ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๔ ภาษาบาลีอักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๑)

                         ๒. สามญฺผลสุตฺต
                         ราชามจฺจกถาวณฺณนา
      [๑๕๐] เอวมฺเม สุตํ ฯเปฯ ราชคเหติ สามญฺผลสุตฺตํ. ตตฺรายํ
อนุปุพฺพปทวณฺณนา. ๓- ราชคเหติ เอวํ นามเก นคเร. ตํ หิ มนฺธาตุมหา-
โควินฺทาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา ราชคหนฺติ วุจฺจติ. อญฺเเปตฺถ ปกาเร วณฺณยนฺติ.
กินฺเตหิ. นามมตฺตเมตํ ตสฺส นครสฺส. ตมฺปเนตํ พุทฺธกาเล จ จกฺกวตฺติกาเล จ
นครํ โหติ, เสสกาเล สุญฺ โหติ ยกฺขปริคฺคหิตํ, เตสํ วสนวนํ ๔- หุตฺวา
@เชิงอรรถ:  ก. ชาติวเน    สี. ปาจีนํ   ฉ.ม.อิ. อปุพฺพปทวณฺณนา   สี. วสนฺตวนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๒.

ติฏฺติ. วิหรตีติ อวิเสเสน อิริยาปถทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรสุ อญฺตรวิหารสมงฺคิ- ปริทีปนเมตํ. อิธ ปน านคมนนิสชฺชสยนปฺปเภเทสุ อิริยาปเถสุ อญฺตรอิริยา- ปถสหโยคปริทีปนํ. เตน ิโตปิ คจฺฉนฺโตปิ นิสินฺโนปิ สยาโนปิ ภควา วิหรติจฺเจว เวทิตพฺโพ. โส หิ เอกํ อิริยาปถพาธนํ อญฺเน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ ๑- อตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตติ, ตสฺมา วิหรตีติ วุจฺจติ. ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวเนติ อิทมสฺส ยํ โคจรคามํ อุปนิสฺสาย วิหรติ, ตสฺส สมีปนิวาสนฏฺานปริทีปนํ. ๒- ตสฺมา ราชคเห วิหรติ ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวเนติ ราชคหสมีเป ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวเน วิหรตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สมีปตฺเถ หิ เอตํ ภุมฺมวจนํ. ตตฺถ ชีวตีติ ชีวโก, กุมาเรน ภโตติ โกมารภจฺโจ. ยถาห "กึ ภเณ เอตํ กาเกหิ สมฺปริกิณฺณนฺติ? ทารโก เทวาติ. ชีวติ ภเณติ? ชีวติ เทวาติ. เตนหิ ภเณ ตํ ทารกํ อมฺหากํ อนฺเตปุรํ เนตฺวา ธาตีนํ เทถ โปเสตุนฺติ. ตสฺส ชีวตีติ ชีวโกติ นามํ อกํสุ. กุมาเรน โปสาปิโตติ โกมารภจฺโจติ นามํ อกํสู"ติ ๓- อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาเรน ปน ชีวกวตฺถุ ขนฺธเก อาคตเมว. วินิจฺฉยกถาปิสฺส สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถายํ วุตฺตา. อยํ ปน ชีวโก เอกสฺมึ สมเย ภควโต โทสาภิสนฺนํ กายํ วิเรเจตฺวา สีเวยฺยกํ ทุสฺสยุคํ ทตฺวา วตฺถานุโมทนาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย จินฺเตสิ "มยา ทิวสสฺส ทฺวิตฺติกฺขตฺตุํ พุทฺธุปฏฺานํ คนฺตพฺพํ, อิทญฺจ คิชฺฌกูฏํ ๔- เวฬุวนํ อติทูเร, มยฺหมฺปน อุยฺยานํ อมฺพวนํ อาสนฺนตรํ, ยนฺนูนาหํ เอตฺถ ภควโต วิหารํ กาเรยฺยนฺ"ติ โส ตสฺมึ อมฺพวเน รตฺติฏฺานทิวาฏฺานเลณกุฏิ- มณฺฑปาทีนิ สมฺปาเทตฺวา ภควโต อนุจฺฉวิกํ คนฺธกุฏึ การาเปตฺวา อมฺพวนํ อฏฺารสหตฺถุพฺเพเธน ตมฺพปฏวณฺเณน ปากาเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ สจีวรภตฺเตน สนฺตปฺเปตฺวา ทกฺขิโณทกํ ปาเตตฺวา วิหารํ นิยฺยาเทสิ. ๕- ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวเน"ติ. @เชิงอรรถ: สี.,ม. อปตนฺตํ สี.,ม. สมีเป.... วินย. มหา. ๕/๓๒๘/๑๒๕ จีวรกฺขนฺธก @ อยํ ปาโ ฉ.ม.,สี.,อิ. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ. ฉ.ม.,อิ. นิยฺยาเตสิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๓.

อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหีติ อฑฺฒสเตน อูเนหิ เตรสหิ ภิกฺขุสเตหิ. ราชาติอาทีสุ ราชาติ อตฺตโน อิสฺสริยสมฺปตฺติยา จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ มหาชนํ รญฺเชติ วฑฺเฒตีติ วา ราชา. มคธานํ ๑- อิสฺสโรติ มาคโธ. "อชาโตเอว รญฺโ สตฺตุ ภวิสฺสตี"ติ เนมิตฺตเกหิ นิทฺทิฏฺโติ อชาตสตฺตุ. ตสฺมึ กิร กุจฺฉิคเต เทวิยา เอวรูโป โทหโฬ อุปฺปชฺชิ "อโหวตาหํ รญฺโ ทกฺขิณพาหุโลหิตํ ๒- ปิเวยฺยนฺ"ติ, สา "ภาริเย าเน โทหโฬ อุปฺปนฺโน, น สกฺกา กสฺสจิ อาโรเจตุนฺ"ติ ตํ กเถตุํ อสกฺโกนฺตี กีสา ทุพฺพณฺณา อโหสิ. ตํ ราชา ปุจฺฉิ "ภทฺเท ตุยฺหํ อตฺตภาโว น ปกติวณฺโณ, กึ การณนฺ"ติ? มา ปุจฺฉิ มหาราชาติ. ภทฺเท ตฺวํ ตุยฺหํ ๓- อชฺฌาสยํ มยฺหํ อกเถนฺตี กสฺส กเถสฺสสีติ ตถา ตถา นิพนฺธิตฺวา กถาเปสิ. สุตฺวา จ "พาเล กึ เอตฺถ ตุยฺหํ ภาริยสญฺา อโหสี"ติ เวชฺชํ ปกฺโกสาเปตฺวา สุวณฺณสตฺถเกน พาหุํ ผาลาเปตฺวา สุวณฺณสรเกน โลหิตํ คเหตฺวา อุทเกน สมฺภินฺทิตฺวา ปาเยสิ. เนมิตฺตกา ตํ สุตฺวา "เอส คพฺโภ รญฺโ สตฺตุ ภวิสฺสติ, อิมินา ราชา หญฺิสฺสตี"ติ พฺยากรึสุ. เทวี สุตฺวา "มยฺหํ กิร กุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต ราชานํ มาเรสฺสตี"ติ คพฺภํ ปาเตตุกามา อุยฺยานํ คนฺตฺวา กุจฺฉึ มทฺทาเปสิ, คพฺโภ น ปตติ. สา ปุนปฺปุนํ คนฺตฺวา ตเถว กาเรสิ. ราชา "กิมตฺถํ อยํ อภิณฺหํ อุยฺยานํ คจฺฉตี"ติ ปริวีมํสนฺโต ตํ การณํ สุตฺวา "ภทฺเท ตว กุจฺฉิยํ ปุตฺโตติ วา ธีตาติ วา น ปญฺายติ, อตฺตโน นิพฺพตฺตทารกํ เอวมกาสีติ มหาอคุณราสิปิ โน ชมฺพุทีปตเล อาวีภวิสฺสติ, มา ตฺวํ เอวํ กโรหี"ติ นิวาเรตฺวา อารกฺขํ อทาสิ. สา คพฺภวุฏฺานกาเล `มาเรสฺสามี"ติ ๔- จินฺเตสิ. ตทาปิ อารกฺขมนุสฺสา กุมารํ อปนยึสุ. อถาปเรน สมเยน วุฑฺฒิปฺปตฺตํ กุมารํ เทวิยา ทสฺเสสุํ. สา ตํ ทิสฺวาว ปุตฺตสิเนหํ อุปฺปา- เทสิ, เตน นํ มาเรตุํ นาสกฺขิ. ราชาปิ อนุกฺกเมน ปุตฺตสฺส โอปรชฺชมทาสิ. ๕- อเถกสฺมึ สมเย เทวทตฺโต รโหคโต จินฺเตสิ "สาริปุตฺตสฺส ปริสา มหา, โมคฺคลฺลานสฺส ปริสา มหา, กสฺสปสฺส ปริสา จ มหาติ เอวํ อิเม วิสุํวิสุํธุรา, อหมฺปิ เอกํ ธุรํ นีหรามี"ติ. โส "น สกฺกา วินา ลาเภน @เชิงอรรถ: อิ. มาคธานํ อิ. ทกฺขิณพาหุโต โลหิตํ ฉ.ม. อตฺตโน @ อิ. ตํ มาเรสฺสามีติ. ก. อุปรชฺชมทาสิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๔.

ปริสํ อุปฺปาเทตุํ, หนฺทาหํ ลาภํ นิพฺพตฺเตมี"ติ จินฺเตตฺวา ขนฺธเก ๑- อาคตนเยน อชาตสตฺตุํ กุมารํ อิทฺธิปาฏิหาริเยน ปสาเทตฺวา สายํ ปาตํ ปญฺจหิ รถสเตหิ อุปฏฺานํ อาคจฺฉนฺตํ อติวิสฺสฏฺ ตฺวา เอกทิวสํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจ "ปุพฺเพ โข กุมาร มนุสฺสา ทีฆายุกา, เอตรหิ อปฺปายุกา, เตนหิ ตฺวํ กุมาร ปิตรํ หนฺตฺวา ราชา โหหิ, อหํ ภควนฺตํ หนฺตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ กุมารํ ปิตุ วเธ อุยฺโยเชสิ. ๒- โส "อยฺโย เทวทตฺโต มหานุภาโว, เอตสฺส อวิทิตํ นาม นตฺถี"ติ อูรุยา โปตฺถนิยํ พนฺธิตฺวา ทิวาทิวสฺส ภีโต อุพฺพิคฺโค อุสฺสงฺกี อุตฺราโส อนฺเตปุรํ ปวิสิตฺวา วุตฺตปฺปการํ วิปฺปการํ อกาสิ. อถ นํ อมจฺจา คเหตฺวา อนุยุญฺชิตฺวา "กุมาโร จ หนฺตพฺโพ, เทวทตฺโต จ สพฺเพ จ ภิกฺขู หนฺตพฺพา"ติ สมฺมนฺตยิตฺวา ๓- "รญฺโ อาณาวเสน กริสฺสามา"ติ รญฺโ อาโรเจสุํ. ราชา เย อมจฺจา มาเรตุกามา อเหสุํ, เตสํ านนฺตรานิ อจฺฉินฺทิตฺวา, เย น มาเรตุกามา, เต อุจฺเจสุ าเนสุ เปตฺวา กุมารํ ปุจฺฉิ "กิสฺส ปน ตฺวํ กุมาร มํ มาเรตุกาโมสี"ติ? รชฺเชนมฺหิ เทว อตฺถิโกติ. ราชา ตสฺส รชฺชํ อาทาสิ. โส "มยฺหํ มโนรโถ นิปฺผนฺโน"ติ เทวทตฺตสฺส อาโรเจสิ. ตโต นํ โส อาห "ตฺวํ สิงฺคาลํ ๔- อนฺโต กริตฺวา เภริปริโยนทฺธปุริโส วิย `สุกิจฺจการิมฺหี'ติ มญฺสิ กติปาเหเนว เต ปิตา ตยา กตํ อวมานํ จินฺเตตฺวา สยเมว ราชา ภวิสฺสตี"ติ. อถ ภนฺเต กึ กโรมีติ? มูลฆจฺจํ ๕- ฆาเตหีติ. นนุ ภนฺเต มยฺหํ ปิตา น สตฺถวชฺโฌติ? อาหารุปจฺเฉเทน นํ มาเรหีติ. โส ปิตรํ ตาปนเคเห ปกฺขิปาเปสิ. ตาปนเคหํ นาม กมฺมกรณตฺถาย กตธูมฆรํ. "มม มาตรํ เปตฺวา อญฺสฺส ทฏฺุํ มา เทถา"ติ อาห. เทวี สุวณฺณสรเก ภตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา อุจฺฉงฺเคนาทาย ปวิสติ. ราชา ตํ ภุญฺชิตฺวา ยาเปติ. โส "มยฺหํ ปิตา กถํ ยาเปตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา "มยฺหํ มาตุ อุจฺฉงฺเค ๖- กตฺวา ปวิสิตุํ มา เทถา"ติ อาห. ตโต ปฏฺาย เทวี โมฬิยํ ปกฺขิปิตฺวา ปวิสติ. ตมฺปิ สุตฺวา @เชิงอรรถ: วินย. จูฬ. ๗/๓๓๙ สํฆเภทขนฺธก อชาตสตฺตุกุมารวตฺถุ ฉ.ม. อุยฺโยเชติ @ ม. มนฺตยึสุ อิ. มูสิกํ ก. มูลจฺฉํ, ม. มูลเฉชฺชํ ฉ. อุจฺฉงฺคํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๕.

"โมฬึ พนฺธิตฺวา ปวิสิตุํ มา เทถา"ติ อาห. ตโต สุวณฺณปาทุกาสุ ภตฺตํ เปตฺวา ปิทหิตฺวา ปาทุกา อารุยฺห ปวิสติ. ราชา เตน ยาเปติ. ปุน "กถํ ยาเปตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา "ปาทุกา อารุยฺห ปวิสิตุมฺปิ มา เทถา"ติ อาห. ตโต ปฏฺาย เทวี คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา สรีรํ จตุมธุเรน มกฺเขตฺวา ปารุปิตฺวา ปวิสติ. ราชา ตสฺสา สรีรํ เลหิตฺวา ยาเปติ. ปุน ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา "อิโต ปฏฺาย มยฺหํ มาตุ ปเวสนํ นิวาเรถา"ติ อาห. เทวี ทฺวารมูเล ตฺวา "สามิ พิมฺพิสาร เอตํ ทหรกาเล มาเรตุํ น อทาสิ, อตฺตโน สตฺตุํ อตฺตนาว โปเสสิ, อิทนฺทานิ ๑- เต ปจฺฉิมทสฺสนํ, นาหํ อิโต ปฏฺาย ตุเมฺห ปสฺสิตุํ ลภามิ, สเจ มยฺหํ โทโส อตฺถิ, ขมถ เทวา"ติ โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา นิวตฺติ. ตโต ปฏฺาย รญฺโ อาหาโร นตฺถิ. ราชา มคฺคผลสุเขน จงฺกเมน ยาเปติ. อติวิย จสฺส ๒- อตฺตภาโว วิโรจติ. โส "กถมฺปิ ๓- เม ภเณ ปิตา ยาเปตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา "จงฺกเมน ๔- เทว ยาเปติ, อติวิย จสฺส อตฺตภาโว วิโรจตี"ติ สุตฺวา "จงฺกมนฺทานิสฺส หาเรสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา "มยฺหํ ปิตุ ปาเท ขุเรน ผาเลตฺวา โลณเตเลน มกฺเขตฺวา ขทิรงฺคาเรหิ วีตจฺจิเตหิ ปจถา"ติ นฺหาปิเต เปเสสิ. ราชา เต ทิสฺวา "นูน มยฺหํ ปุตฺโต เกนจิ สญฺตฺโต ภวิสฺสติ, อิเม มม มสฺสุกรณตฺถายาคตา"ติ จินฺเตสิ. เต คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺสุ. กสฺมา อาคตตฺถาติ จ ปุฏฺา ตํ สาสนํ อาโรเจสุํ. ตุมฺหากํ รญฺโ มนํ กโรถาติ จ วุตฺตา นิสีท เทวาติ วตฺวา จ ราชานํ วนฺทิตฺวา "เทว มยํ รญฺโ อาณํ กโรม, มา อมฺหากํ กุชฺฌิตฺถ, นยิทํ ตุมฺหาทิสานํ ธมฺมราชูนํ อนุจฺฉวิกนฺ"ติ วตฺวา วามหตฺเถน โคปฺผเก คเหตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน ขุรํ คเหตฺวา ปาทตลานิ ผาเลตฺวา โลณเตเลน มกฺเขตฺวา ขทิรงฺคาเรหิ วีตจฺจิเตหิ ปจึสุ. ราชา กิร ปุพฺเพ เจติยงฺคเณ สอุปาหโน อคมาสิ, นิสชฺชตฺถาย ๕- ปญฺตฺตกฏสารกญฺจ อโธเตหิ ปาเทหิ อกฺกมิ, ตสฺสายํ นิสฺสนฺโทติ วทนฺติ. รญฺโ พลวเวทนา อุปฺปนฺนา. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อิทํ ปน ทานิ ฉ.ม. อติวิยสฺส ฉ.ม.อิ. กถํ เม @ ม. จงฺกเมเนว ฉ.ม. นิสชฺชนตฺถาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๖.

โส "อโห พุทฺโธ, อโห ธมฺโม, อโห สํโฆ"ติ อนุสฺสรนฺโตเยว เจติยงฺคเณ ขิตฺตมาลา วิย มิลายิตฺวา จาตุมฺมหาราชิกเทวโลเก เวสฺสวณสฺส ปริจารโก ชนวสโภ ๑- นาม ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตนฺทิวสเมว จ อชาตสตฺตุสฺส ปุตฺโต ชาโต, ปุตฺตสฺส ชาตภาวญฺจ ปิตุ มตภาวญฺจ นิเวเทตุํ เทฺว เลขา เอกกฺขเณเยว อาคตา. อมจฺจา "ปมํ ปุตฺตสฺส ชาตภาวํ อาโรเจสฺสามา"ติ ตํ เลขํ รญฺโ หตฺเถ เปสุํ. รญฺโ ตํขณญฺเว ปุตฺตสิเนโห อุปฺปชฺชิตฺวา สกลสรีรํ โขเภตฺวา อฏฺิมิญฺชํ อาหจฺจ อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ ปิตุ คุณํ อญฺาสิ "มยิ ชาเตปิ มยฺหํ ปิตุ เอวเมว สิเนโห อุปฺปนฺโน"ติ โส "คจฺฉถ ภเณ, มยฺหํ ปิตรํ วิสฺสชฺเชถา"ติ อาห. กึ วิสฺสชฺชาเปถ ๒- เทวาติ อิตรํ เลขํ หตฺเถ ปยึสุ. ๓- โส ตมฺปวตฺตึ สุตฺวา โรทมาโน มาตุ สมีปํ คนฺตฺวา "อโหสิ นุโข อมฺม มยฺหํ ปิตุ มยิ ชาเต สิเนโห"ติ. สา อาห `พาลปุตฺต กึ วเทสิ, ตว ทหรกาเล องฺคุลิยา ปิฬกา อุฏฺหิ, อถ ตํ โรทมานํ สญฺาเปตุํ อสกฺโกนฺตา ตํ คเหตฺวา วินิจฺฉยฏฺาเน นิสินฺนสฺส ตว ปิตุ สนฺติกํ อคมํสุ. ปิตา เต องฺคุลึ มุเข เปสิ, ปิฬกา มุเขเยว ภิชฺชิ. อถ โข ๔- ปิตา ตว สิเนเหน ตํ โลหิตมิสฺสกํ ปุพฺพํ อนุฏฺหิตฺวาว ๕- อชฺโฌหริ. เอวรูโป เต ปิตุ สิเนโห"ติ. โส โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา ปิตุ สรีรกิจฺจํ อกาสิ. เทวทตฺโตปิ อชาตสตฺตุํ อุปสงฺกมิตฺวา "ปุริเส มหาราช อาณาเปหิ, เย สมณํ โคตมํ ชีวิตา โวโรเปสฺสนฺตี"ติ วตฺวา เตน ทินฺเน ปุริเส เปเสตฺวา สยํ คิชฺฌกูฏํ อารุยฺห ยนฺเตน สิลํ ปวิชฺฌิตฺวา นาฬาคิริหตฺถึ มุญฺจาเปตฺวาปิ เกนจิ อุปาเยน ภควนฺตํ มาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ปริหีนลาภสกฺกาโร ปญฺจ วตฺถูนิ ยาจิตฺวา ตานิ อลภมาโน "เตหิ ชนํ สญฺาเปสฺสามี"ติ สํฆเภทํ กตฺวา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ ปริสํ อาทาย ปกฺกมนฺเตสุ อุณฺหํ โลหิตํ มุเขน ฉฑฺเฑตฺวา นว มาเส คิลานมญฺเจ นิปชฺชิตฺวา วิปฺปฏิสารชาโต "กุหึ เอตรหิ สตฺถา วสตี"ติ @เชิงอรรถ: อิ. ชวนสโภ สี. วิสฺสชฺชาเปสิ ก. ทสฺเสสุํ @ ก. อถ เต ฉ.ม. อนิฏฺุภิตฺวา, ม. อนิฏฺุภิตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๗.

ปุจฺฉิตฺวา "เชตวเน"ติ วุตฺเต "มญฺจเกน มํ หริตฺวา สตฺถารํ ทสฺเสถา"ติ วตฺวา อาหริยมาโน ภควโต ทสฺสนารหสฺส กมฺมสฺส อกตตฺตา เชตวเน โปกฺขรณีสมีเปเยว เทฺวธา ภินฺนํ ปวึ ปวิสิตฺวา มหานรเก ๑- ปติฏฺิโตติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารกถานโย ขนฺธเก ๒- อาคโต. ขนฺธเก อาคตตฺตา ปน สพฺพํ น วุตฺตนฺติ. เอวํ ชาโตเยว ๓- รญฺโ สตฺตุ ภวิสฺสตีติ เนมิตฺตเกหิ นิทฺทิฏฺโติ อชาตสตฺตุ. เวเทหิปุตฺโตติ อยํ โกสลรญฺโ ธีตาย ปุตฺโต, น วิเทหรญฺโ. เวเทหีติ ปน ปณฺฑิตาธิวจเมตํ. ยถาห "เวเทหิกา คหปตานี, ๔- อยฺโย อานนฺโท เวเทหมุนี"ติ. ตตฺรายํ วจนตฺโถ. วิทนฺติ เอเตนาติ เวโท, าณสฺเสตํ อธิวจนํ. เวเทน อีหติ ฆฏติ วายมตีติ เวเทหี, เวเทหิยา ปุตฺโต เวเทหีปุตฺโต. ตทหูติ ตสฺมึ อหุ, ตสฺมึ ทิวเสติ อตฺโถ. อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ, อุปวสนฺตีติ สีเลน วา อนสเนน ๕- วา อุเปตา หุตฺวา อุปวุตฺถา วสนฺตีติ อตฺโถ. อยมฺปเนตฺถ อตฺถุทฺธาโร:- "อายามาวุโส กปฺปิน อุโปสถํ คมิสฺสามา"ติ ๖- อาทีสุ หิ ปาติโมกฺขุทฺเทโส อุโปสโถ. "เอวํ อฏฺงฺคสมนฺนาคโต โข วิสาเข อุโปสโถ อุปวุตฺโถ"ติ ๗- อาทีสุ สีลํ. "สุทฺธสฺส เว สทา ผคฺคุ, สุทฺธสฺสุโปสโถ สทา"ติ ๘- อาทีสุ อุปวาโส. "อุโปสโถ นาม นาคราชาติ ๙- อาทีสุ ปญฺตฺติ. "น ภิกฺขเว ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา"ติ ๑๐- อาทีสุ อุปวสิตพฺพทิวโส. อิธาปิ โส เอว อธิปฺเปโต. โส ปเนส อฏฺมีจาตุทฺทสีปณฺรณสีเภเทน ติวิโธ. ตสฺมา เสสทฺวยนิวารณตฺถํ "ปณฺณรเส"ติ วุตฺตํ. เตเนว วุตฺตํ "อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ"ติ. โกมุทิยาติ กุมุทวติยา. ตทา กิร กุมุทานิ สุปุปฺผิตานิ โหนฺติ, ตานิ เอตฺถ สนฺตีติ โกมุทิ. จาตุมาสินิยาติ จาตุมาสิยา, สา หิ จตุนฺนํ มาสานํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., มหานิรเย วินย. จูฬ. ๗/๓๔๐-๓๔๓/๑๒๘-๑๓๖ สํฆเภทกกฺขนฺธก @ ฉ.ม. อชาโตเยว ม.มู. ๑๒/๒๒๖/๑๙๐ กกจูปมสุตฺต ก. อนุสฺสุเกน @ สุตฺตนฺต. คเวสิตพฺพมิทํ องฺ. อฏฺก. ๒๓/๑๓๓/๒๖๑ วิสาขาสุตฺต @ ม.มู. ๑๒/๗๙/๕๒ วตฺถูปมสุตฺต ที. มหา. ๑๐/๒๗๑/๑๗๐ มหาสุทสฺสนสุตฺต @๑๐ วินย. มหา. ๔/๑๘๑/๑๙๘ อุโปสถกฺขนฺธก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๘.

ปริโยสานภูตาติ จาตุมาสี. อิธ ปน จาตุมาสินีติ วุจฺจติ. มาสปุญฺตาย อุตุปุณฺณตาย สํวจฺฉรปุณฺณตาย ปุณฺณา สมฺปุณฺณาติ ปุณฺณา. "มา"อิติ จนฺโท วุจฺจติ, โส เอตฺถ ปุณฺโณติ ปุณฺณมา. เอวํ ปุณฺณาย ปุณฺณมายาติ อิมสฺมึ ปททฺวเย จ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ราชามจฺจปริวุโตติ เอวรูปาย รชตฆฏวินิคฺคตาหิ ขีรธาราหิ โธวิย- มานทิสาภาคาย วิย รชตวิมานนิจฺฉริเตหิ ๑- มุตฺตาวลิสุมนกุสุมทามเสตทุกูลกุมุท- วิสเรหิ สมฺปริกิณฺณาย วิย จ จตุรุปกฺกิเลสวิมุตฺตปุณฺณจนฺทปฺปภาสมุทโยภาสิตาย รตฺติยา ราชามจฺเจหิ ปริวุโตติ อตฺโถ. อุปริปาสาทวรคโตติ ปาสาทวรสฺส อุปริ คโต. มหารเห สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต กญฺจนาสเน ๒- นิสินฺโน โหติ. กสฺมา นิสินฺโน? นิทฺทาวิโนทนตฺถํ. อยํ หิ ราชา ปิตริ อุปกฺกนฺตทิวสโต ปฏฺาย "นิทฺทํ โอกฺกมิสฺ- สามี"ติ นิมฺมิลิตมตฺเตสุเยว ๓- อกฺขีสุ สตฺติสตอพฺภาหโต วิย ผนฺทมาโนเยว ๔- ปพุชฺฌิ. ๕- "กิเมตนฺ"ติ จ วุตฺเต "น กิญฺจี"ติ วทติ. เตนสฺส อมนาปา นิทฺทา, อิติ นิทฺทาวิโนทนตฺถํ นิสินฺโน. อปิจ ตสฺมึ ทิวเส นกฺขตฺตํ สํฆุฏฺ โหติ, สพฺพ นครํ สุสิตฺตสมฺมฏฺ ๖- วิปฺปกิณฺณวาลุกํ ปญฺจวณฺณกุสุมลาชปุณฺณฆฏปฏิมณฺฑิตฆรทฺวารํ สมุสฺสิตธชปฏากวิจิตฺรสมุชฺชลิตทีปมาลาลงฺกตสพฺพทิสาภาคํ วีถิสภาเคน รจฺฉาสภาเคน นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมาเนน มหาชเนน สมากิณฺณํ ๗- โหติ. อิติ นกฺขตฺตทิวสตายปิ นิสินฺโนติ วทนฺติ. เอวญฺจ ๘- วตฺวาปิ "ราชกุลสฺส นาม สทาปิ นกฺขตฺตเมว, นิทฺทาวิโนทนตฺถํเยว ปเนส นิสินฺโน"ติ สนฺนิฏฺานํ กตํ. อุทานํ อุทาเนสีติ อุทาหรํ ๙- อุทาหริ. ยถา หิ ยํ เตลํ มานํ คเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ "อวเสโก"ติ วุจฺจติ. ยญฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ "โอโฆ"ติ วุจฺจติ, เอวเมว ยํ ปีติวจนํ หทยํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อธิกํ หุตฺวา อนฺโต อสณฺหิตฺวา พหิ นิกฺขมติ, ตํ "อุทานนฺ"ติ วุจฺจติ, เอวรูปํ ปีติมยํ วจนํ นิจฺฉาเรสีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ก. รชตวิมานวิจฺฉริเตหิ, ม. อิ....วิจฺจุเตหิ, ก. กาญฺจนาสเน @ ฉ.ม., อิ. นิมีลิตมตฺเตสุ, ฉ.ม., อิ. กนุทมาโน อิ. (ภยาว) ปพุชฺฌติ @ ฉ.ม. สิตฺตสมฺมฏฺ, ม. สุสมฺมฏฺ ก. สมภิกิณฺณํ ฉ.ม.,อิ. เอวํ ปน @ ฉ.ม., อิ. อุทาหารํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.

โทสินาติ โทสาปคตา, อพฺภา มหิกา ธูโมรโช ๑- ราหูติ อิเมหิ ปญฺจหิ ๒- อุปกฺกิเลเสหิ วิรหิตาติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา ๓- รมณียาติอาทีนิ ปญฺจ โถมนวจนานิ. สา หิ มหาชนสฺส มนํ รมยตีติ รมณียา. วุตฺตโทสวิมุตฺตาย จนฺทปฺปภาย โอภาสิตตฺตา อติวิย สุรูปาติ อภิรูปา. ทสฺสิตุํ ๔- ยุตฺตาติ ทสฺสนียา. จิตฺตํ ปสาเทตีติ ปาสาทิกา. ทิวสมาสาทีนํ ลกฺขณํ ภวิตุํ ยุตฺตาติ ลกฺขญฺา. กํ นุ ขฺวชฺชาติ กํ นุ โข อชฺช. สมณํ วา พฺราหฺมณํ วาติ สมิตปาปตาย สมณํ, พาหิตปาปตาย พฺราหฺมณํ. ยนฺโน ปยิรุปาสโตติ วจนพฺยตฺตโย ๕- เอส, ยํ อมฺหากํ ปญฺหาปุจฺฉนวเสน ปยิรุปาสนฺตานํ มธุรธมฺมํ สุตฺวา จิตฺตํ ปสีเทยฺยาติ อตฺโถ. อิติ ราชา อิมินา สพฺเพนปิ วจเนน โอภาสนิมิตฺตกมฺมํ อกาสิ. กสฺส อกาสีติ? ชีวกสฺส. กิมตฺถํ? ภควโต ทสฺสนตฺถํ. กึ ภควนฺตํ สยํ ทสฺสนาย อุปคนฺตุํ น สกฺโกตีติ? อาม น สกฺโกติ. กสฺมา? มหาปราธตาย. เตน หิ ภควโต อุปฏฺาโก อริยสาวโก อตฺตโน ปิตา มาริโต, เทวทตฺโต จ ตเมว นิสฺสาย ภควโต พหุํ อนตฺถมกาสิ, อิติ มหาปราโธ เอว ๖- ตาย มหาปราธตาย สยํ คนฺตุํ น สกฺโกติ. ชีวโก ปน ภควโต อุปฏฺาโก "ตสฺส ปิฏฺิจฺฉายาย ภควนฺตํ ปสฺสิสฺสามี"ติ โอภาสนิมิตฺตกมฺมํ อกาสิ. กึ ชีวโก ปน "มยฺหํ อิทํ โอภาสนิมิตฺตกมฺมนฺ"ติ ชานาตีติ? อาม ชานาติ. อถ กสฺมา ตุณฺหี อโหสีติ? วิกฺเขปปจฺเฉทนตฺถํ. ตสฺมึ ๗- หิ ปริสติ ฉนฺนํ สตฺถารานํ อุปฏฺากา พหู สนฺนิปติตา, เต อสิกฺขิตานํ ปยิรุปาสเนน สยํปิ อสิกฺขิตาว. เต มยิ ภควโต คุณกถํ อารทฺเธ อนฺตรนฺตรา อุฏฺายุฏฺาย อตฺตโน สตฺถารานํ คุณํ กถยิสฺสนฺติ, เอวํ ๘- เม สตฺถุ คุณกถา ปริโยสานํ น คมิสฺสติ. ราชา ปน อิเมสํ กุลุปเก อุปสงฺกมิตฺวา คหิตาสารตฺตา ๙- เตสํ คุณกถาย อนตฺตมโน หุตฺวา มํ ปฏิปุจฺฉิสฺสติ, อถาหํ นิพฺพิกฺเขปํ สตฺถุ คุณํ ๑๐- กเถตฺวา ราชานํ สตฺถุ สนฺติกํ คเหตฺวา คมิสฺสามีติ ชานนฺโตว วิกฺเขปปจฺเฉทนตฺถํ ตุณฺหี อโหสีติ. @เชิงอรรถ: ก. มหิยา ธูมรโช ก. จตูหิ ก. ตสฺสา สี., อิ. ทกฺขิตุํ @ ก. วจนพฺยตฺตโยโค ฉ.ม.. อิ. เอส ฉ.ม. ตสฺสํ, อิ. ตสฺส @ ก. กถยิสฺสนฺตีติ เอวํ, ฉ.ม. กเถสฺสนฺติ, เอวํ, อิ. คุณกถํ กเถนฺสนฺติ @ ฉ.ม. คหิตาสารตาย ๑๐ อิ. คุเณ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.

เตปิ อมจฺจา เอวํ จินฺเตสุํ "อชฺช ราชา ปญฺจหิ ปเทหิ รตฺตึ โถเมติ, อทฺธา กญฺจิ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ธมฺมํ โสตุกาโม, ยสฺส เจส ธมฺมํ สุตฺวา ปสีทิสฺสติ, ตสฺส จ มหนฺตํ สกฺการํ กริสฺสติ. ยสฺส ปน กุลุปกสมโณ ๑- ราชกุลุปโก โหติ, ภทฺทํ ตสฺสา"ติ. [๑๕๑] เต เอวํ จินฺเตตฺวา "อหํ อตฺตโน กุลุปกสมณสฺส วณฺณํ วตฺวา ราชานํ คเหตฺวา คมิสฺสามิ, อหํ คมิสฺสามี"ติ อตฺตโน อตฺตโน กุลุปกานํ วณฺณํ กเถตุํ อารทฺธา. เตนาห "เอวํ วุตฺเต อญฺตโร ราชามจฺโจติ อาทิ. ตตฺถ ปูรโณติ ตสฺส สตฺถุปฏิญฺสฺส นามํ. กสฺสโปติ โคตฺตํ. โส กิร อญฺตรสฺส กุลสฺส เอกูนทาสสตํ ปูรยมาโน ชาโต, เตนสฺส "ปูรโณ"ติ นามํ อกํสุ. มงฺคลทาสตฺตา จสฺส "ทุกฺกฏนฺ"ติ ๒- วตฺตา ๓- นตฺถิ, "อกตํ วา น กตนฺ"ติ. โส กิร "กิมหํ เอตฺถ วสามี"ติ ปลายิ. อถสฺส โจรา วตฺถานิ อจฺฉินฺทึสุ, โส ปณฺเณน วา ติเณน วา ปฏิจฺฉาเทตุํปิ อชานนฺโต ชาตรูเปเนว เอกํ คามํ ปาวิสิ. มนุสฺสา นํ ทิสฺวา "อยํ สมโณ อรหา อปฺปิจฺโฉ, นตฺถิ อิมินา สทิโส"ติ ปูวภตฺตาทีนิ คเหตฺวา อุปสงฺกมนฺติ. โส "มยฺหํ สาฏกํ อนิวตฺถภาเวน อิทํ อุปฺปนฺนนฺ"ติ ตโต ปฏฺาย สาฏกํ ลภิตฺวาปิ น นิวาเสสิ, ตเทว ปพฺพชฺชํ อคฺคเหสิ. ตสฺส สนฺติเก อญฺเปิ อญฺเปีติ ปญฺจสตา มนุสฺสา อนุปพฺพชึสุ. ๔- ตํ สนฺธายาห "ปูรโณ กสฺสโป"ติ. ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต สํโฆ อสฺส อตฺถีติ สํฆี. เสฺวว คโณ อสฺส อตฺถีติ คณี. อาจารสิกฺขาปนวเสน ตสฺส คณสฺส อาจริโยติ คณาจริโย. าโตติ ปญฺาโต ปากโฏ. "อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโ, อปฺปิจฺฉตาย วตฺถํปิ น นิวาเสสี"ติ ๕- เอวํ สมุคฺคโต ยโส อสฺส อตฺถีติ ยสสฺสี. ติตฺถกโรติ ลทฺธิกโร. สาธุสมฺมโตติ อยํ สาธุ สุนฺทโร สปฺปุริโสติ เอวํ สมฺมโต. พหุชนสฺสาติ อสฺสุตวโต อนฺธพาล- ปุถุชฺชนสฺส. ปพฺพชิตโต ปฏฺาย อติกฺกนฺตา พหู รตฺติโย ชานาตีติ รตฺตญฺู. จิรํ ปพฺพชิตสฺส อสฺสาติ จิรปพฺพชิโต, อจิรปพฺพชิตสฺส หิ กถา โอกปฺปนียา น @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. กุลูปโก เอวมุปริปิ ก., ม. สุกตํ ทุกุกฏนฺติ ก. วทนฺตา @ ฉ.ม., อิ. ปพฺพชึสุ ฉ.ม., อิ. นิวาเสตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.

โหติ. เตนาห "จิรปพฺพชิโต"ติ. อทฺธคโตติ อทฺธานํ คโต, เทฺว ตโย ราชปริวฏฺเฏ อตีโตติ อธิปฺปาโย. วโยอนุปฺปตฺโตติ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺโต. อิทํ อุภยมฺปิ "ทหรสฺส กถา โอกปฺปนียา น โหตี"ติ เอตํ ๑- สนฺธาย วุตฺตํ. ตุณฺหี อโหสีติ สุวณฺณวณฺณํ มธุรรสํ อมฺพปกฺกํ ขาทิตุกาโม ปุริโส อาหริตฺวา หตฺเถ ปิตํ กาชรปกฺกํ ทิสฺวา วิย ฌานาภิญฺาทิคุณยุตฺตํ ติลกฺขณพฺภาหตํ มธุรธมฺมกถํ โสตุกาโม ปุพฺเพ ปูรณสฺส ทสฺสเนนาปิ อนตฺตมโน อิทานิ คุณกถาย สุฏฺุตรํ อนตฺตมโน หุตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. อนตฺตมโน สมาโนปิ ปน "สจาหํ เอตํ ตชฺเชตฺวา คีวายํ คเหตฺวา นีหราเปสฺสามิ, `โย โย กเถสิ, ตํ ตํ ราชา เอวํ กโรตี'ติ ภีโต อญฺโปิ โกจิ กิญฺจิ น กเถสฺสตี"ติ อมนาปํปิ ตํ กถํ อธิวาเสตฺวา ตุณฺหีเอว อโหสิ. [๑๕๒] อถญฺโ "อหํ อตฺตโน กุลุปกสฺส วณฺณํ กเถสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา วตฺตุํ อารทฺโธ. เตน วุตฺตํ "อญฺตโรปิ โข"ติ อาทิ. ตํ สพฺพํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอตฺถ ปน มกฺขลีติ ตสฺส นามํ. โคสาลาย ชาตตฺตา โคสาโลติ ทุติยํ นามํ. ตํ กิร สกทฺทมาย ภูมิยา เตลฆฏํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตํ "ตาต มา ขลี"ติ สามิโก อาห. โส ปมาเทน ขลิตฺวา ปติตฺวา ๒- สามิกสฺส ภเยน ปลายิตุํ อารทฺโธ. สามิโก อุปธาวิตฺวา ทุสฺสกณฺณํ ๓- อคฺคเหสิ, โส สาฏกํ ฉฑฺเฑตฺวา อเจลโก หุตฺวา ปลายิ. เสสํ ปูรณสทิสเมว. [๑๕๓] อชิโตติ ตสฺส นามํ. เกสกมฺพลํ ธาเรตีติ เกสกมฺพโล. อิติ ๔- นามทฺวยํ สํสนฺเทตฺวา "อชิโต เกสกมฺพโล"ติ วุจฺจติ. ตตฺถ เกสกมฺพโล นาม มนุสฺสเกเสหิ กตกมฺพโล. ตโต ปฏิกิฏฺตรํ วตฺถํ นาม นตฺถิ. ยถาห: "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ยานิ กานิจิ ตนฺตาวุตานิ วตฺถานิ, ๕- เกสกมฺพโล เตสํ ปฏิกิฏฺโ ๖- อกฺขายติ. เกสกมฺพโล ภิกฺขเว สีเต สีโต, อุเณฺห อุโณฺห, อปฺปคฺโฆ จ ทุพฺพณฺโณ ทุคฺคนฺโธ ทุกฺขสมฺผสฺโส"ติ @เชิงอรรถ: ม. ตํ, สี. เอตนฺติ ปาโ น ทิสฺสติ สี. โปตฺถเก ปทมิทํ น ทิสฺสติ. @ ฉ.ม. ทุสฺสกณฺเณ, อิ. ทสากณฺเณ ก. อิมินา. สุตฺตนฺต. ๑๒/๑๓๘ เกสกมฺพลสุตฺต @ ฉ.ม., อิ. ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ ก. ปฏิกิฏฺตโร

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.

[๑๕๔] ปกุโธติ ตสฺส นามํ. กจฺจายโนติ โคตฺตํ. อิติ นาม โคตฺตํ สํสนฺทิตฺวา "ปกุโธ กจฺจายโน"ติ วุจฺจติ. สีโตทกปฏิกฺขิตฺตโก ๑- เอส, วจฺจํ กตฺวาปิ อุทกกิจฺจํ น กโรติ, อุโณฺหทกํ วา กญฺชิกํ วา ลภิตฺวา กโรติ, นทึ วา มคฺโคทกํ วา อติกฺกมฺม "สีลํ เม ภินฺนนฺ"ติ วาลิกาถูปํ กตฺวา สีลํ อธิฏฺาย คจฺฉติ. เอวรูโป นิสฺสิริกลทฺธิโก เอส. [๑๕๕] สญฺชโยติ ตสฺส นามํ. เวลฏฺสฺส ปุตฺโตติ เวลฏฺปุตฺโต. [๑๕๖] อมฺหากํ คณฺนกิเลโส ปลิพุนฺธนกิเลโส ๒- นตฺถิ, กิเลส- คณฺรหิตา ๓- มยนฺติ เอวํวาทิตาย ลทฺธนามวเสน นิคณฺโ. นาฏสฺส ปุตฺโตติ นาฏปุตฺโต. โกมารภจฺจชีวกกถาวณฺณนา [๑๕๗] อถโข ราชาติ ราชา กิร เตสํ วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ "อหํ ยสฺส ยสฺส วจนํ น โสตุกาโม, โส โส เอวํ ๔- กเถสิ. ยสฺส ปนมฺหิ วจนํ โสตุกาโม, เอส ๕- นาควสํ ปิวิตฺวา ิโต สุปณฺโณ วิย ตุณฺหีภูโต, อนตฺโถ วต เม"ติ. อถสฺเสตทโหสิ "ชีวโก อุปสนฺตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต อุปฏฺาโก, สยํปิ อุปสนฺโต, ตสฺมา วตฺตสมฺปนฺโน ภิกฺขุ วิย ตุณฺหีภูโต นิสินฺโน, น เอส มยิ อกเถนฺเต กเถสฺสติ, หตฺถิมฺหิ โข ปน มทฺทนฺเต หตฺถิสฺเสว ปาโท คเหตพฺโพ"ติ เตน สทฺธึ สยํ มนฺเตตุมารทฺโธ. เตน วุตฺตํ "อถโข ราชา"ติ. ตตฺถ กึ ตุณฺหีติ เกน การเณน ตุณฺหี. อิเมสํ อมจฺจานํ อตฺตโน กุลุปกสมณสฺส วณฺณํ กเถนฺตานํ มุขํ นปฺปโหติ. กึ ยถา เอเตสํ, เอวํ ตว กุลุปกสมโณ นตฺถิ, กึ ตฺวํ ทลิทฺโท, น เต มม ปิตรา อิสฺสริยํ ทินฺนํ, อุทาหุ อสฺสทฺโธติ ปุจฺฉติ. ตโต ชีวกสฺส เอตทโหสิ "อยํ ราชา มํ กุลุปกสมณสฺส คุณํ กถาเปติ, นทานิ เม ตุณฺหีภาวสฺส กาโล, ยถา โข ปนิเม ราชานํ วนฺทิตฺวา นิสินาว อตฺตโน กุลุปกสมณานํ คุเณ กถยึสุ, น มยฺหํ เอวํ สตฺถุ คุเณ กเถตุํ ยุตฺตนฺ"ติ อุฏฺายาสนา ภควโต วิหาราภิมุโข ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ทสนข- สโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสิ ปคฺคเหตฺวา "มหาราช มา มํ เอวํ จินฺตยิตฺถ `อยํ @เชิงอรรถ: ก....ปฏิกฺขิตฺโต ก. ปลิพุทฺธนกิเลโส สี., ม. กิเลสคณฺิรหิตา @ ฉ.ม. เอว ก. โส เอส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๓.

ยํ วา ตํ วา สมณํ อุปสงฺกมตี'ติ ๑- มม สตฺถุโน หิ มาตุกุจฺฉิโอกฺกมเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเน มหาภินิกฺขมเน สมฺโพธิยํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน จ ทสสหสฺสี- โลกธาตุ กมฺปิตฺถ, เอวํ ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิ, เอวํ เทโวโรหณํ, อหํ ๒- มยฺหํ ๓- สตฺถุโน คุเณ กถยิสฺสามิ, เอกคฺคจิตฺโต สุณ มหาราชา"ติ วตฺวา "อยํ เทว ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ อาทิมาห. ตตฺถ ตํ โข ปนาติ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ อุปโยควจนํ, ตสฺส โข ปน ภควโตติ อตฺโถ. กลฺยาโณติ กลฺยาณคุณสมนฺนาคโต, เสฏฺโติ วุตฺตํ โหติ. กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติเยว, ถุติโฆโส วา. อพฺภุคฺคโตติ สเทวกํ โลกํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อุคฺคโต, กินฺติ? อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฯเปฯ ภควาติ. ตตฺรายํ ปทสมฺพนฺโธ:- โส ภควา อิติปิ อรหํ, อิติปิ สมฺมา- สมฺพุทฺโธ ฯเปฯ อิติปิ ภควาติ, อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ อารกตฺตา, อรีนํ, อารานญฺจ หตตฺตา ปจฺจยาทีนญฺจ อรหตฺตา ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ โส ภควา อรหนฺติ เวทิตพฺโพติ อาทินา นเยน มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา สพฺพาเนว เจตานิ ปทานิ วิสุทฺธิมคฺเค ๔- พุทฺธานุสฺสติ- นิทฺเทเส วิตฺถาริตานีติ. ตโต เนสํ วิตฺถาโร คเหตพฺโพ. ชีวโก ปน เอกเมกสฺส ปทสฺส อตฺถํ นิฏฺาเปตฺวา "เอวํ มหาราช อรหํ มยฺหํ สตฺถา, เอวํ สมมาสมฺพุทฺโธ ฯเปฯ เอวํ ภควา"ติ วตฺวา "ตํ เทโว ภควนฺตํ ปยิรุปาสตุ, อปฺเปว นาม เทวสฺส ภควนฺตํ ปยิรุปาสโต จิตฺตํ ปสีเทยฺยา"ติ อาห. เอตฺถ จ ตํ เทโว ปยิรุปาสตูติ วทนฺโต "มหาราช ตุมฺหาทิสานํ หิ สเตนปิ สหสฺเสนปิ สตสหสฺเสนปิ ปุฏฺสฺส มยฺหํ สตฺถุโน สพฺเพสํ จิตฺตํ คเหตฺวา กเถตุํ ถาโม จ พลํ อตฺถิ, วิสฺสฏฺโ ๕- อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺเฉยฺยาสิ มหาราชา"ติ อาห. [๑๕๘] รญฺโปิ ภควโต คุณกถํ สุณนฺตสฺส สกลสรีรํ ปญฺจวณฺณาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺ อโหสิ. โส ตํ ขณญฺเว คนฺตุกาโม หุตฺวา "อิมาย โข @เชิงอรรถ: ก. อุปสงฺกมีติ สี.,อิ อยํ น ทิสฺสติ ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ @ วิสุทฺธิ. ๑/๒๕๓ ฉอนุสฺสตินิทฺเทส. ฉ.ม. วิสฺสตฺถํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๔.

ปน เวลาย มยฺหํ ทสพลสฺส สนฺติกํ คจฺฉโต น อญฺโ โกจิ ขิปฺปํ ยานานิ โยเชตุํ สกฺขิสฺสติ อญฺตฺร ชีวกา"ติ จินฺเตตฺวา "เตนหิ สมฺม ชีวก หตฺถิยานานิ กปฺปาเปหี"ติ อาห. ตตฺถ เตนหีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต, คจฺฉ สมฺม ชีวกาติ วุตฺตํ โหติ. หตฺถิยานานีติ อเนเกสุ อสฺสรถาทีสุ ยาเนสุ วิชฺชมาเนสุปิ หตฺถิยานํ อุตฺตมํ, อุตฺตมสฺส สนฺติกํ อุตฺตมยาเนเนว คนฺตพฺพนฺติ จ, อสฺสยานรถยานานิ หิ สสทฺทานิ, ทูรโตว เตสํ สทฺโท สุยฺยติ, หตฺถิยานสฺส ปทานุปทํ คจฺฉนฺตาปิ สทฺทํ น สุณนฺติ, นิพฺพุตสฺส โข ปน ภควโต สนฺติเก นิพฺพุเตเหว ยาเนหิ คนฺตพฺพนฺติ จ จินฺตยิตฺวา "หตฺถิยานานี"ติ อาห. ปญฺจมตฺตานิ หตฺถินิกาสตานีติ ปญฺจ กเรณุสตานิ. กปฺปาเปตฺวาติ อาโรหนสชฺชนํ ๑- กาเรตฺวา. อาโรหณียนฺติ อาโรหณโยคฺคํ, อุปคุยฺหนฺติ อตฺโถ. กิมฺปเนส รญฺา วุตฺตํ อกาสิ, อวุตฺตนฺติ? อวุตฺตํ. กสฺมา? ปณฺฑิตตาย. เอวํ กิรสฺส อโหสิ:- ราชา "อิมาย เวลาย คจฺฉามี"ติ วทติ, ราชาโน จ นาม พหุปจฺจตฺถิกา. สเจ อนฺตรามคฺเค โกจิ อนฺตราโย โหติ, มมมฺปิ ครหิสฺสนฺติ "ชีวโกปิ ๒- `ราชา เม กถํ คณฺหาตี'ติ อกาเลปิ ราชานํ คเหตฺวา นิกฺขมตี"ติ ภควนฺตมฺปิ ครหิสฺสนฺติ "สมโณ โคตโม `มยฺหํ กถา วตฺตตี'ติ กาลํ อสลฺลกฺเขตฺวา ธมฺมํ กเถตี"ติ. ตสฺมา ยถา เนว มยฺหํ, น ภควโต ครหา อุปฺปชฺชติ, รญฺโ จ รกฺขา สุสํวิหิตา โหติ, ตถา กริสฺสามีติ. ตโต "อิตฺถิโย นิสฺสาย ปุริสานํ ภยํ นาม นตฺถิ, สุขํ อิตฺถีปริวุโต คมิสฺสตี"ติ ปญฺจ หตฺถินิกาสตานิ กปฺปาเปตฺวา ปญฺจ อิตฺถีสตานิ ปุริสเวสํ คาหาเปตฺวา "อสิโตมรหตฺถา ราชานํ ปริวาเรยฺยาถา"ติ วตฺวา ปุน จินฺเตสิ "อิมสฺส รญฺโ อิมสฺมึ อตฺตภาเว มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย นตฺถิ, พุทฺธา จ นาม อุปนิสฺสยํ ทิสฺวาว ธมฺมํ กเถนฺติ. หนฺทาหํ มหาชนํ สนฺนิปาตาเปมิ, เอวํ หิ สติ สตฺถา กสฺสจิเทว อุปนิสฺสเยน ธมฺมํ เทเสสฺสติ, สา มหาชนสฺส อุปการาย ภวิสฺสตี"ติ. โส ตตฺถ ตตฺถ สาสนํ เปเสสิ, เภริญฺจาราเปสิ "อชฺช ราชา @เชิงอรรถ: ก., สี., อิ. อาโรหนสชฺชานิ ฉ.ม., อิ. ปิ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๕.

ภควโต สนฺติกํ คจฺฉติ, สพฺเพ อตฺตโน วิภวานุรูเปน รญฺโ อารกฺขํ คณฺหนฺตู"ติ. ตโต มหาชโนปิ จินฺเตสิ "ราชา กิร ภควโต ทสฺสนตฺถํ ๑- คจฺฉติ, กีทิสี วต โภ ภควโต ธมฺมเทสนา ภวิสฺสติ, กึ โน นกฺขตฺตกีฬาย, ตตฺเถว คมิสฺสามา"ติ. สพฺเพ คนฺธปุปฺผาทีนิ ๒- คเหตฺวา รญฺโ อาคมนํ อากงฺขมานา มคฺเค อฏฺสุ. ชีวโกปิ รญฺโ ปฏิเวเทสิ "กปฺปิตานิ โข เต เทว หตฺถิยานานิ, ยสฺสทานิ กาลํ มญฺสี"ติ. ตตฺถ ยสฺสทานิ กาลํ มญฺสีติ อุปจารวจนเมตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยํ ตยา อาณตฺตํ, ตํ มยา กตํ, อิทานิ ยสฺส ตฺวํ คมนสฺส วา อคมนสฺส วา กาลํ มญฺสิ, ตเทว อตฺตโน รุจิยา กโรหี"ติ. [๑๕๙] ปจฺเจกา อิตฺถิโยติ ปาฏิเยกฺกา ๓- อิตฺถิโย, เอเกกิสฺสา หตฺถินิยา เอเกกํ หตฺถินฺติ วุตฺตํ โหติ. อุกฺกาสุ ธาริยมานาสูติ ทณฺฑทีปิกาสุ ธาริยมานาสุ. มหจฺจราชานุภาเวนาติ ๔- มหตา จ ราชานุภาเวน. มหจฺจาติปิ ปาลิ, มหติยาติ อตฺโถ, ลิงฺคปริยาโย ๕- เอส. ราชานุภาโว วุจฺจติ ราชิทฺธิ. กา ปนสฺส ราชิทฺธีติ? ติโยชนสตานํ ทฺวินฺนํ มหารฏฺานํ อิสฺสริยสิริ. ตสฺส หิ "อสุกทิวสํ ราชา ตถาคตํ อุปสงฺกมิสฺสตี"ติ ปมตรํ สํวิทหเณ อสติปิ ตํขณญฺเว ปญฺจ อิตฺถีสตานิ ปุริสเวสํ คเหตฺวา ปฏิมุกฺกเวนานิ อํเส อาสตฺตขคฺคานิ มณิทณฺฑโตมเร คเหตฺวา นิกฺขมึสุ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "ปจฺเจกา อิตฺถิโย อาโรเปตฺวา"ติ. อปราปิ โสฬสสหสฺสขตฺติยนาฏกิตฺถิโย ราชานํ ปริวาเรสุํ. ตาสํ ปริยนฺเต ขุชฺชวามนกิราตาทโย, ตาสํ ปริยนฺเต อนฺเตปุรปาลกา วิสฺสาสิกปุริสา, เตสํ ปริยนฺเต วิจิตฺรเวสวิลาสิโน สฏฺิสหสฺสมตฺตา มหามตฺตา, เตสํ ปริยนฺเต วิวิธาลงฺการปฏิมณฺฑิตา นานปฺปการา อาวุธหตฺถา วิชฺชาธรตรุณา วิย นวุติสหสฺส- มตฺตา รฏฺิยปุตฺตา, เตสํ ปริยนฺเต สตคฺฆนิกานิ ๖- นิวาเสตฺวา ปญฺจสตคฺฆนิกานิ เอกํสํ กตฺวา สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา กญฺจนมาลาทินานาภรณโสภิตา ๗- ทสสหสฺสมตฺตา @เชิงอรรถ: สี., ฉ.ม. สตฺถุทสฺสนตฺถํ สี., ฉ.ม., อิ. คนธมาลาทีนิ @ ก. ปฏิเอกา, สี. ปาฏิเอกฺกา ฉ.ม. มหญฺจ.... @ ฉ.ม. ลิงฺควิปริยาโส สี. สตสหสฺสคฺฆนิกานิ @ ก. กาญฺจนมาลา....

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๖.

พฺราหฺมณา ทกฺขิณหตฺถํ อุสฺสาเปตฺวา ชยสทฺทํ โฆเสนฺตา ๑- คจฺฉนฺติ, เตสํ ปริยนฺเต ปญฺจงฺคิกานิ ตุริยานิ. ๒- เตสํ ปริยนฺเต ธนุปนฺตี ปริกฺเขโป, ตสฺส ปริยนฺเต หตฺถิฆฏา, หตฺถีนํ ปริยนฺเต คีวาย คีวํ ปหรมานา อสฺสปนฺตี, อสฺสปริยนฺเต อญฺมญฺ สํฆฏฺฏนรถา, รถปริยนฺเต พาหาย พาหํ ปหรมานา โยธา, เตสํ ปริยนฺเต อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปาย อาภรณสมฺปตฺติยา วิโรจมานา อฏฺารส เสนิโย. ๓- อิติ ยถาปริยนฺเต ตฺวา ขิตฺโต สโร ราชานํ น ปาปุณาติ, เอวํ ชีวโก โกมารภจฺโจ รญฺโ ปริสํ สํวิทหิตฺวา อตฺตนา รญฺโ อวิทูเรน คจฺฉติ "สเจ โกจิ อุปทฺทโว โหติ, สพฺพปมํ ๔- รญฺโ ชีวิตทานํ ทสฺสามี"ติ. อุกฺกานํ ปน เอตฺตกานิ สตานิ วา สหสฺสานิ วาติ ปริจฺเฉโท นตฺถีติ. เอวรูปํ ๕- ราชิทฺธึ สนฺธาย วุตฺตํ "มหจฺจราชานุภาเวน, ๖- เยน ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวนํ, เตน ปายาสี"ติ. อหุเทว ภยนฺติ เอตฺถ จิตฺตุตฺราสภยํ าณภยํ อารมฺมณภยํ โอตฺตปฺปภยนฺติ จตุพฺพิธํ ภยํ, ตตฺถ "ชาตึ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกนฺติ ๗- อาทินา นเยน วุตฺตํ จิตฺตุตฺราสภยํ นาม. "เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺตี"ติ ๘- เอวมาคตํ าณภยํ นาม. "เอตํ นูน ตํ ภยเภรวํ อาคจฺฉตี"ติ ๙- เอตฺถ วุตฺตํ อารมฺมณภยํ นาม. "ภีรุํ ปสํสนฺติ น หิ ตตฺถ สูรํ ภยา หิ สนฺโต น กโรนฺติ ปาปนฺ"ติ ๑๐- อิทํ โอตฺตปฺปภยํ นาม. เตสุ อิธ จิตฺตุตฺราสภยํ, อหุ อโหสีติ อตฺโถ. ฉมฺภิตตฺตนฺติ ฉมฺภิตภาโว, สกลสรีรจลนนฺติ อตฺโถ. โลมหํโสติ โลมหํสนํ, อุทฺธํ ิตโลมตาติ อตฺโถ. โส ปนายํ โลมหํโส ธมฺมสฺสวนาทีสุ ปีติอุปฺปตฺติ- กาเล ปีติยาปิ โหติ, ภีรุกชาติกานํ สมฺปหารปิสาจาทิทสฺสเนสุ ภเยนาปิ. อิธ ภยโลมหํโส เวทิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ม. โฆสนฺตา ฉ.ม. ตูริยานิ สี. เสณิโย ม. ปฺมตรํ @ ฉ.ม. เอวรูปี ฉ.ม. มหญฺจ...., กตฺถจิ มหจฺจา อภิ. วิ. ๓๕/๙๒๑/๔๔๘ @ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๗๘/๗๐ สีหสุตฺต, องฺ. จตุกฺก ๒๑/๓๓/๓๘ สีหสุตฺต @ ม.มู. ๑๒/๔๙/๒๘ ภยเภรวสุตฺต. ๑๐ สํ. ส. ๑๕/๓๓/๒๕ สาธุสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๗.

กสฺมา ปเนส ภีโตติ? อนฺธกาเรนาติ เอเก วทนฺติ. ราชคเห กิร ทฺวตฺตึส มหาทฺวารานิ, จตุสฏฺิ ขุทฺทกทฺวารานิ. ชีวกสฺส อมฺพวนํ ปาการสฺส จ คิชฺฌกูฏฺสฺส จ อนฺตรา โหติ. โส ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพตจฺฉายาย ปาวิสิ, ตตฺถ ปพฺพตกูเฏน จนฺโท ฉาทิโต, ปพฺพตจฺฉายาย จ รุกฺขจฺฉายาย จ อนฺธการํ อโหสีติ, ตํปิ อการณํ. ตทา หิ อุกฺกานํ สตสหสฺสานํปิ ๑- ปริจฺเฉโท นตฺถิ. อยํ ปน อปฺปสทฺทตํ นิสฺสาย ชีวเก อาสงฺกาย ภีโต. ชีวโก กิรสฺส อุปริปาสาเทเยว อาโรเจสิ "มหาราช อปฺปสทฺทกาโม ภควา, อปฺปสทฺเทเนว อุปสงฺกมิตพฺโพ"ติ ตสฺมา ราชา ตุริยสทฺทํ นิวาเรสิ. ตุริยานิ เกวลํ คหิตมตฺตาเนว โหนฺติ, วาจํปิ อุจฺจํ อนุจฺจารมานา ๒- อจฺฉราสญฺาย อาคจฺฉนฺติ, อมฺพวเนปิ กสฺสจิ ขิปิตสทฺโทปิ น สุยฺยติ. ราชาโน จ นาม สทฺทาภิรตา โหนฺติ. โส ตํ อปฺปสทฺทํ นิสฺสาย อุกฺกณฺิโต ชีวเกปิ อาสงฺกํ อุปฺปาเทสิ "อยํ ชีวโก `มยฺหํ อมฺพวเน อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสตานี'ติ อาห. เอตฺถ จ ขิปิตสทฺทมตฺตมฺปิ น สุยฺยติ, อภูตํ มญฺเ, เอส วญฺเจตฺวา มํ นครโต นีหรึตฺวา ปุรโต พลกายํ อุฏฺา- เปตฺวา ๓- มํ คณฺหิตฺวา อตฺตโน ๔- ฉตฺตํ อุสฺสาเปตุกาโม. อยญฺหิ ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรติ. มมญฺจ อวิทูเรเนว คจฺฉติ, สนฺติเก จ เม อาวุธหตฺโถ เอกปุริโสปิ นตฺถิ. อโห วต เม อนตฺโถ"ติ. เอวํ ภายิตฺวา จ ปน อภีโต วิย สณฺาตุํปิ ๕- นาสกฺขิ. อตฺตโน ภีตภาวํ ตสฺส อาจิกฺขิ. ๖- เตน วุตฺตํ "อถโข ราชา ฯเปฯ น นิคฺโฆโส"ติ. ตตฺถ สมฺมาติ วยสฺสาภิลาโป เอส, กจฺจิ มํ วยสฺสาติ วุตฺตํ โหติ, น ปลมฺเภสีติ ยํ นตฺถิ, ตํ อตฺถีติ วตฺวา กจฺจิ มํ น วิปฺปลมฺเภยฺยาสิ. ๗- นิคฺโฆโสติ กถาสลฺลาปนิคฺโฆโส. มา ภายิ มหาราชาติ ชีวโก "อยํ ราชา มํ น ชานาติ `นายํ ปรํ ชีวิตา โวโรเปตี'ติ, สเจ โข ปน นํ น อสฺสาเสสฺสามิ, วินสฺเสยฺยา"ติ จินฺเตตฺวา ทฬฺหํ กตฺวา สมุสฺสาเสนฺโต "มา ภายิ มหาราชา"ติ วตฺวา "น ตํ เทวา"ติ อาทิมาห. อภิกฺกมาติ อภิมุโข กม คจฺฉ, ปวิสาติ อตฺโถ. สกึ วุตฺเต ปน @เชิงอรรถ: สี. สตสหสฺสโตปิ, ม., อิ. สตสหสฺสาปิ ฉ.ม.,อิ. อนิจฺฉารมานา. @ ฉ.ม. อุฏเปตฺวา ฉ.ม. อตฺตนา ฉ.ม. สนฺธาเรตุํ @ ฉ.ม. อาวิ อกาสิ. สี., อิ. วิปฺปลมฺภยสิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๘.

ทฬฺหํ น โหตีติ ตรมาโนว ทฺวิกฺขตฺตุํ ๑- อาห. เอเต มณฺฑลมาเฬ ปทีปา ๒- ฌายนฺตีติ มหาราช โจรพลํ นาม น ทีเป ชาเลตฺวา ติฏฺติ เอเต จ มณฺฑลมาเฬ ทิปา ชลนฺติ ๓- เอตาย ทีปสญฺาย ยาหิ มหาราชาติ วทติ. สามญฺผลปุจฺฉาวณฺณนา [๑๖๐] นาคสฺส ภูมีติ ยตฺถ สกฺกา หตฺถึ อภิรูเฬฺหน คนฺตุํ, อยํ นาคสฺส ภูมิ นาม. นาคา ปจฺโจโรหิตฺวาติ วิหารสฺส พหิทฺวารโกฏฺเก หตฺถิโต โอโรหิตฺวา. ภูมิยํ ปติฏฺิตสมกาลเมว ปน ภควโต เตโช รญฺโ สรีรํ ผริ. อถสฺส ตาวเทว สกลสรีรโต เสทา มุจฺจึสุ, ๔- สาฏกา ปีเฬตฺวา อปเนตพฺพา วิย อเหสุํ. อตฺตโน อปราธํ สริตฺวา มหาภยํ อุปฺปชฺชิ. โส อุชุกํ ภควโต สนฺติกํ คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต ชีวกํ หตฺเถ คเหตฺวา อารามจาริกญฺจรมาโน วิย "อิทํ เต สมฺม ชีวก สุฏฺุ การิตํ, อิทํ สุฏฺุ การิตนฺ"ติ วิหารสฺส วณฺณํ ภณมาโน อนุกฺกเมน เยน มณฺฑลมาฬสฺส ทฺวารํ เตนุปสงฺกมิ, สมฺปตฺโตติ อตฺโถ. "กหํ ปน สมฺมา"ติ กสฺมา ปุจฺฉติ. เอเก ตาว "อชานนฺโต"ติ วทนฺติ. อิมินา กิร ทหรกาเล ปิตรา สทฺธึ อาคมฺม ภควา ทิฏฺปุพฺโพ, ปจฺฉา ปน ปาปมิตฺตสํสคฺเคน ปิตุฆาตํ กตฺวา อภิมาเร เปเสตฺวา ธนปาลํ มุญฺจาเปตฺวา ๕- มหาปราโธ หุตฺวา ภควโต สมฺมุขีภาวํ น อุปคตปุพฺโพติ อสญฺชานนฺโต ปุจฺฉตีติ. ตํ อการณํ. ภควา หิ อากิณฺณวรลกฺขโณ อนุพฺยญฺชน- ปฏิมณฺฑิโต ฉพฺพณฺณรสฺมีหิ สกลํ อารามํ โอภาเสตฺวา ตาราคณปริวุโต วิย ปุณฺณจนฺโท ภิกฺขุคณปริวุโต มณฺฑลมาฬมชฺเฌ นิสินฺโน, ตํ โก น ชาเนยฺย. อยํ ปน อตฺตโน อิสฺสริยลีฬาย ๖- ปุจฺฉติ. ปกติเหสา ราชกุลานํ, ยํ ชานนฺตาปิ อชานนฺตา วิย ๗- ปุจฺฉนฺติ. ชีวโก ปน ตํ สุตฺวา "อยํ ราชา ปวิยํ ตฺวา `กุหึ ปวีติ, นภํ โอโลเกตฺวา `กุหึ จนฺทิมสุริยาติ, สิเนรุมูเล ตฺวา `กุหึ สิเนรู"ติ วทมาโน วิย ทสพลสฺส ปุรโตว ตฺวา "กุหึ ภควา"ติ ปุจฺฉติ. "หนฺทสฺส @เชิงอรรถ: ก. ทฺวิตฺติกฺขตฺตุํ ฉ.ม. ทีปา อิ. ทีเป ชาเลนฺติ ก. มุญฺจึสุ @ ม. ปมุญฺจาเปตฺวา สี., อิ. อิสฺสริยลีฬฺหาย ก. ชานนฺตาปิ อชานนฺตาปิ, @สี. ชาเนนฺตาปิ อชานนฺตา วิย, อิ. สญฺชานนฺตาปิ อชานนฺตา วิย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๙.

ภควนฺตํ ทสฺเสสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ๑- เยน ภควา เตนญฺชลึ ปณาเมตฺวา "เอโส มหาราชา"ติอาทิมาห. ปุรกฺขโตติ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนสฺส ปุรโต นิสินฺโน. [๑๖๑] เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ยตฺถ ภควา, ตตฺถ ภควโต สนฺติกํ อุปสงฺกมนฺโตติ ๒- อตฺโถ. เอกมนฺตํ อฏฺาสีติ ภควนฺตํ วา ภิกฺขุสํฆํ วา อสํฆฏฺฏยมาโน อตฺตโน าตุํ อนุจฺฉวิเก เอกสฺมึ ปเทเส ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอโกว อฏฺาสิ. ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตนฺติ ยโต ยโต อนุวิโลเกติ, ตโต ตโต ตุณฺหีภูตเมวาติ อตฺโถ. ตตฺถ หิ เอกภิกฺขุสฺสาปิ หตฺถกุกฺกุจฺจํ วา ปาทกุกฺกุจฺจํ วา ขิปิตสทฺโท วา นตฺถิ, สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ นาฏกปริวารํ ภควโต ปุรโต ๓- ิตํ ราชานํ วา ราชปริสํ วา เอกภิกฺขุปิ น โอโลเกสิ. สพฺเพ ๔- ภควนฺตํเยว โอโลกยมานา นิสีทึสุ. ราชา เตสํ อุปสเม ปสีทิตฺวา วิคตปงฺกตาย วิปฺปสนฺนรหทมิว อุปสนฺตินฺทฺริยํ ภิกฺขุสํฆํ ปุนปฺปุนํ อนุวิโลเกตฺวา ๕- อุทานํ อุทาเนสิ. ตตฺถ อิมินาติ เยน กายิเกน จ วาจสิเกน จ มานสิเกน จ สีลูปสเมน ภิกฺขุสํโฆ อุปสนฺโต, อิมินา อุปสเมนาติ ทีเปติ. ตตฺถ "อโห วต เม ปุตฺโต ปพฺพชิตฺวา อิเม ภิกฺขู วิย อุปสนฺโต ภเวยฺยา"ติ น อิทํ สนฺธาย เอส เอวมาห. อยํ ปน ภิกฺขุสํฆํ ทิสฺวา ปสนฺโน ปุตฺตํ อนุสฺสริ. ทุลฺลภํ หิ ลทฺธา อจฺฉริยํ วา ทิสฺวา ปิยานํ าติมิตฺตาทีนํ อนุสฺสรณํ นาม โลกสฺส ปกติเยว. อิติ ภิกฺขุสํฆํ ทิสฺวา ปุตฺตํ อนุสฺสรมาโน เอส เอวมาห. อปิจ ปุตฺเต อาสงฺกาย ตสฺส อุปสมํ อิจฺฉมาโนเปส เอวมาห. เอวํ กิรสฺส อโหสิ, ปุตฺโต เม ปุจฺฉิสฺสติ "มยฺหํ ปิตา ทหโร, อยฺยโก เม กุหินฺ"ติ. โส "ปิตรา เต ฆาติโต"ติ สุตฺวา "อหํ ปิตรํ ฆาเตตฺวา รชฺชํ กาเรสฺสามี"ติ มญฺิสฺสติ. อิติ ปุตฺเต อาสงฺกาย ตสฺส อุปสมํ อิจฺฉมาโนเปส เอวมาห. กิญฺจาปิ หิ เอส เอวมาห. อถโข นํ ปุตฺโต ฆาเตสฺสติเยว. ๖- ตสฺมึ หิ วํเส ปิตุวโธ ปญฺจปริวฏฺเฏ ๗- คโต. อชาตสตฺตุ พิมฺพิสารํ ฆาเตสิ, อุทโย อชาตสตฺตุํ, ตสฺส @เชิงอรรถ: อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ. ฉ.ม. อุปคโตติ ฉ.ม. อภิมุเข ก. สพฺเพปิ @ ก. วิโลเกตฺวา สี.,อี. ฆาเตสิเยว ฉ.ม. ปญฺจปริวฏฺโฏ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๐.

ปุตฺโต มหามุณฺฑิโก นาม อุทยํ, ตสฺส ปุตฺโต อนุรุทฺโธ นาม มหามุณฺฑิกํ, ตสฺส ปุตฺโต นาคทาโส นาม อนุรุทฺธํ. นาคทาสํ ปน "วํสจฺเฉทกราชาโน อิเม, กึ อิเมหี"ติ รฏฺวาสิโน กุปิตา ฆาเตสุํ. "อาคมา ๑- โข ตฺวนฺ"ติ กสฺมา เอวมาห? ภควา กิร รญฺา วจีเภเท อกเตเยว จินฺเตสิ "อยํ ราชา อาคนฺตฺวา ตุณฺหี นิรโว ิโต, กินฺนุโข จินฺเตสี"ติ อถสฺส จิตฺตํ ตฺวา "อยํ มยา สทฺธึ สลฺลปิตุํ อสกฺโกนฺโต ภิกฺขุสํฆํ อนุวิโลเกตฺวา ปุตฺตํ อนุสฺสริ, น โข ปนายํ มยิ อนาลปนฺเต กิญฺจิ กเถตุํ สกฺขิสฺสติ, กโรมิ เตน สทฺธึ กถาสลฺลาปนฺ"ติ ตสฺมา รญฺโ วจนานฺตรํ "อาคมา โข ตฺวํ มหาราช ยถาเปมนฺ"ติอาทิมาห, ตสฺสตฺโถ:- มหาราช ยถา นาม อุนฺนเม วุฏฺ อุทกํ เยน นินฺนํ เตน คจฺฉติ, เอวเมว ตฺวํ ภิกฺขุสํฆํ อนุวิโลเกตฺวา เยน เปมํ เตน คโตติ. อถ รญฺโ เอตทโหสิ "อโห อจฺฉริยา พุทฺธคุณา, มยา สทิโส ภควโต อปราธการโก ๒- นาม นตฺถิ, มยา หิสฺส อคฺคุปฏฺาโก ฆาติโต, เทวทตฺตสฺส จ กถํ คเหตฺวา อภิมารา เปสิตา, นาฬาคิริ มุตฺโต, มํ นิสฺสาย เทวทตฺเตน สิลา ปวิทฺธา, เอวํ มหาปราธํ นาม มํ อาลปโต ทสพลสฺส มุขํ นปฺปโหติ, อโห ภควา ปญฺจหากาเรหิ ตาทิลกฺขเณ สุปฺปติฏฺิโต, เอวรูปํ นาม สตฺถารํ ปหาย พหิทฺธา น ปริเยสิสฺสามา"ติ โส โสมนสฺสชาโต ภควนฺตํ อาลปนฺโต "ปิโย เม ภนฺเต"ติอาทิมาห. [๑๖๒] ภิกฺขุสํฆสฺส อญฺชลึ ปณาเมตฺวาติ เอวํ กิรสฺส อโหสิ "ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อิโต จิโต จ คนฺตฺวา ภิกฺขุสํฆํ วนฺทนฺเตน จ ภควา ปิฏฺิโต กาตพฺโพ โหติ, ครุกาโรปิ จสฺส ๓- น โหติ. ราชานํ วนฺทิตฺวา อุปราชานํ วนฺทนฺเตนปิ หิ รญฺโ อคารโว กโต โหตี"ติ ตสฺมา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ิตฏฺาเนเยว ภิกฺขุสํฆสฺส อญฺชลึ ปณาเมตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. กญฺจิเทว เทสนฺติ ๔- กญฺจิ โอกาสํ. อถสฺส ภควา ปญฺหาปุจฺฉเน อุสฺสาหํ ชเนนฺโต อาห "ปุจฺฉ มหาราช, ยทา กงฺขสี"ติ. ตสฺสตฺโถ:- ปุจฺฉ ยทิ อากงฺขสิ, น เม ปหาวิสฺสชฺชเน ภาโร @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อคมา ม. อปราธโก ฉ.ม., สี.,อิ. เจส ก. เทสํ เลสมตฺตนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๑.

อตฺถิ." อถวา "ปุจฺฉ ยํ ยํ อากงฺขสิ, สพฺพํ เต วิสฺสชฺเชสฺสามี"ติ สพฺพญฺุปฺปวารณํ ปวาเรติ อสาธารณํ ปจฺเจกพุทฺธอคฺคสาวกมหาสาวเกหิ. เต หิ "ยทา กงฺขสี"ติ น วทนฺติ, "สุตฺวา เวทิสฺสามา"ติ ๑- วทนฺติ. พุทฺธา ปน "ปุจฺฉาวุโส ยทากงฺขสี"ติ ๒- วา "ปุจฺฉ มหาราช, ยทา กงฺขสี"ติ วา "ปุจฺฉ วาสว มํ ปญฺหํ ยํกิญฺจิ มนสิจฺฉสิ ตสฺส ตสฺเสว ปญฺหสฺส อหํ อนฺตํ กโรมิ เต"ติ ๓- วา "เตนหิ ตฺวํ ภิกฺขุ สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉ ยทา กงฺขสี"ติ ๔- วา "พาวริสฺส จ ตุยฺหํ วา สพฺเพสํ สพฺพสํสยํ กตาวกาสา ปุจฺฉโวฺห ยํกิญฺจิ มนสิจฺฉถา"ติ ๕- วา "ปุจฺฉ มํ สภิย ปญฺหํ ยํกิญฺจิ มนสิจฺฉสิ ตสฺส ตสฺเสว ปญฺหสฺส อหํ อนฺตํ กโรมิ เต"ติ ๖- วา เตสํ เตสํ ยกฺขนรินฺทเทวสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกานํ สพฺพญฺุปฺปวารณํ ปวาเรนฺติ. อนจฺฉริยํ เจตํ, ยํ ภควา พุทฺธภูมึ ปตฺวา เอตํ ปรารณํ ปราเรยฺย, โย โพธิสตฺตภูมิปฺปเทสาเณปิ ๗- ิโต "โกณฺฑญฺ ปญฺหานิ วิยากโรหิ, ยาจนฺติ ตํ อิสโย สาธุรูปา. โกณฺฑญฺ เอโส มนุเชสุ ธมฺโม, ยํ วุทฺธมาคจฺฉติ ๘- เอส ภาโร"ติ ๙-:- เอวํ สกฺกาทีนํ อตฺถาย อิสีหิ ยาจิโต. "กตาวกาสา ปุจฺฉนฺตุ โภนฺโต, ยํกิญฺจิ ปญฺหํ มนสาภิปฏฺิตํ. ๑๐- อหํ หิ ตํ ตํ โว พฺยากริสฺสํ ๑๑- ตฺวา สยํ โลกมิมํ ปรญฺจา"ติ:- @เชิงอรรถ: สี. กเถสฺสามาติ สํ.ส. ๑๕/๒๓๗/๒๔๙ สูจิโลมสุตฺต, สํ.ส. ๑๕/๒๔๖/๒๕๘ อาฬวก- @สุตฺต. ที.มหา. ๑๐/๓๕๖/๒๓๖ สกฺกปญฺหสุตฺต ม.อุปริ. ๑๔/๘๕/๖๗ มหาปุณฺณมสุตฺต. @ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๓๗/๕๓๑ สุตฺตนิปาต ขุ.สุ. ๒๕/๕๑๘/๔๓๔ สุตฺตนิปาต @ ฉ.ม. โพธิสตฺตภูมิยํ.... ก. พุทธิมาคจฺฉติ, อิ. วุฑฺฒมาคจฺฉติ ขุ. ชา. @๒๗/๒๔๕๕-๖/๕๓๗ สรภงฺคชาตก ๑๐ ฉ.ม. มนสาภิปตฺถิตํ. ๑๑ ฉ.ม. วิยากริสฺสํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๒.

เอวํ สรภงฺคกาเล. สมฺภวชาตเก จ สกลชมฺพุทีปํ ติกฺขตฺตุํ วิจริตฺวา ปญฺหานํ อนฺตกรํ อทิสฺวา สุจิกเรน ๑- พฺราหฺมเณน ปญฺหํ ปุฏฺุํ โอกาเส การิเต ชาติยา สตฺตวสฺสิโก รถิกาย ปํสุํ กีฬนฺโต ปลฺลงฺกมาภุชิตุวา อนฺตรวีถิยํ นิสินฺโนว "ตคฺฆ เต อหมกฺขิสฺสํ ยถาปิ กุสโล ตถา ราชา จ โข ตํ ชานาติ ยทิ กาหติ วา น วา"ติ ๒- สพฺพญฺุปฺปวารณํ ปวาเรสิ. ๓- [๑๖๓] เอวํ ภควตา สพฺพญฺุปฺปวารณาย ปวาริตาย อตฺตมโน ราชา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต "ยถา นุโข อิมานิ ภนฺเต"ติอาทิมาห. ตตฺถ สิปฺปเมว สิปฺปายตนํ. ปุถุสิปฺปายตนานีติ พหูนิ สิปฺปานิ. เสยฺยถีทนฺติ กตเม ปน เต. "หตฺถาโรหา"ติ อาทีหิ เย ตํ ตํ สิปฺปํ นิสฺสาย ชีวนฺติ, เต ทีเปติ. ๔- อยํ หิสฺสาธิปฺปาโย:- "ยถา อิเมสํ สิปฺปุปชีวีนํ ตํ ตํ สิปฺปํ นิสฺสาย สนฺทิฏฺิกํ สิปฺปผลํ ปญฺายติ, สกฺกา นุ โข ภนฺเต ๕- เอวเมว ทิฏฺเว ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ ๕- สามญฺผลํ ปญฺาเปตุนฺ"ติ ตสฺมา สิปฺปายตนานิ อารภิตฺวา ๖- สิปฺปุปชีวิโน ทสฺเสติ. ตตฺถ หตฺถาโรหาติ สพฺเพปิ หตฺถาจริยหตฺถิเวชฺชหตฺถิพนฺธาทโย ๗- ทสฺเสติ. อสฺสาโรหาติ สพฺเพปิ อสฺสาจริยอสฺสเวชฺชอสฺสพนฺธาทโย. ๘- รถิกาติ สพฺเพปิ รถาจริยรถโยธรถรกฺขาทโย. ธนุคฺคหาติ ธนุอาจริยา อิสฺสาสา. เจลกาติ เย ยุทฺเธ ชยทฺธชํ คเหตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺติ. จลกาติ "อิธ รญฺโ านํ โหตุ, อิธ อสุกมหามตฺตสฺสา"ติ เอวํ เสนาพฺยูหการกา. ปิณฺฑทายกาติ สาหสิกมหาโยธา. เต กิร ปรเสนํ ปวิสิตฺวา ปรสีสํ ปิณฺฑมิว เฉตฺวา เฉตฺวา นยนฺติ ๙- อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา นิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เย วา สงฺคามมชฺเฌ โยธานํ ภตฺตปาตึ คเหตฺวา ปริวิสนฺติ, ๑๐- เตสมฺเปตํ ๑๑- นามํ. อุคฺคา จ ราชปุตฺตาติ อุคฺคตุคฺคตา สงฺคามาวจรา ราชปุตฺตา. ปกฺขนฺทิโนติ เย "กสฺสจิ สีสํ วา อาวุธํ วา อาหรามา"ติ วตฺวา @เชิงอรรถ: ม. สุจิรเกน, ฉ.ม. สุจิรเตน. ขุ. ชา. ๒๗/๒๓๖๘/๕๐๓ สมฺภวชาตก @ ก. ปวาเรติ ฉ.ม.,อิ. ทสฺเสติ @๕-๕ ฉ.ม. เอวํ สนฺทิฏฺิกํ ฉ.ม.,อิ. อาหริตฺวา @ ฉ.ม.,อิ....หตฺถิเมณฺฑาทโย ฉ.ม., อิ.... อสฺสเมณฺฑาทโย @ ม. อุปนยนฺติ, ฉ.ม. ทยนฺติ ๑๐ ก. ปวิสนฺติ ๑๑ ก. เตสํ เจตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๓.

"อสุกสฺสา"ติ วุตฺตา สงฺคามํ ปกฺขนฺทิตฺวา ตเทวาหรนฺติ, อิเม ปกฺขนฺทนฺตีติ ปกฺขนฺทิโน. มหานาคาติ มหานาคา วิย มหานาคา, หตฺถิอาทีสุปิ อภิมุขํ อาคจฺฉนฺเตสุ อนิวตฺติตโยธานํ เอตํ อธิวจนํ. สูราติ เอกนฺตสูรา, เย สชาลิกาปิ สจมฺมิกาปิ สมุทฺทํ ตริตุํ สกฺโกนฺติ. จมฺมโยธิโนติ เย จมฺมกญฺจุกํ วา ปวิสิตฺวา สรปริตตาณจมฺมํ วา คเหตฺวา ยุชฺฌนฺติ. ทาสิกปุตฺตาติ ๑- พลวสิเนหา ฆรทาสิกปุตฺตา. ๒- อาฬาริกาติ ปูวิกา. ๓- กปฺปกาติ นฺหาปิตา. ๔- นฺหาปกาติ เย นฺหาเปนฺติ. สูทาติ ภตฺตการกา. มาลาการาทโย ปากฏาเยว. คณกาติ อจฺฉิทฺทกปากา. ๕- มุทฺทิกาติ หตฺถมุทฺทาย คณนํ นิสฺสาย ชีวิโน. ยานิ วาปนญฺานิปีติ อยการทนฺตการจิตฺตการาทีนิ. เอวํ คตานีติ เอวํ ปวตฺตานิ. เต ทิฏเว ธมฺเมติ เต หตฺถาโรหาทโย ตานิ ปุถุสิปฺปายตนานิ ทสฺเสตฺวา ราชกุลโต มหาสมฺปตฺตึ ลภมานา สนฺทิฏฺิกเมว สิปฺปผลํ อุปชีวนฺติ. สุเขนฺตีติ สุขิตํ กโรนฺติ. ปิเณนฺตีติ ปิณิตํ ๖- ถามพลูเปต กโรนฺติ. อุทฺธคฺคิกาทีสุ อุปริผลนิพฺพตฺตนโต อุทฺธํ อคฺคมสฺสา อตฺถีติ อุทฺธคฺคีกา. สคฺคํ อรหตีติ โสวคฺคิกา. สุโข วิปาโก อสฺสาติ สุขวิปากา. สุฏฺุ อคฺเค รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพอายุวณฺณสุขยสอธิปเตยฺยสงฺขาเต ทส ธมฺเม สํวตฺเตติ นิพฺพตฺเตตีติ สคฺคสํวตฺตนิกา, ตํ เอวรูปํ ทกฺขิณํ ทานํ ปติฏฺเปนฺตีติ อตฺโถ. สามญฺผลนฺติ เอตฺถ ปรมตฺถโต มคฺโค สามญฺ, อริยผลํ สามญฺผลํ. ยถาห:- "กตมญฺจ ภิกฺขเว สามญฺ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถีทํ? สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สามญฺ. กตมานิ จ ๗- ภิกฺขเว สามญฺยผลานิ? ๗- โสตาปตฺติผลํ ฯเปฯ อรหตฺตผลนฺ"ติ. ๘- ตํ เอส ราชา น ชานาติ. อุปริ อาคตํ ปน ทาสกสฺสโกปมํ สนฺธาย ปุจฺฉติ. อถ ภควา ปญฺหํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว จินฺเตสิ "อิเม พหู อญฺติตฺถิยสาวกา ราชามจฺจา อิธาคตา, เต กณฺหปกฺขญฺจ สุกฺกปกฺขญฺจ หีเปตฺวา กถิยมาเน `อมฺหากํ ราชา มหนฺเตน อุสฺสาเหน อิธาคโต, ตสฺสาคตกาลโต ปฏฺาย สมโณ โคตโม สมณโกลาหลํ สมณภณฺฑนเมว กเถตี'ติ อุชฺฌายิสฺสนฺติ, น สกฺกจฺจํ @เชิงอรรถ: อิ. ทาสกปุตฺตา ฉ.ม. ฆรทาสโยธา สี.,ม. ภตฺตการกา @ ก. ฉ.ม. นฺหาปิกา สี. อจฺฉิทฺทปากา, ม. อจฺฉินฺทปากา ก. ปิเณตํ @๗-๗ ก., สี., ม. กตมญฺจ....สามญฺผลํ สํ.มหา. ๑๙/๓๕/๑๙ ปมสามญฺสุตฺต.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๔.

ธมฺมํ โสสฺสนฺติ, รญฺา ปน กถิยมาเน อุชฺฌายิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, ราชานเมว อนุวตฺติสฺสนฺติ, อิสฺสรานุวตฺตโก หิ โลโก. หนฺทาหํ รญฺโว ภารํ กโรมี"ติ รญฺโ ภารํ กโรนฺโต "อภิชานาสิ โน ตฺวนฺ"ติ อาทิมาห. [๑๖๔] ตตฺถ อภิชานาสิ โน ตฺวนฺติ อภิชานาสิ นุ ตฺวํ. อยญฺจ โนสทฺโท ปรโต "ปุจฺฉิตา"ติ ปเทน โยเชตพฺโพ. อิทํ หิ วุตฺตํ โหติ "มหาราช ตฺวํ อิมํ ปญฺหํ อญฺเ สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตา ๑- นุ, อภิชานาสิ จ นํ ปุฏฺภาวํ, น เต สมฺมุฏฺนฺ"ติ. ๒- สเจ เต อครูติ สเจ ตุยฺหํ ๓- ยถา เต เต พฺยากรึสุ, ๓- ตถา อิธ ภาสิตุํ ภาริยํ น โหติ, ยทิ น โกจิ อผาสุกภาโว อตฺถิ, ภาสสฺสูติ อตฺโถ. น โข เม ภนฺเตติ กึ สนฺธายาห. ปณฺฑิตปฏิรูปกานญฺหิ สนฺติเก กเถตุํ ทุกฺขํ โหติ, เต ปเท ปเท อกฺขเร อกฺขเร โทสเมว เทนฺติ. ๔- เอกนฺตปณฺฑิตา ปน กถํ สุตฺวา สุกถิตํ ปสํสนฺติ, ทุกฺกถิเตสุ ปาลิปทอตฺถพฺยญฺชเนสุ ยํ ยํ วิรุชฺฌติ, ตํ ตํ อุชุํ ๕- กตฺวา เทนฺติ. ภควตา จ สทิโส เอกนฺตปณฺฑิโต นาม นตฺถิ. เตนาห "นโข เม ภนฺเต ครุ, ยตฺถสฺส ภควา นิสินฺโน, ภควนฺตรูโปวา"ติ. ปูรณกสฺสปวาทวณฺณนา [๑๖๕] เอกมิทาหนฺติ เอกํ ๖- อิธ อหํ. สมฺโมทนียํ ๗- กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวาติ สมฺโมทชนกํ สริตพฺพยุตฺตกํ กถํ ปริโยสาเปตฺวา. [๑๖๖] กโรโต โข มหาราช การยโตติอาทีสุ กรโตติ สหตฺถา กโรนฺตสฺส. การยโตติ อาณตฺติยา กาเรนฺตสฺส. ฉินฺทโตติ ปเรสํ หตฺถาทีนิ ฉินฺทนฺตสฺส. ปจโตติ ทณฺเฑน ปีเฬนฺตสฺส ตชฺเชนฺตสฺส วา. ๘- โสจยโตติ ปรสฺส ภณฺฑหรณาทีหิ โสจยโต. โสจาปยโตติ โสกํ ๙- สยํ กโรนฺตสฺสาปิ ปเรหิ การาเปนฺตสฺสาปิ. กิลมโตติ ๑๐- อาหารุปจฺเฉทพนฺธนาคารปฺปเวสนาทีหิ สยํ @เชิงอรรถ: สี., อิ. ปุจฺฉิตฺถ, สทฺทนีติปทมาลา โอโลเกตพฺพา ก. ปมฺมุฏุนฺติ @๓-๓ ฉ.ม., อิ. ยถา เต พฺยากรึสุ ฉ.ม., อิ. วทนฺติ ฉ.ม. อุชุกํ @ ก. เอตฺถ เอกํ สี. เอตฺถ สมฺโมทนียํ ฉ.ม. ปเร ทณฺเทน อุปฺปีเฬนฺตสฺส @ ก. ภณฺฑหรณาทีนิ โสกํ, สี. ภณฺฑหรณาทีหิ โสกํ ๑๐ ก. กิลมยโตติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๕.

กิลเมนฺตสฺสาปิ ๑- ปเรหิ กิลมาเปนฺตสฺสาปิ. ผนฺทโต ผนฺทาปยโตติ ปรํ ผนฺทนฺตํ พนฺธนกาเล ๒- สยํปิ ผนฺทโต ปรํปิ ผนฺทาปยโต. ปาณมติปาตาปยโตติ ปาณํ หนนฺตสฺสาปิ หนาเปนฺตสฺสาปิ. เอวํ สพฺพตฺถ กรณการาปนวเสเนว ๓- อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สนฺธินฺติ ฆรสนฺธึ. นิลฺโลปนฺติ มหาวิโลปํ. เอกาคาริกนฺติ เอกเมว ฆรํ ปริวาเรตฺวา วิลุมฺปนํ. ปริปนฺเถติ อาคตาคตานํ อจฺฉินฺทนตฺถํ มคฺเค ติฏฺโต. กโรโต น กริยติ ปาปนฺติ "ยํ กิญฺจิ ปาปํ กโรมี"ติ สญฺาย กโรโตปิ ปาปํ น กริยติ, นตฺถิ ปาปํ. สตฺตา ปน "ปาปํ กโรมา"ติ เอวํ สญฺิโน โหนฺตีติ ทีเปติ. ขุรปริยนฺเตนาติ ขุรเนมินา, ขุรธารสทิสปริยนฺเตน วา. เอกํ มํสขลนฺติ เอกํ มํสราสึ. ปุญฺชนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ตโตนิทานนฺติ เอกมํสขลกรณนิทานํ. ทกฺขิณนฺติ ทกฺขิณตีเร มนุสฺสา กกฺขฬา ทารุณา, เต สนฺธาย "หนนฺโต"ติอาทิมาห. อุตฺตรตีเร สตฺตา สทฺธา โหนฺติ ปสนฺนา พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สํฆมามกา, เต สนฺธาย "ททนฺโต"ติอาทิมาห. ตตฺถ ยชนฺโตติ มหายาคํ กโรนฺโต. ทเมนาติ อินฺทฺริยทเมน, อุโปสถกมฺเมน วา. สํยเมนาติ ๔- สีลสญฺเมน. สจฺจวชฺเชนาติ สจฺจวจเนน. อาคโมติ อาคมนํ, ปวตฺตีติ อตฺโถ. สพฺพถาปิ ปาปปุญฺานํ กิริยเมว ปฏิกฺขิปติ. อมฺพํ ปุฏฺโ ลพุชํ พฺยากโรติ นาม, โย "กีทิโส อมฺโพ, กีทิสานิ วา อมฺพสฺส ขนฺธปณฺณปุปฺผผลานี"ติ วุตฺเต "เอทิโส ลพุโช, เอทิสานิ วา ลพุชสฺส ขนฺธปณฺณปุปฺผผลานี"ติ พฺยากโรติ. วิชิเตติ อาณาปวตฺติเทเส. อปสาเทตพฺพนฺติ วิเหเตพฺพํ. อนภินนฺทิตฺวาติ "สาธุ สาธู"ติ เอวํ ปสํสํ อกตฺวา. อปฺปฏิกฺโกสิตฺวาติ พาล ทุพฺภาสิตํ ตยา ภาสิตนฺติ เอวํ อปฺปฏิพาหิตฺวา. อนุคฺคณฺหนฺโตติ สารโต ๕- อคฺคณฺหนฺโต. อนิกฺกุชฺเชนฺโตติ สารวเสเนว อิทํ นิสฺสรณํ, อยํ ปรมตฺโถติ หทเย อฏฺเปนฺโต. พยญฺชนํ ปน เตน อุคฺคหิตญฺเจว นิกฺกุชฺชิตญฺจ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กิลมนฺตสฺสปิ ฉ.ม. ผนฺทนกาเล @ ฉ.ม. กรณการณวเสเนว ก. สญฺเมนาติ ฉ.ม. สารวเสเนว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๖.

มกฺขลิโคสาลวาทวณฺณนา [๑๖๘] มกฺขลิวาเท ปจฺจโยติ เหตุเววจนเมว ๑- อุภเยนาปิ วิชฺชมานเมว กายทุจริตาทีนํ สงฺกิเลเสปจฺจยํ กายสุจริตาทีนญฺจ วิสุทฺธิปจฺจยํ ปฏิกฺขิปติ. อตฺตกาเรติ อตฺตกาโร. เยน อตฺตนา กตกมฺเมน อิเม สตฺตา เทวตฺตํปิ มารตฺตํปิ พฺรหฺมตฺตํปิ สาวกโพธึปิ ปจฺเจกโพธึปิ สพฺพญฺุตํปิ ปาปุณนฺติ, ตํปิ ปฏิกฺขิปติ. ทุติยปเทน ๒- ยํ ปรการํ ปรสฺส โอวาทานุสาสนึ นิสฺสาย เปตฺวา มหาสตฺตํ อวเสโส ชโน มนุสฺสโสภคฺยตํ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตํ ปรการํ ปฏิกฺขิปติ. เอวมยํ พาโล ชินจกฺเก ปหารํ เทติ นาม. นตฺถิ ปุริสกาเรติ เยน ปุริสกาเรน สตฺตา วุตฺตปฺปการา สมฺปตฺติโย ปาปุณนฺติ, ตํปิ ปฏิกฺขิปติ. นตฺถิ พลนฺติ ยมฺหิ อตฺตโน พเล ปติฏฺิตา สตฺตา วีริยํ กตฺวา ตา สมฺปตฺติโย ปาปุณนฺติ, ตํ พลํ ปฏิกฺขิปติ. นตฺถิ วีริยนฺติอาทีนิ สพฺพานิ ปุริสการเววจนาเนว. "อิทํ โน วีริเยน, อิทํ ปุริสตฺถาเมน, อิทํ ปุริสปรกฺกเมน ปวตฺตนฺ"ติ เอวํ ปวตฺตวจนํ ปฏิกฺเขปกรณวเสน ปเนตานิ วิสุํ อาทิยนฺติ. สพฺเพ สตฺตาติ โอฏฺโคณคทฺรภาทโย อนวเสเส ปริคฺคณฺหาติ. สพฺเพ ปาณาติ เอกินฺทฺริโย ปาโณ, ทฺวินฺทฺริโย ปาโณติ อาทิวเสน วทติ. สพฺเพ ภูตาติ อณฺฑโกสวตฺถิโกเสสุ ภูเต สนฺธาย วทติ. สพฺเพ ชีวาติ สาลิยวโคธูมาทโย สนฺธาย วทติ. เตสุ หิ โส วิรูหนภาเวน ชีวสญฺี. อวสา อพลา อวีริยาติ เตสํ อตฺตโน วโส วา พลํ วา วีริยํ วา นตฺถิ. นิยติ สงฺคติภาวปริณตาติ เอตฺถ นิยตีติ นิยตา. ๓- สงฺคตีติ ฉนฺนํ อภิชาตีนํ ตตฺถ ตตฺถ คมนํ. ภาโวติ สภาโวเยว. เอวํ นิยติยา จ สงฺคติยา จ สภาเวน จ ปริณตา นานปฺปการตํ ปตฺตา. เยน หิ ยถา ภวิตพฺพํ, โส ตเถว ภวติ. เยน น ภวิตพฺพํ, โส น ภวตีติ ทสฺเสติ. ฉเสฺววาภิชาตีสูติ ฉสุเอว อภิชาตีสุ ตฺวา สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺติ, อญฺา สุขทุกฺขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสติ. โยนิปฺปมุขสตสหสฺสานีติ ปมุขโยนีนํ อุตฺตมโยนีนํ จุทฺทสสตสหสฺสานิ, อญฺานิ จ สฏฺิสตานิ, อญฺานิ จ ฉสตานิ. ปญฺจ จ กมฺมุโน สตานีติ @เชิงอรรถ: ก. ปจฺจโย เหตุเววจนเมว, ม. ปจฺจโย เหตูติ เววจนเมว @ สี.,อิ. ทุติยวาเทน สี.,อิ. นิยตฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๗.

ปญฺจ กมฺมสตานิ จ. เกวลํ ตกฺกมตฺตเกน นิรตฺถกทิฏฺึ ทีเปติ. ปญฺจ จ กมฺมานิ ตีณิ จ กมฺมานีติ อาทีสุปิ เอเสว นโย. เกจิ ปนาหุ "ปญฺจ จ กมฺมานีติ ปญฺจินฺทฺริยวเสน ภณติ, ๑- ตีณีติ ๒- กายกมฺมาทิวเสนา"ติ. กมฺเม จ อุปฑฺฒกมฺเม จาติ เอตฺถ ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมญฺจ กมฺมนฺติ ลทฺธิ, มโนกมฺมํ อุปฑฺฒกมฺมนฺติ. ทฺวฏฺิปฏิปทาติ ทฺวาสฏฺี ปฏิปทาติ วทติ. ทฺวฏฺนฺตรกปฺปาติ เอกสฺมึ กปฺเป จตุสฏฺี อนฺตรกปฺปา นาม โหนฺติ. อยํ ปน อญฺเ เทฺว อชานนฺโต เอวมาห. ฉฬาภิชาติโยติ กณฺหาภิชาติ นีลาภิชาติ โลหิตาภิชาติ หลิทฺทาภิชาติ สุกฺกาภิชาติ ปรมสุกฺกาภิชาตีติ อิมา ฉ อภิชาติโย วทติ. ตตฺถ โอรพฺภิกา สากุณิกา ๓- มาควิกา สูกริกา ลุทฺทา มจฺฉฆาตกา โจรา โจรฆาตกา พนฺธนาคาริกา, เย วา ปนญฺเปิ เกจิ กุรูกมฺมนฺตา, ๔- อยํ กณฺหาภิชาตีติ วทติ. ภิกฺขู นีลาภิชาตีติ วทติ. เต กิร จตูสุ ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺติ. "ภิกฺขู กณฺฏกวุตฺติกา"ติ ๕- อยํ หิสฺส ปาลิเยว. อถวา กณฺฏกวุตฺติกาเอวํนามา ๖- เอเก ปพฺพชิตาติ วทติ. โลหิตาภิชาติ นาม นิคณฺา เอกสาฏกาติ วทติ. อิเม กิร ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปณฺฑรตรา. คิหี โอทาตวสนา อเจลกสาวกา หลิทฺทาภิชาตีติ วทติ. เอวํ ๗- อตฺตโน ปจฺจยทายเก นิคณฺเหิปิ เชฏฺกตเร กโรติ. อาชีวกา อาชีวกินิโย ๘- สุกฺกาภิชาตีติ วทติ. เต กิร ปุริเมหิ จตูหิ ปณฺฑรตรา. นนฺโท วจฺโฉ, กิโส สํกิจฺโจ, ๙- มกฺขลิ โคสาโล, ปรมสุกฺกาภิชาตีติ วทติ. เต กิร สพฺเพหิ ปณฺฑรตรา. อฏฺ ปุริสภูมิโยติ มนฺทภูมิ ขิฑฺฑาภูมิ ปทวีมํสภูมิ อุชุคตภูมิ เสขภูมิ สมณภูมิ ชินภูมิ ปนฺนภูมีติ อิมา อฏฺ ปุริสภูมิโยติ วทติ. ตตฺถ ชาตทิวสโต ปฏฺาย สตฺต ทิวเส สมฺพาธนโต นิกฺขนฺตตฺตา สตฺตา มนฺทา โหนฺติ โมมูหา, อยํ มนฺทภูมีติ วทติ. เย ปน ทุคฺคติโต อาคตา โหนฺติ, เต อภิณฺหํ โรทนฺติ เจว วิรวนฺติ จ, สุคติโต อาคตา ตํ อนุสฺสริตฺวา หสนฺติ, อยํ @เชิงอรรถ: ก. ภณนฺติ ก. ตีณิ จ สี. สากุนฺติกา, องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๒๘/๔๒๘ ฉฬาภิชา- @ติสุตฺต ก. ครุกมฺมนฺตา ก.องฺ. ฉกฺก ๒๒/๓๒๘/๔๒๙ ภิกฺขู กณฺหาธิมุตฺติกา @ ฉ.ม., อิ. เอวนาม อิ. อยํ @ ก. เอตฺถนฺตเรว อยํ ปาโ ทิสฺสติ ฉ.ม. กิสา สงฺกิจฺโฉ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๘.

ขิฑฺฑาภูมิ นาม. มาตาปิตูนํ หตฺถํ วา ปาทํ วา มญฺจํ วา ปี วา คเหตฺวา ภูมิยํ ปทนิกฺขิปนํ ๑- ปทวีมํสภูมิ นาม. ปทสา คนฺตุํ สมตฺถกาเล อุชุคตภูมิ นาม. สิปฺปานิ สิกฺขิตกาเล เสขภูมิ นาม. ฆรา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตกาเล สมณภูมิ นาม. อาจริยํ เสวิตฺวา ชานนกาเล ชินภูมิ นาม. "ภิกฺขุ จ ปนฺนโก ๒- ชิโน น กิญฺจิ อาหา"ติ เอวํ อลาภึ สมณํ ปนฺนภูมีติ วทติ. เอกูนปญฺาส อาชีวกสเตติ เอกูนปญฺาส อาชีวกวุตฺติสตานิ. ปริพฺพาชกสเตติ ปริพฺพาชกปพฺพชฺชาสตานิ. นาคาวาสสเตติ นาคมณฺฑลสตานิ. วีเส อินฺทฺริยสเตติ วีสตินฺทฺริยสตานิ. ตึเส นิรยสเตติ ตึส นิรยสตานิ. รโชธาตุโยติ รชโอกิรณฏฺานานิ, หตฺถปิฏฺิปาทปิฏฺาทีนิ สนฺธาย วทติ. สตฺตสญฺีคพฺภาติ โอฏฺโคณคทฺรภอชปสุมิคมหิเส สนฺธาย วทติ. สตฺตอสญฺีคพฺภาติ สาลิวีหิยวโคธูมกงฺคุวรกกุทฺรูสเก สนฺธาย วทติ. นิคณฺิคพฺภาติ คณฺิมฺหิ ชาตคพฺภา อุจฺฉุเวฬุนฬาทโย สนฺธาย วทติ. สตฺตเทวาติ พหู เทวา. โส ปน "สตฺตา"ติ วทติ. มนุสฺสาปิ อนนฺตา, โส "สตฺตา"ติ วทติ. สตฺตปิสาจาติ ปิสาจา มหนฺตมหนฺตา "สตฺตา"ติ วทติ. สราติ มหาสรา, กณฺณมุณฺฑกรถการอโนตตฺต- สีหปฺปปาตฉทฺทนฺตมนฺทากินิกุณาลทเห คเหตฺวา วทติ. ปวุฏาติ ๓- คณฺิกา. ปปาตาติ มหาปปาตา. ปปาตสตานีติ ขุทฺทกปปาตสตานิ. สุปินาติ มหาสุปินา. สุปินสตานีติ ขุทฺทกสุปินสตานิ. มหากปฺปิโนติ มหากปฺปานํ. ๔- ตตฺถ เอตฺตกา ๕- มหาสรา วสฺสสเต วสฺสสเต กุสคฺเคน เอกํ อุทกพินฺทุํ นีหริตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ ตสฺมึ สเร นิรุทเก กเต เอโก มหากปฺโปติ วทติ. เอวรูปานํ มหากปฺปานํ จตุราสีติสตสหสฺสานิ เขเปตฺวา พาโล จ ปณฺฑิโต จ ๖- ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรนฺตีติ อยมสฺส ลทฺธิ. ปณฺฑิโตปิ กิร อนฺตรา วิสุชฺฌิตุํ น สกฺโกติ, พาโลปิ ตโต อุทฺธํ น คจฺฉติ. สีเลนาติ อเจลกสีเลน วา อญฺเน วา เยน เกนจิ. วเตนาติ ตาทิเสเนว วเตน. ตเปนาติ ตโปกมฺเมน. อปริกฺปกํ ปริปาเจติ นาม โย "อหํ @เชิงอรรถ: ก. ปทวิกฺเขปนํ สี. ปณฺณโก ม. สปุฏาติ, อิ. ปจุฏา ม. มหากปฺปานํ @จุลฺลาสีติ สตสหสฺสานิ. อิ. เอกมฺหา. ฉ.ม.,อิ. พาเล จ ปณฺฑิเต จ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๙.

ปณฺฑิโต"ติ อนฺตรา วิสุชฺฌติ. ปริปกฺกํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกโรติ นาม, โย "อหํ พาโล"ติ วุตฺตปริมาณํ กาลํ อติกฺกมิตฺวา ยาติ. เหวํ นตฺถีติ เอวํ นตฺถิ. ตํ หิ อุภยมฺปิ น สกฺกา กาตุนฺติ ทีเปติ. โทณมิเตติ โทเณน มิตํ วิย. สุขทุกฺเขติ สุขทุกฺขํ. ปริยนฺตกเตติ วุตฺตปริมาเณน กาเลน กตปริยนฺเต. นตฺถิ หายนวฑฺฒเนติ นตฺถิ หายนวฑฺฒนานิ. น สํสาโร ปณฺฑิตสฺส หายติ น พาลสฺส วฑฺฒตีติ อตฺโถ. อุกฺกํสาวกฺกํเสติ อุกฺกํสาวกฺกํสา. ๑- หายนวฑฺฒนานเมตํ เววจนํ. ๒- อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต "เสยฺยกาปิ นามา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ สุตฺตคุเลติ เวเตฺวา กตสุตฺตคุเล. นิพฺเพิยมานเมว ปเลตีติ ปพฺพเต วา รุกฺขคฺเค วา ตฺวา ขิตฺตํ สุตฺตปฺปมาเณน นิพฺเพิยมานเมว คจฺฉติ, สุตฺเต ขีเณ ตตฺเถว ติฏฺติ น คจฺฉติ, เอวเมว วุตฺตกาลโต อุทฺธํ น คจฺฉตีติ ทสฺเสติ. อชิตเกสกมฺพลวาทวณฺณนา [๑๗๑] อชิตวาเท นตฺถิ ทินฺนนฺติ ทินฺนสฺส ผลาภาวํ สนฺธาย วทติ. ยิฏฺ วุจฺจติ มหายาโค. หุตนฺติ ปาหุนกสกฺกาโร ๓- อธิปฺเปโต. ตมฺปิ อุภยํ ผลาภาวเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. สุกตทุกฺกฏานนฺติ ๔- สุกตทุกฺกฏานํ ๕- กุสลากุสลานนฺติ อตฺโถ. ผลํ วิปาโกติ ยํ "ผลนฺ"ติ วา "วิปาโก"ติ วา วุจฺจติ, ตํ นตฺถีติ วทติ. นตฺถิ อยํ โลโกติ ปรโลเก ิตสฺส อยํ โลโก นตฺถิ. นตฺถิ ปรโลโกติ อิธ โลเก ิตสฺสาปิ ปรโลโก นตฺถิ. สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตีติ ทสฺเสติ. นตฺถิ มาตา นตฺถิ ปิตาติ เตสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลาภาววเสน วทติ. นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ จวิตฺวา อุปปชฺชนกา สตฺตา นาม นตฺถีติ วทติ. จาตุมฺมหาภูติโกติ จตุมหาภูตมโย. ปวี ปวีกายนฺติ อชฺฌตฺติกา ปวีธาตุ พาหิรปวีธาตุํ. อนุเปตีติ อนุยาติ. ๖- อนุปคจฺฉตีติ ตสฺเสว เววจนํ, @เชิงอรรถ: อิ. อุกฺกํสาวกฺกํสานิ. ฉ.ม. อธิวจนํ. @ สี.,อิ. ปเหนกสกฺกาโร, ม. ปเหณกสกฺกาโร สี. สุกฏทุกฺกฏานนฺติ. @ สี. สุกตทุกฺกตานํ ก. อนุยายติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๐.

อนุคจฺฉตีติปิ อตฺโถ. อุภเยนาปิ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ ทสฺเสติ. อาปาทีสุปิ เอเสว นโย. อินฺทฺริยานีติ มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ. สํกมนฺตีติ อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติ. อาสนฺทิปญฺจมาติ นิปนฺนมญฺเจน ปญฺจมา, มญฺโจ เจว จตฺตาโร มญฺจปาเท คเหตฺวา ิตา จตฺตาโร ปุริสา จาติ อตฺโถ. ยาวาฬาหนาติ ยาว สุสานา. ปทานีติ "อยํ เอวํ สีลวา อโหสิ, เอวํ ทุสฺสีโล"ติ อาทินา นเยน ปวตฺตานิ คุณาคุณปทานิ, สรีรเมว วา เอตฺถ ปทานีติ อธิปฺเปตํ. กาโปตกานีติ กโปตวณฺณานิ, ปาราวตปกฺขวณฺณานีติ อตฺโถ. ภสฺสนฺตาติ ภสฺมนฺตา, อยเมว วา ปาลิ. อาหุติโยติ ยํ ปโหนกสกฺการาทิเภทํ ๑- ทินฺนทานํ, สพฺพนฺตํ ฉาริกาวสานเมว โหติ, น ตโต ปรํ ผลทายกํ หุตฺวา คจฺฉตีติ อตฺโถ. ทตฺตุปญฺตฺตนฺติ ทตฺตูหิ พาลมนุสฺเสหิ ปญฺตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- พาเลหิ อพุทฺธีหิ ปญฺตฺตมิทํ ทานํ, น ปณฺฑิเตหิ, พาลา เทนฺติ, ปณฺฑิตา คณฺหนฺตีติ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปูรโณ "กโรโต น กรียติ ปาปนฺ"ติ วทนฺโต กมฺมํ ปฏิพาหติ. อชิโต "กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชตี"ติ วทนฺโต วิปากํ ปฏิพาหติ. มกฺขลิ "นตฺถิ เหตู"ติ วทนฺโต อุภยมฺปิ ปฏิพาหติ. ตตฺถ กมฺมํ ปฏิพาหนฺเตนาปิ วิปาโก ปฏิพาหิโต โหติ, วิปากํ ปฏิพาหนฺเตนาปิ กมฺมํ ปฏิพาหิตํ โหติ. อิติ สพฺเพเปเต อตฺถโต อุภยปฏิพาหกา ๒- อเหตุกวาทา เจว อกิริยวาทา จ นตฺถิกวาทา จ โหนฺติ. เย วา ปน เตสํ ลทฺธึ คเหตฺวา รตฺติฏฺาเน ทิวาฏฺาเน นิสินฺนา สชฺฌายนฺติ วีมํสนฺติ, เตสํ "กรโต น กรียติ ปาปํ, นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย, มโต อุจฺฉิชฺชตี"ติ ตสฺมึ อารมฺมเณ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺติ, จิตฺตญฺจ เอกคฺคํ โหติ, ชวนานิ ชวนฺติ, ปมชวเน สเตกิจฺฉา โหนฺติ, ตถา ทุติยาทีสุ, สตฺตเม พุทฺธานมฺปิ อเตกิจฺฉา อนิวตฺติโน อริฏฺกณฺฏกสทิสา. ตตฺถ โกจิ เอกํ ทสฺสนํ โอกฺกมติ, โกจิ เทฺว, โกจิ ตีณิปิ, เอกสฺมึ โอกฺกนฺเตปิ, ทฺวีสุ ตีสุ โอกฺกนฺเตสุปิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิโก จ โหติ, ปตฺโต สคฺคมคฺคาวรณญฺเจว โมกฺขมคฺคาวรณญฺจ, @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปาหุนก. ม. อุภยํ ปฏิภาหกา.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๑.

อภพฺโพ ตสฺส ภวสฺส ๑- อนนฺตรํปิ สคฺคํ คนฺตุํ, ปเคว โมกฺขํ. วฏฺฏขาณุโก ๒- นาเมส สตฺโต ปวีโคปโก, เยภุยฺเยน เอวรูปสฺส ภวโต วุฏฺานํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา อกลฺยาณชนํ อาสีวิสมิโวรคํ อารกา ปริวชฺเชยฺย ภูติกาโม วิจกฺขโณติ. ปกุธกจฺจายนวาทวณฺณนา [๑๗๓] ปกุธวาเท อกฏาติ อกตา. อกฏวิธาติ อกตวิธานา. "เอวํ กโรหี"ติ เกนจิ การิตาปิ น โหนฺตีติ อตฺโถ. อนิมฺมิตาติ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตา. อนิมฺมาตาติ อนิมฺมาปิตา, เกจิ "อนิมฺมาเปตพฺพา"ติ ๓- ปทํ วทนฺติ, ตํ เนว ปาลิยํ น อฏฺกถายํ ทิสฺสติ. วญฺฌาทิปทตฺตยํ วุตฺตตฺถเมว. น อิญฺชนฺตีติ เอสิกตฺถมฺโภ วิย ิตตฺตา น จลนฺติ. น วิปรีณมนฺตีติ ๔- ปกตึ น ชาหนฺติ. น อญฺมญฺ พฺยาพาเธนฺตีติ น อญฺมญฺ อุปหนนฺติ. นาลนฺติ น สมตฺถา. ปวีกาโยติ อาทีสุ ปวีเยว ปวีกาโย ปวีสมูโห วา. ตตฺถาติ เตสุ ชีวสตฺตเมสุ กาเยสุ. สตฺตนฺนํเยว กายานนฺติ ยถา มุคฺคราสิอาทีสุ ปหฏํ สตฺถํ มุคฺคาทีนํ อนฺตเรน ปวิสติ, เอวํ สตฺตนฺนํ กายานํ อนฺตเรน ฉิทฺเทน วิวเรน สตฺถํ ปวิสติ. ตตฺถ "อหํ อิมํ ชีวิตา โวโรเปมี"ติ เกวลํ สญฺามตฺตเมว โหตีติ ทสฺเสติ. นิคณฺนาฏปุตฺตวาทวณฺณนา [๑๗๗] นาฏปุตฺตวาเท จาตุยามสํวรสํวุโตติ จตุโกฏฺาเสน สํวเรน สํวุโต. สพฺพวาริวาริโต จาติ วาริตสพฺพอุทโก, ปฏิกฺขิตฺตสพฺพสีโตทโกติ อตฺโถ. โส กิร สีโตทเก สตฺตสญฺี โหติ, ตสฺมา น ตํ วลญฺเชติ. สพฺพวาริยุตฺโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน ยุตฺโต. สพฺพวาริธุโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน ธุตปาโป. สพฺพวาริผุโฏติ ๕- สพฺเพน ปาปวารเณน ผุฏฺโ. คตตฺโตติ โกฏิปฺปตฺตจิตฺโต. ยตตฺโตติ สํยตจิตฺโต. ิตตฺโตติ สุปฺปติฏฺิตจิตฺโต. เอตสฺส วาเท กิญฺจิ สาสนานุโลมํปิ อตฺถิ, อสุทฺธลทฺธิตาย ปน สพฺพา ทิฏฺิเยว ชาตา. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ตสฺสตฺตภาวสฺส. ฉ.ม. วฏฺฏขาณุ สี., อิ. อนิมฺมาตพฺพาติ @ อิ. วิปริณามนฺตีติ, ม. น วิปริณาเมนฺตีติ ก. สพฺพวาริผุฏฺโติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๒.

สญฺชยเวลฏฺปุตฺตวาทวณฺณนา [๑๗๙-๑๘๑] สญฺชยวาโท อมราวิกฺเขเป วุตฺตนโยเอว.มสนฺทิฏฺิกสามญฺผลวณฺณนา [๑๘๒] โสหํ ภนฺเตติ โส อหํ ภนฺเต, วาลุกํ ปีเฬตฺวา เตลํ อลภมาโน วิย ติตฺถิยวาเทสุ สารํ อลภนฺโต ภควนฺตํ ปุจฺฉามีติ อตฺโถ. [๑๘๓] ยถา เต ขเมยฺยาติ ยถา เต รุจฺเจยฺย. ทาโสติ อนฺโตชาต ธนกฺกีต กรมรานีต สามํทาสพฺยอุปคตานํ อญฺตโร. กมฺมกาโรติ อนลโส กมฺมกรณสีโลเยว. ทูรโต ทิสฺวา ปมเมว อุฏฺหตีติ ปุพฺพุฏฺายี. เอวํ อุฏฺิโต สามิโน อาสนํ ปญฺเปตฺวา ปาทโธวนาทิกตฺตพฺพกิจฺจํ กตฺวา ปจฺฉา นิปตติ เสยฺยํ กปฺเปตีติ ๑- ปจฺฉานิปาตี. สามิกมฺหิ วา สยนโต อวุฏฺิเต ปุพฺเพเยว วุฏฺาตีติ ปุพฺพุฏฺายี. ปจฺจูสกาลโต ปฏฺาย ยาว สามิโน รตฺตึ นิทฺโทกฺกมนํ, ตาว สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา ปจฺฉา นิปตติ เสยฺยํ กปฺเปตีติ ปจฺฉานิปาตี. "กึ กโรมิ, กึ กโรมี"ติ เอวํ กึการเมว ปฏิสุณนฺโต วิจรตีติ กึการปฏิสฺสาวี. มนาปํเยว กิริยํ กโรตีติ มนาปจารี. ปิยเมว วทตีติ ปิยวาที. สามิโน ตุฏฺปหฏฺ มุขํ อุลฺโลกยมาโน ๒- วิจรตีติ มุขมุลฺโลกิโก. เทโว มญฺเติ เทโว วิย. โส วตสฺสาหํ ปุญฺานิ กเรยฺยนฺติ โส วต อหํปิ เอวรูโป อสฺสํ, ยทิ ปุญฺานิ กเรยฺยนฺติ อตฺโถ. "โส วตสฺสายนฺ"ติปิ ๓- ปาโ, อยเมวตฺโถ. ยนฺนูนาหนฺติ สเจ ทานํ ทสฺสามิ, ยํ ราชา เอกทิวสํ เทติ, ตโต สตภาคํปิ ยาวชีวํปิ น สกฺขิสฺสามิ ทาตุนฺติ ปพฺพชฺชายํ ๔- อุสฺสาหํ กตฺวา เอวํ จินฺตนภาวํ ทสฺเสติ. กาเยณ สํวุโตติ กาเยน ปิหิโต หุตฺวา อกุสลสฺส ปเวสนทฺวารํ ถเกตฺวาติ อตฺโถ. เอเสว นโย เสสปททฺวเยปิ. ฆาสจฺฉาทนปรมตายาติ ฆาสจฺฉาทเนน ปรมตาย อุตฺตมตาย, เอตทตฺถํปิ อเนสนํ ปหาย อคฺคสลฺเลเขน @เชิงอรรถ: สี. นิปตติ นิสีทตีติ ก., สี. โอโลกยมาโน @ ฉ.ม. วตสฺสสฺสนฺติปิ อิ. ปพฺพชฺชาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๓.

สนฺตุฏฺโติ อตฺโถ. อภิรโต ปวิเวเกติ "กายวิเวโก จ วูปกฏฺกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานนฺติ ๑- เอวํ วุตฺเต ติวิเธปิ วิเวเก รโต คณสงฺคณิกํ ปหาย กาเยน เอโก วิหรติ, จิตฺตกิเลสสงฺคณิกํ ปหาย อฏฺสมาปตฺติวเสน เอโก วิหรติ, ผลสมาปตฺตึ วา นิโรธสมาปตฺตึ วา ปวิสิตฺวา นิพฺพานํ ปตฺวา วิหรตีติ อตฺโถ. ยคฺเฆติ โจทนฏฺเ นิปาโต. [๑๘๔] อาสเนนปิ นิมนฺเตยฺยามาติ นิสินฺนาสนํ ปปฺโผเฏตฺวา "อิธ นิสีทถา"ติ วเทยฺยาม. อภินิมนฺเตยฺยามปิ นนฺติ อภินีหริตฺวาปิ ๒- นํ นิมนฺเตยฺยาม ตตฺถ ทุวิโธ อภิหาโร วาจาย เจว กาเยน จ. "ตุมฺหากํ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ อมฺหากํ จีวราทีหิ ๓- วเทยฺยาถ, เยน อตฺโถ"ติ วทนฺโตหิ วาจาย อภิหริตฺวา นิมนฺเตติ นาม. จีวราทิเวกลฺลํ สลฺลกฺเขตฺวา "อิทํ คณฺหถา"ติ ตานิ ๔- เทนฺโต ปน กาเยน อภิหริตฺวา นิมนฺเตติ นาม. ตทุภยมฺปิ สนฺธาย "อภินิมนฺเตยฺยามปิ นนฺ"ติ อาห. เอตฺถ จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโรติ ยํกิญฺจิ คิลานสฺส สปฺปายํ โอสถํ. ๕- วจนฏฺโ ปน วิสุทฺธิมคฺเค ๖- วุตฺโต. รกฺขาวรณคุตฺตินฺติ รกฺขาสงฺขาตญฺเจว อาวรณสงฺขาตญฺจ คุตฺตึ. สา ปเนสา น อาวุธหตฺเถ ปุริเส เปนฺเตน ธมฺมิกา นาม สํวิทหิตา โหติ. ยถา ปน อเวลาย กฏฺหาริกปณฺณหาริกาทโย วิหารํ น ปวิสนฺติ, มิคลุทฺทกาทโย วิหารสีมาย มิเค วา มจฺเฉ วา น คณฺหนฺติ, เอวํ สํวิทหนฺเตน ธมฺมิกา นาม สํวิทหิตา โหนฺติ, ตํ สนฺธายาห "ธมฺมิกนฺ"ติ. [๑๘๕] ยทิ เอวํ สนฺเตติ ยทิ ตว ทาโส ตุยฺหํ สนฺติกา อภิวาทนาทีนิ ลเภยฺย, เอวํ สนฺเต. อทฺธาติ เอกํสวจนเมตํ. ปมนฺติ คณฺหนฺโต ๗- อญฺสฺสาปิ อญฺสฺสาปิ อตฺถิตํ ๗- ทีเปติ, เตเนว จ ราชา "สกฺกา ปน ภนฺเต อญฺปี"ติ อาทิมาห. @เชิงอรรถ: ขุ. มหา. ๒๙/๓๓/๓๑ คุหฏฺกสุตฺตนิทฺเทส ฉ.ม. อภิหริตฺวาปิ @ ก. อหํ ปเวทามิ จีวราทีหิ, ม. อหํ สาเธสฺสามิ จีวราทีหิ ก. ตานิ จีวรานิ @ ฉ.ม. โอสธํ วิสุทฺธิ, ๑/๔๒ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลกถา @๗-๗ ฉ.ม. ภณนฺโต อญฺสฺสาปิ อตฺถิตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๔.

ทุติยสนฺทิฏฺิกสามญฺผลวณฺณนา [๑๘๖] กสตีติ กสฺสโก. เคหสฺส ปติ ๑- เอกเคหมตฺเต เชฏฺโกติ คหปติโก. พลิสงฺขาตํ กรํ กโรตีติ กรการโก. ธญฺราสึ, ธนราสิญฺจ วฑฺเฒตีติ ราสิวฑฺฒโก. อปฺปํ วาติ ปริตฺตํ ๒- วา อนฺตมโส ตณฺฑุลนาฬิมตฺตกํปิ. โภคกฺขนฺธนฺติ โภคราสึ. มหนฺตํ วาติ วิปุลํ วา. ยถา หิ มหนฺตํ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรํ, เอวํ อปฺปํปีติ ทสฺสนตฺถํ อุภยมาห. ทาสวาเร ปน ยสฺมา ทาโส อตฺตโนปิ อนิสฺสโร, ปเคว โภคานํ. ยํ หิ ตสฺส ธนํ, ตํ สามิกานญฺเว โหติ, ตสฺมา โภคคฺคหณํ น กตํ. าติเยว าติปริวฏฺโฏ. ปณีตตรสามญฺผลวณฺณนา [๑๘๙] สกฺกา ปน ภนฺเต อญฺปิ ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิธ "เอวเมวา"ติ น วุตฺตํ. ตํ กสฺมาติ เจ? "เอวเมวา"ติ หิ วุจฺจมาเน ปโหติ ภควา สกลํปิ รตฺตินฺทิวํ ตโต วา ภิยฺโยปิ เอวรูปาหิ อุปมาหิ สามญฺผลํ ทีเปตุํ. ตตฺถ กิญฺจาปิ เอตสฺส ภควโต วจนสวเน ปริยตฺติ ๓- นาม นตฺถิ, ตถาปิ อตฺโถ ตาทิโสเยว ภวิสฺสตีติ จินฺเตตฺวา อุปริวิเสสํ ปุจฺฉนฺโต "เอวเมวา"ติ อวตฺวา อุตฺตรึ ๔- "อภิกฺกนฺตตรญฺจ ปณีตตรญฺจา"ติ อาห. ตตฺถ อภิกฺกนฺตตรนฺติ อภิมนาปตรํ, อติเสฏฺตรนฺติ ๕- อตฺโถ. ปณีตตรนฺติ อุตฺตมตรํ. เตนหีติ อุยฺโยชนฏฺเ นิปาโต. สวเน อุยฺโยเชนฺโต หิ นํ เอวมาห. สุณาหีติ ๖- อภิกฺกนฺตตรญฺจ ปณีตตรญฺจ สามญฺผลํ สุณาหิ. สาธุกํ มนสิกโรหีติ เอตฺถ ปน สาธุกํ สาธูติ เอกฏฺเมตํ. อยํ หิ สาธุสทฺโท ๗- อายาจนสมฺปฏิจฺฉนสมฺปหํสนสุนฺทรทฬฺหีกมฺมาทีสุ ทิสฺสติ. "สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู"ติ ๘- อาทีสุ อายาจเน ทิสฺสติ. "สาธุ @เชิงอรรถ: ม. ปติ คหปติ ฉ.ม. ปริตฺตกํ ฉ.ม. ปริยนฺตํ ฉ.ม. @อยํ ปาโ น ทิสฺสติ. ม., สี. อภิกฺกนฺตตรํ อติมนาปตรนฺติ. ฉ.ม. สุโณหีติ @ อิ. อยญฺจ สาธูติ สทฺโท สํ. สฬา. ๑๘/๑๓๑/๘๙ มาลุงฺกยปุตฺตสุตฺต (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๕.

ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา"ติ ๑- อาทีสุ สมฺปฏิจฺฉเน. "สาธุ สาธุ สาริปุตฺตา"ติ ๒- อาทีสุ สมฺปหํสเน. "สาธุ ธมฺมรุจี ราชา สาธุ ปญฺาณวา นโร. สาธุ มิตฺตานมทฺทุพฺโภ ปาปสฺสากรณํ สุขนฺ"ติ ๓- อาทีสุ สุนฺทเร. "เตนหิ พฺราหฺมณ สุณาหิ สาธุกํ มนสิ กโรหี"ติ ๔- อาทีสุ สาธุกสทฺโทเยว ทฬฺหีกมฺเม, อาณตฺติยนฺติปิ วุจฺจติ. อิธาปิ อยํ เอตฺเถว ทฬฺหีกมฺเม จ อาณตฺติยญฺจ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สุนฺทเรปิ วฏฺฏติ. ทฬฺหีกมฺมฏฺเ๕- หิ ทฬฺหมิมํ ธมฺมํ สุณาหิ สุคหิตํ คณฺหนฺโต. อาณตฺติอฏฺเ๖- มม อาณตฺติยา สุณาหิ, สุนฺทรฏฺเน สุนฺทรมิมํ ภทฺทกํ ธมฺมํ สุณาหีติ เอวํ ทีปิตํ โหติ. มนสิกโรหีติ อาวชฺช, สมนฺนาหราหีติ อตฺโถ, อวิกฺขิตฺตจิตฺโต หุตฺวา นิสาเมหิ จิตฺเต กโรหีติ อธิปฺปาโย. อปิเจตฺถ สุณาหีติ โสตินฺทฺริยวิกฺเขปนิวารณเมตํ. สาธุภํ มนสิกโรหีติ มนสิกาเร ทฬฺหีกมฺมนิโยชเนน มนินฺทฺริยวิกฺเขปนิวารณํ. ปุริมญฺเจตฺถ พฺยญฺชนวิปลฺลาสคฺคาหนิวารณํ. ปจฺฉิมํ อตฺถวิปลฺลาสคฺคาหนิวารณํ. ปุริเมน จ ธมฺมสฺสวเน นิโยเชติ, ปจฺฉิเมน สุตานํ ธมฺมานํ ธารณูปปริกฺขาทีสุ. ปุริเมน จ สพฺยญฺชโน อยํ ธมฺโม, ตสฺมา สวนีโยติ ทีเปติ. ปจฺฉิเมน สาตฺโถ, ตสฺมา สาธุกํ มนสิกาตพฺโพติ. สาธุกปทํ วา อุภยปเทหิ โยเชตฺวา กาตพฺพํ. ๗- ยสฺมา อยํ ธมฺโม ธมฺมคมฺภีโร เจว เทสนา คมฺภีโร จ, ตสฺมา สุณาหิ สาธุกํ, ยสฺมา อตฺถคมฺภีโร จ ปฏิเวธคมฺภีโร จ, ตสฺมา สาธุกํ มนสิกโรหีติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. ภาสิสฺสามีติ "สกฺกา มหาราชา"ติ เอวํ ปฏิญฺาตสามญฺผลเทสนํ วิตฺถารโต ภาสิสฺสามิ. เทเสสฺสามีติ หิ สงฺขิตฺตทีปนํ โหติ. ภาสิสฺสามีติ วิตฺถารทีปนํ. เตนาห วงฺคีสตฺเถโร:- "สงฺขิตฺเตนปิ เทเสติ, วิตฺถาเรนปิ ภาสติ. สาลิกายิว นิคฺโฆโส, ปฏิภาณํ อุทีรยี"ติ. ๘- @เชิงอรรถ: ม. อุปริ, ๑๔/๘๖/๖๗ มหาปุณฺณมสุตฺต ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๔๙/๒๔๐ สงฺคีติสฺตฺต @ ขุ. ชา. ๒๘/๕๐/๒๐ อุมฺมาทนฺตีชาตก (สฺยา) องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๙๒/๒๕๑ โทณ- @พฺราหฺณสุตฺต. (สฺยา) ฉ.ม. ทฬฺหีกมฺมตฺเถน ฉ.ม. อาณตฺติอตฺเถน เอวมุปริปิ @ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ. สํ. ส. ๑๕/๒๑๔/๒๒๙ สาริปุตฺตสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๖.

เอวํ วุตฺเต อุสฺสาหชาโต หุตฺวา "เอวํ ภนฺเต"ติ โข ราชา มาคโธ อชาตสตฺตุ เวเทหีปุตฺโต ภควโต ปจฺจสฺโสสิ ภควโต วจนํ สมฺปฏิจฺฉิ, ปฏิคฺคเหสีติ วุตฺตํ โหติ. [๑๙๐] อถสฺส ภควา เอตทโวจ เอตํ อโวจ, อิทานิ วตฺตพฺพํ "อิธ มหาราชา"ติ อาทึ สกลํ สุตฺตํ อโวจาติ อตฺโถ. ตตฺถ อิธาติ เทสาปเทเส ๑- นิปาโต, สฺวายํ กตฺถจิ โลกํ อุปาทาย วุจฺจติ. ยถาห "อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี"ติ. ๒- กตฺถจิ สาสนํ. ยถาห "อิเธว ภิกฺขเว ปโม สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ"ติ. ๓- กตฺถจิ โอกาสํ. ยถาห "อิเธว ติฏฺมานสฺส, เทวภูตสฺส เม สโต. ปุเนวายุว ๔- เม ลทฺโธ เอวํ ชานาหิ มาริสา"ติ. ๕- กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมว. ยถาห "อิธาหํ ภิกฺขเว ภุตฺตาวี อสฺสํ ปวาริโต"ติ. ๖- อิธ ปน โลกํ อุปาทาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. มหาราชาติ ยถา ปฏิญฺาตเทสนํ เทเสตุํ ปุน "มหาราชา"ติ อาลปติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "มหาราช อิมสฺมึ โลเก ตถาคโต อุปฺปชฺชติ อรหํ ฯเปฯ พุทฺโธ ภควา"ติ. ตตฺถ ตถาคตสทฺโท พฺรหฺมชาเล วุตฺโต. อรหนฺติ อาทโย วิสุทฺธิมคฺเค ๗- วิตฺถาริตา. โลเก อุปฺปชฺชตีติ เอตฺถ ปน โลโกติ โอกาสโลโก สตฺตโลโก สงฺขารโลโกติ ติวิโธ. อิธ ปน สตฺตโลโก อธิปฺเปโต. สตฺตโลเก อุปฺปชฺชมาโนปิ ตถาคโต น เทวโลเก น พฺรหฺมโลเก, มนุสฺสโลเกเยว อุปฺปชฺชติ. มนุสฺสโลเกปิ น อญฺสฺมึ จกฺกวาเฬ, อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ. ตตฺราปิ น สพฺพฏฺาเนสุ, "ปุรตฺถิมาย ทิสาย กชงฺคลํ ๘- นาม นิคโม, ตสฺสาปเรน มหาสาโล, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ, ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย สลฺลวตี ๙- นาม นที, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ, ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม, @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เทโสปเทเส องฺ. ติก. ๒๐/๖๑/๑๖๔ สงฺคารวสุตฺต @ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔๑/๒๖๕ สมณสุตฺต. ฉ.ม. ปุนรายุ จ @ ที. มหา. ๑๐/๓๖๙/๒๔๔ (สฺยา. ๒๖๔/๓๒๑) สกฺกปญฺหสุตฺต. @ ม.มู. ๑๒/๓๐/๑๗ ธมฺมทายาทสุตฺต. วิสุทฺธิ. ๑/๒๕๓ ฉอนุสฺสตินิทฺเทส. @ ก. ชงฺคโล, สี. คชงฺคลํ สี., อิ. สลลวตี, ม. สาลฏวตี

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๗.

ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ, ปจฺฉิมทิสาย ถูนํ ๑- นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ, อุตฺตราย ทิสาย อุสีรธโช ๒- นาม ปพฺพโต, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ"ติ ๓- เอวํ ปริจฺฉินฺเน อายามโต ติโยชนสเต, วิตฺถารโต อฑฺฒติยโยชนสเต, ปริกฺเขปโต นวโยชนสเต มชฺฌิมเทเส อุปฺปชฺชติ. น เกวลญฺจ ตถาคโต, ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกา อสีติมหาเถรา พุทฺธมาตา พุทธปิตา จกฺกวตฺติราชา อญฺเ จ สารปฺปตฺตา พฺราหฺมณคหปติกา เอตฺเถวุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ ตถาคโต สุชาตาย ทินฺนมธุปายาสโภชนโต ยาว อรหตฺตมคฺโค, ตาว อุปฺปชฺชติ นาม, อรหตฺตผเล อุปฺปนฺโน นาม. มหาภินิกฺขมนโต วา ยาว อรหตฺตมคฺโค, ตุสิตภวนโต วา ยาว อรหตฺตมคฺโค, ทีปงฺกรปาทมูลโต วา ยาว อรหตฺตมคฺโค, ตาวุปฺปชฺชติ นาม, อรหตฺตผเล อุปฺปนฺโน นาม. อิธ ๔- สพฺพปมํ อุปฺปนฺนภาวํ สนฺธาย "อุปฺปชฺชตี"ติ วุตฺตํ. ตถาคโต โลเก อุปฺปนฺโน โหตีติ อยํ หิ เอตฺถตฺโถ. โส อิมํ โลกนฺติ โส ภควา อิมํ โลกํ. อิทานิ วตฺตพฺพํ ทสฺเสติ. สเทวกนฺติ สห เทเวหิ สเทวกํ. เอวํ สห มาเรน สมารกํ, สห พฺรหฺมุนา สพฺรหฺมกํ. สห สมณพฺราหฺมเณหิ สสฺสมณพฺราหฺมณึ. ปชาตตฺตา ปชา, ตํ ปชํ. สห เทวมนุสฺเสหิ สเทวมนุสฺสํ. ตตฺถ สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ เวทิตพฺพํ, สมารกวจเนน ฉฏฺกามาวจรเทวคฺคหณํ, สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ, สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตสมณพฺราหฺมณคฺคหณํ, สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจ, ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํ, สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํ. ๕- เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลเกน สทฺธึ สตฺตโลโก. ทฺวีหิ ปชาวจเนน สตฺตโลโกว คหิโตติ เวทิตพฺโพ. อปโร นโย, สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรเทวโลโกว ๖- คหิโต, สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโก คหิโต, สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปีพฺรหฺมโลโก @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ถูณํ ฉ.ม. อุสิรทฺธโช วินย. มหา. ๕/๒๕๙/๒๔ จมฺมกฺขนฺธก, @ ม. อิติ ฉ.ม. สมฺมุติ... เอวมุปริปิ ฉ.ม., อิ. อรูปาวจรเทวโลโก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๘.

คหิโต, สสฺสมณพฺราหฺมณาทิคฺคหเณน จตุปริสวเสน, สมฺมติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก, อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา. อปิเจตฺถ สเทวกวจเนน อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโต สพฺพสฺส โลกสฺส สจฺฉิกตภาวมาห. ตโต เยสํ อโหสิ "มาโร มหานุภาโว ฉกามาวจริสฺสโร วสวตฺตี, กึ โสปิ เอเตน สจฺฉิกโต"ติ, เตสํ วิมตึ วิธมนฺโต "สมารกนฺ"ติ อาห. เยสํ ปน อโหสิ "พฺรหฺมา มหานุภาโว เอกงฺคุลิยา เอกสฺมึ จกฺกวาฬสหสฺเส อาโลกํ ผรติ, ทฺวีหิ ฯเปฯ ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลกํ ผรติ, อนุตุตรญฺจ ฌานสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทติ, กึ โสปิ สจฺฉิกโต"ติ, เตสํ วิมตึ วิธมนฺโต "สพฺรหฺมกนฺ"ติ อาห. ตโต เย จินฺเตสุํ ๑- "ปุถุสมณพฺราหฺมณา สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกา, กึ เตปิ สจฺฉิกตา"ติ, เตสํ วิมตึ วิธมนฺโต "สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชนฺ"ติ อาห. เอวํ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺฏฺานํ ๒- สจฺฉิกตภาวํ ปกาเสตฺวา อถ สมฺมติเทเว, อวเสสมนุสฺเส จ อุปาทาย อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน เสสสตฺตโลกสฺส สจฺฉิกตภาวํ ปกาเสนฺโต "สเทวมนุสฺสนฺ"ติ อาห. อยเมตฺถ วิภาวนานุกฺกโม ๓- โปราณา ปนาหุ:- สเทวกนฺติ เทเวหิ สทฺธึ อวเสสโลกํ. สมารกนฺติ มาเรน สทฺธึ อวเสสโลกํ. สพฺรหฺมกนฺติ พฺรเหฺมหิ สทฺธึ อวเสสโลกํ. เอวํ สพฺเพปิ ติภวุปเค สตฺเต ตีหากาเรหิ ตีสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ทฺวีหิ ปเทหิ ปริยาทิยนฺโต "สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสนฺ"ติ อาห. เอวํ ปญฺจหิปิ ปเทหิ เตน เตนากาเรน เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนนฺติ. สยํ อภิา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตีติ เอตฺถ ปน สยนฺติ สามํ อปรเนยฺโย หุตฺวา. อภิญฺาติ อภิญฺาย, อธิเกน าเณน ตฺวาติ อตฺโถ. สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ กตฺวา, เอเตน อนุมานาทิปฏิกฺเขโป กโต โหติ. ปเวเทตีติ โพเธติ าเปติ ๔- ปกาเสติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ ฯเปฯ ปริโยสานกลฺยาณนฺติ โส ภควา สตฺเตสุ การุญฺตํ ปฏิจฺจ หิตฺวาปิ อนุตฺตรํ ๕- วิเวกสุขํ ธมฺมํ เทเสติ, @เชิงอรรถ: ม. จินฺเตยฺยุํ ก. อุกฺกฏฺฏฺานานํ @ ม. ภวานุกฺกโม, ฉ.ม. ภาวานุกฺกโม ฉ.ม. วิญฺาเปติ ก. อนุตฺตรํปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๙.

ตญฺจ โข อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณาทิปฺปการเมว เทเสติ. อาทิมฺหิปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา เทเสติ. มชฺเฌปิ, ปริโยสาเนปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา เทเสตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ อตฺถิ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ, อตฺถิ สาสนสฺส. เทสนาย ตาว จตุปฺปทิกายปิ คาถาย ปมปาโท อาทิ นาม, ตโต เทฺว มชฺฌํ นาม, อนฺเต เอโก ปริโยสานํ นาม. เอกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส นิทานํ อาทิ, "อิทมโวจา"ติ ปริโยสานํ, อุภินฺนมนฺตรา มชฺฌํ. อเนกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส ปมานุสนฺธิ อาทิ, อนฺเต อนุสนฺธิ ปริโยสานํ, มชฺเฌ เอโก วา เทฺว วา พหู วา มชฺฌเมว. สาสนสฺส ปน สีลสมาธิวิปสฺสนา อาทิ นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ "โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ ทิฏฺิ จ อุชุกา"ติ. ๑- "อตฺถิ ภิกฺขเว มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา"ติ ๒- เอวํ วุตฺโต ปน อริยมคฺโค มชฺฌํ นาม. ผลญฺเจว นิพฺพานญฺจ ปริโยสานํ นาม. "เอตทตฺถมิทํ พฺราหฺมณ พฺรหฺมจริยํ, เอตํ สารํ, เอตํ ปริโยสานนฺ"ติ ๓- หิ เอตฺถ ผลํ ปริโยสานนฺติ วุตฺตํ. "นิพฺพาโนคธํ หิ อาวุโส วิสาข พฺรหฺมจริยํ นิพฺพานปรายนํ นิพฺพานปริโยสานนฺ"ติ ๔- เอตฺถ นิพฺพานํ ปริโยสานนฺติ วุตฺตํ. อิธ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ อธิปฺเปตํ. ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต อาทิมฺหิ สีลํ ทสฺเสตฺวา มชฺเฌ มคฺคํ, ปริโยสาเน นิพฺพานํ ทสฺเสติ. เตน วุตฺตํ "โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณนฺ"ติ. ตสฺมา อญฺโปิ ธมฺมกถิโก ธมฺมํ เทเสนฺโต ๕- อาทิมฺหิ สีลํ ทสฺเสยฺย มชฺเฌ มคฺคํ วิภาวเย ปริโยสาเน จ ๖- นิพฺพานํ เอสา กถิกสณฺิตีติ. สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺติ ยสฺส หิ ยาคุภตฺตอิตฺถีปุริสาทิวณฺณนานิสฺสิตา เทสนา โหติ, น โส สาตฺถํ เทเสติ, ภควา ปน ตถารูปํ เทสนํ ปหาย จตุสติปฏฺานาทินิสฺสิตํ เทสนํ เทเสติ. ตสฺมา สาตฺถํ เทเสตีติ วุจฺจติ. ยสฺส ปน @เชิงอรรถ: สํ.มหา. ๑๙/๓๖๙/๑๒๕ ภิกฺขุสุตฺต สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺต @ ม.มู. ๑๒/๓๒๔/๒๘๘ จูฬสาโรปมสุตฺต ม.มู. ๑๒/๔๖๖/๔๑๖ จูฬเวทลฺลสุตฺต @ ฉ.ม., อิ. กเถนฺโต สี., อิ., ฉ.ม. ปริโยสานมฺหิ, ม. ปริโยสาเนว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๐.

เทสนา เอกพฺยญฺชนาทิยุตฺตา วา สพฺพนิโรฏฺพฺยญฺชนา วา สพฺพวิสฺสฏฺสพฺพนิคฺคหิตพฺยญฺชนา วา, ตสฺส ทมิฬกิราตยวนาทิมิลกฺขนํ ๑- ภาสา วิย พฺยญฺชนปาริปูริยา อภาวโต อพฺยญฺชนา นาม เทสนา โหติ. ภควา ปน "สิถิลํ ธนิตญฺจ ทีฆรสฺสํ, ครุกํ ลหุกญฺเจว นิคฺคหิตํ. สมฺพนฺธววตฺถิตํ วิมุตฺตํ, ทสธา พฺยญฺชนพุทฺธิยา ปเภโท"ติ เอวํ วุตฺตํ ทสวิธํ พฺยญฺชนํ อมกฺเขตฺวา ปริปุณฺณํ พฺยญฺชนเมว กตฺวา ธมฺมํ เทเสติ, ตสฺมา สพฺยญฺชนํ ธมฺมํ เทเสตีติ วุจฺจติ. เกวลปริปุณฺณนฺติ เอตฺถ เกวลนฺติ สกลาธิวจนํ. ปริปุณฺณนฺติ อนูนาธิกวจนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- สกลปริปุณฺณเมว เทเสติ, เอกเทสนาปิ อปริปุณฺณา นตฺถีติ. อุปเนตพฺพสฺสาปเนตพฺพสฺส ๒- จาภาวโต เกวลปริปุณฺณนฺติ เวทิตพฺพํ. ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํ. โย หิ "อิมํ ธมฺมเทสนํ นิสฺสาย ลาภํ วา สกฺการํ วา ลภิสฺสามี"ติ เทเสติ, ตสฺส อปริสุทฺธา เทสนา โหติ. ภควา ปน โลกามิสนิรเปกฺโข หิตผรณาย ๓- เมตฺตาภาวนาย มุทุหทโย อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺิเตน จิตฺเตน เทเสติ. ตสฺมา ปริสุทฺธํ ธมฺมํ เทเสตีติ วุจฺจติ. พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ เอตฺถ ปนายํ พฺรหฺมจริยสทฺโท ทาเน เวยฺยาวจฺเจ ปญฺจสิกฺขาปทสีเล อปฺปมญฺาสุ เมถุนวิรติยํ สทารสนฺโตเส วิริเย อุโปสถงฺเคสุ อริยมคฺเค สาสเนติ อิเมสฺวตฺเถสุ ทิสฺสติ. "กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก. อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ, อิทญฺจ เต นาค ๔- มหาวิมานํ. อหจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก, สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา. โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ทมิฬกิราตสวราทิ.... ฉ.ม. อุปเนตพฺพอปเนตพฺพสฺส อภาวโต @ ฉ.ม.,อิ. หิตผรเณน สี. อกฺขาหิ เม นาค

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๑.

ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก. อิทฺธี ชุตี พลวิริยูปปตฺติ, อิทญฺจ เม วีร ๑- มหาวิมานนฺติ ๒- อิมสฺมึ หิ ปุณฺณกชาตเก ทานํ "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺตํ. "เกน ปาณิ กามทโท เกน ปาณิ มธุสฺสโว. เกน เต พฺรหฺมจริเยน ปุญฺ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ. เตน ปาณิ กามทโท เตน ปาณิ มธุสฺสโว. เตน เม พฺรหฺมจริเยน ปุญฺ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตี"ติ. ๓- อิมสฺมึ องฺกุรเปตวตฺถุมฺหิ เวยฺยาวจฺจํ "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺตํ. "อิทํ โข ตํ ภิกฺขเว ติตฺติริยํ นาม พฺรหฺมจริยํ อโหสี"ติ ๔- อิมสฺมึ ติตฺติรชาตเก ปญฺจสิกฺขาปทสีลํ "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺตํ. "ตํ โข ปน ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เนว นิพฺพิทาย ๕- น วิราคาย น นิโรธาย ฯเปฯ ยาวเทว พฺรหฺมโลกุปปตฺติยา"ติ ๖- อิมสฺมึ มหาโควินฺทสุตฺเต จตสฺโส อปฺปมญฺาโย "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺตา. "ปเร อพฺรหฺมจารี ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ พฺรหฺมจารี ภวิสฺสามา"ติ ๗- อิมสฺมึ สลฺเลขสุตฺเต เมถุนวิรติ "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺตา. "มยญฺจ ภริยา นาติกฺกมาม, อเมฺห จ ภริยา ๘- นาติกฺกมนฺติ. อญฺตฺร ตาหิ พฺรหฺมจริยญฺจราม. ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มียเรติ ๙- มหาธมฺมปาลชาตเก สทารสนฺโตโส "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺโต. "อภิชานามิ โข ปนาหํ สาริปุตฺต จตุรงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมจริยํ จริตา, ตปสฺสี สุทํ โหมี"ติ ๑๐- โลมหํสนสุตฺเต วิริยํ "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺตํ. @เชิงอรรถ: ปาลิ. สฺยา., ฉ.ม.,อิ. ธีร ขุ.ชา. ๒๘/๑๐๒๖/๓๕๗ วิธุรชาตก (สฺยา) @ ขุ.เปต. ๒๖/๑๐๖/๑๐๙ องฺกุรเปตวตฺถุ วินย.จูฬ. ๗/๓๑๑/๘๒ ปาลิ. น @นิพฺพิทาย ที.มหา. ๑๐/๓๒๙/๒๑๔ มหาโควินฺทสุตฺต ม.มู. ๑๒/๘๓/๕๖ @สลฺเลขสุตฺต ปาลิ. สฺยา., ภริยาปิ อมฺเห ขุ.ชา. ๒๗/๑๔๑๕/๒๘๙ ขุ. ชา. @๒๗/๑๔๑๕/๒๘๙ ทสกนิ. มหาธมฺมปาลชาตก(สฺยา) ๑๐ ม.มู. ๑๒/๑๕๕/๑๑๙ มหาสีหนาทสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๒.

"หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ. มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี"ติ ๑- เอวํ นิมิชาตเก อตฺตทมนวเสน กโต อฏฺงฺคิโก อุโปสโถ "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺโต. "อิทํ โข ปน เม ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย ฯเปฯ อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค"ติ ๒- มหาโควินฺทสุตฺตสฺมึเยว อริยมคฺโค "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺโต. "ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชญฺ ปุถุภูตํ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตนฺ"ติ ๓- ปาสาทิกสุตฺเต สิกฺขาตฺตยสงฺคหิตํ สกลสาสนํ "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ วุตฺตํ. อิมสฺมึ ปน าเน อิทเมว "พฺรหฺมจริยนฺ"ติ อธิปฺเปตํ. ตสฺมา พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ ฯเปฯ ปริสุทฺธํ. เอวํ เทเสนฺโต จ สิกฺขาตฺตยสงฺคหิตํ สกลสาสนํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. พฺรหฺมจริยนฺติ เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมภูตํ จริยํ, พฺรหฺมภูตานํ วา พุทฺธาทีนํ จริยนฺติ วุตฺตํ โหติ. [๑๙๑] ตํ ธมฺมนฺติ ตํ วุตฺตปฺปการสมฺปทํ ธมฺมํ. สุณาติ คหปติ วาติ กสฺมา ปมํ คหปตึ นิทฺทิสติ? นีหตมานตฺตา จ อุสฺสนฺนตฺตา จ. เยภุยฺเยน หิ ขตฺติยกุลโต ปพฺพชิตา ชาตึ นิสฺสาย มานํ กโรนฺติ. พฺราหฺมณกุลา ปพฺพชิตา มนฺเต นิสฺสาย มานํ กโรนฺติ. หีนชจฺจกุลา ปพฺพชิตา อตฺตโน อตฺตโน วิชาติตาย ปติฏฺาตุํ น สกฺโกนฺติ. คหปติทารกา ปน กจฺเฉหิ เสทํ มุญฺจนฺเตหิ ปิฏฺิยา โลณํ ปุปฺผมานาย ภูมึ กสิตฺวา ตาทิสสฺส มานสฺส อภาวโต นีหตมานทปฺปา โหนฺติ. เต ปพฺพชิตา ๔- มานํ วา ทปฺปํ วา อกตฺวา ยถาพลํ สกลพุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ ๕- กโรนฺตา สกฺโกนฺติ อรหตฺเต ปติฏฺาตุํ. อิตเรหิ จ กุเลหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตา นาม น พหุกา, คหปติกาว พหุกา. อิติ นีหตมานตฺตา จ อุสฺสนฺนตฺตา จ ปมํ คหปตึ นิทฺทิสตีติ. อญฺตรสฺมึ วาติ อิตเรสํ วา กุลานํ อญฺตรสฺมึ. ปจฺจาชาโตติ ปติชาโต. ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภตีติ ปริสุทฺธํ ธมฺมํ สุตฺวา ธมฺมสามิมฺหิ ตถาคเต @เชิงอรรถ: ขุ.ชา. ๒๗/๑๑๘๖/๒๔๙ อาทิตฺตชาตก (สฺยา) ที.มหา. ๑๐/๓๒๙/๒๑๔ มหาโควินฺทสุตฺต @ ที. ปาฏิ. ๑๑/๑๗๔/๑๐๗ ปาสาทิกสุตฺต ฉ.ม., อิ. ปพฺพชิตฺวา ก. ตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๓.

"สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา"ติ สทฺธํ ปฏิลภติ. อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ เอวํ ปจฺจเวกฺขติ. สมฺพาโธ ฆราวาโสติ สเจปิ สฏฺิหตฺเถ ฆเร โยชนสตนฺตเรปิ วา เทฺว ชายปติกา วสนฺติ, ตถาปิ เนสํ สกิญฺจนปลิโพธฏฺเน ฆราวาโส สมฺพาโธเยว. รชาปโถติ ๑- ราครชาทีนํ อุฏฺานฏฺานนฺติ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตํ. อาคมปโถติปิ ๒- วทนฺติ. อลคฺคนฏฺเน อพฺโภกาโส วิยาติ อพฺโภกาโส. ปพฺพชิโต หิ กูฏาคารรตนปาสาทเทววิมานาทีสุ ปิหิตทฺวารวาตปาเนสุ ปฏิจฺฉนฺเนสุ วสนฺโตปิ เนว ลคฺคติ น สชฺชติ น พชฺฌติ. เตน วุตฺตํ "อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชาติ. อปิจ สมฺพาโธ ฆราวาโส กุสลกิริยาย โอกาสาภาวโต. รชาปโถ ๑- อสํวุตสงฺการฏฺานํ วิย รชานํ กิเลสรชานํ สนฺนิปาตฏฺานโต. อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา กุสลกิริยาย ยถาสุขํ โอกาสสภาวโต. ๓- นยิทํ สุกรํ ฯเปฯ ปพฺพเชยฺยนฺติ เอตฺถายํ สงฺเขปกถา:- ยเทตํ สิกฺขาตฺตยพฺรหฺรหฺมจริยํ เอกํปิ ทิวสํ อขณฺฑํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริปุณฺณํ จริตพฺพํ, เอกทิวสํปิ จ กิเลสมเลน อมลีนํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริสุทฺธํ. สงฺขลิขิตํ ลิขิตสงฺขสทิสํ โธตสงฺขสปฺปฏิภาคํ จริตพฺพํ. อิทํ น สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา อคารมชฺเฌ วสนฺเตน เอกนฺตปริปุณฺณํ ฯเปฯ จริตุํ, ยนฺนูนาหํ เกเส จ มสฺสุญฺจ โอหาเรตฺวา กาสายรสปีตตาย กาสายานิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตานํ อนุจฺฉวิกานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา ปริทหิตฺวา อคารสฺมา นิกฺขมิตฺวา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺยนฺติ. เอตฺถ จ ยสฺมา อคารสฺส หิตํ กสิวณิชฺชาทิกมฺมํ ๔- อคาริยนฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ปพฺพชฺชาย นตฺถิ, ตสฺมา ปพฺพชฺชา อนคาริยาติ าตพฺพา, ตํ อนคาริยํ. ปพฺพเชยฺยนฺติ ปฏิปชฺเชยฺยํ. [๑๙๒] อปฺปํ วาติ สหสฺสโต เหฏฺา โภคกฺขนฺโธ อปฺโป นาม โหติ, สหสฺสโต ปฏฺาย มหา. อพนฺธนฏฺเาติเอว าติปริวฏฺโฏ. โสปิ ๕- วีสติยา เหฏฺา อปฺโป โหติ, วีสติยา ปฏฺาย มหา. @เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. รโชปโถ.... ฉ.ม. อาคมนปโถติปิ ฉ.ม. โอกาสสพฺภาวโต @ ฉ.ม. กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ ม., สี. โส หิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๔.

[๑๙๓] ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ ปาติโมกฺขสํวเรน สมนฺนาคโต. อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อาจาเรน เจว โคจเรน จ สมฺปนฺโน. อณุมตฺเตสูติ อปฺปมตฺตเกสุ. วชฺเชสูติ อกุสลธมฺเมสุ. ภยทสฺสาวีติ ภยทสฺสี. สมาทายาติ สมฺมา อาทิยิตฺวา. สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ สิกฺขาปเทสุ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ สมาทิยิตฺวา สิกฺขติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต. กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคโต กุสเลน ปริสุทฺธาชีโวติ เอตฺถ อาจารโคจรคฺคหเณเนว จ กุสเล กายกมฺมวจีกมฺเม คหิเตปิ ยสฺมา อิทํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ นาม น อากาเส วา รุกฺขคฺคาทีสุ วา อุปฺปชฺชติ, กายวจีทฺวาเรสุเยว ปน อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตสฺส อุปฺปตฺติทฺวารทสฺสนตฺถํ "กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคโต กุสเลนา"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน เตน สมนฺนาคโต, ตสฺมา ปริสุทฺธาชีโว. สมณมุณฺฑิกปุตฺตสุตฺตนฺตวเสน ๑- วา เอวํ วุตฺตํ. เอตฺถ ๒- หิ "กตเม จ ถปติ ๓- กุสลา สีลา? กุสลํ กายกมฺมํ กุสลํ วจีกมฺมํ, ปริสุทฺธาชีวํปิ โข อหํ ถปติ ๓- สีลสฺมึ วทามี'ติ ๔- วุตฺตํ. ยสฺมา ปน เตน สมนฺนาคโต, ตสฺมา ปริสุทฺธาชีโวติ เวทิตพฺโพ. ๕- สีลสมฺปนฺโนติ พฺรหฺมชาเล วุตฺเตน ติวิเธน สีเลน สมฺปนฺโน ๖- โหติ. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโรติ มนจฺฉฏฺเสุ อินฺทฺริเยสุ ปิหิตทฺวาโร โหติ. สติสมฺปชญฺเน สมนฺนาคโตติ "อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต"ติ อาทีสุ สตฺตสุ าเนสุ สติยา เจว สมฺปชญฺเน จ สมนฺนาคโต โหติ. สนฺตุฏฺโติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ติวิเธน สนฺโตเสน สนฺตุฏฺโ ๗- โหติ. จูฬ-มชฺฌิม-มหาสีลวณฺณนา [๑๙๔-๒๑๑] เอวํ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา อนุปุพฺเพน ภาเชนฺโต "กถญฺจ มหาราช ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหตีติ อาทิมาห. ตตฺถ อิทํปิสฺส โหติ สีลสฺมินฺติ อิทํปิ อสฺส ภิกฺขุโน ปาณาติปาตา เวรมณีสีลสฺมึ เอกํ สีลํ โหตีติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สมณมุณฺฑิกปุตฺตสุตฺตวเสน (ม.ม. ๑๓/๒๖๐/๒๓๔) ฉ.ม....เอตํ วุตฺตํ. ตตฺถ @๓-๓ ก. คหปติ ม.ม. ๑๓/๒๖๕/๒๓๘ @ ฉ.ม. ตสฺมา ตสฺสาปิ เทสนาย ปริยาทานตฺถเมตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, ม. ยสฺมา ปน @เตน สมนฺนาคโต, ตสฺมา ปริสุทฺธาชีโวติ เวทิตพฺโพ @ ฉ.ม., อิ. สมนฺนาคโต ก.,ม. สนฺโตเสน สมนฺนาคโต สนฺตุฏฺโ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๕.

อตฺโถ. ปจฺจตฺตวจนฏฺเ วา เอตํ ภุมฺมํ. มหาอฏฺกถายํ หิ อิทํปิ ตสฺเสว สมณสฺส สีลนฺติ อยเมว อตฺโถ วุตฺโต. เสสํ พฺรหฺมชาเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิทมสฺส โหติ สีลสฺมินฺติ อิทํ อสฺส สีลํ โหตีติ อตฺโถ. [๒๑๒] น กุโตจิ ภยํ สมนุปสฺสติ, ยทิทํ สีลสํวรโตติ ยานิ อสํวรมูลกานิ ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เตสุ ยํ อิทํ ภยํ สีลสํวรโต ภเวยฺย, ตํ กุโตจิ เอกสํวรโตปิ น สมนุปสฺสติ. กสฺมา? สํวรโต อสํวรมูลกสฺส ภยสฺส อภาวา. มุทฺธาภิสิตฺโตติ ยถาวิธานวิหิเตน ขตฺติยาภิเสเกน มุทฺธนิ อวสิตฺโต. ยทิทํ ปจฺจตฺถิกโตติ ยํ กุโตจิ เอกปจฺจตฺถิกโตปิ ภยํ ภเวยฺย, ตํ น สมนุปสฺสติ. กสฺมา? ยสฺมา นิหตปจฺจามิตฺโต. อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ, อตฺตโน สนฺตาเนติ อตฺโถ. อนวชฺชสุขนฺติ อนวชฺชํ อนินฺทิตํ กุสลํ. สีลปทฏฺาเนหิ อวิปฺปฏิสารปามุชฺชปีติปสฺสทฺธิธมฺเมหิ ปริคฺคหิตํ กายิกเจตสิกสุขํ ปฏิสํเวเทติ. เอวํ โข มหาราช ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน นาม โหตีติ เอวํ นิรนฺตรํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺสิเตน ติวิเธน สีเลน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน นาม โหตีติ สีลกถํ นิฏฺาเปสิ. อินฺทฺริยสํวรกถา [๒๑๓] อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารภาชนีเย จกฺขุนา รูปนฺติ อยํ จกฺขุสทฺโท กตฺถจิ พุทฺธจกฺขุมฺหิ วตฺตติ, ยถาห "พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกสี"ติ กตฺถจิ สพฺพญฺุตาณสงฺขาเต สมนฺตจกฺขุมฺหิ, ยถาห:- "ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขู"ติ ๑- กตฺถจิ ธมฺมจกฺขุมฺหิ, "วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที"ติ ๒- หิ เอตฺถ อริยมคฺคตฺตยปญฺา. "จกฺขุํ อุทปาทิ าณํอุทปาที"ติ ๓- เอตฺถ ปุพฺเพนิวาสาทิาณํ ปญฺาจกฺขูติ วุจฺจติ, "ทิพฺเพน จกฺขุนา"ติ ๔- อาคตฏฺาเนสุ ทิพฺพจกฺขุมฺหิ วตฺตติ. "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จา"ติ ๕- เอตฺถ ปสาทจกฺขุมฺหิ วตฺตติ. อิธ ปนายํ ปสาทจกฺขุโวหาเรน จกฺขุวิญฺาเณ วตฺตติ, ตสฺมา @เชิงอรรถ: วินย. มหา. ๔/๘/๘ ม.มู. ๑๒/๒๘๒/๒๔๓, ม.ม. ๑๓/๓๓๘/๓๒๐ @ วินย. มหา. ๔/๑๙/๑๖, ม.ม. ๑๓/๒๐๖/๑๘๒. @ วินย. มหา. ๔/๑๕/๑๔, สํ. มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๙ @ วินย. มหา. ๑/๑๓/๖, ม.มู. ๑๒/๒๘๔/๒๔๕ @ ม.มู. ๑๒/๔๐๐/๓๕๗, ม. อุปริ. ๑๔/๔๒๑/๓๖๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๖.

จกฺขุวิญฺาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค ๑- วุตฺตํ. อพฺยาเสกสุขนฺติ กิเลสพฺยาเสกวิรหิตตฺตา อพฺยาเสกํ อสมฺมิสฺสํ ปริสุทฺธํ อธิจิตฺตสุขํ ปฏิสํเวทีติ. สติสมฺปชญฺกถา [๒๑๔] สติสมฺปชญฺภาชนียมฺหิ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ตาว อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ คมนํ, ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตนํ, ตทุภยมฺปิ จตูสุ อิริยาปเถสุ ลพฺภติ, คมเน ตาว ปุรโต กายํ อภิหรนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปฏินิวตฺตนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. าเนปิ ิตโกว กายํ ปุรโต โอนาเมนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปจฺฉโต อปนาเมนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. นิสชฺชายปิ นิสินฺนโกว อาสนสฺส ปุริมองฺคาภิมุโข สํสรนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปจฺฉิมองฺคปฺปเทสํ ปจฺจาสํสรนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. นิปชฺชเนปิ เอเสว นโย. สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชญฺเน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชญฺสฺเสว ๒- วา การี. โส หิ อภิกฺกนฺตาทีสุ สมฺปชญฺ กโรเตว, น กตฺถจิ สมฺปชญฺเน วิรหิโต โหติ. ตตฺถ สาตฺถกสมฺปชญฺ สปฺปายสมฺปชญฺ โคจรสมฺปชญฺ อสมฺโมหสมฺปชญฺนฺติ จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺ. ตตฺถ อภิกฺกมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อคนฺตฺวา "กึ นุ เม เอตฺถ คเตน อตฺโถ อตฺถิ นตฺถี"ติ อตฺถานตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหณํ สาตฺถกสมฺปชญฺ. ตตฺถ จ อตฺโถติ เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนสํฆทสฺสนเถรทสฺสนอสุภทสฺสนาทิวเสน ธมฺมโต วุฑฺฒิ. เจติยํ วา โพธึ วา ทิสฺวาปิ หิ พุทฺธารมฺมณํ สํฆทสฺสเนน สํฆารมฺมณํ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยวยโต สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ. เถเร ทิสฺวา เตสํ โอวาเท ปติฏฺาย อสุภํ ทิสฺวา ตตฺถ ปมชฺฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยวยโต สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตสฺมา เอเตสํ ทสฺสนํ สาตฺถกนฺติ ๓- วุตฺตํ. เกจิ ปน "อามิสโตปิ วุฑฺฒิ อตฺโถเยว, ตํ นิสฺสาย พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย ปฏิปนฺนตฺตา"ติ วทนฺติ. @เชิงอรรถ: วิสุทฺธิ. ๑/๒๔ สีลนิทฺเทส. ฉ.ม. สมฺปชญฺเมว อิ. สาตฺถํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๗.

ตสฺมึ ปน คมเน สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคเหตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหณํ สปฺปายสมฺปชญฺ. เสยยฺยถีทํ? เจติยทสฺสนํ ตาว สาตฺถกํ, สเจ ปน เจติยสฺส มหาปูชาย ทสทฺวาทสโยชนนฺตเร ปริสา สนฺนิปตนฺติ, อตฺตโน วิภวานุรูปา อิตฺถิโยปิ ปุริสาปิ อลงฺกตปฏิยตฺตา จิตฺตกมฺมรูปกานิ วิย สญฺจรนฺติ. ตตฺร จสฺส อิฏฺเ อารมฺมเณ โลโภ โหติ, อนิฏฺเ ปฏิโฆ, อสมเปกฺขเน โมโห อุปฺปชฺชติ, กายสํสคฺคาปตฺตึ วา อาปชฺชติ, ชีวิตพฺรหฺมจริยานํ วา อนฺตราโย โหติ, เอวนฺตํ านํ อสปฺปายํ โหติ. วุตฺตปฺปการอนฺตรายาภาเว สปฺปายํ. โพธิทสฺสเนปิ เอเสว ๑- นโย. ๑- สํฆทสฺสนมฺปิ สาตฺถกํ. ๒- สเจ ปน อนฺโตคาเม มหามณฺฑปํ กาเรตฺวา สพฺพรตฺตึ ธมฺมสฺสวนํ กาเรนฺเตสุ มนุสฺเสสุ วุตฺตปฺปกาเรเนว ชนสนฺนิปาโต เจว อนฺตราโย จ โหติ, เอวนฺตํ านํ อสปฺปายํ โหติ, อนฺตรายาภาเว สปฺปายํ. มหาปริสปริวารานํ เถรานํ ทสฺสเนปิ เอเสว นโย. อสุภทสฺสนมฺปิ สาตฺถกํ ๒-, ตทตฺถทีปนตฺถญฺจิทํ วตฺถุ ๓-:- เอโก กิร ทหรภิกฺขุ สามเณรํ คเหตฺวา ทนฺตกฏฺตฺถาย คโต, สามเณโร มคฺคา โอกฺกมิตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต อสุภํ ทิสฺวา ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตีณิ ผลานิ สจฺฉิกตฺวา อุปริมคฺคผลตฺถาย กมฺมฏฺานํ ปริคฺคเหตฺวา อฏฺาสิ. ทหโร ตํ อปสฺสนฺโต "สามเณรา"ติ ปกฺโกสิ. โส "มยา ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย ภิกฺขุนา สทฺธึ เทฺว กถา นาม น กถิตปุพฺพา, อญฺสฺมึปิ ทิวเส อุปริวิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา "กึ ภนฺเต"ติ ปฏิวจนํ อทาสิ. "เอหี"ติ จ วุตฺเต ๔- เอกวจเนเนว อาคนฺตฺวา "ภนฺเต อิมินา ตาว มคฺเคเนว คนฺตฺวา มยา ิโตกาเส มุหุตฺตํ ปุรตฺถาภิมุโข ตฺวา โอโลเกถา"ติ อาห. โส ตถา กตฺวา เตน ปตฺตวิเสสเมว ปาปุณิ. เอวํ เอกํ อสุภํ ทิวินฺนํ ชนานํ อตฺถาย ชาตํ. เอวํ สาตฺถกํปิ ปเนตํ ปุริสสฺส มาตุคามาสุภํ อสปฺปายํ, มาตุคามสฺส จ ปุริสาสุภํ อสปฺปายํ. สภาคเมว สปฺปายนฺติ เอวํ สปฺปายปริคฺคณฺหณํ สปฺปายสมฺปชญฺ นาม. @เชิงอรรถ: ๑-๑ อิ. อิมา ปาา น ทิสฺสนฺติ. ๒-๒ ฉ.ม. สาตฺถํ @ อิ. วตฺถุํ. อิ. วุตฺโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๘.

เอวํ ปริคฺคหิตสาตฺถกสปฺปายสฺส ปน อฏฺตึสาย กมฺมฏฺาเนสุ อตฺตโน จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺานสงฺขาตํ โคจรํ อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขาจารโคจเร ตํ คเหตฺวาว คมนํ โคจรสมฺปชญฺ นาม ตสฺสาวิภาวนตฺถํ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ ปจฺจาหรติ น หรติ, เอกจฺโจ ปน เนว หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ หรติ จ ปจฺจาหรติ จาติ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย จ อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตฺวา ตถา รตฺติยา ปมยาเม, มชฺฌิมยาเม เสยฺยํ กปฺเปตฺวา ปจฺฉิมยาเมปิ นิสชฺชาจงฺกเมหิ วีตินาเมตฺวา ปเคว เจติยงฺคณโพธิยงฺคเณ วตฺตํ กตฺวา โพธิรุกฺเข อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา ปานียปริโภชนียํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา อาจริยุปชฺฌายวตฺตาทีนิ สพฺพานิ ขนฺธกวตฺตานิ สมาทาย วตฺตติ. โส สรีรปริกมฺมํ กตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา เทฺว ตโย ปลฺลงฺเก อุสุมํ คาหาเปตฺวา กมฺมฏฺานมนุยุญฺชิตฺวา ภิกฺขาจารเวลายํ อุฏฺหิตฺวา กมฺมฏฺานสีเสเนว ปตฺตจีวรมาทาย เสนาสนโต นิกฺขมิตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโตว เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา, สเจ พุทฺธานุสฺสติ กมฺมฏฺานํ โหติ, ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว เจติยงฺคณํ ปวิสติ. อญฺ เจ กมฺมฏฺานํ โหติ, โสปานปาทมูเล ๑- ตฺวา หตฺเถน คหิตภณฺฑํ วิย ตํ เปตฺวา พุทฺธารมฺมณปีตึ คเหตฺวา เจติยงฺคณํ อารุยฺห, มหนฺตํ เจติยญฺเจ, ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ าเนสุ วนฺทิตพฺพํ. ขุทฺทกํ เจติยญฺเจ, ตเถว ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺสุ าเนสุ วนฺทิตพฺพํ. เจติยํ วนฺทิตฺวา โพธิยงฺคณํ ปตฺเตนาปิ พุทฺธสฺส ภควโต สมฺมุขา วิย นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา โพธิ วนฺทิตพฺพา. โส เอวํ เจติยญฺจ โพธิญฺจ วนฺทิตฺวา ปฏิสามิตฏฺานํ คนฺตฺวา ปฏิสามิตํ ภณฺฑํ หตฺเถน คณฺหนฺโต วิย นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺานํ คเหตฺวา คามสฺส สมีเป กมฺมฏฺานสีเสเนว จีวรํ ปารุปิตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ. อถ นํ มนุสฺสา ทิสฺวา "อยฺโย โน อาคโต"ติ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนสาลาย วา เคเห วา นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ ทตฺวา, ยาว ภตฺตํ น นิฏฺาติ, ตาว ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา ปุรโต นิสีทิตฺวา ปญฺหํ วา ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ วา โสตุกามา โหนฺติ. สเจปิ น กถาเปนฺติ, @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. โสปานมูเล.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๙.

ชนสงฺคหตฺถํ ธมฺมกถา นาม กาตพฺพาเยวาติ อฏฺกถาจริยา วทนฺติ. ธมฺมกถา หิ กมฺมฏฺานวิมุตฺตา นาม นตฺถิ, ตสฺมา กมฺมฏฺานสีเสเนว ธมฺมกถํ กเถตฺวา กมฺมฏฺานสีเสเนว อาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ๑- นิวตฺตมาโนปิ ๒- มนุสฺเสหิ อนุคโตว คามโต นิกฺขมิตฺวา ตตฺถ เต นิวตฺเตตฺวา ๓- มคฺคํ ปฏิปชฺชติ อถ นํ ปุเรตรํ นิกฺขมิตฺวา พหิคาเม กตภตฺตกิจฺจา สามเณรทหรภิกฺขู ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรมสฺส คณฺหนฺติ. โปราณกภิกฺขู กิร น "อมฺหากํ อุปชฺฌาโย อาจริโย"ติ มุขํ โอโลเกตฺวา วตฺตํ กโรนฺติ, สมฺปตฺตปริจฺเฉเทเนว กโรนฺติ. เต ตํ ปุจฺฉนฺติ "ภนฺเต เอเต มนุสฺสา ตุมฺหากํ กึ โหนฺติ มาติปกฺขโต สมฺพนฺธา ปิติปกฺขโต"ติ กึ ทิสฺวา ปุจฺฉถาติ? ตุเมฺหสุ เอเตสํ เปมํ พหุมานนฺติ? อาวุโส ยํ มาตาปิตูหิปิ ทุกฺกรํ, ตํ เอเต อมฺหากํ กโรนฺติ, ปตฺตจีวรํปิ โน เอเตสํ สนฺตกเมว, เอเตสํ อานุภาเวน เนว ภเย ภยํ, น ฉาตเก ฉาตกํ ชาตํ นาม. ๔- เอทิสา นาม อมฺหากํ อุปการิโน นตฺถีติ เตสํ คุเณ กเถนฺโต คจฺฉติ. อยํ วุจฺจติ หรติ น ปจฺจาหรติ. ยสฺส ปน ปเคว วุตฺตปฺปการํ วตฺตปฏิปตฺตึ กโรนฺตสฺส กมฺมชเตโชธาตุ ปชฺชลติ, อนุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, สรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ. ๕- กมฺมฏฺานํ วีถึ น โรหติ, โส ปเคว ปตฺตจีวรมาทาย เวคสาว เจติยํ วนฺทิตฺวา โครูปานํ นิกฺขมนเวลายเมว คามํ ยาคุภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ยาคุํ ลภิตฺวา อาสนสาลํ คนฺตฺวา ปิวติ, อถสฺส ทฺวิตฺติกฺขตฺตุํ อชฺโฌหรณมตฺเตเนว กมฺมชเตโชธาตุ อุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อนุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, ฆฏสเตน นฺหาปิโต ๖- วิย เตโชธาตุปริฬาหนิพฺพานํ ปตฺวา กมฺมฏฺานสีเสน ยาคุํ ปริภุญฺชิตฺวา ปตฺตญฺจ มุขญฺจ โธวิตฺวา อนฺตราภตฺเต กมฺมฏฺานํ มนสิกตฺวา อวเสสฏฺาเน ปิณฺฑาย จริตฺวา กมฺมฏฺานสีเสน อาหารญฺจ ปริภุญฺชิตฺวา ตโต ปฏฺาย โปงฺขานุโปงฺขํ ๗- อุปฏฺหมานํ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อาคจฺฉติ, อยํ วุจฺจติ ปจฺจาหรติ น หรติ. เอทิสา จ ๘- ภิกฺขู ยาคุํ ปิวิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา @เชิงอรรถ: อิ., สี. วตฺวา ฉ.ม.,อิ. นิวตฺติยมาเนหิปิ อิ. นิวาเรตฺวา. @ ฉ.ม.,อิ. ชานาม ก. มุญฺจนฺติ ฉ.ม.,อิ. นฺหาโต @ ก. โปขานุโปขํ ก. เอทิสาว, อิ. เอทิสา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๐.

พุทฺธสาสเน อรหตฺตํ ปตฺตา นาม คณนปถํ วีติวตฺตา. สีหลทีเปเยว เตสุ เตสุ คาเมสุ อาสนสาลาย น ตํ อาสนํ อตฺถิ, ยตฺถ ยาคุํ ปิวิตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตา ภิกฺขู นตฺถีติ. โย ปน ปมาทวิหารี โหติ นิกฺขิตฺตธุโร, กตฺตพฺพวตฺตานิ ๑- ภินฺทิตฺวา ปญฺจวิธเจโตขีลวินิพนฺธจิตฺโต วิหรนฺโต "กมฺมฏฺานํ นาม อตฺถี"ติปิ สญฺ อกตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา อนนุโลมิเกน คิหิสํสคฺเคน สํสฏฺโ จริตฺวา จ ภุญฺชิตฺวา จ ตุจฺโฉ นิกฺขมติ, อยํ วุจฺจติ เนว หรติ น ปจฺจาหรตีติ. โย ปนายํ "หรติ จ ปจฺจาหรติ จา"ติ วุตฺโต, โส คตปจฺจาคติกวตฺตวเสน เวทิตพฺโพ:- อตฺถกามา หิ กุลปุตฺตา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ทสํปิ วีสํปิ ๒- ตึสํปิ จตฺตาลีสํปิ ปญฺาสํปิ สตํปิ เอกโต วสนฺตา กติกวตฺตํ กตฺวา วิหรนฺติ "อาวุโส ตุเมฺห น อิณตฺตา ๓- น ภยตฺตา ๔- น ชีวิกกปฺปกตฺตา ปพฺพชิตา, ทุกฺขา มุญฺจิตุกามา ปเนตฺถ ปพฺพชิตา, ตสฺมา คมเน อุปฺปนฺนกิเลสํ คมเนเยว นิคฺคณฺหถ, ตถา าเน, นิสชฺชาย, สยเน อุปฺปนฺนกิเลสํ สยเนเยว นิคฺคณฺหถา"ติ. เต เอวํ กติกวตฺตํ กตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา อฑฺฒุสภอุสภอฑฺฒคาวุต- คาวุตนฺตเรสุ ปาสาณา โหนฺติ, ตาย สญฺาย กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺตาว คจฺฉนฺติ. สเจ กสฺสจิ คมเน กิเลโส อุปฺปชฺชติ, ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหติ. ตถา อสกฺโกนฺโต ติฏฺติ, อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ ติฏฺติ. โส "อยํ ภิกฺขุ ตุยฺหํ อุปฺปนฺนวิตกฺกํ ชานาติ, อนนุจฺฉวิกํ เต กตนฺ"ติ ๕- อตฺตานํ ปฏิโจเทตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ตตฺเถว อริยภูมึ โอกฺกมติ. ตถา อสกฺโกนฺโต นิสีทติ, อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ นิสีทตีติ โสเยว นโย. อริยภูมึ โอกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ ตํ กิเลสํ วิกฺขมฺเภตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโตว คจฺฉติ, น กมฺมฏฺาน- วิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรติ, อุทฺธรติ เจ, ปฏินิวตฺติตฺวา ปุริมปาเทเยว ๖- เอติ. อาลินฺทกวาสี มหาปุสฺสเทวตฺเถโร ๗- วิย. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. สพฺพวตฺตานิ อิ. วิสตึปิ ม., อิ. น อิณฏฺานภยฏฺานชีวิกา @ปกตา ปพฺพชิตา. ฉ.ม น อิณฏฺฏา น ภยฏฺฏา ฉ.ม.,อิ. เต เอตนฺติ @ ก., สี. ปุริมปฺปเทสํเยว ฉ.ม.,อิ. มหาผุสฺสเทวตฺเถโร

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๑.

โส กิร เอกูนวีสติ วสฺสานิ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโต เอว วิหาสิ, มนุสฺสาปิ สุทํ ๑- อนฺตรามคฺเค กสนฺตา จ วปฺปนฺตา จ มทฺทนฺตา จ กมฺมานิ จ กโรนฺตา เถรํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "อยํ เถโร ปุนปฺปุนํ นิวตฺติตฺวา คจฺฉติ, กึ นุ โข มคฺคมูโฬฺห, อุทาหุ กิญฺจิ ปมุฏฺโ"ติ สมุลฺลปนฺติ. โส ตํ อนาทิยิตฺวา กมฺมฏฺานยุตฺเตเนว จิตฺเตน สมณธมฺมํ กโรนฺโต วีสติวสฺสพฺภนฺตเร อรหตฺตํ ปาปุณิ, ๒- อรหตฺตปฺปตฺตทิวเสเยวสฺส จงฺกมนโกฏิยํ อธิวตฺถา เทวตา องฺคุลีหิ ทีปํ อุชฺชาเลตฺวา อฏฺาสิ. จตฺตาโรปิ มหาราชาโน, สกฺโก จ เทวานมินฺโท, พฺรหฺมา จ สหมฺปติ อุปฏฺานํ อาคมึสุ. ตญฺจ โอภาสํ ทิสฺวา วนวาสี มหาติสฺสตฺเถโร ตํ ทุติยทิวเส ปุจฺฉิ "รตฺติภาเค อายสฺมโต สนฺติเก โอภาโส อโหสิ, กึ โส โอภาโส"ติ. เถโร วิกฺเขปํ กโรนฺโต โอภาโส นาม ทีโปภาโสปิ โหติ มณิโอภาโสปี"ติ เอวมาทิมาห. ตโต ปฏิจฺฉาเทถ ตุเมฺหติ นิพนฺโธ ๓- "อามา"ติ ปฏิชานิตฺวา อาโรเจสิ. กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย จ. โสปิ กิร คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโต ปมํ ตาว "ภควโต มหาปธานํ ปูเชสฺสามี"ติ สตฺตวสฺสานิ านจงฺกมเมว อธิฏฺาสิ. ปุน โสฬสวสฺสานิ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส กมฺมฏฺานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต วิปฺปยุตฺเตน ๔- อุทฺธเฏ ปุน ปฏินิวตฺเตนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา "คาวี นุ, ปพฺพชิโต นู"ติ อาสงฺกนียปฺปเทเส ตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา กจฺฉกนฺตรโต อุทเกน ปตฺตํ โธวิตฺวา อุทกคณฺฑูสํ ๕- กโรติ. กึการณา? "มา เม ภิกฺขํ ทาตุํ วา วนฺทิตุํ วา อาคตมนุสฺเส `ทีฆายุกา โหถา'ติ วจนมตฺเตนาปิ กมฺมฏฺานวิกฺเขโป อโหสี"ติ. "อชฺช ภนฺเต กติมี"ติ ๖- ทิวสํ วา ภิกฺขุคณนํ วา ปญฺหํ วา ปุจฺฉิโต ปน อุทกํ คิลิตฺวา อาโรเจติ. สเจ ทิวสาทิปุจฺฉกา น โหนฺติ, นิกฺขมนเวลายํ คามทฺวาเร นิฏฺุภิตฺวาว ๗- ยาติ. กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตา ปญฺาสภิกฺขู วิย จ. เต กิร อาสาฬฺหปุณฺณมายํ ๘- กติกวตฺตํ อกํสุ "อรหตฺตํ อปฺปตฺวา อญฺมญฺ @เชิงอรรถ: ก.,ม. อทฺทสํสุ ตํ ก. ปาปุณาติ ฉ.ม.,อิ. นิพทฺโธ อิ. วิยุตฺเตน @ ก. อุทกคณฺฑลํ อิ. กตมีติ อิ. นิฏฺุภิตฺวา ฉ.ม. อสาฬฺหิปุณฺณมายํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๒.

นาลปิสฺสามา"ติ. คามญฺจ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตา อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา ปวิสึสุ. ทิวสาทีสุ ปุจฺฉิเตสุ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชึสุ. ตตฺถ มนุสฺสา นิฏฺุภนํ ทิสฺวา ชานึสุ "อชฺเชโก อาคโต, อชฺช เทฺว"ติ. เอวญฺจ จินฺเตสุํ "กึ นุ โข เอเต อเมฺหหิเยว สทฺธึ น สลฺลปนฺติ, อุทาหุ อญฺมญฺปิ. สเจ อญฺมญฺมฺปิ น สลฺลปนฺติ, อทฺธา วิวาทชาตา ภวิสฺสนฺติ, เอถ เน อญฺมญฺ ขมาเปสฺสามา"ติ. สพฺเพปิ วิหารํ คนฺตฺวา ปญฺาสาย ภิกฺขูสุ เทฺวปิ ภิกฺขู เอโกกาเส นาทฺทสึสุ. ตโต โย เตสุ จกฺขุมา ปุริโส, โส อาห "น โภ กลหการกานํ วสโนกาโส อีทิโส โหติ, สุสมฺมฏฺ เจติยงฺคณโพธิยงฺคณํ, สุนิกฺขิตฺตา สมฺมชฺชนิโย, สุปฏฺิตํ ๑- ปานียํ ปริโภชนียนฺ"ติ, เต ตโตว ๒- นิวตฺตา. เตปิ ภิกฺขู อนฺโตเตมาเสเยว อรหตฺตํ ปตฺวา มหาปวารณาย วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสุํ. เอวํ กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย กลมฺพติตฺถวิหารวสฺสุปคตา ภิกฺขู วิย จ กมฺมฏฺานอนุยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา, ยตฺถ สุราโสณฺฑธุตฺตาทโย, กลหการกา, จณฺฑหตฺถิอสฺสาทโย วา นตฺถิ, ตํ วีถึ ปฏิปชฺชติ. ตตฺถ จ ปิณฺฑาย จรมาโน น ตุริตตุริโต วิย ชเวน คจฺฉติ. น หิ ชวนปิณฺฑปาติยธุตงฺคํ ๓- นาม กิญฺจิ อตฺถิ. วิสมภูมิภาคปฺปตฺตํ ปน อุทกสกฏํ วิย นิจฺจโล หุตฺวา คจฺฉติ. อนุฆรํ ปวิฏฺโ จ ทาตุกามํ วา อทาตุกามํ วา สลฺลกฺเขตฺวา ตทนุรูปํ กาลํ อาคเมนฺโต ภิกฺขํ ปฏิลภิตฺวา อาทาย อนฺโตคาเม วา พหิคาเม วา วิหารเมว อาคนฺตฺวา ยถาผาสุเก ปฏิรูเป โอกาเส นิสีทิตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต อาหาเร ปฏิกูลสญฺ อุปฏฺเปตฺวา อกฺขพฺภญฺชนวณเลปนปุตฺตมํสูปมาวเสน ปจฺจเวกฺขนฺโต อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรติ, เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย ฯเปฯ ภุตฺตาวี จ อุทกกิจฺจํ กตฺวา มุหุตฺตํ ภตฺตกิลมถํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา, ยถา ปุเรภตฺตํ, เอวํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ, ปจฺฉิมยามญฺจ กมฺมฏฺานเมว มนสิกโรติ. อยํ วุจฺจติ หรติ จ ปจฺจาหรติ จาติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สุปฏฺปิตํ อิ. ตโต จ, ก. ตโต @ ฉ.ม. ชเวน ปิณฺฑปาติยธุตงฺคํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๓.

อิมํ ๑- ปน หรณปจฺจาหรณสงฺขาตํ คตปจฺจาคติกวตฺตํ ปูเรนฺโต, ยทิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ, ปมวเยเอว อรหตฺตํ ปาปุณาติ. โน เจ ปมวเย ปาปุณาติ, อถ มชฺฌิมวเย. โน เจ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ, อถ มรณสมเย. โน เจ มรณสมเย ปาปุณาติ, อถ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ. ๒- โน เจ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ นิพฺพตฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ. โน เจ ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ, อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิญฺโ วา โหติ เสยฺยถาปิ เถโร พาหิโย ทารุจีริโย, มหาปญฺโ วา เสยฺยถาปิ เถโร สาริปุตฺโต, มหิทฺธิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร มหาโมคฺคลฺลาโน, ธุตงฺคธโร ๓- วา เสยฺยถาปิ เถโร มหากสฺสโป. ทิพฺพจกฺขุโก วา เสยฺยถาปิ เถโร อนุรุทฺโธ. วินยธโร วา เสยฺยถาปิ เถโร อุปาลิ. ธมฺมกถิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร ปุณฺโณ มนฺตาณีปุตฺโต. ๔- อารญฺิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร เรวโต, พหุสฺสุโต วา เสยฺยถาปิ เถโร อานนฺโท, สิกฺขากาโม วา เสยฺยถาปิ เถโร ราหุโล พุทฺธปุตฺโตติ. อิติ อิมสฺมึ จตุกฺเก ยฺวายํ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ, ตสฺส โคจรสมฺปชญฺ สิขาปตฺตํ โหติ. อภิกฺกมาทีสุ ปน อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺ, ตํ เอวํ เวทิตพฺพํ:- อิธ ภิกฺขุ อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา, ยถา อนฺธพาลปุถุชฺชนา อภิกฺกมาทีสุ "อตฺตา อภิกฺกมติ, อตฺตนา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต"ติ วา "อหํ อภิกฺกมามิ, มยา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต"ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ, ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต "อภิกฺกมามี"ติ จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺานา วาโยธาตุ วิญฺตฺตึ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ. ๕- อิติ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสน อยํ กายสมฺมโต อฏฺิสงฺฆาโต อภิกฺกมติ. ตสฺเสวํ อภิกฺกมโต เอเกกปาทุทฺธรเณ ปวีธาตุอาโปธาตูติ เทฺว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา เทฺว อธิมตฺตา โหนฺติ พลวติโย, ตถา อติหรณวีติหรเณสุ. โวสฺสชฺชเน เตโชธาตุ วาโยธาตูติ เทฺว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา เทฺว อธิมตฺตา โหนฺติ ๖- พลวติโย, ตถา สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุมฺภเณสุ. ตตฺถ อุทฺธรเณ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา อติหรณํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. อิทํ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ @ ฉ.ม. ธุตวาโท, สี. ธุตวาที, อิ. ธุตวา ก. มนฺตานีปุตฺโต @ ก. อุปฺปชฺชตีติ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๔.

น ปาปุณนฺติ, ตถา อติหรเณ ปวตฺตา วีติหรณํ, วีติหรเณ ปวตฺตา โวสฺสชฺชนํ, โวสฺสชฺชเน ปวตฺตา สนฺนิกฺเขปนํ, สนฺนิกฺเขปเน ปวตฺตา สนฺนิรุมฺภณํ น ปาปุณนฺติ. ตตฺถ ตตฺเถว ปพฺพํ ปพฺพํ สนฺธิ สนฺธิ โอธิ โอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตติลานิ วิย ตฏตฏายนฺตา ๑- ภิชฺชนฺติ. ตตฺถ โก เอโก อภิกฺกมติ, กสฺส วา เอกสฺส อภิกฺกมนํ. ปรมตฺถโต หิ ธาตูนํเยว คมนํ, ธาตูนํเยว านํ, ธาตูนํเยว นิสชฺชนํ, ธาตูนํเยว สยนํ. ตสฺมึ ตสฺมึ หิ โกฏฺาเส สทฺธึ รูเปน อญฺ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ อญฺ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ อวีจิมนุสมฺพนฺโธ นทีโสโตว วตฺตตีติ. เอวํ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺ นามาติ. นิฏฺิโต "อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตี"ติ ปทสฺส อตฺโถ. อาโลกิเต วิโลกิเตติ เอตฺถ ปน อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํ. วิโลกิตํ นาม อนุทิสาเปกฺขนํ. อญฺานิปิ เหฏฺา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนวเสน โอโลกิตอุลฺโลกิตวิโลกิตานิ นาม โหนฺติ, ตานิ อิธ น คหิตานิ. สารุปฺปวเสน ปน อิมาเนว เทฺว คหิตานิ, อิติ ๒- อิมินา วา มุเขน สพฺพานิปิ ตานิ คหิตาเนวาติ. ตตฺถ "อาโลเกสฺสามี"ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อโนโลเกตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหณํ สาตฺถกสมฺปชญฺ, ตํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ กายสกฺขึ กตฺวา เวทิตพฺพํ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา "สเจ ภิกฺขเว นนฺทสฺส ปุรตฺถิมา ทิสา อาโลเกตพฺพา โหติ, สพฺพํ เจตโส ๓- สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท ปุรตฺถิมทิสํ อาโลเกติ `เอวมฺเม ปุรตฺถิมทิสํ อาโลกยโต น อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสวิสฺสนฺตี'ติ ๔- อิติ สาตฺถกสมฺปชาโน โหติ. สเจ ภิกฺขเว นนฺทสฺส ปจฺฉิมา ทิสา ฯเปฯ อุตฺตรา ทิสา ฯเปฯ ทกฺขิณา ทิสา ฯเปฯ อุทฺธํ ฯเปฯ อโธ ฯเปฯ อนุทิสา อนุวิโลเกตพฺพา โหนฺติ, สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท อนุทิสํ อนุวิโลเกติ "เอวมฺเม อนุสทิสํ อนุวิโลกยโต น อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสวิสฺสนฺตี'ติ, อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหตี"ติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปฏปฏายนฺตา ฉ.ม., อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ @ อิ. สพฺพเจตโส, ฉ.ม. สพฺพํ เจตสา เอวมุปริปิ ก. อนวาสฺสเวยฺยุนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๕.

อปิจ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตเจติยทสฺสนาทิวเสเนว สาตฺถกตา จ สปฺปายตา จ เวทิตพฺพา, กมฺมฏฺานสฺส ปน อวิชหนเมว โคจรสมฺปชญฺ. ตสฺมา เอตฺถ ขนฺธธาตุอายตนกมฺมฏฺานิเกหิ อตฺตโน กมฺมฏฺานวเสเนว, กสิณาทิกมฺมฏฺานิเกหิ วา ปน กมฺมฏฺานสีเสเนว อาโลกนวิโลกนํ กาตพฺพํ. อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม อาโลเกตา วา วิโลเกตา วา นตฺถิ, "อาโลเกสฺสามี"ติ จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเต ๑- เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุ วิญฺตฺตึ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ. อิติ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสเนว เหฏฺิมํ อกฺขิทลํ อโธ สีทติ, อุปริมํ อุทฺธํ สงฺเฆติ. โกจิ ยนฺตเกน วิจรนฺโต นาม นตฺถิ, ตโต จกฺขุวิญฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาเธนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ เอวํ ปชานนํ ปเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ นาม. อปิจ มูลปริญฺาอาคนฺตุกตาวกาลิกภาววเสนเปตฺถ ๒- อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. มูลปริญฺาวเสน ตาว ภวงฺคาวชฺชนญฺเจว ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนํ ชวนํ ภวติ สตฺตมํ. ตตฺถ ภวงฺคํ อุปปตฺติภวสฺส องฺคกิจฺจํ สาธยมานํ ปวตฺตติ, ตํ อาวฏฺเฏตฺวา กิริยามโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา, ตํนิโรธา จกฺขุวิญฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาธยมานํ, ตํนิโรธา วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ สาธยมานา, ตํนิโรธา วิปากมโนวิญฺาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา, ตํนิโรธา กิริยามโนวิญฺาณธาตุ โวฏฺพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา, ตํนิโรธา สตฺตกฺขตฺตุํ ชวนํ ชวติ. ตตฺถ ปมชวเนปิ "อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส"ติ รชฺชนทุสฺสนมุฬฺหนวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ น โหติ. ทุติยชวเนปิ ฯเปฯ สตฺตมชวเนปิ. เอเตสุ ปน ยุทฺธมณฺฑเล โยเธสุ วิย เหฏฺุปริยวเสน ภิชฺชิตฺวา ปติเตสุ "อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส"ติ รชฺชนาทิวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ นาม โหติ. เอวํ ตาเวตฺถ มูลปริญฺาวเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. จกฺขุทฺวาเร ปน รูเป อาปาถมาคเต ภวงฺคจลนโต อุทฺธํ สกกิจฺจนิปฺผาทนวเสน อาวชฺชนาทีสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธสุ อวสาเน ชวนํ อุปฺปชฺชติ, @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. อุปฺปชฺชมาเน. ก.....วเสน ปเนตฺถ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๖.

ตํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนานํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาคนฺตุกปุริโส วิย โหติ. ตสฺส ยถา ปรเคเห กิญฺจิ ยาจิตุํ ปวิฏฺสฺส อาคนฺตุกปุริสสฺส เคหสามิเกสุปิ ตุณฺหีมาสิเนสุ อาณากรณํ น ยุตฺตํ, เอวํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาวชฺชนาทีสุปิ อรชฺชนฺเตสุ, อทุสฺสนฺเตสุ, อมุยฺหนฺเตสุ จ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนํ อยุตฺตนฺติ เอวํ อาคนฺตุกภาววเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. ยานิ ปเนตานิ จกฺขุทฺวาเร โวฏฺพฺพนปริโยสานานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ, อญฺมญฺ น ปสฺสนฺตีติ อิตรานิ ๑- ตาวกาลิกานิ โหนฺติ. ตตฺถ ยถา เอกสฺมึ ฆเร สพฺเพสุ มานุสเกสุ มเตสุ อวเสสสฺส เอกสฺส ตํขณญฺเว มรณธมฺมสฺส น ยุตฺตา นจฺจคีตาทีสุ อภิรติ นาม, เอวเมว เอกทฺวาเร สสมฺปยุตฺเตสุ อาวชฺชนาทีสุ ตตฺถ ตตฺเถว มเตสุ อวเสสสฺส ตํขณญฺเว มรณธมฺมสฺส ชวนสฺสาปิ รชฺชน- ทุสฺสนมุยฺหนวเสเนว อภิรติ นาม น ยุตฺตาติ เอวํ ตาวกาลิกภาววเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อปิจ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนเปตํ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ หิ จกฺขุ เจว รูปา จ รูปกฺขนฺโข, ทสฺสนํ วิญฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺา สญฺากฺขนฺโธ, ผสฺสาทิกา สงฺขารกฺขนฺโธ. เอวเมเตสํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ. ตถา จกฺขุ จกฺขฺวายตนํ, รูปํ รูปายตนํ, ทสฺสนํ มนายตนํ, เวทนาทโย สมฺปยุตฺตธมฺมา ธมฺมายตนํ. เอวเมเตสํ จตุนฺนํ อายตนานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ. ตถา จกฺขุ จกฺขุธาตุ, รูปํ รูปธาตุ, ทสฺสนํ จกฺขุวิญฺาณธาตุ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโย ธมฺมา ธมฺมธาตุ. เอวเมตาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ สมวาเย อาโลกวิโลกนํ ปญฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ. ตถา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, อาวชฺชนํ อนนฺตรสมนนฺตรอุปนิสฺสยนตฺถิวิคตปจฺจโย, อาโลโก อุปนิสฺสยปจฺจโย, เวทนาทโย @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อิตฺตรานิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๗.

สหชาตปจฺจโย. ๑- เอวเมเตสํ ปจฺจยานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกตีติ เอวเมตฺถ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนปิ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. สมฺมิญฺชิเต ๒- ปสาริเตติ ปพฺพานํ ๓- สมฺมิญฺชนปสารเณ. ตตฺถ จิตฺตวเสเนว สมฺมิญฺชนปสารณํ อกตฺวา หตฺถปาทานํ สมฺมิญฺชนปสารณปจฺจยา อตฺถานตฺถํ ปริคฺคณฺหิตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหณํ สาตฺถกสมฺปชญฺ. ตตฺถ หตฺถปาเท อติจิรํ สมฺมิญฺเชตฺวา ๔- วา ปสาเรตฺวา วา ิตสฺส ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคตํ น ลภติ, กมฺมฏฺานํ ปริปตติ, วิเสสํ นาธิคจฺฉติ. กาเล สมฺมิญฺเชนฺตสฺส กาเล ปสาเรนฺตสฺส ปน ตา เวทนา นุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺานํ นิปฺผาตึ ๕- คจฺฉติ, วิเสสมธิคจฺฉตีติ เอวํ อตฺถานตฺถปริคฺคณฺหณํ เวทิตพฺพํ. อตฺเถ ปน สติปิ สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคณฺหิตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหณํ สปฺปายสปฺปชญฺ. ตตฺรายํ นโย:- มหาเจติยงฺคเณ กิร ทหรภิกฺขู สชฺฌายํ คณฺหนฺติ, เตสํ ปิฏฺิปสฺเสสุ ทหรภิกฺขุนิโย ธมฺมํ สุณนฺติ. ตเตฺรโก ทหโร หตฺถํ ปสาเรนฺโต กายสํสคฺคํ ปตฺวา เตเนว การเณน คิหี ชาโต. อปโร ภิกฺขุ ปาทํ ปสาเรนฺโต อคฺคิมฺหิ ปสาเรสิ, อฏฺึ อาหจฺจ ปาโท ฌายิ. อปโร วมฺมิเก ปสาเรสิ, โส อาสีวิเสน ทฏฺโ. อปโร จีวรกุฏิทณฺฑเก ปสาเรสิ, ตํ มณิสปฺโป ฑํสิ. ตสฺมา เอวรูเป อสปฺปาเย อปสาเรตฺวา สปฺปาเย ปสาเรตพฺพํ. อิทเมตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺ. โคจรสมฺปชญฺ ปน มหาเถรวตฺถุนา ทีเปตพฺพํ:- มหาเถโร กิร ทิวาฏฺาเน นิสินฺโน อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธึ กถยมาโน สหสา หตฺถํ สมฺมิญฺเชตฺวา ๖- ปุน ยถาฏฺาเน เปตฺวา สณิกํ สมฺมิญฺเชสิ, ตํ อนฺเตวาสิกา ปุจฺฉึสุ "กสฺมา ภนฺเต สหสา หตฺถํ สมฺมิญฺเชตฺวา ปุน ยถาฏฺาเน เปตฺวา สณิกํ สมฺมิญฺชยิตฺถา"ติ. ยโต @เชิงอรรถ: ก. สหชาตาทิปจฺจโย. ฉ.ม. สมิญฺชิเต, เอวมุปริปิ. @ ม., อิ. สพฺพานํ หตฺถปาทานํ. ฉ.ม., อิ. สมิญฺเชตฺวา. @ ฉ.ม., อิ. ผาตึ. ฉ.ม. สมิญฺเชตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๘.

ปฏฺายาหํ อาวุโส กมฺมฏฺานํ มนสิกาตุํ อารทฺโธ, น เม กมฺมฏฺานํ มุญฺจิตฺวา อตฺโถ สมฺมิญฺชิตปุพฺโพ, อิทานิ ปน เม ตุเมฺหหิ สทฺธึ กถยมาเนน กมฺมฏฺานํ มุญฺจิตฺวา สมฺมิญฺชิโต. ตสฺมา ปุน ยถาฏฺาเน เปตฺวา สมฺมิญฺเชสินฺติ. สาธุ ภนฺเต ภิกฺขุนา นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพนฺติ. เอวเมตฺถาปิ กมฺมฏฺานาวิชหนเมว โคจรสมฺปชญฺนฺติ เวทิตพฺพํ. อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ สมฺมิญฺชิโต วา ปสาริโต วา นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรน ปน สุตฺตากฑฺฒนวเสน ทารุยนฺตสฺส หตฺถปาทจลนํ ๑- วิย สมฺมิญฺชนปสารณํ โหตีติ เอวํ ปริชานนํ ปเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺนฺติ เวทิตพฺพํ. สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน, ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน ๒- ปริโภโค ธารณํ นาม. ตตฺถ สงฺฆาฏิจีวรธารเณ ตาว นิวาเสตฺวา วา ปารุปิตฺวา วา ปิณฺฑาย จรโต อามิสลาโภ "สีตสฺส ปฏิฆาตายา"ติ อาทินา นเยน ภควตา วุตฺตปฺปกาโรเยว อตฺโถ อตฺโถ นาม. ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อุณฺหปกติกสฺส ปน ทุพฺพลสฺส จ จีวรํ สุขุมํ สปฺปายํ, สีตาลุกสฺส ฆนํ ทุปฏํ. วิปรีตํ อสปฺปายํ. ยสฺส กสฺสจิ ชิณฺณํ อสปฺปายเมว, อคฺคฬาทิทาเนน หิสฺส ตํ ปลิโพธกรํ โหติ. ตถา ปฏทุกูลาทิเภทํ ๓- โลภนียจีวรํ. ตาทิสํ หิ อรญฺเ เอกกสฺส นิวาสนฺตรายกรํ, ชีวิตนฺตรายกรญฺจาปิ โหติ. นิปฺปริยาเยน ปน ยํ นิมิตฺตกมฺมาทิมิจฺฉาชีววเสน อุปฺปนฺนํ, ยญฺจสฺส เสวมานสฺส อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ อสปฺปายํ. วิปรีตํ สปฺปายํ. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺ กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว จ โคจรสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ จีวรํ ปารุปนฺโต นาม นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน จีวรปารุปนํ โหติ. ตตฺถ จีวรํปิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ลฬนํ ม. ภิกฺขาคหณาทิวเสน, @ ฉ.ม. ปฏฺฏุณฺณทุกูลาทิเภทํ, สี. ปฏฺฏทุกูลาทิเภทํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๙.

อเจตนํ, กาโยปิ อเจตโน. จีวรํ น ชานาติ "มยา กาโย ปารุปิโต"ติ. กาโยปิ น ชานาติ "อหํ จีวเรน ปารุปิโต"ติ. ธาตุโยว ธาตุสมูหํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ ปฏปิโลติกาย โปตฺถกรูปปฏิจฺฉาทเน วิย. ตสฺมา เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ, น อสุนฺทรํ ลภิตฺวา โทมนสฺสํ. นาควมฺมิกเจติยรุกฺขาทีสุ หิ เกจิ มาลาคนฺธธูปวตฺถาทีหิ ๑- สกฺการํ กโรนฺติ, เกจิ คูถมุตฺตกทฺทมทณฺฑสตฺถปฺปหาราทีหิ อสกฺการํ. น เตหิ วมฺมิกรุกฺขาทโย โสมนสฺสํ วา โทมนสฺสํ วา กโรนฺติ, เอวเมว เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ, นาสุนฺทรํ ลภิตฺวา โทมนสฺสนฺติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. ปตฺตธารเณปิ ปตฺตํ สหสาว อคฺคเหตฺวา "อิมํ คเหตฺวา ปิณฺฑาย จรมาโน ภิกฺขํ ลภิสฺสามี"ติ เอวํ ปตฺตคฺคหณปจฺจยา ปฏิลภิตพฺพอตฺถวเสน สาตฺถกสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. กิสสฺส ทุพฺพลสรีรสฺส ๒- ปน ครุปตฺโต อสปฺปาโย, ยสฺส กสฺสจิ จตุปญฺจคณฺฑิกาหโต ทุพฺพิโสธนีโย อสปฺปาโยว. ทุทฺโธตปตฺโตปิ น วฏฺฏติ, ตํ โธวนฺตสฺเสว จสฺส ปลิโพโธ โหติ. มณิวณฺณปตฺโต ปน โลภนีโย จีวเร วุตฺตนเยเนว อสปฺปาโย, นิมิตฺตกมฺมาทิวเสเนว ลทฺโธ ปน ยญฺจสฺส เสวมานสฺส อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อยํ เอกนฺตอสปฺปาโยว. วิปรีโต สปฺปาโย. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺ. กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว โคจรสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ปตฺตํ คณฺหนฺโต นตฺถิ, วุตฺตปฺปการ- จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน ปตฺตคฺคหณํ นาม โหติ. ตตฺถ ปตฺโตปิ อเจตโน, หตฺถาปิ อเจตนา. ปตฺโต น ชานาติ "อหํ หตฺเถหิ คหิโต"ติ. หตฺถาปิ น ชานนฺติ "ปตฺโต อเมฺหหิ คหิโต"ติ. ธาตุโยว ธาตุสมูหํ คณฺหนฺติ สณฺฑาเสน อคฺคิวณฺณปตฺตคฺคหเณ วิยาติ. เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺก อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. มาลาคนฺธธูมวตฺถาทีหิ ฉ.ม. กิสทุพฺพลสรีรสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๐.

อปิจ ยถา ฉินฺนหตฺถปาเท วณมุเขหิ ปคฺฆริตปุพฺพโลหิตกิมิกุเล นีลมกฺขิกสมฺปริกิณฺเณ อนาถสาลายํ นิปนฺเน ๑- อนาถมนุสุเส ทิสฺวา, เย ทยาลุกา ปุริสา, เต เตสํ วณมตฺตโจฬกานิ ๒- เจว กปาลาทีหิ จ เภสชฺชานิ อุปนาเมนฺติ. ตตฺถ โจฬกานิปิ เกสญฺจิ สณฺหานิ เกสญฺจิ ถูลานิ ปาปุณนฺติ, เภสชฺชกปาลกานิปิ เกสญฺจิ สุสณฺานานิ เกสญฺจิ ทุสณฺานานิ ปาปุณนฺติ, น เต ตตฺถ สุมนา วา ทุมฺมนา วา โหนฺติ. วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนว หิ โจฬเกน เภสชฺชปฏิคฺคหิตมตฺเตเนว จ กปาลเกน เตสํ อตฺโถ. เอวเมว โย ปน ภิกฺขุ ๓- วณโจฬกํ วิย จีวรํ เภสชฺชกปาลกํ วิย จ ปตฺตํ, กปาเล เภสชฺชมิว จ ปตฺเต ลทฺธํ ภิกฺขํ สลฺลกฺเขติ, อยํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ อสมฺโมหสมฺปชญฺเน อุตฺตมสมฺปชานการีติ เวทิตพฺโพ. อสิตาทีสุ อสิเตติ ปิณฺฑปาตโภชเน. ปีเตติ ยาคุอาทิปาเน. ขายิเตติ ปิฏฺขชฺชกาทิขาทเน. สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายเน. ตตฺถ "เนว ทวายา"ติ อาทินา นเยน วุตฺโต อฏฺวิโธปิ อตฺโถ อตฺโถ นาม. ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. ลูขปณีตติตฺตมธุรอาทีสุ ปน เยน โภชเนน ยสฺส ผาสุ น โหติ, ตํ ตสฺส อสปฺปายํ. ยํ ปน นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ปฏิลทฺธํ, ยญฺจสฺส ภุญฺชโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ เอกนฺตอสปฺปายเมว. วิปรีตํ สปฺปายํ. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺ, กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว จ โคจรสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ภุญฺชโก นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยา- วาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปตฺตปฏิคฺคหณํ นาม โหติ. จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว หตฺถสฺส ปตฺเต โอตารณํ นาม โหติ. จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปกรณํ, อาโลปอุทฺธรณํ, ๔- มุขวิวรณญฺจ โหติ, น โกจิ กุญฺจิกาย, ยนฺตเกน วา หนุกฏฺีนิ วิวรติ. จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว จ อาโลปสฺส มุเข ปนํ, @เชิงอรรถ: สี. นิสินฺเน ก. วณปฏโจลกานิ, สี. วณปฏโจฬกานิ @ ฉ.ม. โย ภิกฺขุ, อิ. โส ภิกฺขุ. ฉ.ม. อาโลปอุทฺธารณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๑.

อุปริทนฺตานํ มุสลกิจฺจสาธนํ, เหฏฺาทนฺตานํ ๑- อุทุกฺขลกิจฺจสาธนํ, ชิวฺหาย หตฺถกิจฺจสาธนญฺจ โหติ. อิติ ตตฺถ อคฺคชิวฺหาย ตนุกเขโฬ มูลชิวฺหาย พหลเขโฬ มกฺเขติ. ตํ เหฏฺาทนฺตอุทุกฺขเล ชิวฺหาหตฺถปริวตฺติตํ ๒- เขโฬทเกน เตมิตํ อุปริทนฺตมุสลสญฺจุณฺณิตํ. โกจิ กฏจฺฉุนา วา ทพฺพิยา วา อนฺโตปเวเสนฺโต นาม นตฺถิ, วาโยธาตุยาว ปวิสติ. ปวิฏฺ ปวิฏฺ โกจิ ปลาลสนฺถรํ ๓- กตฺวา ธาเรนฺโต นาม นตฺถิ, วาโยธาตุ วเสเนว ติฏฺติ. ิตํ ิตํ โกจิ อุทฺธนํ กตฺวา อคฺคึ ชาเลตฺวา ปจนฺโต นาม นตฺถิ, เตโชธาตุยาว ปจฺจติ. ๔- ปกฺกํ ปกฺกํ โกจิ ทณฺฑเกน วา ยฏฺิยา วา พหิ นีหารโก นาม นตฺถิ, วาโยธาตุเยว นีหรติ. อิติ วาโยธาตุ อติหรติ จ วีติหรติ จ ธาเรติ จ ปริวตฺเตติ จ สญฺจุณฺเณติ จ วิโสเสติ จ นีหรติ จ. ปวีธาตุ ธาเรติ จ ปริวตฺเตติ จ สญฺจุณฺเณติ จ วิโสเสติ จ. อาโปธาตุ สิเนเหติ จ อลฺลตฺตญฺจ อนุปาเลติ. เตโขธาตุ อนฺโต ปวิฏฺ ปริปาเจติ. อากาสธาตุ อญฺชโส โหติ. วิญฺาณธาตุ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคมนฺวาย อาภุชตีติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อปิจ คมนโต ปริเยสนโต ปริโภคโต อาสยโต นิธานโต อปริปกฺกโต ปริปกฺกโต ผลโต นิสฺสนฺทโต จ สมฺมกฺขณโตติ เอวํ ทสวิธปฏิกูลภาวปจฺจเวกฺขณโต- เปตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. วิตฺถารกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค อาหารปฏิกูลสญฺานิทฺเทสโต คเหตพฺพา. อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณ. ตตฺถ ปตฺตกาเล อุจฺจารปสฺสาวํ อกโรนฺตสฺส สกลสรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ, อกฺขีนิ ภมนฺติ, จิตฺตํ น เอกคฺคํ โหติ, อญฺเ จ โรคา อุปฺปชฺชนฺติ. กโรนฺตสฺส ปน สพฺพนฺตํ น โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. อฏฺาเน อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺตสฺส ปน อาปตฺติ โหติ, อยโส วฑฺฒติ, ชีวิตนฺตราโย โหติ, ปฏิรูปฏฺาเน กโรนฺตสฺส สพฺพนฺตํ น โหตีติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เหฏฺิมทนฺตานํ ฉ.ม.... ปริวตฺตกํ @ ฉ.ม. ปลาลสนฺถารํ ม. ปจติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๒.

อิทเมตฺถ สปฺปายํ. ตสฺส วเสน สปฺปายสมฺปชญฺ, กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว โคจรสมฺปญฺ เวทิตพฺพํ. อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ กโรนฺโต นตฺถิ, จิตฺตกิริยาวาโยธาตุ วิปฺผาเรเนว ปน อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ โหติ. ยถา วา ปน ปกฺเก คณฺเฑ คณฺฑเภเทน ปุพฺพโลหิตํ อกามตาย นิกฺขมติ. ยถา จ อติภริตา ๑- อุทกภาชนา อุทกภาชนา อุทกํ อกามตาย นิกฺขมติ. เอวํ ปกฺกาสยมุตฺตวตฺถีสุ สนฺนิจิตา อุจฺจารปสฺสาวา วายุเวคสมุปฺปีฬิตา อกามตายปิ นิกฺขมนฺติ. โส ปนายํ เอวํ นิกฺขมนฺโต อุจฺจารปสฺสาโว เนว ตสฺส ภิกฺขุโน อตฺตโน โหติ น ปรสฺส, เกวลํ สรีรนิสฺสนฺโทว โหติ. ยถา กึ? ยถา อุทกตุมฺพโต ปุราณอุทกํ ฉฑฺเฑนฺตสฺส เนว ตํ อตฺตโน โหติ น ปเรสํ, เกวลํ ปฏิชคฺคนมตฺตเมว โหติ. เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสน เอตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. คตาทีสุ คเตติ คมเน. ิเตติ าเน. นิสินฺเนติ นิสชฺชายํ. สุตฺเตติ สยเน. ชาคริเตติ ชาครเณ. ภาสิเตติ กถเน. ตุณฺหีภาเวติ อกถเน. "คจฺฉนฺโต วา คจฺฉามีติ ปชานาติ, ิโต วา ิโตมฺหีติ ปชานาติ, นิสินฺโน วา นิสินฺโนมฺหีติ ปชานาติ, สยาโน วา สยาโนมฺหีติ ปชาชนาตี"ติ อิมสฺมึ หิ สุตฺเต ๒- อทฺธานอิริยาปถา กถิตา, "อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺมิญฺชิเต ปสาริเต"ติ อิมสฺมึ มชฺฌิมา, "คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต"ติ อิธ ปน ขุทฺทกจุณฺณิยอิริยาปถา กถิตา. ตสฺมา เตสุปิ วุตฺตนเยเนว สมฺปชานการิตา เวทิตพฺพา. ติปิฏกมหาสิวตฺเถโร ปนาห:- โย จิรํ คนฺตฺวา วา จงฺกมิตฺวา วา อปรภาเค ิโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "จงฺกมนกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ คเต สมฺปชานการี นาม. โย สชฺฌายํ กโรนฺโต ปญฺหํ วา วิสฺสชฺเชนฺโต กมฺมฏฺานํ วา มนสิกโรนฺโต จิรํ ตฺวา อปรภาเค นิสินฺโน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ิตกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ ิเต สมฺปชานการี นาม. @เชิงอรรถ: ม. อภิภริตาย. ที.ม. ๑๐/๓๗๕/๒๔๙ มหาสติปฏฺานสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๓.

โย สชฺฌายาทิกรณวเสเนว จิรํ นิสีทิตฺวา อปรภาเค อุฏฺาย อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "นิสินฺนกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ นิสินฺเน สมฺปชานการี นาม. โย ปน นิปนฺนโก, สชฺฌายํ วา กโรนฺโต กมฺมฏฺานํ วา มนสิกโรนฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิตฺวา อปรภาเค อุฏฺาย อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "สยนกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ, อยํ สุตฺเต ชาคริเต จ สมฺปชานการี นาม. กิริยมยจิตฺตานํ หิ อปฺปวตฺตํ สุตฺตํ นาม, ปวตฺตํ ชาคริตํ นาม. โย ปน ภาสมาโน "อยํ สทฺโท นาม โอฏฺเ จ ปฏิจฺจ ทนฺเต จ ปฏิจฺจ ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ ตาลุญฺจ ปฏิจฺจ จิตฺตสฺส จ ตทนุรูปํ ปโยคํ ปฏิจฺจ ชายตี"ติ สโต สมฺปชาโน จ ภาสติ. จิรํ วา ปน กาลํ สชฺฌายํ วา กตฺวา ธมฺมํ วา กเถตฺวา กมฺมฏฺานํ วา ปวตฺเตตฺวา ปญฺหํ วา วิสฺสชฺเชตฺวา อปรภาเค ตุณฺหีภูโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ภาสิตกาเล อุปฺปนฺนา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ. อยํ ภาสิเต สมฺปชานการี นาม. โย ตุณฺหีภูโต จิรํ ธมฺมํ วา กมฺมฏฺานํ วา มนสิกตฺวา อปรภาเค อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ตุณฺหีภูตกาเล ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา เอตฺเถว นิรุทฺธา"ติ. อุปาทายรูปปฺปวตฺติยํ หิ สติ ภาสติ นาม, อสติ ตุณฺหี ภวติ นามาติ. อยํ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นาม. ตยิทํ มหาสิวตฺเถเรน วุตฺตํ อสมฺโมหธุรํ มหาสติปฏฺานสุตฺเต ๑- อธิปฺเปตํ. อิมสฺมึ ปน สามญฺผเล สพฺพํปิ จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺ ลพฺภติ. ตสฺมา วุตฺตนเยเนว เจตฺถ, จตุนฺนํ สมฺปชญฺานํ วเสน สมฺปชานการิตา เวทิตพฺพา. สมฺปชานการีติ จ สพฺพปเทสุ สติสมฺปยุตฺตสฺเสว สมฺปชญฺสฺส วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "สติสมฺปชญฺเน สมนฺนาคโต"ติ เอตสฺส หิ ปทสฺส อยํ วิตฺถาโร. วิภงฺคปฺปกรเณ ปน "สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมตี"ติ ๒- เอวํ เอตานิ ปทานิ วิภตฺตาเนว. เอวํ โข มหาราชาติ เอวํ สติสมฺปยุตฺตสฺส สมฺปชญฺสฺส วเสน อภิกฺกมาทีนิ ปวตฺเตนฺโต สติสมฺปชญฺเน สมนฺนาคโต นาม โหตีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ที. มหา. ๑๐/๓๗๒/๒๔๘ ม.มู. ๑๒/๑๐๕/๗๗ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๕๒๓/๓๐๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๔.

สนฺโตสกถา [๒๑๕] อิธ มหาราช ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหตีติ เอตถ สนฺตุฏฺโติ อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต. โส ปเนส สนฺโตโส ทฺวาทสวิโธ โหติ. เสยฺยถีทํ? จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารูปฺปสนฺโตโสติ ติวิโธ. เอวํ ปิณฺฑปาตาทีสุ. ตสฺสายํ ปเภทวณฺณนา. อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ลภติ สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ วา. โส เตเนว ยาเปติ อญฺ น ปฏฺเติ, ๑- ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ. อยมสฺส จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส. อถ จ ปน ปกติทุพฺพโล วา โหติ, อาพาธาภิภูโต วา ชราภิภูโต ๒- วา ครุจีวรํ ปารุปนฺโต กิมลติ. โส สภาเคน ภิกฺขุนา สทฺธึ ตํ ปริวตฺเตตฺวา ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส จีวเร ยถาพลสนฺโตโส. อปโร ปณีตปจฺจยลาภี โหติ. โส ปตฺตจีวราทีนํ ๓- อญฺตรํ มหคฺฆปตฺตจีวรํ ๔- พหูนิ วา ปน ปตฺตจีวรานิ ๕- ลภิตฺวา "อิทํ เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ, อิทํ พหุสุสฺตานํ อนุรูปํ, อิทํ คิลานานํ, อิทํ อปฺปลาภีนํ โหตู"ติ ทตฺวา เตสํ ปุราณจีวรํ คเหตฺวา ๖- วา สงฺการกูฏาทิโต วา ปน อนนฺตกานิ ๗- อุจฺจินิตฺวา เตหิ สงฺฆาฏึ กตฺวา ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ, อยมสฺส จีวเร ยถาสารุปฺปสนฺโตโส. อิธ ปน ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว ยาเปติ, อญฺ น ปฏฺเติ, ๘- ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ. อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาลาภสนฺโตโส. โย ปน อตฺตโน ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา ปิณฺฑปาตํ ลภติ, เยนสฺส ปริภุตฺเตน อผาสุ โหติ, โส สภาคสฺส ภิกฺขุโน ตํ ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต สปฺปายโภชนํ ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาพลสนฺโตโส. อปโร พหุํ ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ลภติ. โส ตํ จีวรํ วิย เถรจิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภคิลานานํ ทตฺวา เตสํ วา อวเสสกํ ๙- คเหตฺวา ปิณฺฑาย ๙- วา จริตฺวา, มิสฺสกาหารํ ภุญฺชนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาสารุปฺปสนฺโตโส. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปตฺเถติ. ฉ.ม. อาพาธชราภิภูโต วา ฉ.ม. ปฏฺฏจีวราทีนํ @ ฉ.ม. มหคฺฆจีวรํ ฉ.ม. จีวรานิ. ฉ.ม. "คเหตฺวา"น ทิสฺสติ @ ฉ.ม. อนฺตกานิ ฉ.ม. ปตฺเถติ ๙-๙ ฉ.ม.,อิ. เตสํ วา เสสกํ ปิณฺฑาย.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๕.

อิธ ปน ภิกฺขุ เสนาสนํ ลภติ มนาปํ วา อมนาปํ วา, โส เตน เนว โสมนสฺสํ น โทมนสฺสํ อุปฺปาเทติ, อนฺตมโส ติณสนฺถารเก นาปิ ยถาลทฺเธเนว ตุสฺสติ. อยมสฺส เสนาสเน ยถาลาภสนฺโตโส. โย ปน อตฺตโน ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา เสนาสนํ ลภติ, ยตฺถสฺส วสโต อผาสุ โหติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส สนฺตเก สปฺปายเสนาสเน วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส เสนาสเน ยถาพลสนฺโตโส. อปโร มหาปุญฺโ เลณมณฺฑปกูฏาคาราทีนิ พหูนิ ปณีตเสนาสนานิ ลภติ. โส ตานิ จีวรํ วิย เถรจิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภคิลานานํ ทตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส. โย หิ ๑- "อุกฺกฏฺเสนาสนํ ๒- นาม ปมาทฏฺานํ, ตตฺถ นิสินฺนสฺส ถีนมิทฺธํ โอกฺกมติ, นิทฺทาภิภูตสฺส ปุน ปฏิพุชฺฌโต กามวิตกฺกา ๓- ปาตุภวนฺตี"ติ ปฏิสญฺจิกฺขิตฺวา ตาทิสํ เสนาสนํ ปตฺตํปิ น สมฺปฏิจฺฉติ. โส ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อพฺโภกาสรุกฺขมูลาทีสุ วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยํปิ เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส. อิธ ปน ภิกฺขุ เภสชฺชํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส ยํ ยํ ลภติ, เตน เตเนว ตุสฺสติ, อญฺ น ปฏฺเติ, ๔- ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ. อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาลาภสนฺโตโส. โย ปน เตเลน อตฺถิโก ผาณิตํ ลภติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต เตลํ คเหตฺวา, อญฺเทว วา ปริเยสิตฺวา เภสชฺชํ ลภนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาพลสนฺโตโส. อปโร มหาปุญฺโ พหุํ เตลมธุผาณิตาทิปณีตเภสชฺชํ ลภติ. โส ตํ จีวรํ วิย เถรจิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภคิลานานํ ทตฺวา เตสํ อาภเตน เยน เกนจิ ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. โย ปน เอกสฺมึ ภาชเน โคมุตฺตหรีตกํ ๕- เปตฺวา เอกสฺมึ จตุมธุรํ "คณฺหาหิ ภนฺเต ยทิจฺฉสี"ติ วุจฺจมาโน "สจสฺส เตสุ อญฺตเรนปิ โรโค วูปสมติ, อถ โคมุตฺตหรีตกํ ๕- นาม พุทฺธาทีหิ วณฺณิตนฺ"ติ จตุมธุรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา โคมุตฺตหรีตเกเนว ๖- เภสชฺชํ กโรนฺโต ปรมสนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาสารุปฺปสนฺโตโส. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. โยปิ, ฉ.ม. อุตฺตมเสนาสนํ. ฉ.ม. ปาปวิตกฺกา @ ฉ.ม. ปตฺเถติ ฉ.ม., อิ. มุคฺตหรีตกํ, ฉ.ม. มุตฺตหรีตเกเนว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๖.

อิมินา ปน ทฺวาทสวิเธน อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน อฏฺ ปริกฺขารา วฏฺฏนฺติ:- ตีณิ จีวรานิ, ปตฺโต, ทนฺตกฏฺจฺเฉทนวาสิ, เอกา สูจิ, กายพนฺธนํ, ปริสฺสาวนนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ "ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ, วาสิ สูจิ จ พนฺธนํ. ปริสฺสาวเนน อฏฺเเต, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน"ติ. เต สพฺเพ กายปริหาริกาปิ โหนฺติ กุจฺฉิปริหาริกาปิ โหนฺติ. กถํ? จีวรํ ตาว นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ วิจรณกาเล กายํ ปริหรติ โปเสตีติ กายปริหาริกํ โหติ. จีวรกณฺเณน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวนเกาเล, ขาทิตพฺพผลาผลคฺคหณกาเล จ กุจฺฉึ ปริหรติ โปเสตีติ กุจฺฉิปริหาริกํ โหติ. ปตฺโตปิ เตน อุทกํ อุทฺธริตฺวา นฺหานกาเล กุฏิปริภนฺฑกรณกาเล จ กายปริหาริโก โหติ, อาหารํ คเหตฺวา ภุญฺชนกาเล กุจฺฉิปริหาริโก. วาสิปิ ตาย ทนฺตกฏฺจฺเฉทนกาเล มญฺจปีานํ องฺคปาทจีวรกุฏิทณฺฑกสชฺชนกาเล ๑- จ กายปริหาริกา โหติ, อุจฺฉุจฺเฉทนนาฬิเกราทิตจฺฉนกาเล กุจฺฉิปริหาริกา โหติ. ๒- สูจิปิ จีวรสิพฺพนกาเล กายปริหาริกา โหติ, ปูวํ วา ผลํ วา วิชฺฌิตฺวา ขาทนกาเล กุจฺฉิปริหาริกา. กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา วิจรณกาเล กายปริหาริกํ, อุจฺฉุอาทีนิ พนฺธิตฺวา คหณกาเล กุจฺฉิปริหาริกํ. ปริสฺสาวนํ เตน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา นฺหานกาเล เสนาสนปริภณฺฑกรณกาเล จ กายปริหาริกํ, ปานียปานปริสฺสาวนกาเล, ๓- เตเนว ติลตณฺฑุลปุถุกาทีนิ คเหตฺวา ขาทนกาเล จ กุจฺฉิปริหาริกํ. อยํ ตาว อฏฺปริกฺขาริกสฺส ปริกฺขารมตฺตา. นวปริกฺขาริกสฺส ปน เสยฺยํ ปวิสนฺตสฺส ตตฺรฏฺกํ ปจฺจตฺถรณํ วา กุญฺจิกา วา วฏฺฏติ. ทสปริกฺขาริกสฺส นิสีทนํ วา จมฺมกฺขณฺฑํ วา วฏฺฏติ. เอกาทสปริกฺขาริกสฺส กตฺตรยฏฺิ วา เตลนาฬิกา วา วฏฺฏติ. ทฺวาทสปริกฺขาริกสฺส @เชิงอรรถ: ม.....มชฺชนกาเล. ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ. ฉ.ม. ปานียปาณก...

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๗.

ฉตฺตํ วา อุปาหนํ วา วฏฺฏติ. เอเตสุ จ อฏฺปริกฺขาริโกว สนฺตุฏฺโ, อิตเร อสนฺตุฏฺา มหิจฺฉา ทุพฺภราติ ๑- น วตฺตพฺพา. เอเตปิ หิ อปฺปิจฺฉาว สนฺตุฏฺาว สุภราว สลฺลหุกวุตฺติโนว. ภควา ปน นยิทํ สุตฺตํ เตสํ วเสน กเถสิ, อฏฺปริกฺขาริกสฺส วเสน กเถสิ. โส หิ ขุทฺทกวาสึ จ สูจึ จ ปริสฺสาวเน ปกฺขิปิตฺวา ปตฺตสฺส อนฺโต เปตฺวา ปตฺตํ องฺสกูเฏ ลคฺเคตฺวา ติจีวเร กายพนฺธนํ ๒- กตฺวา ยถิจฺฉกํ ๓- สุขํ ปกฺกมติ. ปฏินิวตฺเตตฺวา คเหตพฺพํ นามสฺส น โหติ. อิติ อิมสฺส ภิกฺขุโน สลฺลหุกวุตฺติตํ ทสฺเสนฺโต ภควา "สนฺตุฏฺโ โหติ กายปริหาริเกน จีวเรนา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ กายปริหาริเกนาติ กายปริหรณ- มตฺตเกน. กุจฺฉิปริหาริเกนาติ กุจฺฉิปริหรณมตฺตเกน. สมาทาเยว ปกฺกมีติ ตํ อฏฺปริกฺขารมตฺตกํ สพฺพํ คเหตฺวาว กายปฏิพทฺธํ กตฺวาว คจฺฉติ. "มม วิหาโร ปริเวณํ อุปฏฺาโก"ติ อาสงฺโค ๔- วา พนฺโธ วา น โหติ. โส ชิยามุตฺโต สโร วิย, ยูถา อปกฺกมนฺโต มตฺตหตฺถี ๕- วิย จ อิจฺฉิติจฺฉิตํ เสนาสนํ วนสณฺฑํ รุกฺขมูลํ วนปพฺภารํ ปริภุญฺชนฺโต เอโกว ติฏฺติ, เอโกว นิสีทติ. สพฺพิริยาปเถสุ เอโก อทุติโย. "จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ๖- เอวํ วณฺณิตํ ขคฺควิสาณกปฺปตํ อาปชฺชติ. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต "เสยฺยถาปี"ติ อาทิมาห. ตตฺถ ปกฺขี สกุโณติ ปกฺขยุตฺโต สกุโณ. เฑตีติ อุปฺปตติ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ:- สกุณา นาม "อสุกสฺมึ ปเทเส รุกฺโข ปริปกฺกผโล"ติ ตฺวา นานาทิสาหิ อาคนฺตฺวา นขปตฺตตุณฺฑาทีหิ ๗- ตสฺส ผลานิ วิชฺฌนฺตา วิตุทนฺตา ๘- ขาทนฺติ. "อิทํ อชฺชตนาย, อิทํ สฺวาตนาย ภวิสฺสตี"ติ เตสํ น โหติ. ผเล ปน ขีเณ @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. มหาภาราติ. ฉ.ม. ติจีวรํ กายปฏิพทฺธํ ฉ.ม., สี.,อิ. เยนิจฺฉกํ @ อิ. สสงฺโค ฉ.ม. มทหตฺถี. ขุ.สุ. ๒๕/๔๒/๓๔๓ ขคฺควิสาณสุตฺต สี. @นขปกฺขตุณฺฑาทีหิ. ม. นขมุขตุณฺฑาทีหิ ฉ.ม.,สี. วิธุนนฺตา, อิ. วิธูนนฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๘.

เนว รุกฺขสฺส อารกฺขํ เปนฺติ, น ตตฺถ ปตฺตํ วา นขํ วา ตุณฺฑํ วา เปนฺติ, อถโข ตสฺมึ รุกฺเข อนเปกฺขา หุตฺวา, โย ยํ ยํ ๑- ทิสาภาคํ อิจฺฉติ, โส เตน เตน ๑- สปตฺตภาโรว อุปฺปติตฺวา คจฺฉติ, เอวเมว อยํ ภิกฺขุ นิสฺสงฺโค นิรเปกฺโข เยนกามํ ปกฺกมติ ๒- เตน วุตฺตํ "สมาทาเยว ปกฺกมี"ติ. นีวรณปฺปหานกถา [๒๑๖] "โส อิมินา จา"ติ อาทินา กึ ทสฺเสติ? อรญฺวาสสฺส ปจฺจยสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. ยสฺส หิ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา นตฺถิ, ตสฺส อรญฺวาโส น อิชฺฌติ. ติรจฺฉานคเตหิ วา วนจรเกหิ วา สทฺธึ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. อรญฺเ อธิวฏฺา เทวตา "กึ เอวรูปสฺส ปาปภิกฺขุโน อรญฺวาเสนา"ติ เภรวสทฺทํ สาเวนฺติ, หตฺเถหิ สีสํ ปหริตฺวา ปลายนาการํ กโรนฺติ. "อสุโก ภิกฺขุ อรญฺ ปวิสิตฺวา อิทญฺจิทญฺจ ปาปกมฺมํ อกาสี"ติ อยโส ปตฺถรติ. ยสฺส ปเนเต จตฺตาโร ปจฺจยา อตฺถิ, ตสฺส อรญฺวาโส อิชฺฌติ. โส หิ อตฺตโน สีลํ ปจฺจเวกฺขนฺโต กิญฺจิ กาฬกํ วา ติลกํ วา อปสฺสนฺโต ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ขยวยโต สมฺมสนฺโต อริยภูมึ โอกฺกมติ. อรญฺเ อธิวฏฺา เทวตา อตฺตมนา วณฺณํ ภณนฺติ. อิมสฺส ๓- อุทเก ปกฺขิตฺตเตลพินฺทุ วิย ยโส วิตฺถาริโก โหติ. ตตฺถ วิวิตฺตนฺติ สุญฺ, อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ. เอตเทว หิ สนฺธาย วิภงฺเค ๔- "วิวิตฺตนฺติ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิปิ ปพฺพชิเตหิปิ. เตน ตํ วิวิตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. เสติ เจว อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํ, มญฺจปีาทีนเมตํ อธิวจนํ. เตนาห "เสนาสนนฺติ มญฺโจปิ เสนาสนํ. ปีปิ. ภิสีปิ. พิพฺโพหนํปิ. วิหาโรปิ. อฑฺฒโยโคปิ. ปาสาโทปิ. หมฺมิยมฺปิ. คุหาปิ. อฏฺโฏปิ. มาโฬปิ. เลณํปิ. เวฬุคุมฺโพปิ. รุกฺขมูลํปิ. มณฺฑโปปิ เสนาสนํ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ, สพฺพเมตํ เสนาสนนฺติ. ๕- อปิจ "วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหา"ติ อิทํ วิหารเสนาสนํ นาม. "มญฺโจ ปี ภิสี พิพฺโพหนนฺ"ติ อิทํ มญฺจปีเสนาสนํ @เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ. ก. ปกฺกมนฺโต ฉ.ม. อิติสฺส @ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๕๒๖/๓๐๒ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๕๒๗/๓๐๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๙.

นาม. "จิมิลิกา จมฺมกฺขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร"ติ อิทํ สนฺถตเสนาสนํ นาม. "ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตี"ติ อิทํ โอกาสเสนาสนํ นามาติ เอวํ จตุพฺพิธํ เสนาสนํ โหติ, ตํ สพฺพํ เสนาสนคฺคหเณน สงฺคหิตเมว. อิทมสฺส ปน สกุณสทิสสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกํ. เสนาสนํ ทสฺเสนฺโต "อรญฺ รุกฺขมูลนฺ"ติ อาทิมาห. ตตฺถ อรญฺนฺติ "นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา, สพฺพเมตํ อรญฺนฺ"ติ ๑- อิทํ ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคตํ. "อารญฺกนฺนาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมนฺ"ติ ๒- อิทมฺปน อิมสฺส ภิกฺขุโน อนุรูปํ. ตสฺส ลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค ธุตงฺคนิทฺเทเส วุตฺตํ. รุกฺขมูลนฺติ ยํ กิญฺจิ สนฺทจฺฉายํ ๓- วิวิตฺตํ รุกฺขมูลํ. ปพฺพตนฺติ เสลํ. ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ อุทกกิจฺจํ กตฺวา สีตาย รุกฺขจฺฉายาย นิสินฺนสฺส นานาทิสาสุ ขายมานาสุ สีเตน วาเตน วีชิยมานสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ. กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริตํ, อุทเกน ภินฺนํ ปพฺพตปฺปเทสํ ยํ "นทีตุมฺพนฺ"ติปิ "นทีกุชชนฺ"ติปิ ๔- วทนฺติ. ตตฺถ หิ รชตปฏสทิสา ๕- วาลิกา โหนฺติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ มณิขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติ, เอวรูปํ กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ สีตานิ ๖- กตฺวา วาลิกํ อุสฺสาเปตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปญฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ. คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตรํ, เอกสฺมึเยว วา อุมงฺคสทิสํ ๗- มหาวิวรํ. สุสานลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺานํ, ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติ, เตเนวาห "วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนนฺ"ติอาทิ. ๘- อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํ. อากงฺขมาโน ปเนตฺถ จีวรกุฏึ กตฺวา วสติ. ปลาสปุญฺชนฺติ ปลาสราสิ. มหาปลาสปุญฺชโต หิ ปลาสํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย กโรนฺติ, คจฺฉคุมฺพาทีนํ หิ อุปริ ปลาสํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺา นิสินฺนา สมณธมฺมํ กโรนฺติ. ตํ สนฺธาย ๙- วุตฺตํ. @เชิงอรรถ: อภิ. วิภงค. ๓๕/๕๒๙/๓๐๒ วินย. มหาวิภงฺค. ๒/๖๕๔/๙๗ ม. สนฺตจฺฉายํ @ ฉ.ม. นทีกุญฺชนฺติปิ ฉ.ม. รชตปฏฺฏสทิสา สี. สีตึ @ ฉ.ม. อุมคฺคสทิสํ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๕๓๑/๓๐๓ ฉ.ม. สนฺธาเยตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๐.

ปจฺฉาภตฺตนฺติ ภตฺตสฺส ปจฺฉโต. ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตปริเยสนโต ปฏิกฺกนฺโต. ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ. อาภุชิตฺวาติ พนฺธิตฺวา. อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ เปตฺวา อฏฺารส ปิฏฺิกณฺฏกฏฺิเก ๑- โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาเทตฺวา. เอวญฺหิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนฺหารูนิ น ปณมนฺติ. อถสฺส ยา เตสํ ปณมนปฺปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา น อุปฺปชฺชนฺติ. ตาสุ อนุปฺปชฺชมานาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺานํ น ปริปตติ, วุฑฺฒึ ผาตึ เวปุลฺลํ อุปคจฺฉติ. ปริมุขํ สตึ อุปฏเปตฺวาติ กมฺมฏฺานาภิมุขํ สตึ เปตฺวา, มุขสมีเป วา กตฺวาติ อตฺโถ. เตเนว วิภงฺเค วุตฺตํ "อยํ สติ อุปฏฺิตา โหติ สุปติฏฺิตา ๒- นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา, เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา"ติ ๓- อถวา ปรีติ ปริคฺคหฏฺโ. มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโ. สตีติ อุปฏฺานฏฺโ. เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สตินฺ"ติ เอวํ ปฏิสมฺภิทายํ ๔- วุตฺตนเยน เจตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตตฺรายํ สงฺเขโป "ปริคฺคหิตํ นิยฺยานํ สตึ กตฺวา"ติ. [๒๑๗] อภิชฺฌํ โลเกติ เอตฺถ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโก, ตสฺมา ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ราคํ ปหาย กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. วิคตาภิชฺเฌนาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนตฺตา วิคตาภิชฺเฌน, น จกฺขุวิญฺาณสทิเสนาติ อตฺโถ. อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตีติ อภิชฺฌาโต จิตฺตํ ปริโมเจติ. ยถา ตํ สา มุญฺจติ เจว, มุญฺจิตฺวา จ น ปุน คณฺหาติ, เอวํ กโรตีติ อตฺโถ. พฺยาปาทปโทสํ ปหายาติ อาทีสุปี เอเสว นโย. พฺยาปชฺชติ อิมินา จิตฺตํ ปูติกุมฺมาสาทโย วิย ปุริมปกตึ ปชหตีติ ๕- พฺยาปาโท. วิการาปตฺติยา ปทุสฺสติ, ปรํ วา ปทูเสติ วินาเสตีติ ปโทโส. อุภยํ เจตํ ๖- โกธสฺเสวาธิวจนํ, ถีนํ จิตฺตเคลญฺ, มิทฺธํ เจตสิกเคลญฺ, ถีนญฺจ มิทฺธญฺจ ถีนมิทฺธํ. อาโลกสญฺีติ รตฺติมฺปิ ทิวาปิ ทิฏฺาโลกสญฺชานนสมตฺถตาย วิคตนีวรณตาย ปริสุทฺธาย สญฺาย สมนฺนาคโต. สโต สมฺปชาโนติ สติยา จ @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,สี.,อิ. ปิฏฺิกณฺฏเก ฉ.ม. สูปฏฺิตา อภิ. วิ. ๓๕/๕๓๗/๓๐๔ @ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๘๘/๒๖๔ ฉ.ม. วิชหตีติ อิ.,สี. ชหตีติ. ฉ.ม., อิ อุภยเมตํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๑.

าเน จ สมนฺนาคโต. อิทํ อุภยํ อาโลกสญฺาย อุปการตฺตา วุตฺตํ. อุทฺธจฺจญฺจ กุกฺกุจฺจญฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ. ติณฺณวิจิกิจฺโฉติ วิจิกิจฺฉํ ตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา ิโต. "กถมิทํ กถมิทนฺ"ติ เอวํ นปฺปวฺตตีติ อกถงฺกถี. กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อนวชฺเชสุ ธมฺเมสุ. "อิเม นุ โข กุสลา, กถมิเม กุสลา"ติ เอวํ น วิจิกิจฺฉติ, น กงฺขตีติ อตฺโถ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. อิเมสุ ปน นีวรเณสุ วจนตฺถลกฺขณาทิเภทโต ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. [๒๑๘] ยา ปนายํ "เสยฺยถาปิ มหาราชา"ติ อุปมา วุตฺตา. ตตฺถ. อิณํ อาทายาติ วุฑฺฒิยา ธนํ คเหตฺวา. พฺยนฺตีกเรยฺยาติ วิคตนฺตํ กเรยฺย, ยถา เตสํ กากณิกมตฺโตปิ ปริยนฺโต นาม นาวสิสฺสติ, เอวํ กเรยฺย, สพฺพโส ปฏินิยฺยาเทยฺยาติ อตฺโถ. ตโตนิทานนฺติ อานณฺยนิทานํ. ๑- โส หิ "อนโณมฺหี"ติ อาวชฺเชนฺโต พลวปาโมชฺชํ ลภติ, โสมนสฺสํ อธิคจฺฉตีติ, เตน วุตฺตํ "ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสนฺ"ติ. [๒๑๙] วิสภาคเวทนุปฺปตฺติยา กกเจเนว จตุอิริยาปถํ ๒- ฉินฺทนฺโต อาพาธตีติ อาพาโธ, สฺวาสฺส อตฺถีติ อาพาธิโก. ตํสมุฏฺาเนน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต. อธิมตฺตคิลาโนติ พาฬฺหคิลาโน. นจฺฉาเทยฺยาติ อธิมตฺตพฺยาธิปเรตตาย น รุจฺเจยฺย. พลมตฺตาติ พลเมว, พลญฺจสฺส กาเย น ภเวยฺยาติ อตฺโถ. ตโตนิทานนฺติ อาโรคฺยนิทานํ. ตสฺส หิ "อโรโคมฺหี"ติ อาวชฺชยโต ตทุภยํ โหติ. เตน วุตฺตํ "ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสนฺ"ติ, [๒๒๐] น จสฺส กิญฺจิ โภคานํ วโยติ กากณิกมตฺตํปิ โภคานํ วโย น ภเวยฺย. ตโตนิทานนฺติ พนฺธนาโมกฺขนิทานํ. เสสํ วุตฺตนเยเนว สพฺพปเทสุ โยเชตพฺพํ. [๒๒๑-๒๒๒] อนตฺตาธีโนติ น อตฺตนิ อธีโน, อตฺตโน รุจิยา กิญฺจิ กาตุํ น ลภติ. ปราธีโนติ ปเรสุ อธีโน ปรสฺเสว รุจิยา ปวตฺตติ. น เยน กามงฺคโมติ เยน ทิสาภาเคนสฺส คนฺตุกามตา ๓- โหติ, อิจฺฉา อุปปชฺชติ คมนาย, เตน คนฺตุํ น ลภติ. ทาสพฺยาติ ทาสภาวา. ภุชิสฺโสติ อตฺตโน @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อาณณฺยนิทานํ. ม. สพฺพิริยาปถํ. ม. คนฺตุกาโม

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๒.

สนฺตโก. ตโตนิทานนฺติ ภุชิสฺสนิทานํ. กนฺตารทฺธานมคฺคนฺติ กนฺตารํ อทฺธานมคฺคํ, นิรุทกํ ทีฆมคฺคนฺติ อตฺโถ. ตโตนิทานนฺติ เขมนฺตภูมินิทานํ. [๒๒๓] อิเม ปญฺจ นีวรเณ อปฺปหีเนติ เอตฺถ ภควา อปฺปหีนกามจฺฉนฺทนีวรณํ อิณสทิสํ, เสสานิ โรคาทิสทิสานิ กตฺวา ทสฺเสติ. ตตฺรายํ สทิสตา:- โย หิ ปเรสํ อิณํ คเหตฺวา วินาเสติ, โส เตหิ "อิณํ เทหี"ติ วุจฺจมาโนปิ ผรุสํ วุจฺจมาโนปิ พชฺฌมาโนปิ วธิยมาโนปิ กิญฺจิ ปฏิปฺผริตุํ ๑- น สกฺโกติ, สพฺพํ ติติกฺขติ. ติติกฺขาการณํ หิสฺส ตํ อิณํ โหติ. เอวเมว โย ยมฺหิ กามจฺฉนฺเทน รชฺชติ, ตณฺหาคหเณน ๒- ตํ วตฺถุํ คณฺหาติ, โส เตน ผรุสํ วุจฺจมาโนปิ พชฺฌมาโนปิ วธิยมาโนปิ สพฺพํ ติติกฺขติ, ติติกฺขาการณํ หิสฺส โส กามจฺฉนฺโท โหติ, ฆรสามิเกหิ วธิยมานานํ อิตฺถีนํ วิยาติ เอวํ อิณํ วิย กามจฺฉนฺโท ทฏฺพฺโพ. ยถา ปน ปิตฺตโรคาตุโร มธุสกฺกราทีสุปิ ทินฺเนสุ ปิตฺตโรคาตุรตาย เตสํ รสํ น วินฺทติ, "ติตฺตกํ ติตฺตกนฺ"ติ อุคฺคิรติเยว, เอวเมว พฺยาปนฺนจิตฺโต หิตกาเมหิ อาจริยุปชฺฌาเยหิ อปฺปมตฺตกมฺปิ โอวทิยมาโน โอวาทํ น คณฺหาติ, "อติวิย ตุเมฺห อุปทฺทเวถา"ติ อาทีนิ วตฺวา วิพฺภมติ. ปิตฺตโรคาตุรตาย โส ปุริโส มธุสกฺกราทิรสํ ๓- วิย โกธาตุรตาย ฌานสุขาทิเภทํ สาสนรสํ น วินฺทตีติ เอวํ โรโค วิย พฺยาปาโท ทฏฺพฺโพ. ยถา ปน นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคาเร พทฺโธ ปุริโส นกฺขตฺตสฺส เนว อาทึ น มชฺฌํ น ปริโยสานํ ปสฺสติ. โส ทุติยทิวเส มุตฺโต "อโห หิยฺโย นกฺขตฺตํ มนาปํ อโหสิ, ๔- อโห นจฺจํ อโห คีตนฺ"ติ อาทีนิ สุตฺวาปิ ปฏิวจนํ น เทติ. กึ การณา? นกฺขตฺตสฺส อนนุภูตตฺตา, เอวเมว ถีนมิทฺธาภิภูโต ภิกฺขุ วิจิตฺตนเยปิ ธมฺมสฺสวเน ปวตฺตมาเน เนว ตสฺส อาทึ น มชฺฌํ น ปริโยสานํ ชานาติ. โสปิ อุฏฺิเต ธมฺมสฺสวเน "อโห ธมฺมสฺสวนํ, อโห การณํ, อโห อุปมา"ติ ธมฺมสฺสวนสฺส วณฺณํ ภาสมานานํ สุตฺวาปิ ปฏิวจนํ น เทติ. กึ การณา? ถีนมิทฺธวเสน ธมฺมกถาย อนนุภูตตฺตา. เอวํ พนฺธนาคารํ วิย ถีนมิทฺธํ ทฏฺพฺพํ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปฏิพาหิตุํ ฉ.ม. ตณฺหาสหคเตน @ ฉ.ม. มธุสกฺกราทีนํ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๓.

ยถา ปน นกฺขตฺตํ กีฬนฺโตปิ ทาโส "อิทํ นาม อจฺจายิกํ กรณียํ อตฺถิ, สีฆํ ตตฺถ คจฺฉาหิ. โน เจ คจฺฉสิ, หตฺถปาทํ วา เต ฉินฺทามิ, กณฺณนาสํ วา"ติ วุตฺโต ๑- โส สีฆํ คจฺฉติเยว. โส นกฺขตฺตสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ อนุภวิตุํ น ลภติ, กสฺมา? ปราธีนตาย, เอวเมว วินเย อปกตญฺุนา ภิกฺขุนา ๒- วิเวกตฺถาย อรญฺ ปวิฏฺเนาปิ กิสฺมิญฺจิเทว อนฺตมโส กปฺปิยมํเสปิ อกปฺปิยมํสสญฺาย อุปฺปนฺนาย วิเวกํ ปหาย สีลปริโสธนตฺถํ วินยธรสฺส สนฺติกํ คนฺตพฺพํ โหติ, วิเวกสุขํ อนุภวิตุํ น ลภติ. กสฺมา? อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาภิภูตภาวายาติ. เอวํ ทาสพฺยํ วิย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ทฏฺพฺพํ. ยถา ปน กนฺตารทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน ปุริโส โจเรหิ มนุสฺสานํ วิลุมฺปมาโนกาสํ ๓- หโตกาสํ จ ทิสฺวา ทณฺฑกสทฺเทนปิ สกุณสทฺเทนปิ "โจรา อาคตา"ติ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิโตว โหติ, คจฺฉติปิ ติฏฺติปิ นิวตฺตติปิ, คตฏฺานโต อาคตฏฺานเมว พหุตรํ โหติ. โส กิจฺเฉน กสิเรน เขมนฺตภูมึ ปาปุณาติ วา น วา ปาปุณาติ. เอวเมว ยสฺส อฏฺสุ าเนสุ วิจิกิจฺฉา อุปฺปนฺนา โหติ, โส พุทฺโธ นุ โข, "น นุโข พุทฺโธ"ติ อาทินา นเยน วิจิกิจฺฉนฺโต อธิมุจฺจิตฺวา สทฺธาย คณฺหิตุํ น สกฺโกติ. อสกฺโกนฺโต มคฺคํ วา ผลํ วา น ปาปุณาตีติ อิติ ยถา กนฺตารทฺธานมคฺเค "โจรา อตฺถิ นตฺถี"ติ ปุนปฺปุนํ อาสปฺปนปริสปฺปนํ อปริโยคาหนํ ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส อุปฺปาเทนฺโต เขมนฺตปฺปตฺติยา อนฺตรายํ กโรติ, เอวํ วิจิกิจฺฉาปิ "พุทฺโธ นุโข น พุทฺโธ"ติ อาทินา นเยน ปุนปฺปุนํ อาสปฺปนปริสปฺปนํ อปริโยคาหนํ ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทยมานา อริยภูมิปฺปตฺติยา อนฺตรายํ กโรตีติ กนฺตารทฺธานมคฺโค วิย วิจิกิจฺฉา ทฏฺพฺพา. [๒๒๔] อิมานิ "เสยฺยถาปิ มหาราช อานณฺยนฺ"ติ เอตฺถ ภควา ปหีนกามจฺฉนฺทนีวรณํ อานณฺยสทิสํ, เสสานิ อาโรคฺยาทิสทิสานิ กตฺวา ทสฺเสติ. ตตฺรายํ สทิสตา. ยถา หิ ปุริโส อิณํ อาทาย กมฺมนฺตํ ๔- ปโยเชตฺวา สมิทฺธตํ ปตฺโต "อิทํ อิณํ นาม ปลิโพธมูลนฺ"ติ จินฺเตตฺวา สวฑฺฒิกํ อิณํ นิยฺยาเทตฺวา ปณฺณํ ผาลาเปยฺย, อถสฺส ตโต ปฏฺาย เนว โกจิ ทูตํ เปเสติ, น ปณฺณํ. @เชิงอรรถ: สี. วุตฺเต ฉ.ม.,สี.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ฉ.ม. วิลุตฺโตกาสํ @ ฉ.ม. กมฺมนฺเต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๔.

โส อิณสามิเก ทิสฺวาปิ สเจ อิจฺฉติ, อาสนา อุฏฺหติ, โน เจ, น อุฏฺหติ. กสฺมา? เตหิ สทฺธึ นิลฺเลปตาย อลคฺคตาย. เอวเมว ภิกฺขุ "อยํ กามจฺฉนฺโท นาม ปลิโพธมูลนฺ"ติ จินฺเตตฺวา ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปชหติ. เต ปน ฉ ธมฺเม มหาสติปฏาเน วณฺณยิสฺสาม. ตสฺเสวํ ปหีนกามจฺฉนฺทสฺส ยถา อิณมุตฺตสฺส ปุริสสฺส อิณสามิเก ทิสฺวา เนว ภยํ น ฉมฺภิตตฺตํ โหติ, เอวเมว ปรวตฺถุมฺหิ เนว สงฺโค น พทฺโธ โหติ. ทิพฺพานิปิ รูปานิ ปสฺสโต กิเลโส น สมุทาจรติ. ตสฺมา ภควา อานณฺยมิว กามจฺฉนฺทปฺปหานํ อาห. ยถา ปน โส ปิตฺตโรคาตุโร ปุริโส เภสชฺชกิริยาย ตํ โรคํ วูปสเมตฺวา ตโต ปฏฺาย มธุสกฺกราทีนํ รสํ วินฺทติ, เอวเมว ภิกฺขุ "อยํ พฺยาปาโท นาม อนตฺถกโร"ติ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา พฺยาปาทนีวรณมฺปชหติ. สพฺพนิวรเณสุ ฉ ธมฺเม มหาสติปฏาเนเยว วณฺณยิสฺสาม. น เกวลญฺจ เตเยว, เยปิ ถีนมิทฺธาทีนํ ปหานาย ภาเวตพฺพา. เตปิ สพฺเพ ตตฺเถว วณฺณยิสฺสาม. โส เอวํ ปหีนพฺยาปาโท, ยถา ปิตฺตโรควิมุตฺโต ปุริโส มธุสกฺกราทีนํ รสํ สมฺปิยายมาโน ปฏิเสวติ, เอวเมว อาจารปณฺณตฺติอาทีนิ สิกฺขาปทานิ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สมฺปิยายมาโน สิกฺขติ. ตสฺมา ภควา อาโรคฺยมิว พฺยาปาทปฺปหานํ อาห. ยถา โส นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคารํ ปเวสิตปุริโส อปรสฺมึ นกฺขตฺตทิวเส "ปุพฺเพปิ อหํ ปมาทโทเสน พทฺโธ, เตน ตํ นกฺขตฺตํ นานุภวึ, อิทานิ อปฺปมตฺโต ภวิสฺสามี"ติ ยถาสฺส ปจฺจตฺถิกา โอกาสํ น ลภนฺติ, เอวํ อปฺปมตฺโต หุตฺวา นกฺขตฺตํ อนุภวิตฺวา "อโห นกฺขตฺตํ, อโห นกฺขตฺตนฺ"ติ อุทานํ อุทาเนสิ, เอวเมว ภิกฺขุ "อิทํ ถีนมิทฺธํ นาม มหาอนตฺถกรนฺ"ติ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา ถีนมิทฺธนีวรณํ ปชหติ. โส เอวํ ปหีนถีนมิทฺโธ, ยถา พนฺธนา มุตฺโต ปุริโส สตฺตาหํปิ นกฺขตฺตสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ อนุภวติ, เอวเมว ธมฺมนกฺขตฺตสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ อนุภวนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณาติ. ตสฺมา ภควา พนฺธนา โมกฺขมิว ถีนมิทฺธปฺปหานํ อาห.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๕.

ยถา ปน ทาโส กญฺจิเทว มิตฺตํ อุปนิสฺสาย สามิกานํ ธนํ ทตฺวา อตฺตานํ ภุชิสฺสํ กตฺวา ตโต ปฏฺาย ยํ อิจฺฉติ, ตํ กโรติ, เอวเมว ภิกฺขุ "อิทํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ นาม มหาอนตฺถกรนฺ"ติ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปชหติ. โส เอวํ ปหีนุทฺธจฺจกุกฺกุจฺโจ, ยถา ภุชิสฺโส ปุริโส ยํ อิจฺฉติ, ตํ กโรติ, ยํ น อิจฺฉติ, ตํ น กโรติ, น ตํ โกจิ พลกฺกาเรน ตโต นิวตฺเตติ, เอวเมว ยถาสุขํ เนกฺขมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺชติ. น ตํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ พลกฺกาเรน ตโต นิวตฺเตติ. ตสฺมา ภควา ภุชิสฺสํ วิย อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหานํ อาห. ยถา พลวา ปุริโส หตฺถสารํ คเหตฺวา สชฺชาวุโธ สปริวาโร กนฺตารํ ปฏิปชฺเชยฺย, ตํ โจรา ทูรโต ทิสฺวา ปลาเยยฺยุํ. โส โสตฺถินา ตํ กนฺตารํ นิตฺถริตฺวา เขมนฺตํ ปตฺโต หฏฺตุฏฺโ อสฺส, เอวเมว ภิกฺขุ "อยํ วิจิกิจฺฉา นาม มหาอนตฺถการิกา"ติ ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา วิจิกิจฺฉํ ปชหติ. โส เอวํ ปหีนวิจิกิจฺโฉ, ยถา พลวา ปุริโส สชฺชาวุโธ สปริวาโร นิพฺภโย โจเร ติณํ วิย อคเณตฺวา โสตฺถินา นิกฺขมิตฺวา เขมนฺตํ ภูมึ ปาปุณาติ, เอวเมว ภิกฺขุ ทุจฺจริตกนฺตารํ นิตฺถริตฺวา ปรมํ เขมนฺตภูมึ อมตมหานิพฺพานํ ปาปุณาติ. ตสฺมา ภควา เขมนฺตภูมึ วิย วิจิกิจฺฉาปฺปหานํ อาห. [๒๒๕] ปาโมชฺชํ ชายตีติ ตุฏฺากาโร ชายติ. ปมุทิตสฺส ปีติ ชายตีติ ตุฏฺสฺส สกลสรีรํ โขภยมานา ปีติ ชายติ. ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภตีติ ปีติสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส นามกาโย ปสฺสมฺภติ, วิคตทรโถ โหติ. สุขํ เวเทตีติ กายิกมฺปิ เจตสิกมฺปิ สุขํ เวทยติ. จิตฺตํ สมาธิยตีติ อิมินา เนกฺขมฺมสุเขน สุขิตสฺส อุปจารวเสนปิ อปฺปนาวเสนปิ จิตฺตํ สมาธิยติ. ปมชฺฌานถถา [๒๒๖] โส วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯเปฯ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติอาทิ ปน อุปจารสมาธินา สมาหิเต จิตฺเต อุปริวิเสสทสฺสนตฺถํ อปฺปนาสมาธินา สมาหิเต จิตฺเต ตสฺส สมาธิโน ปเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิมเมว กายนฺติ อิมํ กรชกายํ. อภิสนฺเทตีติ เตเมติ เสฺนเหติ, สพฺพตฺถ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๖.

ปวตฺตปีติสุขํ กโรติ. ปริสนฺเทตีติ สมนฺตโต สนฺเทติ. ๑- ปริปูเรตีติ วายุนา ภสฺตํ วิย ปูเรติ. ปริปฺผรตีติ สมนฺตโต ผรติ. ๒- สพฺพาวโต กายสฺสาติ อสฺส ภิกฺขุโน สพฺพโกฏฺาสวโต กายสฺส กิญฺจิ อุปาทินฺนกสนฺตติปวตฺติฏฺาเน ฉวิมํสโลหิตานุคตํ อณุมตฺตํปิ านํ ปมชฺฌานสุเขน อปฺผุฏํ นาม น โหติ. [๒๒๗] ทกฺโขติ เฉโก ปฏิพโล นฺหานิยจุณณานิ กาตุํ เจว ปโยเชตุญฺจ สนฺเทตุญฺจ. ๓- กํสถาเลติ เยน เกนจิ โลเหน กตภาชเน. มตฺติกภาชนํ ปน ถิรํ น โหติ, สนฺเทนฺตสฺส ๔- ภิชฺชติ. ตสฺมา ตํ น ทสฺเสติ. ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกนฺติ สิญฺจิตฺวา สิญฺจิตฺวา. สนฺเทยฺยาติ วามหตฺเถน กํสถาลํ คเหตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน ปมาณยุตฺตํ อุทกํ สิญฺจิตฺวา สิญฺจิตฺวา ปริมทฺทนฺโต ปิณฺฑํ กเรยฺย. เสฺนหานุคตาติ อุทกสิเนเหน อนุคตา. เสฺนหปเรตาติ อุทกสิเนเหน ปริคฺคหิตา. ๕- สนฺตรพาหิราติ สทฺธึ อนฺโตปเทเสน เจว พหิปเทเสน จ สพฺพตฺถกเมว จ อุทกเสฺนเหน ผุฏาติ อตฺโถ. น จ ปคฺฆรตีติ ๖- น จ พินฺทุํ พินฺทุํ อุทกํ ปคฺฆรติ, สกฺกา โหติ. หตฺเถนปิ. ทฺวีหิปิ ตีหิปิ องฺคุลีหิ คเหตุํ โอวฏฺฏิตายปิ กาตุนฺติ อตฺโถ. ทุติยชฺฌานกถา [๒๒๙] ทุติยชฺฌานสุขุปมายํ อุพฺภิโตทโกติ อุพฺภินฺนอุทโก, น เหฏฺา อุพฺภิชฺชิตฺวา อุคฺคจฺฉนกอุทโก, อนฺโตเยว ปน อุปฺปชฺชนกอุทโกติ อตฺโถ. อายมุขนฺติ อาคมนมคฺโค. เทโวติ เมโฆ. กาเลน กาลนฺติ กาเล กาเล, อนฺวฑฺฒมาสํ วา อนุทสาหํ วาติ อตฺโถ. ธารนฺติ วุฏฺึ. อนุปฺปเวจฺเฉยฺยาติ น อนุปฺปเวเสยฺย, ๗- น วสฺเสยฺยาติ อตฺโถ. สีตา วาริธารา อุพฺภิชฺชิตฺวาติ สีตา วาริธารา ตํ รหทํ ปูรยมานํ อุพฺภิชฺชิตฺวา. เหฏฺา อุคฺคจฺฉนกอุทกญฺหิ อุคฺคนฺตฺวา อุคฺคนฺตฺวา ภิชฺชนฺตํ อุทกํ โขเภติ, จตูหิ ทิสาหิ ปวิสนกอุทกํ ปุราณปณฺณติณกฏฺทณฺฑกาทีหิ อุทกํ โขเภติ, วุฏฺิอุทกํ ธารานิปาตปุพฺพุฬเกหิ อุทกํ โขเภติ, สนฺนิสินฺนเมว ปน หุตฺวา อิทฺธินิมฺมิตมิว อุปฺปชฺชมานํ อุทกํ อิมํ @เชิงอรรถ: ก. สนฺเนติ ฉ.ม., อิ. ผุสติ. ก. สนฺเนตุญฺจ. @ ก. สนฺเนนฺตสฺส, สนฺเนยฺย. ฉ.ม., อิ. ปริคตา. ฉ.ม. ปคฺฆรณีตี @ ฉ.ม., อิ. น จ ปเวเสยฺย.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๗.

ปเทสํ ผรติ, อิมํ ปเทสํ น ผรตีติ นตฺถิ, เตน อผุโฏกาโส นาม น โหตีติ. ตตฺถ รหโท วิย กรชกาโย, อุทกํ วิย ทุติยชฺฌานสุขํ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตติยชฺฌานกถา [๒๓๑] ตติยชฺฌานสุขุปมายํ อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินี. เสสปททฺวเยเปเสว นโย. เอตฺถ จ เสตรตฺตนีลุปฺปเลสุ ๑- ยํกิญฺจิ อุปฺปลํ อุปฺปลเมว, อูนกสตปตฺตํ ปุณฺฑริกํ, สตปตฺตํ ปทุมํ. ปตฺตนิยมํ วา วินาปิ เสตํ ปทุมํ, รตฺตํ ปุณฺฑริกนฺติ อยเมตฺถ วินิจฺฉโย. อุทกานุคฺคตานีติ อุทกโต น อุคฺคตานิ. อนฺโตนิมุคฺคโปสินีติ ๒- อุทกตลสฺส อนฺโต นิมุคฺคานิเยว หุตฺวา โปสินฺติ ๓- วฑฺฒนฺตีติ ๔- อตฺโถ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. จตุตฺถชฺฌานกถา [๒๓๒-๒๓๓] จตุตฺถชฺฌานสุขุปมายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตนาติ เอตฺถ นิรุปกฺกิเลสฏฺเน ปริสุทฺธํ, ปภสฺสรฏฺเน ปริโยทาตนฺติ เวทิตพฺพํ. โอทาเตน วตฺเถนาติ อิทํ อุตุผรณตฺถํ วุตฺตํ. กิลิฏฺวตฺเถน หิ อุตุผรณํ น โหติ, ตํขณํ โธตปริสุทฺเธน อุตุผรณํ พลวํ โหติ. อิมิสฺสา หิ อุปมาย วตฺถํ วิย กรชกาโย, อุตุผรณํ วิย จตุตฺชฺฌานสุขํ. ตสฺมา, ยถา สุนฺหาตสฺส ปุริสสฺส ปริสุทฺธํ วตฺถํ สสีสํ ปารุปิตฺวา, นิสินฺนสฺส สรีรโต อุตุ สพฺพเมว วตฺถํ ผรติ, น โกจิ วตฺถสฺส อผุโฏกาโส โหติ, เอวํ จตุตฺถชฺฌานสุเขน ภิกฺขุโน กรชกายสฺส น โกจิ โอกาโส อผุโฏ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิเมสํ ปน จตุนฺนํ ฌานานํ อนุปทวณฺณนา จ ภาวนานโย จ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโตติ อิธ น วิตฺถาริโต. เอตฺตาวตา เจส รูปชฺฌานลาภี เยว น อรูปชฺฌานลาภีติ เวทิตพฺโพ. น หิ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสหากาเรหิ วสิภาวํ ๕- วินา อุปริ อภิญฺาธิคโม โหติ. ปาลิยํ ปน รูปชฺฌานานิเยว อาคตานิ, อรูปชฺฌานานิ อาหริตฺวา กเถตพฺพานิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.....นีเลสุ ฉ.ม. อนฺโตนิมุคฺคสีนีติ ฉ.ม. โปสีนิ @ ฉ.ม. วฑฺฒินีติ ฉ.ม. จิณฺณวสีภาวํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๘.

วิปสฺสนาาณกถา (๑) [๒๓๔] โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ฯเปฯ อาเนญฺชปฺปตฺเตติ โส จุททสหากาเรหิ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีภาโว ภิกฺขูติ ทสฺเสติ. เสสเมตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรตีติ เอตฺถ าณทสฺสนฺติ มคฺคาณํปิ วุจฺจติ ผลาณํปิ, สพฺพญฺุตาณํปิ, ปจฺจเวกฺขณาณํปิ, วิปสฺสนาาณํปิ. "กินฺนุโข อาวุโส าณทสฺสนวิสุทฺธตฺถํ ภควติ พฺรหฺจริยํ วุสฺสตี"ติ ๑- หิ เอตฺถ มคฺคาณํ าณทสฺสนฺติ วุตฺตํ. "อยมญฺโ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร"ติ ๒- เอตฺถ ผลาณํ. "ภควโตปิ โข าณทสฺสนํ `อุทปาทิ สตฺตาหกาลกโต อาฬาโร กาลาโม"ติ ๓- เอตฺถ สพฺพญฺุตาณํ. "าณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาตี"ติ ๔- เอตฺถ ปจฺจเวกฺขณาณํ. อิธ ปน "าณทสฺสนาย จิตฺตนฺ"ติ อิทํ วิปสฺสนาาณํ "าณทสฺสนนฺ"ติ วุตฺตํ ๕- อภินีหรตีติ วิปสฺสนาาณสฺส นิพฺพตฺตนตฺถาย ตนฺนินฺนํ ตปฺโปณํ ตปฺปพฺภารํ กโรติ. รูปีติ อาทีนํ อตฺโถ วุตฺโตเยว. โอทนกุมฺมาสูปจโยติ โอทเนน เจว กุมฺมาเสน จ อุปจิโต วฑฺฒิโต. อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโมติ หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจธมฺโม, ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถาย ตนุวิเลปเนน อุจฺฉาทนธมฺโม, องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถาย ขุทฺทกสมฺพาหเนน ปริมทฺทนธมฺโม, ทหรกาเล วา อูรูสุ สยาเปตฺวา คพฺภาวาเสน ทุสฺสณฺิตานํ วินามิตานํ ๖- เตสํ เตสํ องฺคานํ สณฺานสมฺปาทนตฺถํ อญฺชนปีฬนาทิวเสน ๗- ปริมทฺทนธมฺโม. เอวํ ปริหริโตปิ เภทนวิทฺธํสนธมฺโม ภิชฺชติ เจว วิกีรติ จ, เอวํสภาโวติ อตฺโถ. ตตฺถ รูปี จาตุมฺมหาภูติโกติอาทีสุ ฉหิ ปเทหิ สมุทโย กถิโต, อนิจฺจปเทน สทฺธึ ปจฺฉิเมหิ ทฺวีหิ อตฺถงฺคโม. เอตฺถ นิสฺสิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธนฺติ เอตฺถ จาตุมฺมหาภูติเก กาเย นิสฺสิตญฺจ ปฏิพทฺธญฺจ. @เชิงอรรถ: ม.มู. ๑๒/๒๕๗/๒๑๗ รถวินีตสุตฺต ม.มู. ๑๒/๓๒๘/๒๙๑ จูฬโคสิงคสุตฺต @ วิ. มหาวคฺค ๔/๑๐/๑๐ วินย. มหาวคฺค ๔/๑๖/๑๕ ฉ.ม. วุตฺตนฺติ @ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ. ฉ.ม. อญฺฉน....

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๙.

[๒๓๕] สุโภติ สุนฺทโร. ชาติมาติ ปริสุทฺธาการสมุฏฺิโต. สุปริกมฺมกโตติ สุฏฺุ กตปริกมฺโม อปนีตปาสาณสกฺขโร. อจฺโฉติ ตนุจฺฉวิ. วิปฺปสนฺโนติ สุฏฺุ ปสนฺโน. สพฺพาการสมฺปนฺโนติ โธวนาทีหิ สพฺเพหิ อากาเรหิ สมฺปนฺโน. นีลนฺติอาทีหิ วณฺณสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. ตาทิสํ หิ อาวุตํ ปากฏํ โหติ. เอวเมวโขติ เอตฺถ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ ๑- เวทิตพฺพํ. มณิ วิย หิ กรชกาโย, อาวุตสุตฺตํ วิย วิปสฺสนาาณํ, จกฺขุมา ปุริโส วิย วิปสฺสนาลาภี ภิกฺขุ, หตฺเถ กริตฺวา ปจฺจเวกฺขโต "อยํ โข มณี"ติ มณิโน อาวิภูตกาโล วิย วิปสฺสนาาณํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน จาตุมฺมหาภูติกกายสฺส อาวิภูตกาโล, "ตตฺริทํ สุตฺตํ อาวุตนฺ"ติ สุตฺตสฺสาวิภูตกาโล วิย วิปสฺสนาาณํ นีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ตทารมฺมณานํ ผสฺสปญฺจมกานํ วา สพฺพจิตฺตเจตสิกานํ วา วิปสฺสนาาณสฺเสว วา อาวิภูตกาโล. อิทญฺจ วิปสฺสนาาณํ มคฺคาณานนฺตรํ. เอวํ สนฺเตปิ, ยสฺมา อภิญฺาวาเร อารทฺเธ เอตสฺส อนฺตราวาโร นตฺถิ, ตสฺมา อิเธว ทสฺสิตํ. ยสฺมา จ อนิจฺจาทิวเสน อกตสมฺมสนสฺส ทิพฺพาย โสตธาตุยา เภรวสทฺทํ สุณโต, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา เภรเว ขนฺเธ อนุสฺสรโต, ทิพฺเพน จกฺขุนา เภรวรูปํ ปสฺสโต ภยสนฺตาโส อุปฺปชฺชติ, น อนิจฺจาทิวเสน กตสมฺมสนสฺส. ตสฺมา อภิญฺ ปตฺตสฺส ภยวิโนทนเหตุสมฺปาทนตฺถํปิ อิทํ อิเธว ทสฺสิตํ. อปิจ ยสฺมา วิปสฺสนาสุขํ นาเมตํ มคฺคผลสุขสมฺปาทกํ ปาฏิเยกฺกํ สนฺทิฏฺิกํ สามญฺผลํ. ตสฺมาปิ อาทิโตว อิทํ อิธ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. มโนมยิทฺธิาณกถา (๒) [๒๓๖-๒๓๗] มโนมยนฺติ มเนน นิพฺพตฺติตํ. สพฺพงฺคปจฺจงฺคนฺติ สพฺเพหิ องฺเคหิ จ ปจฺจงฺเคหิ จ สมนฺนาคตํ. อหีนินฺทฺริยนฺติ สณฺานวเสน อวิกลินฺทฺริยํ. อิทฺธิมตา นิมฺมิตรูปํ หิ สเจ อิทฺธิมา โอทาโต, ตํปิ โอทาตํ. สเจ อวิทฺธกณฺโณ, ตํปิ อวิทฺธกณฺณนฺติ เอวํ สพฺพากาเรหิ เตน สทิสเมว @เชิงอรรถ: ม. อุปมาสมฺปาทนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๐.

โหติ. มุญฺชมฺหา อีสิกนฺติอาทิ อุปมาตฺตยมฺปิ หิ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมว วุตฺตํ. มุญฺชสทิสาเอว หิ ตสฺส อนฺโต อีสิกา โหติ. โกสิสทิโสเยว อสิ, วฏฺฏาย โกสิยา วฏฺฏํ อสิเมว ปกฺขิปนฺติ, ปตฺถฏาย ปตฺถฏํ. กรณฺฑาติ อิทํปิ อหิกญฺจุกสฺส นามํ, น วิลิวกรณฺฑกสฺส อหิกญฺจุโก หิ อหินา สทิโสว โหติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ "ปุริโส อหึ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺยา"ติ หตฺเถน อุทฺธรมาโน วิย ทสฺสิโต, อถโข จิตฺเตเนวสฺส อุทฺธรณํ เวทิตพฺพํ. อยํ หิ อหิ นาม สชาติยํ ิโต, กฏฺนฺตรํ วา รุกฺขนฺตรํ วา นิสฺสาย, ตจโต สรีรนิกฺกฑฺฒนปโยคสงฺขาเตน ถาเมน, สรีรํ ขาทมานํ ๑- วิย ปุราณตจํ ชิคุจฺฉนฺโตติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ สยเมว กญฺจุกํ ปชหติ, น สกฺกา ตโต อญฺเน อุทฺธริตุํ, ตสฺมา จิตฺเตน อุทฺธรณํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิติ มุชาทิสทิสํ อิมสฺส ภิกฺขุโน สรีรํ, อีสิกาทิสทิสํ นิมฺมิตรูปนฺติ อิทเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ. นิมฺมานวิธานํ ปเนตฺถ ปรโต จ อิทธิวิธาทิปญฺจอภิญฺากถา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อุปมามตฺตเมว หิ อิธ อธิกํ. อิทฺธิวิธาณกถา (๓-๗) [๒๓๙] ตตฺถ เฉกกุมฺภการาทโย วิย อิทฺธิวิธาณลาภี ภิกฺขุ ทฏฺพฺโพ, สุปริกมฺมกตมตฺติกาทโย วิย อิทฺธิวิธาณํ ทฏฺพฺพํ, อิจฺฉติจฺฉิตภาชนวิกติอาทิกรณํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิกุพฺพนํ ทฏฺพฺพํ. [๒๔๑] ทิพฺพโสตธาตุอุปมายํ ยสฺมา กนฺตารทฺธานมคฺโค สาสงฺโก โหติ สปฺปฏิภโย. ตตฺถ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิเตน อยํ เภริสทฺโท, อยํ มุทิงฺคสทฺโทติ น สกฺกา ววตฺถเปตุํ, ตสฺมา กนฺตารคฺคหณํ อกตฺวา เขมมคฺคํ ทสฺเสนฺโต "อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน"ติ อาห. อปฺปฏิภยํ หิ เขมมคฺคํ สีเส สาฏกํ กตฺวา สณิกํ ปฏิปนฺโน วุตฺตปฺปกาเร สทฺเท สุขํ ววตฺถเปติ. ตสฺส วเสน เตสํ เตสํ สทฺทานํ อาวิภูตกาโล วิย โยคิโน ทูรสนฺติกเภทานํ ทิพฺพานํ เจว มานุสกานญฺจ สทฺทานํ อาวิภูตกาโล ทฏฺพฺโพ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ขาทยมาโน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๑.

[๒๔๓] เจโตปริยาณูปมายํ:- ทหโรติ ตรุโณ. ยุวาคิ โยพฺพเนน สมนฺนาคโต. มณฺฑนชาติโกติ ยุวาปิ สมาโน น อาลสิโย น กิลิฏฺวตฺถสรีโร. อถโข มณฺฑนปกติโก, ทิวสสฺส เทฺว ตโย วาเร นฺหายิตฺวา สุทฺธวตฺถปริทหนอลงฺการกรณสีโลต อตฺโถ. สกณิกนฺติ กาฬติลกวณมุขทูลิปิฬกาทีนํ ๑- อญฺตเรน สโทสํ. ตตฺถ ยถา ตสฺส มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต มุเข โทโส ปากโฏ โหติ, เอวํ เจโตปริยาณาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ปเรสํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ ปากฏํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. [๒๔๕] ปุพฺเพนิวาสาณูปมายํ:- ตํทิวสํ กตกิริยา ปากฏา โหตีติ ตํทิวสํ คตคามตฺตยเมว คหิตํ. ตตฺถ คามตฺตยคตปุริโส วิย ปุพฺเพนิวาสาณลาภี ทฏฺพฺโพ, ตโย คามา วิย ตโย ภวา ทฏฺพฺพา, ตสฺส ปุริสสฺส ตีสุ คาเมสุ ตํทิวสํ กตกิริยาย อาวิภาโว วิย ปุพฺเพนิวาสาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ตีสุ ภเวสุ กตกิริยาย ปากฏภาโว ทฏฺพฺโพ. [๒๔๗] ทิพฺพจกฺขูปมายํ:- วิถึ สญฺจรนฺเตติ อปราปรํสญฺจรนฺเต. "วีถํ จรนฺเต"ติปิ ๒- ปาโ, อยเมวตฺโถ. ตตฺถ นครมชฺเฌ สิงฺฆาฏกมฺหิ ปาสาโท วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน กรชกาโย ทฏฺพฺโพ, ปาสาเท ิโต จกฺขุมา ปุริโส วิย อยเมว ทิพฺพจกฺขุํ ปตฺวา ิโต ภิกฺขุ, เคหํ ปวิสนฺตา วิย ปฏิสนฺธิวเสน มาตุกุจฺฉิยํ ปวิสนฺตา, เคหา นิกฺขมนฺตา วิย มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตา, รถิกาย วีถึ สญฺจรนฺตา วิย อปราปรํ สญฺจรณกสตฺตา, ปุรโต อพฺโภกาสฏฺาเน มชฺเฌ สิงฺฆาฏเก นิสินฺนา วิย ตีสุ ภเวสุ ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตา, ปาสาทตเล ิตปุริสสฺส เตสํ มนุสฺสานํ อาวิภูตกาโล วิย ทิพฺพจกฺขุาณาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ตีสุ ภเวสุ นิพฺพตฺตสตฺตานํ อาวิภูตกาโล ทฏฺพฺโพ. อิทํ จ เทสนาสุขตฺถเมว วุตฺตํ, อารุปฺเป ปน ทิพฺพจกฺขุสฺส โคจโร นตฺถีติ. อาสวกฺขยาณกถา (๘) [๒๔๘] โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ อิธ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพํ. อาสวานํ ขยาณายาติ อาสวานํ ขยาณนิพฺพตฺตนตฺถาย. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. กาฬติลกวงฺคมุขทูสิปีฬกาทีนํ. @ สี. วิถิสญฺจรนฺเตติปิ, ม. รถิกํ สญฺจรนฺเตติปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๒.

เอตฺถ จ อาสวานํ ขโย นาม มคฺโคปิ ผลํปิ นิพฺพานํปิ ภงฺโคปิ วุจฺจติ. "ขเย าณํ อนุปฺปาเท าณนฺ"ติ ๑- เอตฺถ หิ มคฺโค "อาสวานํ ขโย"ติ วุตฺโต. "อาสวานํ ขยา สมโณ โหตี"ติ ๒- เอตฺถ ผลํ. "ปรวชฺชานุปสฺสิสฺส นิจฺจํ อุชฺฌานสญฺิโน อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ อารา โส อาสวกฺขยา"ติ ๓- เอตฺถ นิพฺพานํ. "อาสวานํ ขโย วโย เภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานนฺ"ติ ๔- เอตฺถ ภงฺโค. อิธ ปน นิพฺพานํ อธิปฺเปตํ, อรหตฺตมคฺโคปิ วฏฺฏติเยว. จิตฺตํ อภินีหรตีติ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตนฺนินฺนํ ตปฺโปณํ ตปฺปพฺภารํ กโรติ. โส อิทํ ทุกฺขนฺติอาทีสุ "เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย"ติ สพฺพํปิ ทุกฺขสจฺจํ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาตีติ อตฺโถ. ตสฺส จ ทุกฺขสฺ นิพฺพตฺติกํ ๕- ตณฺหํ "อยํ ทุกฺขสมุทโย"ติ, ตทุภยํปิ ยํ านํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ, ตนฺเตสํ อปฺปวตฺตึ นิพฺพานํ "อยํ ทุกฺขนิโรโธ"ติ, ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ "อยํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา"ติ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาตีติ อตฺโถ. เอวํ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา ปุน กิเลสวเสน ปริยายโต ทสฺเสนฺโต "อิเม อาสวา"ติอาทิมาห. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโตติ ตสฺส ภิกฺขุโน เอวํ ชานนฺตสฺส เอวํ ปสฺสนฺตสฺส, สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถสิ. กามาสวาติ กามาสวโต. "วิมุจฺจตี"ติ อิมินา มคฺคกฺขณํ ทสฺเสติ. วิมุตฺตสฺมินฺติ อิมินา ผลกฺขณํ. วิมุตฺตมิติ าณํ โหตีติ อิมินา ปจฺจเวกฺขณาณํ. ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส ภูมึ. เตน หิ าเณน ขีณาสโว ปจฺจเวกฺขนฺโต "ขีณา ชาตี"ติอาทีนิ ปชานาติ. กตมา ปนสฺส ชาติ ขีณา, กถญฺจ นํ ปชานาตีติ? น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา, ปุพฺเพว ขีณตฺตา. น อนาคตา, อนาคเต วายามาภาวโต. น ปจฺจุปฺปนฺนา, วิชฺชมานตฺตา. ยา ปน มคฺคสฺส อภาวิตตฺตา อุปฺปชฺเชยฺย เอกจตุปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ, สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา @เชิงอรรถ: ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๐๔/๑๙๓ สงฺคีติสุตฺต ม.มู. ๑๒/๔๓๘/๓๘๖ จูฬอสฺสปุรสุตฺต @ ขุ. ธมฺม ๒๕/๒๕๓/๖๐ อุชฺฌานสญฺิตฺเถรวตฺถุ อภิ.วิ. ๓๕/๓๕๔/๒๒๘ @ ม. นิพฺพตฺตนิกํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๓.

อายตึ อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา, ตํ โส มคฺคภาวนาย ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขิตฺวา "กิเลสาภาเว วิชฺชมานํปิ กมฺมํ อายตึ อปฺปฏิสนฺธิกํว โหตี"ติ ชานนฺโต ปชานาติ. วุสิตนฺติ วุฏฺ ปริวุฏฺ. ๑- พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ. ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิสทฺธึ สตฺต เสขา ๒- พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นาม, ขีณาสโว วุฏฺวาโส. ตสฺมา โส อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต "วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺ"ติ ปชานาติ. กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธํ กิจฺจํ นิฏฺาปิตํ. เตน เตน มคฺเคน ปหาตพฺพกิเลสา ปหีนา, ทุกฺขมูลํ สมุจฺฉินฺนนฺติ อตฺโถ. ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ, ขีณาสโว กตกรณีโย. ตสฺมา โส อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต "กตํ เม กรณียนฺ"ติ ปชานาติ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อิทานิ ปุน อิตฺถภาวาย เอวํ โสฬสกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยภาวาย วา กตฺตพฺพํ มคฺคภาวนากิจฺจํ เม นตฺถีติ ปชานาติ. อถวา อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวโต ๓- อิมสฺมา เอวํปการา อิทานิ วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานา อปรํ ขนฺธสนฺตานํ มยฺหํ นตฺถิ. อิเม ปน ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺาตา ติฏฺนฺติ ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิย, เต จริมกจิตฺตนิโรเธน อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท นิพฺพายิสฺสนฺติ, อปณฺณตฺติกภาวํ จ คมิสฺสนฺตีติ ปชานาติ. [๒๔๙] ปพฺพตสงฺเขเปติ ปพฺพตมตฺถเก. อนาวิโลติ นิกฺกทฺทโม. สิปฺปิโย จ สมฺพุกา จ สิปฺปิสมฺพุกํ. สกฺขรา จกถลา ๔- จ สกฺขรกถลํ. มจฺฉานํ คุมฺพา ฆฏาติ มจฺฉคุมฺพํ. ติฏฺนฺตํปิ จรนฺตํปีติ เอตฺถ สกฺขรกถลํ ติฏฺติเยว, อิตรานิ จรนฺติปิ ติฏฺนฺติปิ. ยถา ปน อนฺตรนฺตรา ิตาสุปิ นิสินฺนาสุปิ วิชฺชมานาสุปิ "เอตา คาโว จรนฺตี"ติ จรนฺติโย อุปาทาย อิตราปิ จรนฺตีติ วุจฺจนฺติ, เอวํ ติฏฺนฺตเมว สกฺขรกถลมุปาทาย อิตรํปิ ทฺวยํ ติฏฺนฺตนฺติ วุตฺตํ. อิตรญฺจ ทฺวยํ จรนฺตํ อุปาทาย สกฺขรกถลํปิ จรนฺตนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ จกฺขุมโต ปุริสสฺส ตีเร ตฺวา ปสฺสโต สิปฺปิสมฺพุกาทีนํ วิภูตกาโล วิย @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วุตฺถํ ปริวุตฺถํ ฉ.ม. เสกฺขา สี. อิตฺถมฺภาวโต @ ฉ.ม. กถลานิ, สี. กลานิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๔.

อาสวานํ ขยาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน จตุนฺนํ สจฺจานํ วิภูตกาโล ทฏฺพฺโพติ. เอตฺตาวตา ๑- วิปสฺสนาาณํ, มโนมยาณํ, อิทฺธิวิธาณํ, ทิพฺพโสตาณํ, เจโตปริยาณํ, ปุพฺเพนิวาสาณํ, ทิพฺพจกฺขุวเสน นิปฺผนฺนํ อนาคตํสาณ- ยถากมฺมุปคาณทฺวยํ, ทิพฺพจกฺขุาณํ, อาสวกฺขยาณนฺติ ทส าณานิ นิทฺทิฏฺานิ โหนฺติ. เตสํ อารมฺมณวิภาโค ชานิตพฺโพ:- ตตฺถ วิปสฺสนาาณํ ปริตฺตมหคฺคตอตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธาวเสน สตฺตวิธารมฺมณํ. มโนมยาณํ นิมฺมิตรูปายตนมตฺตเมว อารมฺมณํ กโรตีติ ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนพหิทฺธารมฺมณํ. อาสวกฺขยาณํ อปฺปมาณพหิทฺธาอวตฺตพฺพารมฺมณํ. ๒- อวเสสานํ อารมฺมณเภโท วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต. อุตฺตริตรํ วา ปณีตตรํ วาติ เยน เกนจิ ปริยาเยน อิโต เสฏฺตรํ สามญฺผลํ นาม นตฺถีติ ภควา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ. อชาตสตฺตุอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถา [๒๕๐] ราชา ตตฺถ ตตฺถ สาธุการํ ปวตฺเตนฺโต อาทิมชฺฌปริโยสานํ สกฺกจฺจํ สุตฺวา "จิรํ วตมฺหิ อิเม ปเญฺห ปุถุสมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉนฺโต, ถุเส โกฏฺเฏนฺโต วิย กิญฺจิ สารํ นาลตฺถํ, อโห วต ภควโต คุณสมฺปทา, โย เม ทีปสหสฺสํ ชาเลนฺโต วิย มหนฺตํ อาโลกํ กตฺวา อิเม ปเญฺห วิสฺสชฺเชสิ. สุจิรํ วตมฺหิ ทสพลสฺส คุณานุกาวํ อชานนฺโต วญฺจิโต"ติ จินฺเตตฺวา พุทฺธ- คุณานุสฺสรสมฺภูตาย ปญฺจวิธาย ปีติยา ผุฏฺสรีโร อตฺตโน ปสาทํ อาวิกโรนฺโต อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิ. ตํ ทสฺเสตุํ "เอวํ วุตฺเต ราชา"ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อภิกฺกนฺตํ ภนฺเตติ อยํ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทเนสุ ทิสฺสติ. "อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปโม ยาโม, จิรนิสินฺโน ภิกฺขุสํโฆ"ติ ๓- อาทีสุ หิ ขเย ทิสฺสติ. "อยํ เม ปุคฺคโล ขมติ, อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา"ติอาทีสุ ๔- สุนฺทเร. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เอตฺตวตา ฉ.ม....นวตฺตพฺพารมฺมณํ @ วินย. จูฬ. ๗/๓๘๓/๒๐๔, องฺ. อฏฺก, ๒๓/๒๐/๒๐๗ (สฺยา), ขุ. อุทาน. ๒๕/๔๕/๑๖๔ @ องฺ. จตุกฺก ๒๑/๑๐๐/๑๑๓

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๕.

"โก เม วนฺทฺติ ปาทานิ อิทฺธิยา ยสสา ชลํ อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน สพฺพา โอภาสยํ ทิสา"ติ ๑- อาทีสุ อภิรูเป. "อภิกฺกนฺตํ โภ โคตมา"ติอาทีสุ ๒- อพฺภนุโมทเน. อิธาปิ อพฺภนุโมทเนเยว. ยสฺมา จ อพฺภนุโมทเน, ตสฺมา สาธุ สาธุ ภนฺเตติ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺโพ. ภเย โกเธ ปสํสายํ ตุริเต โกตูหลจฺฉเร หาเส โสเก ปสาเท จ กเร อาเมณฺฑิตํ พุโธติ อิมินา จ ลกฺขเณน อิธ ปสาทวเสน ปสํสาวเสน จายํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. อถวา อกิกฺกนฺตนฺติ อภิกฺกนฺตํ อติอิฏฺ อติมนาปํ, อติสุนฺทรนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ เอเกน อภิกฺกนฺตสทฺเทน เทสนํ โถเมติ, เอเกน อตฺตโน ปสาทํ. อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย:- อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต ยทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนา, อภิกฺกนฺตํ ยทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนํ อาคมฺม มม ปสาโทติ. ภควโตเยว วา วจนํ เทฺว เทฺว อตฺเถ สนฺธาย โถเมติ. ภควโต วจนํ อภิกฺกนฺตํ โทสนาสนโต, อภิกฺกนฺตํ คุณาธิคมนโต. ตถา สทฺธาชนนโต ปญฺาชนนโต, สาตฺถโต สพฺยญฺชนโต, อุตฺตานปทโต คมฺภีรตฺถโต, กณฺณสุขโต หทยงฺคมโต, อนตฺตุกกํสนโต อปรวมฺภนโต, กรุณาสีตลโต ปญฺาวทาตโต, อาปาถรมณียโต วิมทฺทกฺขมโต, สุยฺยมานสุขโต, วีมํสิยมานหิตโตติ เอวมาทีหิ โยเชตพฺพํ. ตโต ปรํปิ จตูหิ อุปมาหิ เทสนํเยว โถเมติ. ตตฺถ นิกฺกุชฺชิตนฺติ อโธมุขปิตํ, เหฏฺามุขชาตํ วา. อุกฺกุชฺเชยฺยาติ อุปริ มุขํ กเรยฺย. ปฏิจฺฉนฺนนฺติ ติณปณฺณาทิจฺฉาทิตํ. วิวเรยฺยาติ อุคฺฆาเตยฺย. มูฬฺหสฺส วาติ ทิสามูฬฺหสฺส. มคฺคํ อาจิกฺเขยฺยาติ หตฺเถ คเหตฺวา "เอส มคฺโค"ติ วเทยฺย. อนฺธกาเรติ กาฬปกฺขจาตุทฺทสีอฑฺฒรตฺตฆนวนสณฺฑเมฆปฏเลหิ จตุรงฺคตเม, อยํ ตาว อนุตฺตานปทตฺโถ. อยํ ปน อธิปฺปายโยชนา:- ยถา โกจิ นิกฺกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺย, เอวํ สทฺธมฺมวิมุขํ อสฺสทฺธมฺเม ปติตํ มํ อสฺสทฺธมฺมา วุฏฺาเปนฺเตน, ยถา ปฏิจฺฉนฺนํ วิวเรยฺย, เอวํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานา ปภูติ มิจฺฉาทิฏฺิคฺคหนปฏิจฺฉนฺนํ @เชิงอรรถ: ขุ. วิมาน. ๒๖/๘๕๗/๘๗ มณฺฑูกเทวปุตฺตวิมาน @ วินย. มหาวิ. ๑/๑๕/๗ เวรญฺชกณฺฑ, องฺ. อฏฺก. ๒๓/๑๐๑/๑๘๑ มหาวคฺค: วรญฺชสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๖.

สาสนํ วิวรนฺเตน, ยถา มูฬหสฺส มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, เอวํ กุมฺมคฺคมิจฺฉามคฺค- ปฏิปนฺนสฺส ๑- เม สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาวิกโรนฺเตน, ยถา อนฺธกาเร เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, เอวํ โมหนฺธการนิมุคฺคสฺส เม พุทฺธาทิรตนรูปานิ อปสฺสโต ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํสกเทสนาปชฺโชตธารเกน มยฺหํ ภควตา เอเตหิ ปริยาเยหิ ปกาสิตตฺตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอวํ เทสนํ โถเมตฺวา อิมาย เทสนาย รตนตฺตเย ปสนฺนจิตฺโต ปสนฺนาการํ กโรนฺโต "เอสาหนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ เอสาหนฺติ เอโส อหํ. ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามีติ ภควา เม สรณํ ปรายนํ อฆสฺส ฆาตา, หิตสฺส จ วิธาตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภควนฺตํ คจฺฉามิ ภชามิ เสวามิ ปยิรุปาสามิ, เอวํ วา ชานามิ พุชฺฌามีติ. เยสํ หิ ธาตูนํ คติ อตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถ. ตสฺมา "คจฺฉามี"ติ อิมสฺส ชานามิ พุชฺฌามีติ อยเมวตฺโถ ๒- วุตฺโต. ธมฺมญฺจ ภิกฺขุสํฆญฺจาติ เอตฺถ ปน อธิคตมคฺเค สจฺฉิกตนิโรเธ ยถานุสิฏฺ ปฏิปชฺชมาเน จ จตูสุ อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม, โส อตฺถโต อริยมคฺโค เจว นิพฺพานํ จ. วุตฺตเญฺหตํ "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ ๓- วิตฺถาโร. น เกวลญฺจ อริยมคฺโค เจว นิพฺพานญฺจ. อปิจ โข อริยผเลหิ สทฺธึ ปริยตฺติธมฺโมปิ. วุตฺตํ เหตํ ฉตฺตมาณวกวิมาเน:- "ราควิราคมเนชมโสกํ ธมฺมมสงฺขตมปฺปฏิกูลํ มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตํ ธมฺมมิมํ สรณตฺถมุเปหี"ติ. ๔- เอตฺถ หิ ราควิราโคติ มคฺโค กถิโต. อเนชมโสกนฺติ ผลํ. ธมฺมมสงฺขตนฺติ นิพฺพานํ. อปฺปฏิกูลํ มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตนฺติ ปิฏกตฺตเยน วิภตฺตสพฺพธมฺมกฺขนฺธาติ. ๕- ทิฏฺิสีลสงฺฆาเตน สํหโตติ สํโฆ. โส อตฺถโต อฏฺอริยปุคฺคลสมูโห. วุตฺตํ เหตํ ตสฺมึเยว วิมาเน:- @เชิงอรรถ: ก. กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺนสฺส ฉ.ม. อยมฺปิ อตฺโถ @ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘ ขุ. วิมาน ๒๖/๘๘๗/๙๑ @ ฉ.ม. วิภตฺตา ธมฺมกฺขนฺธาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๗.

"ยตฺถ จ ทินฺนํ มหปฺผลมาหุ จตูสุ สุจีสุ ปุริสยุเคสุ อฏฺ จ ปุคฺคลธมฺมทสา เต สํฆมิมํ สรณตฺถมุเปหี"ติ. ๑- ภิกฺขูนํ สํโฆ ภิกฺขุสํโฆ. เอตฺตาวตา ราชา ตีณิ สรณคมนานิ ปฏิเวเทสิ. สรณคมนกถา อิทานิ เตสุ สรณคมเนสุ โกสลฺลตฺถํ สรณํ, สรณคมนํ, โย จ สรณํ คจฺฉติ, สรณคมนปฺปเภโท, สรณคมนผลํ, สงฺกิเลโส, เภโทติ อยํ วิธิ เวทิตพฺโพ. เสยฺยถีทํ? สรณตฺถโต ๒- ตาว หึสตีติ สรณํ. สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน ภยํ สนฺตาสํ ทุกฺขํ ทุคฺคติปริกิเลสํ หนติ หึสติ ๓- วินาเสตีติ อตฺโถ, รตนตฺตยสฺเสเวตํ อธิวจนํ. อถวา:- หิเต ปวตฺตเนน อหิตา จ นิวตฺตเนน สตฺตานํ ภยํ หึสติ พุทฺโธ, ภวกนฺตารา อุตฺตารเณน อสฺสาสทาเนน จ ธมฺโม, อปฺปกานํปิ การานํ วิปุลผลปฏิลาภกรเณน สํโฆ. ตสฺมา อิมินาปิ ปริยาเยน รตนตฺตยํ สรณํ. ตปฺปสาทตคฺครุตาหิ วิหตกิเลโส ตปฺปรายนตาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท สรณคมนํ. ตํสมงฺคีสตฺโต สรณํ คจฺฉติ. วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตุปฺปาเทน เอตานิ เม ตีณิ รตนานิ สรณํ, เอตานิ ปรายนนฺติ เอวํ อุเปตีติ อตฺโถ. เอวํ ตาว สรณํ, สรณคมนํ, โย จ สรณํ คจฺฉติ, อิทํ ตยํ เวทิตพฺพํ. สรณคมนปฺปเภเท ปน ทุวิธํ สรณคมนํ:- โลกุตฺตรํ โลกิยญฺจ. ตตฺถ โลกุตฺตรํ ทิฏฺสจฺจานํ มคฺคกฺขเณ สรณคมนุปกิเลสสมุจฺเฉเทน อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา กิจฺจโต สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌติ. โลกิยํ ปุถุชฺชนานํ สรณคมนุปกิเลสวิกฺขมฺภเนน อารมฺมณโต พุทฺธาทิคุณารมฺมณํ หุตฺวา อิชฺฌติ. ตํ อตฺถโต พุทฺธาทีสุ วตฺถูสุ สทฺธาปฏิลาโภ, สทฺธามูลิกา จ สมฺมาทิฏฺิ ทสสุ ปุญฺกิริยวตฺถูสุ ทิฏฺุชุกมฺมนฺติ ๔- วุจฺจติ. @เชิงอรรถ: ขุ, วิมาน. ๒๖/๘๘๘/๙๒ ก. ปทตฺถโต @ ฉ.ม., อิ. หึสตีติ ปทํ น ทิสฺสติ ฉ.ม. ทิฏฺชุกมฺมนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๘.

ตยิทํ จตุธา วตฺตติ ๑-:- อตฺตสนฺนิยฺยาตเนน ตปฺปรายนตาย, สิสฺสภาวุปคมเนน ปาณิปาเตนาติ. ๒- ตตฺถ อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ นาม "อชฺชาทึ กตฺวา อหํ อตฺตานํ พุทฺธสฺส นิยฺยาเทมิ, ธมฺมสฺส, สํฆสฺสา"ติ เอวํ พุทฺธาทีนํ อตฺตปริจฺจชนํ. ตปฺปรายนตา นาม "อชฺชาทึ กตฺวา `อหํ พุทฺธปรายโน, ธมฺมปรายโน, สํฆปรายโน'ติ มํ ธาเรถา"ติ เอวํ ตปฺปรายนภาโว. สิสฺสภาวุปคมนนฺนาม "อชฺชาทึ กตฺวา `อหํ พุทฺธสฺส อนฺเตวาสิโก, ธมฺมสฺส, สํฆสฺสา'ติ มํ ธาเรถา"ติ เอวํ สิสฺสภาวุปคโม. ปาณิปาโต ๓- นาม "อชฺชาทึ กตฺวา `อหํ อภิวาทนปจฺจุปฏฺานํ อญฺชลีกมฺมสามีจิกมฺมํ พุทฺธาทีนํเยว ติณฺณํวตฺถูนํ กโรมี'ติ มํ ธาเรถา"ติ เอวํ พุทฺธาทีสุ ปรมนิหจฺจกาโร. อิเมสํ หิ จตุนฺนํ อาการานํ อญฺตรํปิ กโรนฺเตน คหิตํเยว โหติ สรณํ. อปิจ ภควโต อตฺตานํ ปริจฺจชามิ, ธมฺมสฺส, สํฆสฺส อตฺตานํ ปริจฺจชามิ. ชีวิตํ ปริจฺจชามิ, ปริจฺจตฺโตเยว เม อตฺตา, ปริจฺจตฺตํเยว เม ชีวิตํ, ชีวิตปริยนฺติกํ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, พุทฺโธ เม สรณํ เลณํ ตาณนฺติ เอวํปิ อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ เวทิตพฺพํ. "สตฺถารญฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยํ. สุคตญฺจ วตาหํปสฺเสยฺยํ ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยํ, สมฺมาสมฺพุทฺธญฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยนฺ"ติ ๔- เอวํปิ มหากสฺสปสฺส สรณคมนํ ๕- วิย สิสฺสภาวุปคมนํ เวทิตพฺพํ. "โส อหํ วิจริสฺสามิ คามา คามํ ปุรา ปุรํ นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตนฺ"ติ ๖- เอวํปิ อาฬวกาทีนํ สรณคมนํ วิย ตปฺปรายนตา เวทิตพฺพา. "อถโข พฺรหฺมายุ พฺราหฺมโณ อุฏฺายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควโต ปาทานิ มุเขน จ ปริจุมฺพติ, ปาณีหิ จปริสมฺพาหติ, นามญฺจ สาเวติ `พฺรหฺมายุ อหํ โภ โคตม พฺราหฺมโณ, พฺรหฺมายุ อหํ โภ โคตม พฺราหฺมโณ"ติ ๗- เอวํปิ ปาณิปาโต ทฏฺพฺโพ. @เชิงอรรถ: ก. ปวตฺตติ ฉ.ม. ปณิปาเตนาติ ฉ.ม. ปณิปาโต @ สํ. นิทาน. ๑๖/๑๕๔/๑๑๐ สี.,ม. สรณคมเน @ ขุ.สุ. ๒๕/๑๙๔/๓๗๑, สํ. สคา, ๑๕/๒๔๖/๒๕๙ ม.ม. ๑๓/๓๙๔/๓๗๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๙.

โส ปเนส าติภยาจิรยทกฺขิเณยฺยวเสน จตุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ ทกฺขิเณยฺยปาณิปาเตน สรณคมนํ โหติ, น อิตเรหิ. เสฏฺวเสเนว หิ สรณํ คณฺหาติ, เสฏฺวเสน จ ภิชฺชติ. ตสฺมา โย สากิโย วา โกลิโย วา "พุทฺโธ อมฺหากํ าตโก"ติ วนฺทติ, อคฺคหิตเมว โหติ สรณํ. โย วา "สมโณ โคตโม ราชปูชิโต มหานุภาโว อวนฺทิยมาโน อนตฺถํปิ กเรยฺยา"ติ ภเยน วนฺทติ, อคฺคหิตเมว โหติ สรณํ. โย วา ๑- โพธิสตฺตกาเล ภควโตสนฺติเก กิญฺจิ อุคฺคหิตํ สรมาโน, พุทฺธกาเล วา "จตุธา วิภเช โภเค ปณฺฑิโต ฆรมาวสํ เอเกน โภคํ ภุญฺเชยฺย ทฺวีหิ กมฺมํ ปโยชเย จตุตฺถญฺจ นิธาเปยฺย, อาปทาสุ ภวิสฺสตี"ติ ๒- เอวรูปํ อนุสาสนึ อุคฺคเหตฺวา "อาจริโย เม"ติ วนฺทติ, อคฺคหิตเมว โหติ สรณํ. โย ปน "อยํ โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺโย"ติ วนฺทติ, เตเนว คหิตํ โหติ สรณํ. เอวํ คหิตสรณสฺส จ อุปาสกสฺส วา อุปาสิกาย วา อญฺติตฺถิเยสุ ปพฺพชิตํปิ าตึ "าตโก เม อยนฺ"ติ วนฺทโต สรณคมนํ นภิชฺชติ, ปเคว อปพฺพชิตํ. ตถา ราชานํ ภยวเสน วนฺทโต. โส หิ รฏฺปูชิตตฺตา อวนฺทิยมาโน อนตฺถํปิ กเรยฺยาติ. ตถา ยํ กิญฺจิ สิปฺปํ สิกฺขาปกํ ติตฺถิยํปิ "อาจริโย เม อยนฺ"ติ วนฺทโตปิ น ภิชฺชติ, เอวํ สรณคมนปฺปเภโท เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ โลกุตฺตรสฺส สรณคมนสฺส จตฺตาริ สามญฺผลานิ วิปากผลํ, สพฺพทุกฺขกฺขโย อานิสํสผลํ. วุตฺตเญฺหตํ "โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ สํฆญฺจ สรณํ คโต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสติ. ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ อริยญฺจฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ทุกฺขู ปสมคามินํ. เอตํ โข สรณํ เขมํ เอตํ สรณมุตฺตมํ เอตํ สรณมาคมฺม สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี"ติ ๓- @เชิงอรรถ: สี., ม. โยปิ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๖๕/๑๖๓ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๑๙๐/๑๙๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๐.

อปิจ นิจฺจาทิโต ๑- อนุปคมนาทิวเสนเปตสฺส อานิสํสผลํ เวทิตพฺพํ. วุตฺตํ เหตํ "อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย ฯเปฯ กญฺจิ สงฺขารํ สุขโต ฯเปฯ กญฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย ฯเปฯ มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย ฯเปฯ ปิตรํ. อรหนฺตํ. ปทุฏฺจิตฺโต ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย ฯเปฯ สํฆํ ภินฺเทยฺย ฯเปฯ อญฺ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี"ติ. ๒- โลกิยสฺส ปน สรณคมนสฺส ภวสมฺปทาปิ โภคสมฺปทาปิ ผลเมว. วุตฺตํ เหตํ:- "เยเกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมึ ปหาย มานุสํ เทหํ เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺตี"ติ. ๓- อปรํปิ วุตฺตํ "อถโข สกฺโก เทวานมินฺโท อสีติยา เทวตาสหสฺเสหิ สทฺธึ เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมิ ฯเปฯ เอกมนฺตํ ิตํ โข สกฺกํ เทวานมินฺทํ อายสฺมา มหาโมคฺคลาโน เอตทโวจ "สาธุ โข เทวานมินฺท พุทฺธสรณคมนํ โหติ. พุทฺธสรณคมนเหตุ โข เทวานมินฺท เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี'ติ เต อญฺเ เทเว ทสหิ าเนหิ อธิคฺคณฺหนฺติ:- ทิพฺเพน อายุนา, ทิพฺเพน วณฺเณน, ทิพฺเพน สุเขน, ทิพฺเพน ยเสน, ทิพฺเพน อธิปเตยเยน, ทิพฺเพหิ รูเปหิ, สทฺเทหิ คนฺเธหิ รเสหิ โผฏฺพฺเพหี"ติ. ๔- เอส นโย ธมฺเม จ สํเฆ จ. อปิจ เวลามสุตฺตาทิวเสนาปิ ๕- สรณคมนสฺส ผลวิเสโส เวทิพฺโพ. เอวํ สรณคมนผลํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ จ โลกิยสรณคมนํ ตีสุ วตฺถูสุ อญฺาณสํสยมิจฺฉาาณาทีหิ สํกิลิสฺสติ, น หมาชุติกํ โหติ น มหาวิปฺผารํ. โลกุตฺตรสฺส นตฺถิ สํกิเลโส. โลกิยสฺส จ สรณคมนสฺส ทุวิโธ เภโท สาวชฺโช จ อนวชฺโช จ. ตตฺถ สาวชฺโช อญฺสตฺถาราทีสุ อตฺตสนฺนิยฺยาตนาทีหิ โหติ, โส จ อนิฏฺผโล. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อนิจฺจโต ม. อุปริ. ๑๔/๑๒๗/๑๑๔, อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๐๙/๔๐๙ @ สํ. สคา. ๑๕/๓๗/๓๐ สํ. สฬา. ๑๘/๕๓๐/๓๓๗(สฺยา) องฺ. นวก. ๒๓/๒๒๔/๔๐๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๑.

อนวชฺโช กาลกิริยาย โหติ, โส อวิปากตฺตา อผโล. โลกุตฺตรสฺส ปน เนวตฺถิ เภโท, ภวนฺตเรปิ หิ อริยสาวโก อญฺ สตฺถารํ น อุทฺทิสตีติ. เอวํ สรณคมนสฺส สํกิเลโส จ เภโท จ เวทิตพฺโพ อุปาสกํ มํ ภนฺเต ภควา ธาเรตูติ มํ ภควา "อุปาสโก อยนฺ"ติ เอวํ ธาเรตุ, ชานาตูติ อตฺโถ. อุปาสกวิธิกถา อุปาสกวิธิโกสลฺลตฺถํ ปเนตฺถ โก อุปาสโก, กสฺมา อุปาสโกติ วุจฺจติ, กิมสฺส สีลํ, โก อาชีโว, กา วิปตฺติ, กา สมฺปตฺตีติ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ โก อุปาสโกติ โย โกจิ สรณคโต คหฏฺโ. วุตฺตํ เหตํ "ยโต โข มหานาม พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สํฆํ สรณํ คโต โหติ. เอตฺตาวตา โข มหานาม อุปาสโก โหตี"ติ ๑- กสฺมา อุปาสโกติ รตนตฺตยํ ๒- อุปาสนโต. โส หิ พุทฺธํ อุปาสตีติ อุปาสโก. ตถา ธมฺมํ สํฆํ. กิมสฺส สีลนฺติ ปญฺจ เวรมณิโย. ยถาห "ยโต โข มหานาม อุปาสโก ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา, กาเมสุมิจฺฉาจารา, มุสาวาทา, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรโต โหติ. เอตฺตาวตา โข มหานาม อุปาสโก สีลวา โหตี"ติ. ๓- โก อาชีโวติ ปญฺจ มิจฺฉาวณิชฺชา ปหาย ธมฺเมน สเมน ชีวิกกปฺปนํ. วุตฺตํ เหตํ "ปญฺจิมา ภิกฺขเว วณิชฺชา อุปาสเกน อกรณียา. กตมา ปญฺจ? สตฺถวณิชฺชา สตฺตวณิชฺชา มํสวณิชฺชา มชฺชวณิชฺชา. อิมาโข ภิกฺขเว ปญฺจ วณิชฺชา อุปาสเกน อกรณียา"ติ. ๔- กา วิปตฺตีติ ยา ตสฺเสว สีลสฺส จ อาชีวสฺส จ วิปตฺติ, อยมสฺส วิปตฺติ. อปิจ ยาย เอส จณฺฑาโล เจว โหติ มลญฺจ ปฏิกิฏฺโ ๕- จ, สาปิสฺส วิปตฺตีติ เวทิตพฺพา. เต จ อตฺถโต อสฺสทฺธิยาทโย ปญฺจ ธมฺมา โหนฺติ. ยถาห @เชิงอรรถ: องฺ. อฏฺก. ๒๓/๑๑๕/๒๒๓ (สยา.), สํ. มหา. ๑๙/๑๐๓๓/๓๔๓ มหานามสุตฺต @ ฉ.ม. รตนตฺตยสฺส องฺ. อฏฺก. ๒๓/๑๑๕/๒๒๓ (สยา.) สํ. มหา. ๑๙/๑๐๓๓/๓๔๓ @ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๗๗/๒๓๒ (สยา.) ฉ.ม. ปติกิฏฺโ ม. ปติกุฏฺโ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๒.

"ปญฺจหิ ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุปาสโก อุปาสกจณฺฑาโล จ โหติ อุปาสกมลญฺจ อุปาสกปฏิกิฏฺโ จ. กตเมหิ ปญฺจหิ? อสฺสทฺโธ โหติ, ทุสฺสีโล โหติ, โกตุหลมงฺคลิโก โหติ, มงฺคลํ ปจฺเจติ, โน กมฺมํ, อิโต จ พหิทฺธา ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยสติ, ตตฺถ จ ปุพฺพการํ กโรตี"ติ. ๑- กา สมฺปตฺตีติ สมฺปตฺติ. ยา จสฺส สีลสมฺปทา เจว อาชีวสมฺปทา จ, สา สมฺปตฺติ เย จสฺส รตนภาวาทิกรา สทฺธาทโย ปญฺจ ธมฺมา. ยถาห "ปญฺจหิ ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุปาสโก อุปาสกรตนญฺจ โหติ อุปาสกปทุมญฺจ อุปาสกปุณฺฑริกญฺจ. กตเมหิ ปญฺจหิ? สทฺโธ โหติ, สีลวา โหติ, น โกตุหลมงฺคลิโก โหติ, กมฺมํ ปจฺเจติ, โน มงฺคลํ, น อิโต พหิทฺธา ทกฺขิเณยฺยํ คเวสติ, อิธ จ ปุพฺพการํ กโรตี"ติ. ๒- อชฺชตคฺเคติ เอตฺถายํ อคฺคสทฺโท อาทิโกฏิโกฏฺาสเสฏฺเสุ ทิสฺสติ. "อชฺชตคฺเค สมฺม โทวาริก อาวรามิ ทฺวารํ นิคณฺานํ นิคณฺีนนฺ"ติ ๓- อาทีสุ อาทิมฺหิ ทิสฺสติ. "เตเนว องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ ปรามเสยฺย. ๔- อุจฺฉคฺคํ เวฬคฺคนฺ"ติ อาทีสุ โกฏิยํ. "อมฺพิลคฺคํ วา มธุรคฺคํ วา ติตฺตกคฺคํ วา. ๕- อนุชานามิ ภิกฺขเว วิหารคฺเคน วา ปริเวณคฺเคน วา ภาเชตุนฺ"ติ ๖- อาทีสุ โกฏฺาเส. "ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ฯเปฯ ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ ๗- อาทีสุ เสฏฺเ. อิธ ปนายํ อาทิมฺหิ ทฏฺพฺโพ. ตสฺมา อชฺชคฺเคติ อชฺชตํ อาทึ กตฺวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อชฺชตนฺติ อชฺชภาวํ. อชฺชทคฺเคติ วา ปาโ, ทกาโร ปทสนฺธิกโร. อชฺช อคฺคํ กตฺวาติ อตฺโถ. ๘- ปาณุเปตนฺติ ปาเณหิ อุเปตํ ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตติ, ตาว อุเปตํ อนญฺสตฺถุกํ ตีหิ สรณคมเนหิ สรณคตํ อุปาสกํ กปฺปิยการกํ มํ ภควา ธาเรตุ @เชิงอรรถ: องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๗๕/๒๓๐ อ. ปญฺจก. ๒๒/๑๗๕/๒๓๐ @ ม.ม. ๑๓/๗๐/๔๗ อุปาลิวาทสุตฺต อภิ. กถา. ๓๗/๑๐๗๓/๓๔๓ @ สํ. มหา. ๑๙/๓๗๔/๑๓๑ สูทสุตฺต วิ. จูฬ. ๗/๓๑๘/๘๙ @ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, สํ. มหา. ๑๙/๑๓๙/๓๙, ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘ @ อคฺคปฺปสาทสุตฺต ม. อชฺช อคฺคนฺติ อตฺโถ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๓.

ชานาตุ. อหํ หิ สเจปิ เม ติขิเณน อสินา สีสํ ฉินฺเทยฺย, เนว พุทฺธํ "น พุทฺโธ"ติ วา, ธมฺมํ "น ธมฺโม"ติ วา, สํฆํ "น สํโฆ"ติ วา วเทยฺยนฺติ. เอวํ อตฺตสนฺนิยฺยาตเนน สรณํ คนฺตฺวา อตฺตนา กตํ อปราธํ ปกาเสนฺโต "อจฺจโย มํ ภนฺเต"ติ อาทิมาห. ตตฺถ อจฺจโยติ อปราโธ. มํ อจฺจคมาติ มํ อติกฺกมฺม อภิภวิตฺวา ปวตฺโต. ธมฺมิกํ ธมฺมราชานนฺติ เอตฺถ ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโก. ธมฺเมเนว ราชา ชาโต, น ปิตุฆาตนาทินา อธมฺเมนาติ ธมฺมราชา. ชีวิตา โวโร เปสินฺติ ชีวิตา วิโยเชสึ. ปฏิคฺคณฺหาตูติ ขมตุ. อายตึ สํวรายาติ อนาคเต สํวรตฺถาย. ปุน เอวรูปสฺส อปราธสฺส โทสสฺส ขลิตสฺส อกรณตฺถาย. [๒๕๑] ตคฺฆาติ เอกํเส นิปาโต. ยถาธมฺมํ ปฏิกโรสีติ ยถา ธมฺโม ิโต, ตเถว กโรสิ, ขมาเปสีติ วุตฺตํ โหติ. ตนฺเต มยํ ปฏิคฺคณฺหามาติ ตํ ตว อปราธํ มยํ ขมาม. วุฑฺฒิ เหสา มหาราช อริยสฺส วินเยติ เอสา มหาราช อริยสฺส วินเย พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน วุฑฺฒิ นาม. กตมา? ยายํ อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกริตฺวา อายตึ สํวราปชฺชนา, เทสนํ ปน ปุคฺคลาธิฏฺานํ กโรนฺโต "โย อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, อายตึ สํวรํ อาปชฺชตี"ติ อาห. [๒๕๒] เอวํ วุตฺเตติ เอวํ ภควตา วุตฺเต. หนฺท จทานิ มยํ ภนฺเตติ เอตฺถ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ ๑- นิปาโต. โส หิ คมนวจสายํ ๒- กตฺวา เอวมาห. พหุกิจฺจาติ พลวกิจฺจา. พหุกรณียาติ ตสฺเสว เววจนํ. ยสฺสทานิ ตฺวนฺติ ยสฺส อิทานิ ตฺวํ มหาราช คมนสฺส กาลํ มญฺสิ ชานาสิ, ตสฺส กาลํ ตฺวเมว ชานาสีติ วุตฺตํ โหติ. ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามีติ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสิ ปติฏฺเปตฺวา ยาว ทสฺสนวิสยา ๓- ภควโต อภิมุโขว ปฏิกฺกมิตฺวา ทสฺสนวิชหนฏฺานภูมิยํ ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ. @เชิงอรรถ: ก. วจสายตฺเถ สี. คมนววสฺสายํ ฉ.ม. ทสฺสนวิสยํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๔.

[๒๕๓] ขตายํ ภิกฺขเว ราชาติ ขโต อยํ ภิกฺขเว ราชา. อุปหตายนฺติ อุปหโต อยํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- อยํ ภิกฺขเว ราชา ขโต อุปหโต ภินฺนปติฏฺโ ชาโต, ตถาเนน อตฺตนาว อตฺตา ขโต, ยถา อตฺตโนว ปติฏฺา น ชาโตติ. วิรชนฺติ ราครชาทิวิรหิตํ. ราคมลาทีนํเยว วิคตตฺตา วีตมลํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ ธมฺเมสุ วา จกฺขุํ, อญฺเสุ าเนสุ ติณฺณํ มคฺคานํ เอตํ อธิวจนํ. อิธ ปน โสตาปตฺติมคฺคสฺเสว. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- สเจ อิมินา ปิตา ฆาติโต นาภวิสฺส, อิทานิ อิเธวาสเน นิสินฺโน โสตาปตฺติมคฺคํ ปตฺโต อภวิสฺส, ปาปมิตฺตสํสคฺเคน ปนสฺส อนฺตราโย ชาโต. เอวํ สนฺเตปิ, ยสฺมา อยํ ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา รตนตฺตยํ สรณํ คโต ตสฺมา มม จ สาสนสฺส มหนฺตตาย ยถา นาม โกจิ กสฺสจิ วธํ กตฺวา ปุปฺผมุฏฺิมตฺเตน ทณฺเฑน มุจฺเจยฺย, เอวเมว โลหกุมฺภิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ตึสวสฺสสหสฺสานิ อโธ ปปตนฺโต เหฏฺิมตลํ ปตฺวา ตึสวสฺสสหสฺสานิ อุทฺธํ คจฺฉนฺโต ปุนปิ อุปริมตลํ ปาปุณิตฺวา มุจฺจิสฺสตีติ อิทํปิ กิร ภควตา วุตฺตเมว, ปาลิยํ ปน น อารุฬหํ. อิทํ ปน สุตฺตํ สุตฺวา รญฺา โกจิ อานิสํโส ลทฺโธติ? มหานิสํโส ลทฺโธ. อยํ หิ ปิตุ มาริตกาลโต ปฏฺาย เนว รตฺตึ น ทิวานิทฺทํ ลภติ, สตฺถารํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา อิมาย มธุราย โอชวนฺติยา ธมฺมเทสนาย สุตกาลโต ปฏฺาย นิทฺทํ อุเปติ. ๑- ติณฺณํ รตนานํ มหาสกฺการํ อกาสิ. โปถุชฺชนิกาย สทฺธาย สมนฺนาคโต นาม อิมินา รญฺา สทิโส นาโหสิ. อนาคเต ปน ชีวิตวิเสโส ๒- นาม ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสตีติ. อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย สามญฺผลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา. ----------------- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ลภิ, ม. ลภติ ฉ.ม. วิชิตาวี, อิ. วิทิตวิเสโส

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔ หน้า ๑๒๑-๒๑๔. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=4&A=3185&modeTY=1&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=4&A=3185&modeTY=1&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=9&i=91              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=9&A=1072              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=9&A=1199              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=9&A=1199              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_9

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]