฉ.ม. ทสฺสนวิสยํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๔.

[๒๕๓] ขตายํ ภิกฺขเว ราชาติ ขโต อยํ ภิกฺขเว ราชา. อุปหตายนฺติ อุปหโต อยํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- อยํ ภิกฺขเว ราชา ขโต อุปหโต ภินฺนปติฏฺโฐ ชาโต, ตถาเนน อตฺตนาว อตฺตา ขโต, ยถา อตฺตโนว ปติฏฺฐา น ชาโตติ. วิรชนฺติ ราครชาทิวิรหิตํ. ราคมลาทีนํเยว วิคตตฺตา วีตมลํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ ธมฺเมสุ วา จกฺขุํ, อญฺเญสุ ฐาเนสุ ติณฺณํ มคฺคานํ เอตํ อธิวจนํ. อิธ ปน โสตาปตฺติมคฺคสฺเสว. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- สเจ อิมินา ปิตา ฆาติโต นาภวิสฺส, อิทานิ อิเธวาสเน นิสินฺโน โสตาปตฺติมคฺคํ ปตฺโต อภวิสฺส, ปาปมิตฺตสํสคฺเคน ปนสฺส อนฺตราโย ชาโต. เอวํ สนฺเตปิ, ยสฺมา อยํ ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา รตนตฺตยํ สรณํ คโต ตสฺมา มม จ สาสนสฺส มหนฺตตาย ยถา นาม โกจิ กสฺสจิ วธํ กตฺวา ปุปฺผมุฏฺฐิมตฺเตน ทณฺเฑน มุจฺเจยฺย, เอวเมว โลหกุมฺภิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ตึสวสฺสสหสฺสานิ อโธ ปปตนฺโต เหฏฺฐิมตลํ ปตฺวา ตึสวสฺสสหสฺสานิ อุทฺธํ คจฺฉนฺโต ปุนปิ อุปริมตลํ ปาปุณิตฺวา มุจฺจิสฺสตีติ อิทํปิ กิร ภควตา วุตฺตเมว, ปาลิยํ ปน น อารุฬหํ. อิทํ ปน สุตฺตํ สุตฺวา รญฺญา โกจิ อานิสํโส ลทฺโธติ? มหานิสํโส ลทฺโธ. อยํ หิ ปิตุ มาริตกาลโต ปฏฺฐาย เนว รตฺตึ น ทิวานิทฺทํ ลภติ, สตฺถารํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา อิมาย มธุราย โอชวนฺติยา ธมฺมเทสนาย สุตกาลโต ปฏฺฐาย นิทฺทํ อุเปติ. ๑- ติณฺณํ รตนานํ มหาสกฺการํ อกาสิ. โปถุชฺชนิกาย สทฺธาย สมนฺนาคโต นาม อิมินา รญฺญา สทิโส นาโหสิ. อนาคเต ปน ชีวิตวิเสโส ๒- นาม ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสตีติ. อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย สามญฺญผลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ----------------- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ลภิ, ม. ลภติ ฉ.ม. วิชิตาวี, อิ. วิทิตวิเสโส

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔ หน้า ๑๙๐-๒๑๔. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=4&A=4990&modeTY=2&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=4&A=4990&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=9&i=91              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=9&A=1072              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=9&A=1199              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=9&A=1199              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_9

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]