บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๔

หน้าที่ ๑๐๘.

[๖๔] ปณฺฑิตาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา. นิปุณาติ สณฺหสุขุมวุฑฺฒิโน สณฺหสุขุมํ อตฺถนฺตรํ ^๑- ปฏิวิชฺฌนสมตฺถา. กตปรปฺปวาทาติ วิญฺาตปรปฺปวาทา เจว ปเรหิ สทฺธึ กตวาทปริจฺจยา จ. วาลเวธิรูปาติ วาลเวธิธนุคฺคหสทิสา. โว ^๒- ภินฺทนฺตา มญฺเติ วาลเวธิ วิย วาลํ สุขุมานิปิ ปเรสํ ทิฏฺิคตานิ อตฺตโน ปญฺาพเลน ^๓- ภินฺทนฺตา วิย จรนฺตีติ อตฺโถ. เต มํ ตตฺถาติ เต สมณพฺราหฺมณา มํ เตสุ กุสลากุสเลสุ. สมนุยุญฺเชยฺยุนฺติ "กึ กุสลํ, กึ อกุสลนฺติ อตฺตโน ลทฺธึ วทา"ติ ลทฺธึ ปุจฺเฉยฺยุํ. สมนุคฺคาเหยฺยุนฺติ "อิทํ นามา"ติ วุตฺเต "เกน การเณน เอตมตฺถํ คาหยา"ติ ^๔- การณํ ปุจฺเฉยฺยุํ. สมนุภาเสยฺยุนฺติ "อิมินา นาม การเณนา"ติ วุตฺเต การเณ โทสํ ทสฺเสตฺวา "น ตฺวํ อิทํ ชานาสิ, อิทมฺปน คณฺห, อิทํ วิสฺสชฺเชหี"ติ เอวํ สมนุยุญฺเชยฺยุํ. น สมฺปาเยยฺยนฺติ น สมฺปาเทยฺยํ, สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺกุเณยฺยนฺติ อตฺโถ. โส มมสฺส วิฆาโตติ ยนฺตํ ปุนปฺปุนํ วตฺวาปิ อสมฺปายนํ นาม, โส มม วิฆาโต อสฺส, โอฏฺตาลุชิวฺหาคลโสสนทุกฺขเมว อสฺสาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถาปิ ปมวารสทิสเมว. [๖๕-๖๖] มนฺโทติ มนฺทปญฺโ, อปญฺสฺเสเวตํ นามํ. โมมูโหติ อติสมฺมุโฬฺห. โหติ ตถาคโตติ อาทีสุ สตฺโต "ตถาคโต"ติ อธิปฺเปโต. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อิเมปิ จตฺตาโร ปุพฺเพ ปวตฺตธมฺมานุสาเรเนว ทิฏฺิยา คหิตตฺตา ปุพฺพนฺตกปฺปิเกสุ ปวิฏฺา. อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาทวณฺณนา [๖๗] "อธิจฺจสมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จา"ติ ทสฺสนํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ, ตํ เอเตสํ อตฺถีติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา. อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ อการณสมุปฺปนฺนํ. [๖๘-๗๓] อสญฺสตฺตาติ เทสนาสีสเมตํ, อจิตฺตุปฺปาทา รูปมตฺตกอตฺตภาวาติ ^๕- อตฺโถ. เตสํ เอวํ อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา:- เอกจฺโจ หิ ติตฺถายตเน ปพฺพชิตฺวา วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานา วุฏฺาย @เชิงอรรถ: ^๑ สี.ม. สุขุมอตฺถนฺตรํ, อิ. สุขุมอตฺถนฺตเร. ^๒ ก.ม. เต @^๓ ฉ.ม., อิ. ปญฺาคเตน ^๔ ฉ.ม. คาหเยนฺติ. @^๕ สี. อจิตฺตุปฺปาทรูปมตฺตกทตฺเตภาวาติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๙.

"จิตฺเต โทสํ ปสฺสติ, จิตฺเต สติ หตฺถจฺเฉทาทิทุกฺขญฺเจว สพฺพภยานิ จ โหนฺติ, อลํ อิมินา จิตฺเตน, อจิตฺตกภาโวว สนฺโต"ติ เอวํ จิตฺเต โทสํ ปสฺสิตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา อสญฺสตฺเตสุ นิพฺพตฺตติ, จิตฺตมสฺส จุติจิตฺตนิโรเธน อิเธว นิวตฺตติ, รูปกฺขนฺธมตฺตเมว ตตฺถ ปาตุภวติ. เต ตตฺถ ยถา นาม ชิยาเวคุกฺขิตฺโต สโร ยตฺตโก ชิยาเวโค, ตตฺตกเมวากาเส คจฺฉติ, เอวเมว ฌานเวคุกฺขิตฺตา อุปปชฺชิตฺวา ยตฺตโก ฌานเวโค, ตตฺตกเมว กาลํ ติฏฺนฺติ, ฌานเวเค ปน ปริหีเน ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ อนฺตรธายติ, อิธ ปน ปฏิสนฺธิสญฺา อุปฺปชฺชติ. ยสฺมา ปน ตาย อิธ อุปฺปนฺนสญฺาย เตสํ ตตฺถ จุติ ปญฺายติ, ตสฺมา "สญฺุปฺปาทา จ ปน เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี"ติ วุตฺตํ. สนฺตตายาติ สนฺตภาวาย. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ตกฺกีวาโทปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ. อปรนฺตกปฺปิกวาทวณฺณนา [๗๔] เอวํ อฏฺารส ปุพฺพนฺตกปฺปิเก ทสฺเสตฺวา อิทานิ จตุจตฺตาลีส อปรนฺตกปฺปิเก ทสฺเสตุํ "สนฺติ ภิกฺขเว"ติ อาทิมาห. ตตฺถ อนาคตโกฏฺาสสงฺขาตํ อปรนฺตํ กปฺเปตฺวา คณฺหนฺตีติ อปรนฺตกปฺปิกา, อปรนฺตกปฺโป วา เอเตสํ อตฺถีติ อปรนฺตกปฺปิกา. เอวํ เสสมฺปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ^๑- เวทิตพฺพํ สญฺีวาทวณฺณนา [๗๕] อุทฺธมาฆตนิกาติ ^๒- อาฆาตนํ วุจฺจติ มรณํ, อุทฺธมาฆาตนา อตฺตานํ วทนฺตีติ อุทฺธมาฆาตนิกา. "สญฺี"ติ ปวตฺโต วาโท สญฺีวาโท, โส เตสํ ^๓- อตฺถีติ สญฺีวาทา. [๗๖-๗๗] รูปี อตฺตาติ อาทีสุ กสิณรูปํ "อตฺตา"ติ, ตตฺถ ปวตฺตสญฺญฺจสฺส "สญฺา"ติ คเหตฺวา วา อาชีวกาทโย วิย ตกฺกมตฺเตเนว วา "รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา สญฺี"ติ นํ ปญฺเปนฺติ. ตตฺถ อโรโคติ นิจฺโจ. อรูปสมาปตฺตินิมิตฺตํ ปน "อตฺตา"ติ สมาปตฺติสญฺญฺจสฺส "สญฺา"ติ คเหตฺวา วา นิคณฺาทโย วิย ตกฺกมตฺเตเนว วา "อรูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา สญฺี"ติ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วุตฺตปฺปการนเยเนว ^๒ ฉ.ม. อุทฺธมาฆาตนิกาติ ^๓ ฉ.ม. เอเตสํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๐.

นํ ปญฺเปนฺติ. ตติยา ปน มิสฺสกคาหวเสน ปวตฺตา ทิฏฺิ. จตุตฺถา ตกฺกคาเหเนว. ทุติยจตุกฺกํ อนฺตานนฺติกวาเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตติยจตุกฺเก สมาปนฺนกวเสน เอกตฺตสญฺี, อสมาปนฺนกวเสน นานตฺตสญฺี, ปริตฺตกสิณวเสน ปริตฺตสญฺี, วิปุลกสิณวเสน อปฺปมาณสญฺีติ เวทิตพฺโพ. ^๑- จตุตฺถจตุกฺเก ปน ทิพฺเพน จกฺขุนา ติกจตุกฺกชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา "เอกนฺตสุขี"ติ คณฺหาติ, นิรเย นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา "เอกนฺตทุกฺขี"ติ, มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา "สุขทุกฺขี"ติ, เวหปฺผลเทเวสุ นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา "อทุกฺขมสุขี"ติ คณฺหาติ. วิเสสโต หิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณลาภิโน ปุพฺพนฺตกปฺปิกา โหนฺติ, ทิพฺพจกฺขุกา อปรนฺตกปฺปิกาติ. อสญฺีเนวสญฺีนาสญฺีวาทวณฺณนา [๗๘-๘๓] อสญฺีวาโท สญฺีวาเท อาทิมฺหิ วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ จตุกฺกานํ วเสน เวทิตพฺโพ. ตถา เนวสญฺีนาสญฺีวาโท. เกวลญฺหิ ตตฺถ "สญฺี อตฺตา"ติ คณฺหนฺตานํ ตา ทิฏฺิโย, อิธ "อสญฺี"ติ จ "เนวสญฺีนาสญฺี"ติ จ. ตตฺถ น เอกนฺเตน การณํ ปริเยสิตพฺพํ. ทิฏฺิคติกสฺสปิ คาโห อุมฺมตฺตกปจฺฉิสทิโสติ วุตฺตเมตํ. อุจฺเฉทวาทวณฺณนา [๘๔] อุจฺเฉทวาเท: สโตติ วิชฺชมานสฺส. อุจฺเฉทนฺติ อุปจฺเฉทํ. วินาสนฺติ อทสฺสนํ. วิภวนฺติ ภาววิคมํ. สพฺพาเนตานิ อญฺมญฺเววจนาเนว. ตตฺถ เทฺว ชนา อุจฺเฉททิฏฺึ คณฺหนฺติ ลาภี จ อลาภี จ. ลาภี อรหโต ^๒- ทิพฺเพน จกฺขุนา จุตึ ทิสฺวา อุปปตฺตึ อปสฺสนฺโต. โย วา จุติมตฺตเมว ทฏฺุํ สกฺโกติ น อุปปตฺตึ, ^๓- โส อุจฺเฉททิฏฺึ คณฺหาติ. อลาภี จ "โก ปรโลกํ ชานาตี"ติ ^๔- กามสุขคิทฺธิตาย วา "ยถา รุกฺขโต ปณฺณานิ ปติตานิ ปุน น วิรูหนฺติ, เอวเมว สตฺตา"ติ อาทินา ตกฺเกน วา อุจฺเฉทํ คณฺหาติ. อิธ ปน @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เวทิตพฺพา ^๒ ก.ม. อนุสฺสรนฺโต @^๓ ฉ.ม. อุปปาตํ. ^๔ ฉ.ม. น ชานาตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๑.

ตณฺหาทิฏฺีนํ วเสน วา ตถา จ อญฺถา จ วิกปฺเปตฺวา วา อิมา สตฺต ทิฏฺิโย อุปฺปนฺนาติ เวทิตพฺพา. [๘๕] ตตฺถ รูปีติ รูปวา. จาตุมฺมหาภูติโกติ จตุมหาภูตมโย. มาตาปิตูนํ เอตนฺติ มาตาเปตฺติกํ. กินฺตํ? สุกฺกโสณิตํ, มาตาเปตฺติเก สมฺภูโต ชาโตติ มาตาเปตฺติกสมฺภโว. อิติ รูปกายสีเสน มนุสฺสตฺตภาวํ "อตฺตา"ติ วทติ. อิตฺเถเกติ อิตฺถํ เอเก, เอวเมเกติ อตฺโถ. [๘๖] ทุติโย ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทิพฺพตฺตภาวํ วทติ. ทิพฺโพติ เทวโลเก สมฺภูโต. กามาวจโรติ ฉกามาวจรเทวปริยาปนฺโน. กวฬิงฺการาหารํ ^๑- ภกฺขยตีติ กวฬิงฺการาหารภกฺโข. [๘๗] มโนมโยติ ฌานมเนน นิพฺพตฺโต. สพฺพงฺคปจฺจงฺคีติ สพฺพองฺคปจฺจงฺคยุตฺโต. อหีนินฺทริโยติ ปริปุณฺณินฺทฺริโย. ยานิ พฺรหฺมโลเก อตฺถิ, เตสํ วเสน, อิตเรสญฺจ สณฺานวเสเนตํ วุตฺตํ. [๘๘-๙๒] สพฺพโส รูปสญฺานํ สมติกฺกมาติ อาทีนํ อตฺโถ วิสุทธิมคฺเค วุตฺโต. อากาสานญฺจายตนุปโคติ อาทีสุ ปน อากาสานญฺจายตนภวํ อุปคโตติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ. ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทวณฺณนา [๙๓] ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาเท "ทิฏฺธมฺโม"ติ ปจฺจกฺขธมฺโม วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจนํ, ทิฏฺธมฺเม นิพฺพานํ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ, อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ทุกฺขวูปสโมติ ^๒- อตฺโถ, ตํ วทนฺตีติ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา, ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานนฺติ ปรมํ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ, อุตฺตมนฺติ อตฺโถ. [๙๔] ปญฺจหิ กามคุเณหีติ มนาปปิยรูปาทีหิ ปญฺจหิ กามโกฏฺาเสหิ, พนฺธเนหิ วา. สมปฺปิโตติ สุฏฺุ อปฺปิโต อลฺลีโน หุตฺวา. สมงฺคีภูโตติ สมนฺนาคโต. ปริจาเรตีติ เตสุ กามคุเณสุ ยถาสุขํ อินฺทฺริยานิ จาเรติ สญฺจาเรติ อิโตจิโตจ อุปเนติ. อถวา: ปลทฺธติ รมติ กีฬติ. เอตฺถ จ ทุวิธา กามคุณา มานุสกา ^๓- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. กวฬีการํ. ^๒ ฉ.ม.,อิ. ทุกฺขวูปสมนนฺติ. ^๓ ก.ม. มานุสิกา.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๒.

เจว ทิพฺพา จ. มานุสิกา มนฺธาตุกามคุณสทิสา ทฏฺพฺพา, ทิพฺพา จ ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทวราชสฺส กามคุณสทิสาติ. เอวรูเป กาเม อุปคตานํ หิ เต ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺตึ ปญฺเปนฺติ. [๙๕] ทุติยวาเร หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจา, ปฏิปีฬนฏฺเน ทุกฺขา, ปกติชหนฏฺเน วิปริณามธมฺมาติ เวทิตพฺพา. เตสํ วิปริณามญฺถาภาวาติ เตสํ กามานํ วิปริณามสงฺขาตา อญฺถาภาวา, ยํปิ เม อโหสิ, ตํปิ เม นตฺถีติ วุตฺตนเยน อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. ตตฺถ อนฺโต นิชฺฌายนลกฺขโณ โสโก, ตนฺนิสฺสิตลาลปฺปนลกฺขโณ ปริเทโว, กายปฏิปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ, มโนวิฆาตลกฺขณํ โทมนสฺสํ, วิสาทลกฺขโณ อุปายาโส, วิวิจฺเจว กาเมหีติ อาทีนมตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต. [๙๖] วิตกฺกิตนฺติ อภินิโรปนวเสน ปวตฺโต วิตกฺโก. วิจาริตนฺติ อนุมชฺชนวเสน ปวตฺโต วิจาโร. เอเตเนตนฺติ เอเตน วิตกฺกิเตน จ วิจาริเตน จ เอตํ ปมชฺฌานํ โอฬาริกํ สกณฺฏกํ วิย ขายติ. [๙๗-๙๘] ปีติคตนฺติ ปีติเยว. เจตโส อุพฺพิลฺลาวิตตฺตนฺติ ^๑- จิตฺตสฺส อุพฺพิลฺลาวิภาวกรณํ, เจตโส อาโภโคติ ฌานา วุฏฺาย ตสฺมึ สุเข ปุนปฺปุนํ จิตฺตสฺส อาโภโค มนสิกาโร สมนฺนาหาโรติ. เสสเมตฺถ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาเท อุตฺตานเมว. เอตฺตาวตา สพฺพาปิ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย กถิตา โหนฺติ. ยาสํ สตฺเตว อุจฺเฉททิฏฺิโย, เสสา สสฺสตทิฏฺิโย. [๑๐๐-๑๐๔] อิทานิ "อิเมหิ โข เต ภิกฺขเว"ติ อิมินา วาเรน สพฺเพปิ เต อปรนฺตกปฺปิเก เอกชฺฌํ นิยฺยาเทตฺวา สพฺพญฺุตาณํ วิสฺสชฺเชสิ. ^๒- ปุน "อิเมหิ โข เต ภิกฺขเว"ติ อาทินา วาเรน สพฺเพปิ เต อปรนฺตกปฺปิเก ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิเก ^๓- จ ^๓- เอกชฺฌํ นิยฺยาเทตฺวา ตเทว าณํ วิสฺสชฺเชสิ. อิติ "กตเม จ เต ภิกฺขเว ธมฺมา"ติ อาทิมฺหิ ปุจฺฉมาโนปิ สพฺพญฺุตาณเมว @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุปฺปิลาวิตตฺตํ ^๒ ฉ.ม. วิสฺสชฺเชติ @^๓-๓ ฉ.อิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิเก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๓.

ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชมาโนปิ สตฺตานํ อชฺฌาสยํ ตุลาย ตุลายนฺโต วิย, สิเนรุปาทโต วาลุกํ อุทฺธรนฺโต วิย ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานิ อุทฺธริตฺวา สพฺพญฺุตาณเมว วิสฺสชฺเชสิ. เอวํ อยํ ยถานุสนฺธิวเสน เทสนา อาคตา. ตโย หิ สุตฺตสฺส อนุสนฺธี:- ปุจฺฉานุสนฺธิ, อชฺฌาสยานุสนฺธิ, ยถานุสนฺธีติ. ตตฺถ "เอวํ วุตฺเต อญฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ `กินฺนุ โข ภนฺเต โอริมํ ตีรํ, กึ ปาริมํ ตีรํ, โก มชฺเฌ สํสีโท, โก ถเล อุสฺสาโท, ^๑- โก มนุสฺสคฺคาโห, โก อมนุสฺสคฺคาโห, โก อาวฏฺฏคฺคาโห, โก อนฺโตปูติภาโว'ติ ^๒- เอวํ ปุจฺฉนฺตานํ ภควตา วิสฺสชฺชิตสุตฺตวเสน ปุจฺฉานุสนฺธิ เวทิตพฺพา. ^๓- "อถ โข อญฺตรสฺส ภิกฺขุโน เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ `อิติ กิร โภ รูปํ อนตฺตา, เวทนา, สญฺา, สงฺขารา, วิาณํ อนตฺตา, อนตฺตกตานิ กิร กมฺมานิ กมฺมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตี'ติ. ^๔- อถ โข ภควา ตสฺส ภิกฺขุโน เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺาย ภิกฺขู อามนฺเตสิ:- านํ โข ปเนตํ ภิกฺขเว วิชฺชติ, ยํ อิเธกจฺโจ โมฆปุริโส อวิชฺชาคโต ตณฺหาธิปเตยฺเยน เจตสา สตฺถุ สาสนํ อติธาวิตพฺพํ มญฺเยฺย `อิติ กิร โภ รูปํ อนตฺตา ฯเปฯ ผุสิสฺสนฺ'ติ. ตํ กึ มญฺถ ภิกฺขเว รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา"ติ ^๕- เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา ภควตา วุตฺตสุตฺตวเสน อชฺฌาสยานุสนฺธิ เวทิตพฺพา. เยน ปน ธมฺเมน อาทิมฺหิ เทสนา อุฏฺิตา, ตสฺส ธมฺมสฺส อนุรูปธมฺมวเสน วา ปฏิปกฺขวเสน วา เยสุ สุตฺเตสุ อุปริ เทสนา อาคจฺฉติ, เตสํ วเสน ยถานุสนฺธิ เวทิตพฺพา. เสยฺยถีทํ? อากงฺเขยฺยสุตฺเต ^๖- เหฏฺา สีเลน เทสนา อุฏฺิตา, อุปริ ฉ อภิญฺา อาคตา. วตฺถสุตฺเต ^๗- เหฏฺา กิเลสวเสน เทสนา อุฏฺิตา, อุปริ พฺรหฺมวิหารา อาคตา. โกสมฺพิยสุตฺเต ^๘- หฏฺา ภณฺฑเนน อุฏฺิตา, อุปริ สารณียธมฺมา อาคตา. กกจูปเม ^๙- เหฏฺา อกฺขนฺติยา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุสฺสาโร ^๒ สํ. สฬา. ๑๘/๒๔๑ ปมทารุกฺขนฺโธปมสุตฺต @^๓ ฉ.ม. เวทิตพฺโพ ^๔ ม. อุปริ. ๑๔/๙๐/๗๐ @^๕ ม. อุปริ. ๑๔/๙๐/๗๑ มหาปุณฺณมสุตฺต ^๖ ม.มู. ๑๒/๖๔/๔๓ @^๗ ม.มู. ๑๒/๗๐/๔๘ ^๘ ม.มู. ๑๒/๔๙๑/๔๓๕ @^๙ ม.มู. ๑๒/๒๒๒/๑๘๗ กกจูปมสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๔.

อุฏฺิตา, อุปริ กกจูปมา อาคตา. อิมสฺมึปิ พฺรหฺมชาเล เหฏฺา ทิฏฺิวเสน เทสนา อุฏฺิตา, อุปริ สุญฺตาปกาสนํ อาคตํ. เตน วุตฺตํ "เอวมยํ ยถานุสนฺธิวเสน เทสนา อาคตา"ติ. ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตวารวณฺณนา [๑๐๕-๑๑๗] อิทานิ มริยาทาวิภาคทสฺสนตฺถํ ตตฺร "ภิกฺขเว"ติ อาทิกา เทสนา อารทฺธา. ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตํ วิปฺผนฺทิตเมวาติ เยน ทิฏฺิอสฺสาเทน ทิฏฺิสุเขน ทิฏฺิเวทยิเตน เต โสมนสฺสชาตา สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, ตทปิ เตสํ ภวนฺตานํ สมณพฺราหฺมณานํ ยถาภูตํ ธมฺมานํ สภาวํ อชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ เกวลํ ตณฺหาคตานํเยว ตํ เวทยิตํ, ตญฺจ โข ปเนตํ ปริตสฺสิตํ วิปฺผนฺทิตเมว. ทิฏฺิสงฺขาเตน เจว ตณฺหาสงฺขาเตน จ ปริตสฺสิเตน วิปฺผนฺทิตเมว จลิตเมว กปฺปิตเมว. ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุสทิสํ ^๑- น โสตาปนฺนสฺส ทสฺสนมิว นิจฺจลนฺติ ทสฺเสติ. เอเสว ^๒- นโย เอกจฺจสสฺสตวาทาทีสุปิ. ผสฺสปจฺจยวารวณฺณนา [๑๑๘-๑๓๐] ปุน "ตตฺร ภิกฺขเว เย เต สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา"ติ อาทิ ปรมฺปรปจฺจยทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ. ตตฺถ ตทปิ ผสฺสปจฺจยาติ เยน ทิฏฺิอสฺสาเทน ทิฏฺิสุเขน ทิฏฺิเวทยิเตน เต โสมนสฺสชาตา สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, ตทปิ ตณฺหาทิฏฺิปริปฺผนฺทิตํ เวทยิตํ ผสฺสปจฺจยาติ ทสฺเสติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. [๑๓๑-๑๔๓] อิทานิ ตสฺส ปจฺจยสฺส ทิฏฺิเวทยิเต พลวภาวทสฺสนตฺถํ ปุน "ตตฺร ภิกฺขเว เย เต สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ เต วต อญฺตฺร ผสฺสาติ เต วต สมณพฺราหฺมณา ตํ เวทยิตํ วินา ผสฺเสน ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ การณเมตํ นตฺถีติ. ยถา หิ ปตโต เคหสฺส อุปตฺถมฺภนตฺถาย ถูณา นาม พลวปจฺจโย โหติ, น ตํ ถูณาย อนุปตฺถมฺภิตํ าตุํ สกฺโกติ, @เชิงอรรถ: ^๑ ก. นิกฺขิตฺตขาณุสทิสํ ^๒ ฉ.ม.อิ. เอส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๕.

เอวเมว ผสฺโสปิ เวทนาย พลวปจฺจโย, ตํ วินา อิทํ ทิฏฺิเวทยิตํ นตฺถีติ ทสฺเสติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. ทิฏฺิคติกาธิฏฺานวฏฺฏกถาวณฺณนา [๑๔๔] อิทานิ "ตตฺร ภิกฺขเว เย เต สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา เอกจฺจสสฺสติกา"ติ อาทินา นเยน สพฺพทิฏฺิเวทยิตานิ สมฺปิณฺเฑติ. กสฺมา? อุปริ ผสฺเส ปกฺขิปนตฺถาย. กถํ? สพฺเพ เต ฉหิ ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺติ. ตตฺถ ฉ ผสฺสายตนานิ นาม จกฺขุผสฺสายตนํ, โสต, ฆาน, ชิวฺหา, กาย, มโนผสฺสายตนนฺติ อิมานิ ฉ. สญฺชาติสโมสรณการณปณฺณตฺติมตฺเตสุ หิ อยมายตนสทฺโท วตฺตติ. ^๑- ตตฺถ "กมฺโพโช อสฺสานํ อายตนํ, คุนฺนํ ทกฺขิณาปโถ"ติ สญฺชาติยํ วตฺตติ, ^๑- สญฺชา ติฏฺาเนติ อตฺโถ. "มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา"ติ ^๒- สโมสรเณ. "สติ สติอายตเน"ติ ^๓- การเณ. "อรญฺายตเน ปณฺณกุฏีสุ สมฺมนฺตี"ติ ^๔- ปณฺณตฺติมตฺเต. สฺวายมิธ สญฺชาติอาทิอตฺถตฺตเยปิ ยุชฺชติ. จกฺขฺวาทีสุ หิ ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา สญฺชายนฺติ สโมสรนฺติ, ตานิ จ เนสํ การณนฺติ อายตนานิ. อิธ ปน "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส"ติ ^๕- อิมินา นเยน ผสฺสสีเสเนว เทสนํ อาโรเปตฺวา ผสฺสํ อาทึ กตฺวา ปจฺจยปรมฺปรํ ทสฺเสตุํ ฉ ผสฺสายตนาทีนิ วุตฺตานิ. ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺตีติ ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา ปฏิสํเวเทนฺติ. เอตฺถ จ กิญฺจาปิ อายตนานํ ผุสนกิจฺจํ วิย วุตฺตํ, ตถาปิ น เตสํ ผุสนกิจฺจตา เวทิตพฺพา. น หิ อายตนานิ ผุสนฺติ, ผสฺโสว ตํ ตํ อารมฺมณํ ผุสติ, อายตนานิ ปน ผสฺเส อุปนิกฺขิเปตฺวา ทสฺสิตานิ, ตสฺมา สพฺเพ เต ฉผสฺสายตนสมฺภเวน ผสฺเสน รูปาทีนิ อารมฺมณานิ ผุสิตฺวา ตํ ทิฏฺิเวทนํ ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ^๑-๑ ฉ.ม. ปวตฺตติ ^๒ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๓๘ สทฺธสุตฺต @^๓ องฺ. ติก. ๒๐/๑๐๒/๒๕๐ ปํสุโธวกสุตฺต ^๔ สํ. ส. ๑๕/๒๕๕/๒๗๑ อารญฺกสุตฺต @^๕ สํ.นิ. ๑๖/๔๓/๖๙ ทุกฺขสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๖.

เตสํ เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ อาทีสุ เวทนาติ ฉผสฺสายตนสมฺภวา เวทนา. สา รูปตณฺหาทิเภทาย ตณฺหาย อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหติ. เตน วุตฺตํ "เตสํ เวทนาปจฺจยา ตณฺหา"ติ. สา ปน จตุพฺพิธสฺส อุปาทานสฺส อุปนิสฺสยโกฏิยา เจว สหชาตโกฏิยา จ ปจฺจโย โหติ. ตถา อุปาทานํ ภวสฺส, ภโว ชาติยา อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหติ. ชาตีติ เจตฺถ ^๑- สวิการา ปญฺจกฺขนฺธา ทฏฺพฺพา. ชาติชรามรณสฺส เจว โสกาทีนญฺจ อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา, อิธ ปนสฺส ปโยฺนมตฺตเมว เวทิตพฺพํ. ภควา หิ วฏฺฏกถํ กเถนฺโต "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺายติ อวิชฺชาย, `อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมฺภวี'ติ เอวญฺเจตํ ^๒- ภิกฺขเว วุจฺจติ, อถ จ ปน ปญฺายติ `อิทปฺปจฺจยา อวิชฺชา"ติ ^๓- เอวํ อวิชฺชาสีเสน วา "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺายติ ภวตณฺหาย ฯเปฯ `อิทปฺปจฺยา ภวตณฺหา"ติ ^๔- เอวํ ตณฺหาสีเสน วา "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺายติ ภวทิฏฺิยา ฯเปฯ `อิทปฺปจฺจยา ภวทิฏฺี"ติ เอวํ ทิฏฺิสีเสน วา กเถสิ. อิธ ปน ทิฏฺิสีเสน กเถนฺโต เวทนาราเคน อุปฺปชฺชมานา ทิฏฺิโย กเถตฺวา เวทนามูลกํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ กเถสิ, เตน อิทํ ทสฺเสติ "เอวเมเต ทิฏฺิคติกา อิทํ ทสฺสนํ คเหตฺวา ตีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺาณฏฺิตีสุ นวสุ สตฺตาวาเสสุ อิโต เอตฺถ อิโต อิธาติ สนฺธาวนฺตา สํสรนฺตา ยนฺเต ยุตฺตโคโณ วิย, ถมฺเภ อุปนิพทฺธกุกฺกุโร วิย, วาเตน วิปฺปนฺนฏฺนาวา วิย จ วฏฺฏทุกฺขเมว อนุปริวตฺตนฺติ, วฏฺฏทุกฺขโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกนฺตี"ติ. วิวฏฺฏกถาทิวณฺณนา [๑๔๕] เอวํ ทิฏฺิคติกาธิฏฺานํ วฏฺฏํ กเถตฺวา อิทานิ ยุตฺตโยคภิกฺขุอธิฏฺานํ กตฺวา วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต "ยโต โข ภิกฺขเว ภิกฺขู"ติ อาทิมาห. ตตฺถ ยโตติ ยทา. ฉนฺนํ ผสฺสายตนานนฺติ เยหิ ฉหิ ผสฺสายตเนหิ ผุสิตฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปเนตฺก ^๒ ก. สี.อิ. เอวญฺจิทํ @^๓ องฺ. เอกาทสก, ๒๔/๖๑/๙๐ อวิชฺชาสุตฺต ^๔ องฺ. เอกาทสก. ๒๔/๖๒/๙๒ ตณฺหาสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๗.

ปฏิสํเวทยมานานํ ^๑- ทิฏฺิคติกานํ วฏฺฏํ วฏฺฏติ, เตสํเยว ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ. สมุทยนฺติอาทีสุ "อวิชฺชาสมุทยา จกฺขุสมุทโย"ติ อาทินา เวทนากมฺมฏฺาเน วุตฺตนเยน ผสฺสายตนานํ สมุทโย เวทิตพฺโพ. ^๒- ยถา ปน ตตฺถ "ผสฺสสมุทยา, ผสฺสนิโรธา"ติ วุตฺตํ, เอวมิธ ตํ จกฺขฺวาทีสุ "อาหารสมุทยา, อาหารนิโรธา"ติ เวทิตพฺพํ, มนายตเน "นามรูปสมุทยา, นามรูปนิโรธา"ติ อุตฺตริตรํ ปชานาตีติ ทิฏฺิคติโก ทิฏฺิเมว ปชานาติ. ^๓- อยํ ปน ทิฏฺิญฺจ ทิฏฺิโต จ อุตฺตริตรํ สีลสมาธิปญฺาวิมุตฺตินฺติ ยาว อรหตฺตา ชานาติ. (โก เอวํ ชานาตีติ?) ขีณาสโว ชานาติ, อนาคามี, สกทาคามี, โสตาปนฺโน, พหุสฺสุโต, คนฺถธุโร ภิกฺขุ ชานาติ, อารทฺธวิปสฺสโก ชานาติ, เทสนา ปน อรหตฺตกูเฏเนว นิฏฺาปิตาติ. [๑๔๖] เอวํ วิวฏฺฏํ กเถตฺวา อิทานิ "เทสนาชาลวิมุตฺโต ทิฏฺิคติโก นาม นตฺถี"ติ ทสฺสนตฺถํ ปุน "เย หิ เกจิ ภิกฺขเว"ติ อารภิ. ตตฺถ อนฺโตชาลีกตาติ อิมสฺส มยฺหํ เทสนาชาลสฺส อนฺโตเยว กตา. เอตฺถ สิตาวาติ เอตสฺมึ มม เทสนาชาเล สิตา นิสฺสิตา อวสฺสิตาว. อุมฺมุชฺชมานา อุมฺมุชฺชนฺตีติ กึ วุตฺตํ โหติ? เต อโธ โอสีทนฺตาปิ อุทฺธํ อุคฺคจฺฉนฺตาปิ มม เทสนาชาเล สิตาว หุตฺวา โอสีทนฺติ จ อุคฺคจฺฉนฺติ จ. เอตฺถ ปริยาปนฺนาติ เอตฺถ มยฺหํ เทสนาชาเล ปริยาปนฺนา, เอเตน อาพทฺธา อนฺโตชาลีกตา จ หุตฺวา อุมฺมุชฺชมานา อุมฺมุชฺชนฺติ, น เหตฺถ อสงฺคหิโต ทิฏฺิคติโก นาม อตฺถีติ. สุขุมจฺฉิเกนาติ สณฺหจฺฉิเกน, สุขุมจฺฉิทฺเทนาติ อตฺโถ. เกวฏฺโฏ วิย หิ ภควา, ชาลํ วิย เทสนา, ปริตฺตํ อุทกํ วิย ทสสหสฺสีโลกธาตุ, โอฬาริกา ปาณา วิย ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคติกา, ตสฺส ตีเร ตฺวา โอโลเกนฺตสฺส โอฬาริกานํ ปาณานํ อนฺโตชาลีกตภาวทสฺสนํ วิย ภควโต สพฺเพสํ ทิฏฺิคติกานํ เทสนาชาลสฺส อนฺโตกตภาวทสฺสนนฺติ ^๔- เอวเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ. [๑๔๗] เอวํ อิมาหิ ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺีหิ สพฺพทิฏฺีนํ สงฺคหิตตฺตา สพฺเพสํ ทิฏฺิคติกานํ เอตสฺมึ เทสนาชาเล ปริยาปนฺนภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ปฏิสํเวทิยมานานํ ^๒ ฉ.ม.อิ. สมุทยาทโย เวทิตพฺพา @^๓ ฉ.ม. ชานาติ ^๔ ม. อนฺโตคธภาวทสฺสนนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๘.

อตฺตโน กตฺถจิ ปริยาปนฺนภาวํ ทสฺเสนฺโต "อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก ภิกฺขเว ตถาคตสฺส กาโย"ติ อาทิมาห. ตตฺถ นยนฺติ เอตายาติ เนตฺติ. นยนฺตีติ คีวายํ พนฺธิตฺวา อากฑฺฒนฺติ, รชฺชุยา เอตํ นามํ. อิธ ปน เนตฺติสทิสตาย ภวตณฺหา เนตฺตีติ อธิปฺเปตา. สา หิ มหาชนํ คีวายํ พนฺธิตฺวา ตํ ตํ ภวํ เนติ อุปเนตีติ ภวเนตฺติ, อรหตฺตมคฺคสตฺเถน อุจฺฉินฺนา ภวเนตฺติ อสฺสาติ อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก. กายสฺส เภทา อุทฺธนฺติ กายสฺส เภทโต อุทฺธํ. ชีวิตปริยาทานาติ ชีวิตสฺส สพฺพโส ปริยาทินฺนตฺตา ปริกฺขีณตฺตา, ปุน อปฺปฏิสนฺธกภาวาติ, อตฺโถ. น นํ ^๑- ทกฺขนฺตีติ ตํ ตถาคตํ เทวา วา มนุสฺสา วา น ทกฺขิสฺสนฺติ, อปณฺณตฺติกภาวํ คมิสฺสตีติ อตฺโถ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเวติ อุปมายมฺปน อิทํ สํสนฺทนํ:- อมฺพรุกฺโข วิย หิ ตถาคตสฺส กาโย, รุกฺเข ชาตมหาวณฺโฏ วิย ตํ นิสฺสาย ปุพฺเพ ปวตฺตตณฺหา. ตสฺมึ วณฺเฏ อุปนิพทฺธา ปญฺจปกฺกทฺวาทสปกฺกอฏฺารสปกฺกปริมาณา อมฺพปิณฺฑิ วิย ตณฺหาย สติ ตณฺหาอุปนิพนฺธนา หุตฺวา อายตึ นิพฺพตฺตนกา ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺารส ธาตุโย. ยถา ปน ตสฺมึ วณฺเฏ ฉินฺเน สพฺพานิ ตานิ อมฺพานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ, ตํเยว วณฺฏํ อนุคตานิ วณฺฏจฺเฉทา ฉินฺนานิ เยวาติ อตฺโถ, เอวเมว ภวเนตฺติ วณฺฏสฺส อนุปจฺฉินฺนตฺตา อายตึ อุปฺปชฺเชยฺยุํ ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺารส ธาตุโย, สพฺเพ เต ธมฺมา ตทนฺวยา โหนฺติ, ภวเนตฺตึ อนุคตา, ตาย ฉินฺนาย ฉินฺนาเยวาติ อตฺโถ. ยถา ปน ตสฺมิมฺปิ รุกฺเข มณฺฑกกณฺฏกวิสสมฺผสฺสํ อาคมฺม อนุปุพฺเพน สุสฺสิตฺวา มเต "อิมสฺมึ าเน เอวรูโป นาม รุกฺโข อโหสี"ติ โวหารมตฺตเมว โหติ, น ตํ รุกฺขํ โกจิ ปสฺสติ, เอวํ อริยมคฺคสมฺผสฺสํ อาคมฺม ตณฺหาสิเนหสฺส ปริยาทินฺนตฺตา อนุปุพฺเพน สุสฺสิตฺวา วิย ภินฺเน อิมสฺมึ กาเย กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา น ตํ ทกฺขนฺติ, ตถาคตมฺปิ เทวมนุสฺสา น ทกฺขิสฺสนฺติ, "เอวรูปสฺส นาม กิร สตฺถุโน อิทํ สาสนนฺ"ติ โวหารมตฺตเมว ภวิสฺสตีติ อนุปาทิเสส- นิพฺพานธาตุํ ปาเปตฺวา เทสนํ เปสิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ก. น ตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๙.

[๑๔๘] เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อานนฺโทติ เอวํ ภควตา อิมสฺมึ สุตฺเต วุตฺเต เถโร อาทิโต ปฏฺาย สพฺพํ สุตฺตํ สมนฺนาหริตฺวา เอวํ พุทฺธพลํ ทีเปตฺวา กถิตสุตฺตสฺส ภควตา นามํ น คหิตํ, ^๑- หนฺทสฺส นามํ คณฺหาเปสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ. ตสฺมาติห ตฺวนฺติ อาทีสุ อยํ อตฺถโยชนา:- อานนฺท ยสฺมา อิมสฺมึ ธมฺมปริยาเย อิธตฺโถปิ ปรตฺโถปิ วิภตฺโต, ตสฺมาติห ตฺวํ อิมํ ธมฺมปริยายํ "อตฺถชาลนฺ"ติปิ นํ ธาเรหิ, ยสฺมา ปเนตฺถ พหู ตนฺติธมฺมา กถิตา, ตสฺมา "ธมฺมชาลนฺ"ติปิ นํ ธาเรหิ, ยสฺมา จ เอตฺถ เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมํ สพฺพญฺุตาณํ วิภตฺตํ, ตสฺมา "พฺรหฺมชาลนฺ"ติปิ นํ ธาเรหิ, ยสฺมา เอตฺถ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย วิภตฺตา, ตสฺมา "ทิฏฺิชาลนฺ"ติปิ นํ ธาเรหิ, ยสฺมา ปน อิมํ ธมฺมปริยายํ สุตฺวา เทวปุตฺตมารมฺปิ ขนฺธมารมฺปิ มจฺจุมารมฺปิ กิเลสมารมฺปิ สกฺกา มทฺทิตุํ, ตสฺมา "อนุตฺตโร สงฺคามวิชโย"ติปิ นํ ธาเรหีติ. อิทมโวจ ภควาติ อิทํ นิทานาวสานโต ปภูติ ยาว "อนุตฺตโร สงฺคามวิชโยติปิ นํ ธาเรหี"ติ สกลํ สุตฺตนฺตํ ภควา ปเรสํ ปญฺาย อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺ ปรมคมฺภีรํ สพฺพญฺุตาณํ ปกาเสนฺโต สุริโย วิย อนฺธการํ ทิฏฺิคตมหนฺธการํ วิธเมนฺโต อโวจ. [๑๔๙] อตฺตมนา เต ภิกฺขูติ เต ภิกฺขู อตฺตมนา สกมนา, พุทฺธคตาย ปีติยา อุทฺทคฺคจิตฺตา หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ภควโต ภาสิตนฺตี เอวํ วิจิตฺรนยเทสนาวิลาสยุตฺตํ อิทํ สุตฺตํ กรวิกรุตมญฺชุนา กณฺณสุเขน ปณฺฑิตชนหทยานํ อมตาภิเสกสทิเสน พฺรหฺมสเรน ภาสมานสฺส ภควโต วจนํ. อภินนฺทุนฺติ อนุโมทึสุ เจว สมฺปฏิจฺฉึสุ จ. อยํ หิ อภินนฺทสทฺโท "อภินนฺทติ อภิวทตี"ติ ^๒- อาทีสุ ตณฺหายปิ อาคโต. "อนฺนเมวาภินนฺทนฺติ อุภเย เทวมานุสา"ติ ^๓- อาทีสุ อุปคมเน. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.อิ. น ภควตา นามํ คหิตํ. ^๒ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๕/๑๒ สมาธิสุตฺต @^๓ สํ.ส. ๑๕/๔๓/๓๖ อนฺนสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๐.

"จิรปฺปวาสึ ปุริสํ ทูรโต โสตฺถิมาคตํ าติมิตฺตา สุหชฺชา จ อภินนฺทนฺติ อาคตนฺ"ติ ^๑- อาทีสุ สมฺปฏิจฺฉเนปิ. "อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา"ติ ^๒- อาทีสุ อนุโมทเนปิ. สฺวายมิธ อนุโมทนสมฺปฏิจฺฉเนสุ ยุชฺชติ. เตน วุตฺตํ "อภินนฺทุนฺติ อนุโมทึสุ เจว สมฺปฏิจฺฉึสุ จา"ติ. สุภาสิตํ สุลปิตํ สาธุ สาธูติ ตาทิโน อนุโมทนา สิรสา สมฺปฏิจฺฉึสุ ภิกฺขโวติ. อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมินติ อิมสฺมึ นิคฺคาถกสุตฺเต. นิคฺคาถกตฺตา หิ อิทํ "เวยฺยากรณนฺ"ติ วุตฺตํ. ทสสหสฺสีโลกธาตูติ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริมาณา โลกธาตุ. อกมฺปิตฺถาติ น สุตฺตปริโยสาเนเยว อกมฺปิตฺถาติ เวทิตพฺพา. "ภญฺมาเน"ติ หิ วุตฺตํ. ตสฺมา ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคเตสุ วินิเวเตฺวา เทสิยมาเนสุ ตสฺส ตสฺส ทิฏฺิคตสฺส ปริโยสาเน ปริโยสาเนติ ทฺวาสฏฺิยา าเนสุ อกมฺปิตฺถาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ อฏฺหิ การเณหิ ปวีกมฺโป เวทิตพฺโพ:- ธาตุกฺโขเภน, อิทฺธิมโต อานุภาเวน, โพธิสตฺตสฺส คพฺโภกฺกนฺติยา, มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเนน, สมฺโพธิปตฺติยา, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนน, อายุสงฺขารโวสฺสชฺชเนน ^๓- ปรินิพฺพาเนนาติ. เตสํ วินิจฺฉยํ "อฏฺ โข อิเม อานนฺท เหตู, อฏฺ ปจฺจยา มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวายา"ติ ^๔- เอวํ มหาปรินิพฺพาเน อาคตาย ตนฺติยา วณฺณนากาเลเยว วกฺขาม อยํ ปน มหาปวี อปเรสุปิ อฏฺสุ าเนสุ อกมฺปิตฺถ: มหาภินิกฺขมเน, โพธิมณฺฑูปสงฺกมเน, ปํสุกูลคฺคหเณ, ปํสุกูลโธวเน, กาฬการามสุตฺเต, โคตมกสุตฺเต, เวสฺสนฺตรชาตเก, อิมสฺมึ พฺรหฺมชาเลติ. ตตฺถ มหาภินิกฺขมนโพธิมณฺฑูปสงฺกมเนสุ วีริยพเลน อกมฺปิตฺถ. ปํสุกูลคฺคหเณ ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเร จตฺตาโร มหาทีเป ปหาย ปพฺพชิตฺวา สุสานํ คนฺตฺวา ปํสุกูลํ คณฺหนฺเตน "ทุกฺกรํ ภควตา กตนฺ"ติ อจฺฉริยเวคาภิหตา อกมฺปิตฺถ. ปํสุกูลโธวนเวสฺสนฺตรชาตเกสุ อกาลกมฺปเนน @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ. ธ. ๒๕/๒๑๙/๕๕ นนฺทิยวตฺถุ ^๒ ม. มู, ๑๒/๒๐๕/๑๗๔ มธุปิณฺฑิกสุตฺต @^๓ อิ. ฉ.ม. อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเนน ^๔ ที. มหา. ๑๐/๑๗๑/๙๖ มหาปรินิพฺพานสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๑.

อกมฺปิตฺถ. กาฬการามโคตมกสุตฺเตสุ "อหํ สกฺขี ภควา"ติ สกฺขิภาเวน อกมฺปิตฺถ. อิมสฺมิมฺปน พฺรหฺมชาเล ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคเตสุ วิชเฏตฺวา นิคฺคุมฺพํ กตฺวา เทสิยมาเนสุ สาธุการทานวเสน อกมฺปิตฺถาติ เวทิตพฺพา. น เกวลญฺจ เอเตสุ าเนสุเยว ปวี อกมฺปิตฺถ, อถ โข ตีสุ สงฺคเหสุปิ มหามหินฺทตฺเถรสฺส อิมํ ทีปํ อาคนฺตฺวา โชติวเน ^๑- นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทสิตทิวเสปิ อกมฺปิตฺถ. กลฺยาณิยวิหาเร จ ปิณฑปาติยตฺเถรสฺส เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา ตตฺเถว นิสีทิตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา อิมํ สุตฺตนฺตํ อารทฺธสฺส สุตฺตปริโยสาเน อุทกปริยนฺตํ กตฺวา อกมฺปิตฺถ. โลหปาสาทสฺส ปาจีนอมฺพลฏฺิกฏฺานํ ^๒- นาม อโหสิ. ตตฺถ นิสีทิตฺวา ทีฆภาณกตฺเถรา พฺรหฺม- ชาลสุตฺตํ อารภึสุ, เตสํ สชฺฌายปริโยสาเนปิ อุทกปริยนฺตเมว กตฺวา ปวี อกมฺปิตฺถาติ. เอวํ ยสฺสานุภาเวน อกมฺปิตฺถ อเนกโส เมทนี สุตฺตเสฏฺสฺส เทสิตสฺส สยมฺภุนา. พฺรหฺมชาลสฺส ตสฺสีธ ธมฺมํ อตฺถญฺจ ปณฺฑิตา สกฺกจฺจํ อุคฺคเหตฺวาน, ปฏิปชฺชนฺตุ โยนิโสติ. อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถายํ พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔ หน้า ๑๐๘-๑๒๑. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=4&A=2832&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=4&A=2832&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=9&i=1 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=9&A=1 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=9&A=1 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=9&A=1 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_9