ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๑๗ ภาษาบาลีอักษรไทย ขุทฺทก.อ. (ปรมตฺถโช.)

                         ๙. เมตฺตสุตฺตวณฺณนา
                           นิกฺเขปปฺปโยชนํ
         อิทานิ โย นิธิกณฺฑานนฺตรํ นิกฺขิตฺตสฺส เมตฺตสุตฺตสฺส
อตฺถวณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโต, ตสฺส อิธ นิกฺเขปปฺปโยชนํ วตฺวา ตโต ปรํ:-
             "เยน วุตฺตํ ยทา ยตฺถ    ยสฺมา เจเตส ทีปนา
              นิทานํ โสธยิตฺวาสฺส     กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺ"ติ.
         ตตฺถ ยสฺมา นิธิกณฺเฑน ทานสีลาทิปุญฺญสมฺปทา วุตฺตา, สา จ
สตฺเตสุ เมตฺตาย กตาย มหปฺผลา โหติ ยาว พุทฺธภูมึ ปาเปตุํ สมตฺถา, ตสฺมา
ตสฺสา ปุญฺญสมฺปทาย อุปการทสฺสนตฺถํ, ยสฺมา วา สรเณหิ สาสเน โอตริตฺวา
สิกฺขาปเทหิ สีเล ปติฏฺฐิตานํ ทฺวตฺตึสากาเรหิ ราคปฺปหานสมตฺถํ กุมารปญฺเหน
โมหปฺปหานสมตฺถญฺจ กมฺมฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา มงฺคลสุตฺเตน ตสฺส ปวตฺติยา
มงฺคลภาโว อตฺตรกฺขา จ รตนสุตฺเตน ตสฺสานุรูปา ปรรกฺขา ติโรกุฑฺเฑน
รตนสุตฺเต วุตฺตภูเตสุ เอกจฺจภูเตสุ เอกจฺจภูตทสฺสนํ วุตฺตปฺปการาย
ปุญฺญสมฺปตฺติยา ปมชฺชมานานํ ๑- วิปตฺติ จ นิธิกณฺเฑน ติโรกุฑฺเฑ
วุตฺตวิปตฺติปฏิปกฺขภูตา สมฺปตฺติ จ ทสฺสิตา, โทสปฺปหานสมตฺถมฺปน กมฺมฏฺฐานํ
อทสฺสิตเมว, ตสฺมา ตํ โทสปฺปหานสมตฺถํ กมฺมฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ อิทํ
เมตฺตสุตฺตํ อิธ นิกฺขิตฺตํ. เอวญฺหิ สุปริปูโร โหติ ขุทฺทกปาโฐติ อิทมสฺส อิธ
นิกฺเขปปฺปโยชนํ.
                            นิทานโสธนํ
       อิทานิ ยายํ:-
                 "เยน วุตฺตํ ยทา ยตฺถ   ยสฺมา เจเตส ทีปนา
                  นิทานํ โสธยิตฺวาสฺส    กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺ"ติ.
         มาติกา นิกฺขิตฺตา, ตตฺถ อิทํ เมตฺตสุตฺตํ ภควตาว วุตฺตํ, น
สาวกาทีหิ, ตญฺจ ปน ยทา หิมวนฺตปสฺสโต เทวตาหิ อุพฺพาฬฺหา ภิกฺขู ภควโต
สนฺติกํ อาคตา, ตทา สาวตฺถิยํ เตสํ ภิกฺขูนํ ปริตฺตตฺถาย กมฺมฏฺฐานตฺถาย จ
วุตฺตนฺติ เอวํ ตาว สงฺเขปโต เอเตสํ ปทานํ ทีปนานิทานโสธนา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปมชฺชนฺตานํ, สี., อิ. ปมชฺชนา
         วิตฺถารโต ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ
อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย, เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา นานาเวรชฺชกา
ภิกฺขู ภควโต สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วสฺสํ อุปคนฺตุกามา
ภควนฺตํ อุปสงฺกมนฺติ. ตตฺร สุทํ ภควา ราคจริตานํ สวิญฺญาณกอวิญฺญาณกวเสน
เอกาทสวิธํ อสุภกมฺมฏฺฐานํ, โทสจริตานํ จตุพฺพิธํ เมตฺตาทิกมฺมฏฺฐานํ, โมหจริตานํ
มรณานุสฺสติกมฺมฏฺฐานาทีนิ, วิตกฺกจริตานํ อานาปานสฺสติปฐวีกสิณาทีนิ,
สทฺธาจริตานํ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานาทีนิ, พุทฺธิจริตานํ จตุธาตุววตฺถานาทีนีติ
อิมินา นเยน จตุราสีติสหสฺสปฺปเภทจริตานุกุลานิ กมฺมฏฺฐานานิ กเถติ. อถ โข
ปญฺจมตฺตานํ ภิกฺขุสตานิ ภควโต สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา สปฺปายเสนาสนญฺจ
โคจรคามญฺจ ปริเยสมานานิ อนุปุพฺเพน คนฺตวา ปจฺจนฺเต หิมวนฺเตน สทฺธึ
เอกาพทฺธํ นีลกาจมณิสนฺนิภสิลาตลํ สีตลฆนจฺฉายนีลวนสณฺฑมณฺฑิตํ มุตฺตาทลรชตปฏ-
สทิสวาลิกากิณฺณภูมิภาคํ ๑- สุจิสาตสีตูทกฏฺฐานปริวาริตํ ๒- ปพฺพตมทฺทสํสุ. อถ
โข ๓- เต ภิกฺขู ทิสฺวา ๔- ตตฺเถเวกรตฺตึ วสิตฺวา ปภาตาย รตฺติยา สรีรปริกมฺมํ
กตฺวา ตสฺสาวิทูเร อญฺญตรํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. คาโม ฆนนิเวสนสนฺนิวิฏฺฐกุล-
สหสฺสยุตฺโต, มนุสฺสา เจตฺถ สทฺธา ปสนฺนา, เต ปจฺจนฺเต ปพฺพชิตทสฺสนสฺส
ทุลฺลภตาย ภิกฺขู ทิสฺวา เอว ปีติโสมนสฺสชาตา หุตฺวา เต ภิกฺขู โภเชตฺวา
"อิเธว ภนฺเต เตมาสํ วสถา"ติ ยาจิตฺวา ปญฺจ ปธานกุฏิสตานิ การาเปตฺวา
ตตฺถ มญฺจปีฐปานียปริโภชนียฆฏาทีนิ สพฺพูปกรณานิ ปฏิยาเทสุํ.
         ภิกฺขู ตติยทิวเส ๕- อญฺญํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ, ตตฺถปิ มนุสฺสา
ตเถว อุปฏฺฐหิตฺวา วสฺสาวาสํ ยาจึสุ. ภิกฺขู "อสติ อนฺตราเย"ติ อธิวาเสตฺวา
ตํ วนสณฺฑํ ปวิสิตฺวา สพฺพรตฺตินฺทิวํ อารทฺธวิริยา ยามคณฺฑิกํ โกฏฺเฏตฺวา
โยนิโสมนสิการพหุลา วิหรนฺตา รุกฺขมูลานิ อุปคนฺตฺวา นิสีทึสุ. สีลวนฺตานํ
ภิกฺขูนํ เตเชน วิหตเตชา รุกฺขเทวตา อตฺตโน อตฺตโน วิมานา โอรุยฺห ทารเก คเหตฺวา
อิโต จิโต จ วิจรนฺติ, เสยฺยถาปิ นาม ราชูหิ วา ราชมหามตฺเตหิ วา คามกาวาสํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. มุตฺตาชาลรชตปฏฺฏสทิสวาลุกา....   ฉ.ม. สุจิสาตสีตลชลาสยปริวาริตํ
@ ฉ.ม., อิ. โขสทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. ทุติยทิวเส
คเตหิ คามวาสีนํ ฆเรสุ โอกาเส คหิเต ฆรมานุสกา ๑- ฆรานิ ฉฑฺฑิตฺวา ๒- อญฺญตฺร
วสนฺตา "กทา นุ คมิสฺสนฺตี"ติ ทูรโตว โอโลเกนฺติ, เอวเมว เทวตา อตฺตโน
อตฺตโน วิมานานิ ฉฑฺเฑตฺวา อิโต จิโต จ วิจรนฺติโย ทูรโตว โอโลเกนฺติ
"กทานุ ภทฺทนฺตา คมิสฺสนฺตี"ติ. ตโต เอวํ สมจินฺเตสุํ "ปฐมวสฺสูปคตา ภิกฺขู
อวสฺสํ เตมาสํ วสิสฺสนฺติ, มยมฺปน ตาวจิรํ ทารเก คเหตฺวา โอกฺกมฺม วสิตุํ
น สกฺโกม, หนฺท มยํ ภิกฺขูนํ ภยชนกํ ๓- อารมฺมณํ ทสฺเสมา"ติ. ตา รตฺตึ
ภิกฺขูนํ สมณธมฺมกรณเวลาย ภึสนกานิ ยกฺขรูปานิ นิมฺมินิตฺวา ปุรโต ปุรโต
ติฏฺฐนฺติ, เภรวสทฺทญฺจ กโรนฺติ. ภิกฺขูนํ ตานิ รูปานิ ปสฺสิตฺวา ๔- ตญฺจ สทฺทํ
สุตฺวา หทยํ ผนฺทติ ๕- ทุพฺพณฺณา จ อเหสุํ อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาตา. เตน เต
ภิกฺขู จิตฺตํ เอกคฺคํ นาสกฺขึสุ กาตุํ, เตสํ อเนกคฺคจิตฺตานํ ภเยน จ ปุนปฺปุนํ
สํวิคฺคานํ สติ ปมุสฺสติ, ๖- ตโต เตสํ มุฏฺฐสฺสตีนํ ทุคฺคนฺธานิ อารมฺมณานิ
ปโยเชสุํ, เตสํ เตน ทุคฺคนฺเธน นิมฺมถิยมานมิว มตฺถลุงฺคํ อโหสิ, พาฬฺหา
สีสเวทนา อุปฺปชฺชึสุ, น จ ตํ ปวตฺตึ อญฺญมญฺญสฺส อาโรเจสุํ.
         อเถกทิวสํ สํฆตฺเถรสฺส อุปฏฺฐานกาเล สพฺเพสุ สนฺนิปติเตสุ
สํฆตฺเถโร ปุจฺฉิ "ตุมฺหากํ อาวุโส อิมํ วนสณฺฑํ ปวิฏฺฐานํ กติปาหํ อติวิย
ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ อโหสิ ปริโยทาโต, วิปฺปสนฺนานิ จ อินฺทฺริยานิ, เอตรหิ
ปนตฺถ กิสา ทุพฺพณฺณา อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาตา, กึ โว อิธ อสปฺปายนฺ"ติ.
ตโต เอโก ภิกฺขุ อาห "อหํ ภนฺเต รตฺตึ อีทิสญฺจ อีทิสญฺจ เภรวารมฺมณํ
ปสฺสามิ จ สุณามิ จ, อีทิสญฺจ คนฺธํ ฆายามิ, เตน เม จิตฺตํ น สมาธิยตี"ติ,
เอเตเนว อุปาเยน สพฺเพว เต ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสุํ. สํฆตฺเถโร อาห "ภควตา
อาวุโส เทฺว วสฺสูปนายิกา ปญฺญตฺตา, อมฺหากญฺจ อิมํ ๗- เสนาสนํ อสปฺปายํ,
อายามาวุโส ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา อญฺญํ สปฺปายเสนาสนํ ปุจฺฉามา"ติ.
"สาธุ ภนฺเต"ติ เต ภิกฺขู เถรสฺส ปฏิสุณิตฺวา สพฺเพว เสนาสนํ สํสาเมตฺวา
ปตฺตจีวรมาทาย อนุปลิตตฺตา กุเลสุ กญฺจิ อนามนฺเตตฺวา เอว เยน สาวตฺถี เตน
จาริกํ ปกฺกมึสุ. อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ คนฺตฺวา ภควโต สนฺติกํ อาคมึสุ. ๘-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ฆรามนุสฺสกา   ฉ.ม., อิ. ฆรา นิกฺขมิตฺวา  ฉ.ม. ภยานกํ   ฉ.ม.,
@อิ. ทิสฺวา   ฉ.ม., อิ. ผนฺทิ   ฉ.ม., อิ. สมฺมุสฺสิ  ฉ.ม., อิ. อิทํ
@ อิ. อคมํสุ
         ภควา เต ภิกฺขู ทิสฺวา เอตทโวจ "น ภิกฺขเว อนฺโตวสฺสํ จาริกา
จริตพฺพาติ มยา สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, กิสฺส ตุมฺเห จาริกํ จรถา"ติ.
เต ภควโต สพฺพํ อาโรเจสุํ. ภควา อาวชฺเชนฺโต สกลชมฺพูทีเป อนฺตมโส
จตุปาทปีฐกฏฺฐานมตฺตมฺปิ เตสํ อญฺญํ ๑- สปฺปายเสนาสนํ นาทฺทส. อถ เต ภิกฺขู
อาห "น ภิกฺขเว ตุมฺหากํ อญฺญํ สปฺปายเสนาสนมตฺถิ, ตตฺเถว ตุมฺเห
วิหรนฺตา อาสวกฺขยํ ปาปุเณยฺยาถ, ๒- คจฺฉถ ภิกฺขเว, ตเมว เสนาสนํ อุปนิสฺสาย
วิหรถ, สเจ ปน เทวตาหิ อภยํ อิจฺฉถ, อิมํ ปริตฺตํ อุคฺคณหถ. เอตญฺหิ
โว ปริตฺตญฺจ กมฺมฏฺฐานญฺจ ภวิสฺสตี"ติ อิมํ สุตฺตมภาสิ.
         อปเร อาหุ ๓-:- "คจฺฉถ ภิกฺขเว ตเมว เสนาสนํ อุปนิสฺสาย
วิหรถา"ติ อิทํ วตฺวา ภควา อาห "อปิจโข อารญฺญิเกน ปริหรณํ ญาตพฺพํ.
เสยฺยถีทํ? สายํ ปาตํ กรณวเสน เทฺว เมตฺตา เทฺว ปริตฺตา เทฺว อสุภา เทฺว
มรณสฺสตี อฏฺฐมหาสํเวควตฺถุสมาวชฺชนญฺจ, อฏฺฐมหาสํเวควตฺถูนิ นาม ชาติ ชรา
พฺยาธิ มรณํ จตฺตาริ อปายทุกฺขานีติ, อถวา ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ,
อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ,
ปจฺจุปนฺนอาหารปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขนฺ"ติ. เอวํ ภควา ปริหรณํ อาจิกฺขิตฺวา เตสํ
ภิกฺขูนํ เมตฺตตฺถญฺจ ปริตฺตตฺถญฺจ วิปสฺสนาปาทกชฺฌานตฺถญฺจ อิมํ สุตฺตมภาสิ.
เอวํ วิตฺถารโตปิ "เยน วุตฺตํ ยทา ยตฺถ, ยสฺมา เจ"ติ เอเตสํ ปทานํ ทีปนา
นิทานโสธนาว เวทิตพฺพา.
         เอตฺตาวตา จ ยา สา "เยน วุตฺตํ ยทา ยตฺถ, ยสฺมา เจเตส
ทีปนา. นิทานํ โสธยิตฺวา"ติ มาติกา ฐปิตา, สา สพฺพปฺปกาเรน ๔- วิตฺถาริตา โหติ.
                          ปฐมคาถาวณฺณนา
         [๑]  อิทานิ "อสฺส กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺ"ติ วุตฺตตฺตา เอวํ
กตนิทานโสธนสฺส อสฺส สุตฺตสฺส อตฺถวณฺณนา อารพฺภเต. ตตฺถ กรณียมตฺถกุสเลนาติ
อิมิสฺสา ปฐมคาถาย ตาว อยํ ปทวณฺณนา:- กรณียนฺติ กาตพฺพํ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. ปาปุณิสฺสถ
@ ฉ.ม. ปนาหุ   ฉ.ม., อิ. สพฺพากาเรน
กรณารหนฺติ อตฺโถ. อตฺโถติ ปฏิปทา, ยํ วา กิญฺจิ อตฺตโน หิตํ, ตํ สพฺพํ
อรณียโต อตฺโถติ วุจฺจติ, อรณียโต นาม อุปคนฺตพฺพโต. อตฺเถ กุสเลน
อตฺถกุสเลน, อตฺถจฺเฉเกนาติ วุตฺตํ โหติ. ยนฺติ อนิยมิตปจฺจตฺตํ. ตนฺติ
นิยมิตอุปโยคํ, อุภยมฺปิ วา ยนฺตนฺติ ปจฺจตฺตวจนํ, สนฺตํ ปทนฺติ อุปโยควจนํ,
ตตฺถ ลกฺขณโต สนฺตํ, ปตฺตพฺพโต ปทํ, นิพฺพานสฺเสตํ อธิวจนํ. อภิสเมจฺจาติ
อภิสมาคนฺตฺวา. สกฺโกตีติ สกฺโก, สมตฺโถ ปฏิพโลติ วุตฺตํ โหติ. อุชูติ
อชฺชวยุตฺโต. สุฏฺฐุ อุชูติ สุหุชู. สุขํ วโจ อสฺมินฺติ ๑- สุวโจ. อสฺสาติ
ภเวยฺย. มุทูติ มทฺทวยุตฺโต. น อติมานีติ อนติมานี.
         อยมฺปเนตฺถ อตฺถวณฺณนา:- กรณียมตฺถกุสเลน, ยนฺตํ สนฺตํ ปทํ
อภิสเมจฺจาติ เอตฺถ ตาว อตฺถิ กรณียํ, อตฺถิ อกรณียํ. ตตฺถ สงฺเขปโต
สิกฺขตฺตยํ กรณียํ. สีลวิปตฺติ ทิฏฺฐิวิปตฺติ อาจารวิปตฺติ อาชีววิปตฺตีติเอวมาทิ
อกรณียํ. ตถา อตฺถิ อตฺถกุสโล, อตฺถิ อนตฺถกุสโล.  ตตฺถ โย อิมสฺมึ สาสเน
ปพฺพชิตฺวา น อตฺตานํ สมฺมา ปโยเชติ, ขณฺฑสีโล โหติ, เอกวีสติวิธํ อเนสนํ
นิสฺสาย ชีวิตํ ๒- กปฺเปติ. เสยฺยถีทํ? เวฬุทานํ ปตฺตทานํ ปุปฺผทานํ ผลทานํ
ทนฺตกฏฺฐทานํ มุโขทกทานํ สินานทานํ จุณฺณทานํ มตฺติกาทานํ ปาตุกมฺยตํ ๓- มุคฺค-
สูปฺยตํ ปาริภฏฺยตํ ชงฺฆเปสนิกํ เวชฺชกมฺมํ ทูตกมฺมํ ปหิณคมนํ ปิณฺฑปฏิปิณฺฑํ
ทานานุปฺปทานํ วตฺถุวิชฺชํ ๔- นกฺขตฺตวิชฺชํ องฺควิชฺชนฺติ. ฉพฺพิเธ จ อโคจเร
จรติ. เสยฺยถีทํ? เวสิยาโคจเร วิธวโคจเร ถุลฺลกุมาริกปณฺฑกภิกฺขุนี-
ปานาคารโคจเรติ. สํสฏฺโฐ จ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ
ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน คิหิสํสคฺเคน, ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ
อปฺปสนฺนานิ อโนปานภูตานิ อกฺโกสกปริภาสกานิ อนตฺถกามานิ อหิตกามานิ
อผาสุกกามานิ อโยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ ฯเปฯ อุปาสกานํ
อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ. อยํ อนตฺถกุสโล.
         โย ปน อิมสฺมึ สาสเน ปพฺพชิตฺวา อตฺตานํ สมฺมา ปโยเชติ,
อเนสนํ ปหาย จตุปาริสุทฺธิสีเล ปติฏฺฐาตุกาโม สทฺธาสีเสน ปาฏิโมกฺขสํวรํ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตสฺมินฺติ   ฉ.ม., อิ. ชีวิกํ
@ ฉ.ม., อิ. จาฏุกมฺยตํ   ม., อิ. วตฺถุวิชฺชํ เขตฺตวิชฺชํ
สติสีเสน อินฺทฺริยสํวรํ, วิริยสีเสน อาชีวปาริสุทฺธึ, ปญฺญาสีเสน ปจฺจยปฏิเสวนํ
ปูเรติ. อยํ อตฺถกุสโล.
         โย วา สตฺตาปตฺติกฺขนฺธโสธนวเสน ปาฏิโมกฺขสํวรํ, ฉทฺวาเร
ฆฏฺฏิตารมฺมเณสุ อภิชฺฌาทีนํ อนุปฺปตฺติวเสน อินฺทฺริยสํวรํ, อเนสนปริวชฺชนวเสน
วิญฺญูปสฏฺฐพุทฺธพุทฺธสาวกวณฺณิตปจฺจยปฏิเสวเนน จ อาชีวปาริสุทฺธึ, ยถาวุตฺต-
ปจฺจเวกฺขณวเสน ปจฺจยปฏิเสวนํ, จตุอิริยาปถปริวตฺตเน สาตฺถกตาทีนํ
ปจฺจเวกฺขณวเสน สมฺปชญฺญํ โสเธติ. อยมฺปิ อตฺถกุสโล.
         โย วา ยถา อุโสทกํ ๑- ปฏิจฺจ สงฺกิลิฏฺฐวตฺถํ ปริโยทายติ, ฉาริกํ
ปฏิจฺจ อาทาโส, อุกฺกามุขํ ปฏิจฺจ ชาตรูปํ, ตถา ญาณํ ปฏิจฺจ สีลํ โวทายตีติ
ญตฺวา ญาโณทเกน โธวนฺโต สีลํ ปริยาทาเปติ. ๒- ยถา จ กิกี สกุณิกา อณฺฑํ,
จามรีมิคี ๓- วาลธึ, เอกปุตฺติกา นารี ปิยํ เอกปุตฺตกํ, เอกนยโน ปุริโส ตํ
เอกนยนญฺจ รกฺขติ, ตถา อติวิย อปฺปมตฺโต อตฺตโน สีลกฺขนฺธํ รกฺขติ, สายํ
ปาตํ ปจฺจเวกฺขมาโน อนุมตฺตมฺปิ วชฺชํ น ปสฺสติ. อยมฺปิ อตฺถกุสโล.
         โย วา ปน อวิปฺปฏิสารกเร สีเล ปติฏฺฐาย กิเลสวิกฺขมฺภนปฏิปทํ
ปคฺคณฺหาติ, ตํ ปคฺคเหตฺวา กสิณปริกมฺมํ กโรติ, กสิณปริกมฺมํ กตฺวา สมาปตฺติโย
นิพฺพตฺเตติ. อยมฺปิ อตฺถกุสโล.
         โย วา ปน สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ
ปาปุณาติ, อยํ อตฺถกุสลานํ อคฺโค. ตตฺถ เย อิเม ยาว อวิปฺปฏิสารกเร สีเล
ปติฏฺฐาเนน ยาว วา กิเลสวิกฺขมฺภนปฏิปทายปคฺคณฺหเนน ๔- วณฺณิตา อตฺถกุสลา,
เต อิมสฺมึ อตฺเถ อตฺถกุสลาติ อธิปฺเปตา. ตถาวิธา จ เต ภิกฺขู. เตน
ภควา เต ภิกฺขู สนฺธาย เอกปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย "กรณียมตฺถกุสเลนา"ติ
อาห.
         ตโต ปรํ ๕- "กึ กรณียนฺ"ติ เตสํ สญฺชาตกงฺขานํ อาห "ยนฺตํ
สนฺตํ ปทํ อภิสเมจฺจา"ติ. อยญฺเหตฺถาธิปฺปาโย ๖-:- ตํ พุทฺธานุพุทฺเธหิ วณฺณิตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อูโสทกํ   ฉ.ม., อิ. ปริโยทาเปติ   ฉ.ม. จมรี มิโค, จมรมิโค
@ ฉ.ม., อิ....ปคฺคหเณน   ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ฉ.ม. อยเมตฺถ
@อธิปฺปาโย
สนฺตํ นิพฺพานปทํ ปฏิเวธวเสน อภิสเมจฺจ วิหริตุกาเมน ยํ กรณียนฺติ. เอตฺถ
จ ยนฺติ อิมสฺส คาถาปทสฺส อาทิโต วุตฺตเมว กรณียนฺติ อธิการโต อนุวตฺตติ,
ตํ สนฺตํ ปทํ อภิสเมจฺจาติ. อยมฺปน ยสฺมา สาวเสสปาโฐ อตฺโถ, ตสฺมา
วิหริตุกาเมนาติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
         อถวา สนฺตํ ปทํ อภิสเมจฺจาติ อนุสฺสวาทิวเสน โลกิยปญฺญาย
นิพฺพานปทํ "สนฺตนฺ"ติ ญตฺวา ตํ อธิคนฺตุกาเมน ยนฺตํ กรณียนฺติ อธิการโต
อนุวตฺตติ, ตํ กรณียมตฺถกุสเลนาติ เอวเมตฺถ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. อถวา
"กรณียมตฺถกุสเลนา"ติ วุตฺเต "กินฺ"ติ จินฺเตนฺตานํ อาห "ยนฺตํ สนฺตํ ปทํ
อภิสเมจฺจา"ติ. ตสฺเสวํ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ:- โลกิยปญฺญาย สนฺตํ ปทํ
อภิสเมจฺจ ยํ กรณียํ กาตพฺพํ, ตํ กรณียํ, กรณารหเมว ตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
         กิมฺปน ตนฺติ?  กิมญฺญํ สิยา อญฺญตฺร ตทธิคมุปายโต, กามญฺเจตํ
กรณารหตฺเถน สิกฺขตฺตยทีปเกน อาทิปเทเนว วุตฺตํ. ตถา หิ ตสฺส อตฺถวณฺณนาย
อโวจุมฺห "อตฺถิ กรณียํ, อตฺถิ อกรณียํ. ตตฺถ สงฺเขปโต สิกฺขตฺตยํ กรณียนฺ"ติ.
อติสงฺเขเปน เทสิตตฺตา ปน เตสํ ภิกฺขูนํ เกหิจิ วิญฺญาตํ, เกหิจิ น วิญฺญาตํ.
ตโต เยหิ น วิญฺญาตํ, เตสํ วิญฺญาปนตฺถํ ยํ วิเสสโต อารญฺญิเกน ภิกฺขุนา
กาตพฺพํ, ตํ วิตฺถาเรนฺโต "สกฺโก อุชู จ สุหุชู จ, สุวโจ จสฺส มุทุ
อนติมานี"ติ อิมํ ตาว อุปฑฺฒคาถมาห.
         กึ วุตฺตํ โหติ? สนฺตํ ปทํ อภิสเมจฺจ วิหริตุกาโม, โลกิยปญฺญาย
วา ตํ อภิสเมจฺจ ตทธิคมาย ปฏิปชฺชมาโน อารญฺญิโก ภิกฺขุ ทุติยจตุตฺถปธานิยงฺค-
สมนฺนาคเมน กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺโข หุตฺวา สจฺจปฏิเวธาย ปฏิปชฺชิตุํ
สกฺโก อสฺส, ตถา กสิณปริกมฺมวตฺตสมาทานาทีสุ อตฺตโน ปตฺตจีวรปฏิสงฺขรณาทีสุ
จ ยานิ ตานิ สพฺรหฺมจารีนํ อุจฺจาวจานิ กึกรณียานิ, เตสุ อญฺเญสุ จ เอวรูเปสุ
สกฺโก อสฺส ตทกฺโข ๑- อนลโส สมตฺโถ. สกฺโก โหนฺโตปิ จ ตติยปธานิยงฺค-
สมนฺนาคเมน อุชุ อสฺส. อุชุ โหนฺโตปิ จ สกึอุชุภาเวน ทหรกาเล วา
อุชุภาเวน สนฺโตสํ อนาปชฺชิตฺวา ยาวชีวํ ปุนปฺปุนํ อสิถิลกรเณน สุฏฺฐุตรํ อุชุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ทกฺโข
อสฺส อสฐกรณตาย ๑- วา อุชุ อมายาวิตาย สุหุชุ, กายวจีวงฺกปฺปหาเนน วา
อุชุ, มโนวงฺกปฺปหาเนน สุหุชุ. อสนฺตคุณสฺส วา อนาวิกรเณน อุชุ, อสนฺตคุเณน
อุปฺปนฺนสฺส ลาภสฺส อนธิวาสเนน สุหุชุ. เอวํ อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌาเนหิ
ปุริมทฺวยตติยสิกฺขาหิ ปโยคาสยสุทฺธีหิ จ อุชุ จ สุหุชุ จ อสฺส.
         น เกวลญฺจ อุชุ จ สุหุชุ จ, อปิจ ปน สุวโจ จ อสฺส. โย
หิ ปุคฺคโล "อิทํ  น กาตพฺพนฺ"ติ วุตฺโต "กินฺเต ทิฏฺฐํ, กินฺเต สุตํ, โก
เม หุตฺวา ๒- วทสิ, กึ อุปชฺฌาโย อาจริโย สนฺทิฏฺโฐ สมฺภตฺโต"ติ วา วทติ ๓-
ตุณฺหีภาเวน วา วิเหเฐติ ๔- สมฺปฏิจฺฉิตฺวา น ตถา กโรติ, โส วิเสสาธิคมสฺส
ทูเร โหติ. โย ปน โอวทิยมาโน "สาธุ ภนฺเต สุฏฺฐุ วุตฺตํ, อตฺตโน วชฺชํ
นาม ทุทฺทสํ โหติ, ปุนปิ มํ เอวรูปํ ทิสฺวา วเทยฺยาถ อนุกมฺปํ อุปาทาย,
จิรสฺสํ เม ตุมฺหากํ สนฺติกาว โอวาโท ลทฺโธ"ติ วทติ, ยถานุสิฏฺฐญฺจ ปฏิปชฺชติ,
โส วิเสสาธิคมสฺส อวิทูเร โหติ. ตสฺมา เอวํ ปรสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
กโรนฺโต สุวโจ จ อสฺส.
         ยถา จ สุวโจ, เอวํ มุทุ อสฺส. มุทูติ คหฏฺเฐหิ ทูตคมนปหิณ-
คมนาทีสุ นิยุญฺชมาโน ตตฺถ มุทุภาวํ อกตฺวา ถทฺโธ หุตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยํ
สกลพฺรหฺมจริเย จ มุทุ อสฺส สุปริกมฺมกตํ สุวณฺณํ วิย ตตฺถ ตตฺถ วินิโยคกฺขโม.
อถวา มุทูติ อภากุฏิโก อุตฺตานมุโข สุขสมฺภาโส ปฏิสนฺถารวุตฺติ สุติตฺถํ วิย
สุขาวคาโห อสฺส. น เกวลญฺจ มุทุ, อปิจ ปน อนติมานี อสฺส, ชาติโคตฺตาทีหิ
อติมานวตฺถูหิ ปเร นาติมญฺเญยฺย, สาริปุตฺตตฺเถโร วิย จณฺฑาลกุมารกสเมน
เจตสา วิหเรยฺยาติ.
                          ทุติยคาถาวณฺณนา
         [๒] เอวํ ภควา สนฺตํ ปทํ อภิสเมจฺจ วิหริตุกามสฺส ตทธิคมาย วา
ปฏิปชฺชมานสฺส วิเสสโต อารญฺญิกสฺส ภิกฺขุโน เอกจฺจํ กรณียํ วตฺวา ปุน
ตทุตฺตริมฺปิ วตฺตุกาโม "สนฺตุสฺสโก จา"ติ ทุติยํ คาถมาห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อสฐตาย   ฉ.ม. สุตฺวา
@ ฉ.ม. สมฺภตฺโต วาติ วเทติ,   ฉ.ม. ตํ วิเหเสติ
         ตตฺถ "สนฺตุฏฺฐี จ กตญฺญุตา"ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปเภเทน ทฺวาทสวิเธน
สนฺโตเสน สนฺตุสฺสตีติ สนฺตุสฺสโก. อถวา ตุสฺสตีติ ตุสฺสโก, สเกน ตุสฺสโก,
สนฺเตน ตุสฺสโก, สเมน ตุสฺสโกติ สนฺตุสฺสโก. ตตฺถ สกํ นาม "ปิณฺฑิยาโลปโภชนํ
นิสฺสายา"ติ เอวํ อุปสมฺปทมณฺฑเล อุทฺทิฏฺฐํ อตฺตนา จ สมฺปฏิจฺฉิตํ
จตุปจฺจยชาตํ, เตน สุนฺทเรน วา อสุนฺทเรน วา สกฺกจฺจมสกฺกจฺจํ วา ทินฺเนน
ปฏิคฺคหณกาเล ปริโภคกาเล จ วิการมทสฺเสตฺวา ยาเปนฺโต "สเกน ตุสสโก"ติ
วุจฺจติ. สนฺตํ นาม ยํ ลทฺธํ โหติ อตฺตโน วิชฺชมานํ, เตน สนฺเตเนว
ตุสฺสนฺโต ตโต ปรมํ ๑- อปฏฺเฐนฺโต อตฺริจฺฉตํ ปชหนฺโต "สนฺเตน ตุสฺสโก"ติ
วุจฺจติ. สมํ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อนุนยปฺปฏิฆปฺปหานํ, เตน สเมน สพฺพารมฺมเณสุ
ตุสฺสนฺโต "สเมน ตุสฺสโก"ติ วุจฺจติ.
         สุเขน ภริยตีติ สุภโร, สุปฺโปโสติ วุตฺตํ โหติ. โย หิ ภิกฺขุ
มนุสฺเสหิ สาลิมํโสทนาทีนํ ปตฺเต ปูเรตฺวา ทินฺเนปิ ทุมฺมุขภาวํ อนตฺตมนภาวเมว
จ ทสฺเสติ, เตสํ วา สมฺมุขาว ตํ ปิณฺฑปาตํ "กึ ตุเมฺหหิ ทินฺนนฺ"ติ
อปสาเทนฺโต สามเณรคหฏฺฐาทีนํ เทติ, เอส ทุพฺภโร. เอตํ ทิสฺวา มนุสฺสา
ทูรโตว ปริวชฺเชนฺติ "ทุพฺภโร ภิกฺขุ น สกฺกา โปสิตุนฺ"ติ. ๒- โน ปน ยงฺกิญฺจิ
ขูลํ วา ปณีตํ วา อปฺปํ วา พหุํ วา ลภิตฺวา อตฺตมโน วิปฺปสนฺนมุโข หุตฺวา
ยาเปติ, ๓- เอส สุภโร. เอตํ ทิสฺวา มนุสฺสา อติวิย วิสฺสตฺถา โหนฺติ, "อมฺหากํ
ภทฺทนฺตา ๔- สุภโร โถกโถเกนปิ ตุสฺสติ, มยเมว ตํ โปเสสฺสามา"ติ ปฏิญฺญํ
กตฺวา โปเสนฺติ. เอวรูโป อิธ สุภโรติ อธิปฺเปโต.
         อปฺปํ กิจฺจมสฺสาติ อปฺปกิจฺโจ, น กมฺมารามตาภสฺสารามตาสงฺคณิการามตาทิ-
อเนกกิจฺจพฺยาวโฏ, อถวา สกลวิหาเร นวกมฺมสํฆปริโภคสามเณรอารามิก-
โวสาสนาทิกิจฺจวิรหิโต, อตฺตโน เกสนขจฺเฉทนปตฺตจีวรปริกมฺมาทึ กตฺวา
สมณธมฺมกิจฺจปโร โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
         สลฺลหุกา วุตฺติ อสฺสาติ สลฺลหุกวุตฺติ. ยถา เอกจฺโจ พหุภณฺฑโก ๕-
ภิกฺขุ ทิสา ปกฺกมนกาเล พหุปตฺตจีวรปจฺจตฺถรณเตลคุฬาทึ มหาชเนน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปรํ   ฉ.ม. โปเสตุนฺติ   อิ. ยาติ
@ ฉ.ม., อิ. ภทนฺโต   ฉ.ม. พหุภณฺโฑ
สีสภารกฏิภาราทีหิ อุจฺจาราเปตฺวา ๑- ปกฺกมติ, เอวํ อหุตฺวา โย อปฺปปริกฺขาโร
โหติ, ปตฺตจีวราทิอฏฺฐสมณปริกฺขารมตฺตเมว ปริหรติ, ทิสาปกฺกมนกาเล ปกฺขี
สกุโณ วิย สมาทาเยว ปกฺกมติ, เอวรูโป อิธ สลฺลหุกวุตฺตีติ อธิปฺเปโต. สนฺตานิ
อินฺทฺริยานิ อสฺสาติ สนฺตินฺทฺริโย, อิฏฺฐารมฺมณาทีสุ ราคาทิวเสน อนุทฺธ-
ตินฺทฺริโยติ วุตฺตํ โหติ. นิปโกติ วิญฺญู วิภาวี ปญฺญวา, สีลานุรกฺขณปญฺญาย
จีวราทิวิจารณปญฺญาย อาวาสาทิสตฺตสปฺปายปริชานนปญฺญาย จ สมนฺนาคโตติ อธิปฺปาโย.
         น ปคพฺโภติ อปฺปคพฺโภ, อฏฺฐฏฺฐาเนน กายปาคพฺภิเยน จตุฏฺฐาเนน
วจีปาคพฺภิเยน อเนกฏฺฐาเนน มโนปาคพฺภิเยน จ วิรหิโตติ อตฺโถ.
         อฏฺฐฏฺฐานํ กายปาคพฺภิยนฺนาม ๒- สํฆคณปุคฺคลโภชนสาลาชนฺตาฆร-
นฺหานติตฺถภิกฺขาจารมคฺคอนฺตรฆรปฺปเวสเนสุ กาเยน อปฺปฏิรูปกรณํ. เสยฺยถีทํ?
อิเธกจฺโจ สํฆมชฺเฌ ปลฺลตฺถิกาย วา นิสีทติ ปาเทน ปาทํ อาทเหตฺวา ๓-
วาติ เอวมาทิ. ตถา คณมชฺเฌ จตุปริสสนฺนิปาเต, ตถา วุฑฺฒตเร ปุคฺคเล.
โภชนสาลายมฺปน วุฑฺฒานํ อาสนํ น เทติ, นวานํ อาสนํ ปฏิพาหติ. ตถา
ชนฺตาฆเร, วุฑฺเฒ เจตฺถ อนาปุจฺฉา อคฺคิชาลนาทีนิ กโรติ. นฺหานติตฺเถ จ
ยทิทํ "ทหโร วุฑฺโฒติ ปมาณํ อกตฺวา อาคตปฏิปาฏิยา นฺหายิตพฺพนฺ"ติ วุตฺตํ,
ตมฺปิ อนาทิยนฺโต ปจฺฉา อาคนฺตฺวา อุทกํ โอตริตฺวา วุฑฺเฒ จ นเว จ
พาเธติ. ภิกฺขาจารมคฺเค ปน อคฺคาสนอคฺโคทกอคฺคปิณฺฑตฺถํ วุฑฺฒานํ ปุรโต
ปุรโต ยาติ, พาหาย พาหํ ปหรนฺโต. อนฺตรฆรปฺปเวสเน  วุฑฺฒานํ ปฐมตรํ
ปวิสติ, ทหเรหิ กายกีฬนํ กโรตีติ เอวมาทิ.
         จตุฏฺฐานํ วจีปาคพฺภิยนฺนาม ๔- สํฆคณปุคฺคลอนฺตรฆเรสุ
อปฺปฏิรูปวาจานิจฺฉารณํ. เสยฺยถีทํ? อิเธกจฺโจ สํฆมชฺเฌ อนาปุจฺฉา ธมฺมํ ภาสติ,
ตถา ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเร คเณ วุฑฺฒตเร ปุคฺคเล จ, ตตฺถ มนุสฺเสหิ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ
วุฑฺฒตรํ อนาปุจฺฉา วิสชฺเชติ, อนฺตรฆเร ปน "อิตฺถนฺนาเม กึ อตฺถิ, กึ ยาคุ
อุทาหุ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา, กิมฺเม ทสฺสสิ, กิมชฺช  ขาทิสฺสามิ, กึ
ภุญฺชิสฺสามิ, กึ ปิวิสฺสามี"ติ เอวมาทึ ภาสติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุพฺพหาเปตฺวา, อิ. อุทฺธราเปตฺวา
@ ขุ. มหา. ๒๙/๓๙๙/๒๗๒ ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทส (สฺยา)   ฉ.ม. ปาเท ปาทโมทหิตฺวา,
@สี. ปาเทน ปาทมาทหิตฺวา, อิ. ปาเท ปาทํ อาทหิตฺวา   ขุ. มหา. ๒๙/๓๙๙/๒๗๔
         อเนกฏฺฐานํ มโนปาคพฺภิยนฺนาม ๑- เตสุ เตสุฏฺฐาเนสุ กายวาจาหิ
อชฺฌาจารํ อนาปชฺชิตฺวาปิ มนสา เอว กามวิตกฺกาทินานปฺปการํ อปฺปฏิรูปวิตกฺกนํ.
         กุเลสุ อนนุคิทฺโธติ ยานิ อุปาสกกุลานิ ๓- อุปสงฺกมติ, เตสุ
ปจฺจยตณฺหาย วา อนนุโลมิกคิหิสํสคฺควเสน วา อนนุคิทฺโธ, น สหโสกี, น
สหนนฺที, น สุขิเตสุ สุขิโต, น ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, น อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ
อตฺตนา วา โยคมาปชฺชิตาติ ๔- วุตฺตํ โหติ. อิมิสฺสาย จ คาถาย ยํ "สุวโจ
จสฺสา"ติ เอตฺถ วุตฺตํ อสฺสาติ วจนํ, ตํ สพฺพปเทหิ สทฺธึ สนฺตุสฺสโก จ อสฺส,
สุภโร จ อสฺสาติ เอวํ โยเชตพฺพํ.
                          ตติยคาถาวณฺณนา
         [๓] เอวํ ภควา สนฺตํ ปทํ อภิสเมจฺจ วิหริตุกามสฺส ตทธิคมาย
วา ปฏิปชฺชิตุกามสฺส วิเสสโต อารญฺญิกสฺส ภิกฺขุโน ตทุตฺตริมฺปิ กรณียํ
อาจิกฺขิตฺวา อิทานิ อกรณียมฺปิ อาจิกฺขิตุกาโม "น จ ขุทฺทํ สมาจเร กิญฺจิ,
เยน วิญฺญู ปเร อุปวเทยฺยุนฺ"ติ อิมํ อุปฑฺฒคาถมาห.
         ตสฺสตฺโถ:- เอวมิมํ กรณียํ กโรนฺโต ยนฺตํ กายวจีมโนทุจฺจริตํ
ขุทฺทํ ลามกนฺติ วุจฺจติ, ตํ น จ ขุทฺทํ สมาจเร, อสมาจรนฺโต จ น เกวลํ
โอฬาริกํ, กินฺตุ ๕- กิญฺจิ น สมาจเร, อปฺปมตฺตกมฺปิ อนุมตฺตกมฺปิ ๖- น สมาจเรติ
วุตฺตํ โหติ.
         ตโต ตสฺส สมาจาเร สนฺทิฏฺฐิกเมว อาทีนวํ ทสฺเสติ "เยน วิญฺญู
ปเร อุปวเทยฺยุนฺ"ติ. เอตฺถ จ ยสฺมา อวิญฺญู ปเร อปฺปมาณํ. เต หิ อนวชฺชํ
วา สาวชฺชํ กโรนฺติ, อปฺปสาวชฺชํ วา มหาสาวชฺชํ กโรนฺติ. วิญฺญู เอว ปน
ปมาณํ. เต หิ อนุวิจฺจ ปริโยคาเหตฺวา อวณฺณารหสฺส อวณฺณํ ภาสนฺติ,
วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสนฺติ. ตสฺมา "วิญฺญู ปเร"ติ วุตฺตํ.
         เอวํ ภควา อิมาหิ อฑฺฒเตยฺยคาถาหิ สนฺตํ ปทํ อภิสเมจฺจ
วิหริตุกามสฺส ตทธิคมาย วา ปฏิปชฺชิตุกามสฺส วิเสสโต อารญฺญิกสฺส,
@เชิงอรรถ:  ขุ. มหา. ๒๙/๓๙๙/๒๗๖ (สฺยา)   ฉ.ม. กุเลสฺวนนุคิทฺโธติ   ฉ.ม. ยานิ ตานิ
@กุลานิ   ฉ.ม. อุยฺโยคมาปชฺชิตาติ, อิ. โวโยคมาปชฺชิตาติ   สี. กึ ปน
@ ฉ.ม. อณุมตฺตกมฺปิ
อารญฺญิกสีเสน จ สพฺเพสมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิหริตุกามานํ กรณียากรณียเภทํ
กมฺมฏฺฐานูปจารํ วตฺวา อิทานิ เตสํ ภิกฺขูนํ ตสฺส เทวตาภยสฺส ปฏิฆาตาย
ปริตฺตตฺถํ วิปสฺสนาปาทกชฺฌานวเสน กมฺมฏฺฐานตฺถญฺจ "สุขิโน วา เขมิโน วา
โหนฺตู"ติอาทินา นเยน เมตฺตกถํ กเถตุมารทฺโธ.
         ตตฺถ สุขิโนติ สุขสมงฺคิโน. ๑- เขมิโนติ เขมวนฺโต, อภยา
นิรูปทฺทวาติ วุตฺตํ โหติ. สพฺเพติ อนวเสสา. สตฺตาติ ปาณิโน. สุขิตตฺตาติ
สุขิตจิตฺตา. เอตฺถ จ กายิเกน สุเขน สุขิโน, มานเสน สุเขน ๒- สุขิตตฺตา,
ตทุภเยนาปิ สพฺพภยูปทฺทววิคเมน วา เขมิโนติ เวทิตพฺพา. กสฺมา ปน เอวํ
วุตฺตํ? เมตฺตาภาวนาการทสฺสนตฺถํ. เอวญฺหิ เมตฺตา ภาเวตพฺพา "สพฺเพ สตฺตา
สุขิโน โหนฺตู"ติ วา, "เขมิโน โหนฺตู"ติ วา, "สุขิตตฺตา โหนฺตู"ติ วา.
                          จตุตฺถคาถาวณฺณนา
         [๔] เอวํ ยาว อุปจารโต อปฺปนาโกฏิ, ตาว สงฺเขเปน เมตฺตาภาวนํ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตฺถารโต ปน ตํ ทสฺเสตุํ "เยเกจี"ติ คาถาทฺวยมาห. อถ
วา ยสฺมา ปุถุตฺตารมฺมเณ ปริจิตํ จิตฺตํ น อาทิเกเนว เอกคฺเค ๓- สณฺฐาติ,
อารมฺมณปฺปเภทมฺปน อนุคนฺตฺวา อนุคนฺตฺวา  กเมเนว ๔- สณฺฐาติ, ตสฺมา ตสฺส
ตสถาวราทิทุกติกปฺปเภเท อารมฺมเณ อนุคนฺตฺวา อนุคนฺตฺวา สณฺฐานตฺถมฺปิ
"เยเกจี"ติ คาถาทฺวยมาห. อถวา ยสฺมา ยสฺส ยํ อารมฺมณํ วิภูตํ โหติ, ตสฺส
ตตฺถ จิตฺตํ สุขํ ติฏฺฐติ, ตสฺมา เตสํ ภิกฺขูนํ ยสฺส ยํ วิภูตํ อารมฺมณํ, ตสฺส
ตตฺถ จิตฺตํ สณฺฐาเปตุกาโม ตสถาวราทิทุกติการมฺมณปฺปเภททีปกํ ๕- "เยเกจี"ติ
อิมํ คาถทฺวยมาห.
         เอตฺถ หิ ตสถาวรทุกํ ทิฏฺฐาทิฏฺฐทุกํ ทูรสนฺติกทุกํ ภูตสมฺภเวสีทุกนฺติ
จตฺตาโร ทุเก, ทีฆาทีหิ จ ฉหิ ปเทหิ มชฺฌิมปทสฺส ตีสุ อณุกถูลปทสฺส ๖- จ
ทฺวีสุ ติเกสุ จ อตฺถสมฺภวโต ทีฆรสฺสมชฺฌิมตฺติกํ มหนฺตาณุกมชฺฌิมตฺติกํ
ถูลาณุกมชฺฌิมตฺติกนฺติ ตโย ติเก จ ทีเปติ. ตตฺถ เยเกจีติ อนวเสสวจนํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุขสมฺปนฺนา   ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม., อิ. เอกตฺเต
@ ฉ.ม., อิ. กเมน   ฉ.ม....ติการมฺมณเภททีปกํ   ฉ.ม., อิ. อณุกปทสฺส
ปาณา เอว ภูตา ปาณภูตา. อถวา ปาณนฺตีติ ปาณา, เอเตน อสฺสาสปสฺสาสปฺ-
ปฏิพทฺเธ ปญฺจโวการสตฺเต คณฺหาติ. ภวนฺตีติ ภูตา, เอเตน เอกโวการจตุโวการ-
สตฺเต คณฺหาติ. อตฺถีติ สนฺติ สํวิชฺชนฺติ.
         เอวํ "เยเกจิ ปาณภูตตฺถี"ติ อิมินา วจเนน ทุกติเกหิ สงฺคเหตพฺเพ
สพฺพสตฺเต เอกชฺฌํ ๑- ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺเพปิ เต ตสา วา ถาวรา วา
อนวเสสาติ อิมินา ทุเกน สงฺคเหตฺวา ทสฺเสติ.
         ตตฺถ ตสนฺตีติ ตสา, สตณฺหานํ สภยานญฺเจตํ อธิวจนํ. ติฏฺฐนฺตีติ
ถาวรา ปหีนตณฺหาภยานํ อรหตํ เอตํ อธิวจนํ. นตฺถิ เตสํ อวเสสนฺติ
อนวเสสา, สพฺเพปีติ วุตฺตํ โหติ. ยญฺจ ทุติยคาถาย อนฺเต วุตฺตํ. ตํ
สพฺพทุกติเกหิ สมฺพนฺธิตพฺพํ "เยเกจิ ปาณภูตตฺถิ ตสา วา ถาวรา วา
อนวเสสา, อิเมปิ สพฺเพ สตฺตา ภวนฺตุ สุขิตตฺตา. เอวํ ยาว ภูตา วา สมฺภเวสี
วา, อิเมปิ สพฺเพ สตฺตา ภวนฺตุ สุขิตตฺตา"ติ.
         อิทานิ ทีฆรสฺสมชฺฌิมาทิติกตฺตยทีปเกสุ ทีฆา วาติอาทีสุ ฉสุ ปเทสุ
ทีฆาติ ทีฆตฺตภาวา นาคมจฺฉโคธาทโย. อเนกพฺยามสตปฺปมาณาปิ หิ มหาสมุทฺเท
นาคาทีนํ อตฺตภาวา อเนกโยชนสตปฺปมาณาปิ ๒- มจฺฉโคธาทีนํ อตฺตภาวา โหนฺติ.
มหนฺตาติ มหนฺตตฺตภาวา ชเล มจฺฉกจฺฉปาทโย, ถเล หตฺถินาคาทโย, อมนุสฺเสสุ
ทานวาทโย. อาห จ "ราหุคฺคํ อตฺตภาวีนนฺ"ติ. ๓- ตสฺส หิ อตฺตภาโว อุพฺเพเธน
จตฺตาริ โยชนสหสฺสานิ อฏฺฐ จ โยชนสตานิ, พาหู ทฺวาทสโยชนสตปฺปริมาณา,
ปญฺญาสโยชนํ ภมุกนฺตรํ, ตถา องฺคุลนฺตริกา, หตฺถตลานิ เทฺว โยชนสตานีติ.
มชฺฌิมาติ อสฺสโคณมหิสสูกราทีนํ อตฺตภาวา. รสฺสกาติ ตาสุ ตาสุ ชาตีสุ
วามนาทโย ทีฆมชฺฌิเมหิ ถูลมชฺฌิเมหิ จ ๔- โอมกปฺปมาณา สตฺตา. อณุกาติ
มํสจกฺขุสฺส อโคจรา ทิพฺพจกฺขุวิสยา อุทกาทีสุ นิพฺพตฺตา สขุมตฺตภาวา สตฺตา
อูกาทโย วา, อปิจ เย ตาสุ ตาสุ ชาตีสุ มหนฺตมชฺฌิเมหิ ถูลมชฺฌิเมหิ
จ โอมกปฺปมาณา สตฺตา, เต อณุกาติ เวทิตพฺพา. ถูลาติ ปริมณฺฑลตฺตภาวา
มจฺฉกุมฺมสิปฺปิกสมฺพุกาทโย ๕- สตฺตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอกโต   ฉ.ม., อิ. อเนกโยชนปฺปมาณา
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๕/๑๙ ปญฺญตฺติสุตฺต.   ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. สิปฺปิกสมฺพุกาทโย
                          ปญฺจมคาถาวณฺณนา
         [๕] เอวํ ตีหิ ติเกหิ อนวเสสโต สตฺเต ทสฺเสตฺวา อิทานิ "ทิฏฺฐา
วา เย จ อทิฏฺฐา"ติอาทีหิ ตีหิ ทุเกหิปิ เต สงฺคเหตฺวา ทสฺเสติ.
         ตตฺถ ทิฏฺฐาติ เย อตฺตโน จกฺขุสฺส อาปาถมาคตวเสน ทิฏฺฐปุพฺพา.
อทิฏฺฐาติ เย ปรสมุทฺทปรเสลปรจกกวาฬาทีสุ ฐิตา. "เย จ ทูเร วสนฺติ อวิทูเร"ติ
อิมินา ปน ทุเกน อตฺตโน อตฺตภาวสฺส ทูเร จ อวิทูเร จ วสนฺเต สตฺเต
ทสฺเสติ, เต อปาททฺวิปาทวเสน เวทิตพฺพา. อตฺตโน หิ กาเย วสนฺตา สตฺตา
อวิทูเร, พหิ กายโต ๑- วสนฺตา สตฺตา ทูเร. ตถา อนฺโต อุปจาเร วสนฺตา
อวิทูเร, พหิ อุปจารโต ๒- วสนฺตา ทูเร. อนฺโต ๓- วิหาเร คาเม ชนปเท ทีเป
จกฺกวาเฬ วสนฺตา อวิทูเร, ปรจกฺกวาเฬ วสนฺตา ทูเร วสนฺตีติ วุจฺจติ.
         ภูตาติ ชาตา อภินิพฺพตฺตา. เย ภูตา เอว, น ปุน ภวิสฺสนฺตีติ
สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. เตสํ ขีณาสวานํ เอตํ อธิวจนํ. สมฺภวเมสนฺตีติ สมฺภเวสี.
อปฺปหีนภวสํโยชนตฺตา อายติมฺปิ สมฺภวํ เอสนฺตานํ เสกฺขปุถุชฺชนานเมตํ อธิวจนํ.
อถวา จตูสุ โยนีสุ อณฺฑชชลามฺพุชา ๔- สตฺตา ยาว อณฺฑโกสญฺจ วตฺถิโกสญฺจ
น ภินฺทนฺติ, ตาว สมฺภเวสี นาม, อณฺฑโกสญฺจ วตฺถิโกสญฺจ ภินฺทิตฺวา พหิ
นิกฺขนฺตา ภูตา นาม. สํเสทชา โอปปาติกา จ ปฐมจิตฺตกฺขเณ สมฺภเวสี นาม,
ทุติยจิตฺตกฺขณโต ปภูติ ภูตา นาม. เยน วา อิริยาปเถน ชายนฺติ, ยาว ตโต
อญฺญํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สมฺภเวสี นาม, ตโต ปรํ ภูตาติ.
                          ฉฏฺฐคาถาวณฺณนา
         [๖] เอวํ ภควา "สุขิโน วา"ติ อาทีหิ อฑฺฒเตยฺยาหิ คาถาหิ
นานปฺปการโต เตสํ ภิกฺขูนํ หิตสุขาธิคมนปตฺถนาวเสน สตฺเตเสุ เมตฺตาภาวนํ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ อหิตทุกฺขานาคมนปตฺถนาวเสนปิ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห "น ปโร
ปรํ นิกุพฺเพถา"ติ. เอส โปราณปาโฐ, อิทานิ ปน "ปรญฺหี"ติปิ ปฐนฺติ, อยํ
น สุนฺทโร.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. พหิ กาเย   ฉ.ม. พหิ อุปจาเร
@ ฉ.ม., อิ. อตฺตโน   ฉ.ม., อิ. อณฺฑชชลาพุชา
         ตตฺถ ปโรติ ปรชโน. ปรนฺติ ปรชนํ. น นิกุพฺเพถาติ น
วมฺเภยฺย. ๑- นาติมญฺเญถาติ น อติกฺกมิตฺวา มญฺเญยฺย. กตฺถจีติ กตฺถจิ โอกาเส,
คาเม วา เขตฺเต ๒- วา ญาติมชฺเฌ วา ปุคฺคลมชฺเฌ ๓- วาติ อาทิ. นนฺติ เอตํ.
กญฺจีติ ยํกญฺจิ ขตฺติยํ วา พฺราหฺมณํ วา คหฏฺฐํ วา ปพฺพชิตํ วา สุขิตํ วา
ทุกฺขิตํ วาติ ๔- อาทิ. พฺยาโรสนา ปฏีฆสญฺญาติ กายวจีวิกาเรหิ พฺยาโรสนาย จ
มโนวิกาเรน ปฏิฆสญฺญาย จ. "พฺยาโรสนาย ปฏิฆสญฺญายา"ติ หิ วตฺตพฺเพ
"พฺยาโรสนา ปฏิฆสญฺญา"ติ วุจฺจติ, ยถา "สมฺมทญฺญาย วิมุตฺตา"ติ วตฺตพฺเพ
"สมฺมญฺญา วิมุตฺตา"ติ, ยถา จ "อนุปุพฺพสิกฺขาย อนุปุพฺพกิริยาย อนุปุพฺพ-
ปฏิปทายา"ติ วตฺตพฺเพ "อนุปุพฺพสิกฺขา อนุปุพฺพกิริยา อนุปุพฺพปฏิปทา
อญฺญาราธนาติ. ๕- นาญฺญมญฺญสฺส ทุกฺขมิจฺเฉยฺยาติ อญฺญมญฺญสฺส ทุกฺขํ น
อิจฺเฉยฺย. กึ วุตฺตํ โหติ? น เกวลํ "สุขิโน วา เขมิโน วา
โหนฺตู"ติอาทิมนสิการวเสเนว เมตฺตํ ภาเวยฺย, กิมฺปน ๖- "อโห วต โยโกจิ
ปรปุคฺคโล ยํกญฺจิ ปรปุคฺคลํ วญฺจนาทีหิ นิกตีหิ  น นิกุพฺเพถ,
ชาติอาทีหิ จ นวหิ มานวตฺถูหิ กตฺถจิ ปเทเส ยํกญฺจิ ปรปุคฺคลํ นาติมญฺเญยฺย,
อญฺญมญฺญสฺส จ พฺยาโรสนาย วา ปฏิฆสญฺญาย วา ทุกฺขํ น อิจฺเฉยฺยา"ติ
เอวมฺปิ มนสิกโรนฺโต ภาเวยฺยาติ.
                          สตฺตมคาถาวณฺณนา
         [๗] เอวํ อหิตทุกฺขานาคมนปตฺถนาวเสน อตฺถโต เมตฺตาภาวนํ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว อุปมาย ทสฺเสนฺโต อาห "มาตา ยถา นิยํ ปุตฺตนฺ"ติ.
         ตสฺสตฺโถ:- ยถา มาตา นิยํ ปุตฺตํ อตฺตนิ ชาตํ โอรสํ ปุตฺตํ,
ตญฺจ เอกปุตฺตเมว อายุสา อนุรกฺเข, ตสฺส ทุกฺขาคมนปฏิพาหนตฺถํ อตฺตโน
อายุมฺปิ จชิตฺวา ตํ อนุรกฺเข, เอวมฺปิ สพฺพภูเตสุ อิทํ เมตฺตาสงฺขฺยํ มานสํ ๗-
ภาวเย, ปุนปฺปุนํ ชนเย วฑฺฒเย, ตญฺจ อปริมาณสตฺตารมฺมณวเสน เอกสฺมึ วา
สตฺเต อนวเสสผรณวเสน อปริมาณํ ภาวเยติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วญฺเจยฺย   ฉ.ม. คาเม วา คามเขตฺเต วา   ฉ.ม., อิ. ปูคมชฺเฌ
@ สี., อิ. สุคตํ วา ทุคฺคตํ วาติ   ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. กินฺตุ   สี., อิ. เมตฺตามานสํ
                          อฏฺฐมคาถาวณฺณนา
         [๘] เอวํ สพฺพากาเรน เมตฺตาภาวนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺเสว
วฑฺฒนํ ทสฺเสนฺโต อาห "เมตฺตญฺจ สพฺพโลกสฺมินฺ"ติ.
         ตตฺถ มิชฺชติ ตายติ จาติ มิตฺโต, หิตชฺฌาสยตาย สินิยฺหติ,
อหิตาคมนโต รกฺขติ จาติ อตฺโถ. มิตฺตสฺส ภาโว เมตฺตํ. สพฺพโลกสฺมินฺติ
อนวเสสสตฺตโลเก. มนสิ ภวนฺติ มานสํ. ตญฺหิ จิตฺตสมฺปยุตฺตตฺตา เอวํ วุตฺตํ.
ภาวเยติ วฑฺฒเย. นาสฺส ปริมาณนฺติ อปริมาณํ, อปฺปมาณสตฺตารมฺมณตาย เอวํ
วุตฺตํ. อุทฺธนฺติ อุปริ, เตน อรูปภวํ คณฺหาติ. อโธติ เหฏฺฐา, เตน กามภวํ
คณฺหาติ. ติริยนฺติ เวมชฺฌํ, เตน รูปภวํ คณฺหาติ. อสมฺพาธนฺติ สมฺพาธวิรหิตํ,
ภินฺนสีมนฺติ วุตฺตํ โหติ. สีมา นาม ปจฺจตฺถิโก วุจฺจติ, ตสฺมิมฺปิ ปวตฺตนฺติ
อตฺโถ. อเวรนฺติ เวรวิรหิตํ, อนฺตรนฺตราปิ เวรเจตนาปาตุภาววิรหิตนฺติ วุตฺตํ
โหติ. ๑- อสปตฺตนฺติ วิคตปจฺจตฺถิกํ. เมตฺตาวิหารี หิ ปุคฺคโล มนุสฺสานํ ปิโย
โหติ, อมนุสฺสานํ ปิโย โหติ, นาสฺส โกจิ ปจฺจตฺถิโก โหติ, เตนสฺส ตํ มานสํ
วิคตปจฺจตฺถิกตฺตา อสปตฺตนฺติ วุจฺจติ. ปริยายวจนํ หิ ตํ เอตํ, ยทิทํ ปจฺจตฺถิโก
สปตฺโตติ. อยํ อนุปทโต อตฺถวณฺณนา.
         อยมฺปเนตฺถ อธิปฺเปตตฺถทีปนา:- ยเทตํ ๒- "เอวมฺปิ สพฺพภูเตสุ มา
มานสํ ภาวเย อปริมาณนฺ"ติ วุตฺตํ, ตญฺเจตํ อปริมาณํ เมตฺตํ มานสํ
สพฺพโลกสฺมึ ภาวเย วฑฺฒเย, วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ คมเย ปาปเย. กถํ?
อุทฺธํ อโธ จ ติริยญฺจ, อุทฺธํ ยาว ภวคฺคา, อโธ ยาว อวีจิโต, ติริยํ ยาว
อวเสสทิสา. อุทฺธํ วา อารุปฺปํ, อโธ กามธาตุํ, ติริยํ รูปธาตุํ อนวเสสํ
ผรนฺโต. เอวํ ภาเวนฺโตปิ จ ตํ ยถา อสมฺพาธํ อเวรํ อสปตฺตญฺจ โหติ, ตถา
สมฺพาธเวรสปตฺตานํ อภาวํ กโรนฺโต ภาวเย. ยํ วา ตํ วา ภาวนาสมฺปทํ ปตฺตํ
สพฺพตฺถ โอกาสโลกวเสน ๓- อสมฺพาธํ, อตฺตโน ปเรสุ อาฆาตปฏิวินเยน อเวรํ,
อตฺตนิ จ ปเรสํ อาฆาตปฏิวินเยน อสปตฺตํ โหติ, ตํ อสมฺพาธํ อเวรํ อสปตฺตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม....วิรหิตนฺติ อตฺโถ   ฉ.ม. ยทิทํ   สี., อิ. โอกาสลาภวเสน
อปริมาณํ เมตฺตํ มานสํ อุทฺธํ อโธ จ ติริยญฺจาติ ติวิธปริจฺเฉเทน สพฺพโลกสฺมึ
ภาวเย วฑฺฒเยติ.
                          นวมคาถาวณฺณนา
         [๙] เอวํ เมตฺตาภาวนาย วฑฺฒนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ ภาวนํ
อนุยุตฺตสฺส วิหรโต อิริยาปถนิยมาภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห "ติฏฺฐญฺจรํ ฯเปฯ
อธิฏฺเฐยฺยา"ติ.
         ตสฺสตฺโถ:- เอวญฺเจตํ เมตฺตํ มานสํ ภาเวนฺโต โส "นิสีทติ
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธายา"ติ อาทีสุ วิย อิริยาปถนิยมํ อกตฺวา
ยถาสุขํ อญฺญตรญฺญตรํ อิริยาปถพาธนวิโนทนํ กโรนฺโต ติฏฺฐํ วา จรํ วา
นิสินฺโน วา สยาโน วา ยาวตา วิคตมิทฺโธ อสฺส, อถ เอตํ เมตฺตชฺฌานสฺสตึ
อธิฏฺเฐยฺย.
         อถ วา เอวํ เมตฺตาภาวนาย วฑฺฒนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วสีภาวํ
ทสฺเสนฺโต อาห "ติฏฺฐญฺจรนฺ"ติ. วสีภาวปฺปตฺโต หิ ติฏฺฐํ วา จรํ วา
นิสินฺโน วา สยาโน วา ยาวตา อิริยาปเถน เอตํ เมตฺตชฺฌานสฺสตึ อธิฏฺฐาตุกาโม
โหติ, อถ วา ติฏฺฐํ วา จรํ วา ฯเปฯ สยาโน วาติ น ตสฺสฏฺฐานาทีนิ
อนฺตรายกรานิ โหนฺติ, อปิจ โข ยาวตา เอตํ เมตฺตชฺฌานสฺสตึ อธิฏฺฐาตุกาโม
โหติ, ตาวตา วิคตมิทฺโธว ๑- หุตฺวา อธิฏฺฐาติ, นตฺถิ ตสฺส ตตฺถ ทนฺธายิตตฺตํ.
เตนาห "ติฏฺฐญฺจรํ นิสินฺโน วา, สยาโน วา ยาว ตสฺส วิคตมิทฺโธ. เอตํ
สตึ อธิฏฺเฐยฺยา"ติ.
         ตสฺสายมธิปฺปาโย:- ยนฺตํ "เมตฺตญฺจ สพฺพโลกสฺมึ, มานสมฺภาวเย"ติ
วุตฺตํ, ตํ ตถา ภาวเย, ยถา ฐานาทีสุ ยาวตา อิริยาปเถน ฐานาทีนิ วา
อนาทยิตฺวา ยาวตา เอตํ เมตฺตชฺฌานสฺสตึ อธิฏฺฐาตุกาโม อสฺส, ตาวตา
วิคตมิทฺโธว หุตฺวา เอตํ สตึ อธิฏฺเฐยฺยาติ.
         เอวํ เมตฺตาภาวนาย วสีภาวํ ทสฺเสนฺโต "เอตํ สตึ อธิฏฺเฐยฺยา"ติ
ตสฺมึ เมตฺตาวิหาเร นิโยเชตฺวา อิทานิ ตํ วิหารํ ถุนนฺโต อาห "พฺรหฺมเมตํ
วิหารํ อิธมาหู"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. วิคตมิทฺโธ
         ตสฺสตฺโถ:- ยฺวายํ "สุขิโน วา เขมิโน วา โหนฺตู"ติอาทึ กตฺวา
ยาว "เอตํ สตึ อธิฏฺเฐยฺยา"ติ วณฺณิโต เมตฺตาวิหาโร, เอตํ จตูสุ
ทิพฺพพฺรหฺมอริยอิริยาปถวิหาเรสุ นิทฺโทสตฺตา อตฺตโนปิ ปเรสมฺปิ อตฺถกรณตฺตา จ
อิธ อริยสฺส ธมฺมวินเย พฺรหฺมวิหารมาหุ เสฏฺฐวิหารมาหูติ, ยโต สตตํ สมิตํ
อพฺโพกิณฺณํ ติฏฺฐํ จรํ นิสินฺโน วา สยาโน วา ยาวตาสฺส วิคตมิทฺโธ, เอตํ
สตึ อธิฏฺเฐยฺยาติ.
                          ทสมคาถาวณฺณนา
         [๑๐] เอวํ ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ นานปฺปการโต เมตฺตาภาวนํ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา เมตฺตา สตฺตารมฺมณตฺตา อตฺตทิฏฺฐิยา อาสนฺนา โหติ,
ตสฺมา ทิฏฺฐิคหณนิเสธนมุเขน เตสํ ภิกฺขูนํ ตเทว เมตฺตชฺฌานํ ๑- ปาทกํ กตฺวา
อริยภูมิปฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห "ทิฏฺฐิญฺจ อนุปคมฺมา"ติ อิมาย คาถาย เทสนํ
สมาเปติ. ๒-
         ตสฺสตฺโถ:- ยฺวายํ "พฺรหฺมเมตํ วิหารํ อิธมาหู"ติ สํวณฺณิโต
เมตฺตชฺฌานวิหาโร, ตโต วุฏฺฐาย เย ตตฺถ วิตกฺกวิจาราทโย ธมฺมา, เต เตสญฺจ
ววตฺถาทิอนุสาเรน รูปธมฺเม ปริคฺคเหตฺวา อรูปธมฺเม ๓- ปริคฺคเหตฺวา ๓- อิมินา
นามรูปปริจฺเฉเทน "สุทฺธสงฺขารปุญฺโชยํ นยิธ สตฺตูปลพฺภตี"ติ ๔- เอวํ ทิฏฺฐิญฺจ
อนุปคมฺม อนุปุพฺเพน โลกุตฺตรสีเลน สีลวา หุตฺวา โลกุตฺตรสีลสมฺปยุตฺเตเนว
โสตาปตฺติมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิสญฺญิเตน ทสฺสเนน สมฺปนฺโน ตโต ปรํ โย จายํ ๕-
วตฺถุกาเมสุ เคโธ กิเลสกาโม อปฺปหีโน โหติ, ตมฺปิ สกทาคามิอนาคามิมคฺเคหิ
จ ตนุภาเวน ๖- อนวเสสปฺปหาเนน จ กาเมสุ เคธํ วิเนยฺย วินยิตฺวา วูปสเมตฺวา
น หิ ชาตุ คพฺภเสยฺยํ ปุนเรติ เอกํเสเนว ปุน คพฺภเสยฺยํ น เอติ,
สุทฺธาวาเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺเถว อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา ปรินิพฺพาตีติ.
         เอวํ ภควา เทสนํ สมาเปตฺวา เต ภิกฺขู อาห "คจฺฉถ ภิกฺขเว
ตสฺมึเยว วนสณฺเฑ วิหรถ, อิมญฺจ สุตฺตํ มาสสฺส อฏฺฐสุ ธมฺมสฺสวนทิวเสสุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เมตฺตาฌานํ   ฉ.ม., อิ. สมาเปสิ  ๓-๓ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@ สํ. สคา. ๑๕/๑๗๑/๑๖๓ วชิราสุตฺต   ฉ.ม., อิ. โย ปายํ  สี.,อิ. ปตนุภาเวน
คณฺฑึ อาโกเฏตฺวา อุสฺสาเรถ, ธมฺมกถํ กโรถ สากจฺฉถ อนุโมทถ, อิทเมว
กมฺมฏฺฐานํ อาเสวถ ภาเวถ พหุลีกโรถ, เตปิ โว อมนุสฺสา ตํ เภรวารมฺมณํ น
ทสฺเสสฺสนฺติ, อญฺญทตฺถุ อตฺถกามา หิตกามา ภวิสฺสนฺตี"ติ. เต "สาธู"ติ ภควโต
ปฏิสุณิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถว
คนฺตฺวา ตถา อกํสุ. เทวตาโย จ "ภทฺทนฺตา อมฺหากํ อตฺถกามา หิตกามา"ติ
ปีติโสมนสฺสชาตา หุตฺวา สยเมว เสนาสนํ สมฺมชฺชนฺติ, อุณฺโหทกํ ปฏิยาเทนฺติ,
ตเมว เมตฺตํ ภาเวตฺวา ตเมว ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา สพฺเพ ตสฺมึเยว
อนฺโตเตมาเส อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา มหาปวารณาย วิสุทฺธิปวารณํ
ปวาเรสุนฺติ.
                   เอวญฺหิ ๑- อตฺถกุสเลน ตถาคเตน
                   ธมฺมิสฺสเรน กถิตํ กรณียมตฺถํ.
                   กตฺวานุภุยฺย ปรมํ หทยสฺส สนฺตึ
                   สนฺตํ ปทํ อภิสเมนฺติ สมตฺตปญฺญา.
                   ตสฺมาหิ ตํ อมตมพฺภูตมริยกนฺตํ
                   สนฺตํ ปทํ อภิสเมจฺจ วิหริตุกาโม.
                   วิญฺญู ชโน วิมลสีลสมาธิปญฺญาเภทํ
                   กเรยฺย สตตํ กรณียมตฺถนฺติ.
                   ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถาย
                       เมตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                            ---------
                             นิคมนกถา
         เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ:-
                   อุตฺตมํ วนฺทเนยฺยานํ     วนฺทิตฺวา รตนตฺตยํ
                   ขุทฺทกานํ กริสฺสามิ      เกสญฺจิ อตฺถวณฺณนนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวมฺปิ
         ตตฺถ สรณสิกฺขาปททฺวตฺตึสาการกุมารปญฺหมงฺคลสุตฺตรตนสุตฺตติโรกุฑฺฑสุตฺต-
นิธิกณฺฑสุตฺตเมตฺตสุตฺตวเสน นวปฺปเภทสฺส ขุทฺทกปาฐสฺส ตาว อตฺถวณฺณนา
กตา โหติ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
            อิทํ ๑- ขุทฺทกปาฐสฺส       กโรนฺเตนตฺถวณฺณนํ
            สทฺธมฺมฏฺฐิติกาเมน         ยมฺปตฺตํ กุสลํ มยา.
            ตสฺสานุภาวโต ขิปฺปํ        ธมฺเม อริยปฺปเวทิเต
            วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ        ปาปุณาตุ อยํ ชโนติ.
         ปรมวิสุทฺธิสทฺธาพุทฺธิวิริยคุณปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณ-
สมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหณชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปญฺญาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน
ติปิฏกปริยตฺติธมฺมปฺปเภเท สาฏฺฐกเถ สตฺถุ สาสเน อปฺปฏิหตญาณปฺปภาเวน
มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรฬารวจนลาวณฺณยุตฺเตน
ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทิวเรน มหากวินา ฉฬภิญฺญาปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภทคุณปฏิมณฺฑิเต
อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม สุปฺปติฏฺฐิตพุทฺธีนํ เถรวํสปฺปทีปานํ เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ
วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน
กตา อยํ ปรมตฺถโชติกา นาม ขุทฺทกปาฐวณฺณนา:-
             ตาว ติฏฺฐตุ โลกสฺมึ        โลกนิตฺถรเณสินํ
             ทสฺเสนฺตี กุลปุตฺตานํ        นยํ สีลาทิวิสุทฺธิยา.
             ยาว พุทฺโธติ นามมฺปิ       สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน
             โลกมฺหิ โลกเชฏฺฐสฺส       ปวตฺตติ มเหสิโนติ.
                    ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถาย
                      ขุทฺทกปาฐวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                             -------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๗ หน้า ๒๐๘-๒๒๗. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=17&A=5494&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=17&A=5494&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=10              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=237              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=243              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=243              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]