บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๑๒

หน้าที่ ๑๖.

ปญฺจโวการภเว ปญฺจนฺนมฺปิ คหณํ เวทิตพฺพํ. ปาตุภาโวติ อุปฺปตฺติ. อายตนานนฺติ เอตฺถ ตตฺร ตตฺร อุปฺปชฺชมานายตนวเสน สงฺคโห เวทิตพฺโพ. ปฏิลาโภติ สนฺตติยา ^๑- ปาตุภาโวเยว. ปาตุภวนฺตาเนว หิ ตานิ ปฏิลทฺธานิ นาม โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ชาตีติ อิมินา ปเทน โวหารโต ปรมตฺถโต จ เทสิตาย ชาติยา นิคมนํ กโรตีติ. ภวนิทฺเทเส กามภโวติ กมฺมภโว จ อุปปตฺติภโว จ. ตตฺถ กมฺมภโว นาม กามภวูปคตกมฺมเมว. ^๒- ตํ หิ ตตฺถ อุปปตฺติภวสฺส การณตฺตา "สุโข พุทฺธานํ อุปฺปาโท, ^๓- ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย"ติอาทีนิ ^๔- วิย ผลโวหาเรน ภโวติ วุตฺตํ. อุปปตฺติภโว นาม เตน กมฺเมน นิพฺพตฺตํ อุปาทินฺนกฺขนฺธปญฺจกํ. ตญฺหิ ตตฺถ ภวตีติ กตฺวา ภโวติ วุตฺตํ. สพฺพตฺถาปิ อิทํ กมฺมญฺจ อุปปตฺติญฺจ อุภยมฺเปตมิธ "กามภโว"ติ วุตฺตํ. เอส นโย รูปารูปภเวสูติ. อุปาทานนิทฺเทเส กามุปาทานนฺติอาทีสุ วตฺถุกามํ อุปาทิยนฺติ เอเตน, สยํ วา ตํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํ, กาโม จ โส อุปาทานญฺจาติ กามุปาทานํ. อุปาทานนฺติ ทฬฺหคฺคหณํ วุจฺจติ. ทฬฺหตฺโถ หิ เอตฺถ อุปสทฺโท อุปายาสอุปกฏฺาทีสุ วิย. ปญฺจกามคุณิกราคสฺเสตํ อธิวจนํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ "ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท"ติ ^๕- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตถา ทิฏฺิ จ สา อุปาทานญฺจาติ ทิฏฺุปาทานํ. อถวา ทิฏฺิ ^๖- อุปาทิยติ, อุปาทิยนฺติ วา เอเตน ทิฏฺินฺติ ทิฏฺุปาทานํ. อุปาทิยติ หิ ปุริมทิฏฺึ อุตฺตรทิฏฺิ, อุปาทิยนฺติ จ เอตาย ทิฏฺึ. ^๗- ยถาห "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก อิทเมว @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สนฺตติยํ ^๒ ฉ.ม. กามภวูปคกมฺมเมว @^๓ ขุ. ธ. ๒๕/๑๙๔/๕๑ ^๔ ขุ. ธ. ๒๕/๑๑๗/๓๗ @^๕ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๒๒๐/๒๗๙, อภิ.วิ. ๓๕/๙๓๘/๔๕๗ @^๖ ฉ.ม. ทิฏฺึ ^๗ ม. ทิฏฺิยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗.

สจฺจํ โมฆมญฺนฺ"ติอาทิ. ^๑- สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ วชฺชสฺส สพฺพทิฏฺิคตสฺเสตํ อธิวจนํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ "ตตฺถ กตมํ ทิฏฺุปาทานํ, นตฺถิ ทินฺนนฺ"ติ ^๒- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตถา สีลพฺพตํ อุปาทิยนฺติ เอเตน, สยํ วา ตํ อุปาทิยติ, สีลพฺพตญฺจ ตํ อุปาทานญฺจาติ วา สีลพฺพตุปาทานํ. โคสีลโควตฺตาทีนิ หิ "เอวํ สุทฺธี"ติ อภินิเวสโต สยเมว อุปาทานานีติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ "ตตฺถ กตมํ สีลพฺพตุปาทานํ, อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธี"ติ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิทานิ วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, อุปาทิยนฺติ อุปาทานํ, กึ วทนฺติ อุปาทิยนฺติ วา? อตฺตานํ. อตฺตโน วาทุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ. อตฺตวาทมตฺตเมว วา อตฺตาติ อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อตฺตวาทุปาทานํ. วีสติวตฺถุกาย สกฺกายทิฏฺิยา เอตํ อธิวจนํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ "ตตฺถ กตมํ อตฺตวาทุปาทานํ, อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี"ติ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตณฺหานิทฺเทเส รูปตณฺหา ฯเปฯ ธมฺมตณฺหาติ เอตํ จกฺขุทฺวาราทีสุ ^๓- ชวนวีถิยา ปวตฺตาย ตณฺหาย "เสฏฺิปุตฺโต พฺราหฺมณปุตฺโต"ติ เอวมาทีสุ ปิติโต นามํ วิย ปิติสทิสารมฺมณโต นามํ. เอตฺถ จ รูปารมฺมณา ตณฺหา, รูเป ตณฺหาติ รูปตณฺหา. สา กามราคภาเวน รูปํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา กามตณฺหา, สสฺสตทิฏฺิสหคตราคภาเวน "รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตนฺ"ติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา ภวตณฺหา, อุจฺเฉททิฏฺิสหคตราคภาเวน "รูปํ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุ. ๑๔/๒๗/๒๒ ^๒ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๒๒๑/๒๗๙ @^๓ อิโต ปรํ กตฺถจิ ชวนวีถีสูติ ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘.

เปจฺจ น ภวตี"ติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา วิภวตณฺหาติ รูปตณฺหา เอวํ ติวิธา โหติ. ยถา จ รูปตณฺหา, ตถา สทฺทตณฺหาทโยปีติ เอวนฺตานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. ตานิ อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺารส, พหิทฺธารูปาทีสุ อฏฺารสาติ ฉตฺตึส. อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส, อนาคตานิ ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ เอวํ อฏฺสตตณฺหาวิจริตานิ ^๑- โหนฺติ. "อชฺฌตฺติกสฺสุปาทาย อสฺมีติ สติ, ^๒- อิตฺถสฺมีติ โหตี"ติ ^๓- วา เอวมาทีนิ อชฺฌตฺติกรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺารส, "พาหิรุปาทาย อิมินา อสฺมีติ สติ, ^๒- อิมินา จ อิตฺถสฺมีติ โหตี"ติ ^๔- วา เอวมาทีนิ พาหิรรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺารสาติ ฉตฺตึส, อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส, อนาคตานิ ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ เอวมฺปิ อฏฺสตตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. ปุน สงฺคเห กยิรมาเน รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ฉเฬว ตณฺหากายา ติสฺโสเยว กามตณฺหาทโย โหนฺตีติ. เอวํ:- นิทฺเทสตฺเถน นิทฺเทส- วิตฺถารา วิตฺถารสฺส จ ^๕- ปุน สงฺคหโต ตณฺหา วิญฺาตพฺพา วิภาวินาติ. เวทนานิทฺเทเส เวทนากายาติ เวทนาสมูหา. จกฺขุสมฺผสฺสชาเวทนา ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชาเวทนาติ เอตํ "จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา"ติ เอวํ วิภงฺเค ^๖- อาคตตฺตา จกฺขุทฺวาราทีสุ ปวตฺตานํ กุสลากุสลาพฺยากตเวทนานํ "สาริปุตฺโต มนฺตานิปุตฺโต"ติ เอวมาทีสุ มาติโต นามํ วิย มาติสทิสโต วตฺถุโต นามํ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ:- จกฺขุสมฺผสฺสเหตุ ชาตา เวทนา จกฺขุสมฺผสฺสชาเวทนาติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อยํ ตาเวตฺถ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อฏฺสตํ ตณฺหาวิจริตานิ ^๒ ฉ. โหติ ^๓ ปาถิ.... อสฺมีติ โหติ, @เอวสฺมีติ โหติ, อภิ.วิ. ๓๕/๙๗๓/๔๗๘ ตณฺหาวิจริตนิทฺเทส @^๔ ปาลิ.....โหติ, อิมินา จ อิตฺถสฺมีติ โหติ, อภิ.วิ. ๓๕/๙๗๕/๔๓๒ @^๕ ม. เอวํ นิทฺเทสวิตฺถารา, วิตฺถารสฺส จ สมฺภวา ^๖ อภิ.วิ. ๓๕/๓๔/๑๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙.

สพฺพสงฺคาหิกกถา. ^๑- วิปากวเสน ปน จกฺขุทฺวาเร เทฺว จกฺขุวิญฺาณานิ, เทฺว มโนธาตุโย, ติสฺโส มโนวิญฺาณธาตุโยติ เอตาหิ สมฺปยุตฺตวเสน เวทนา เวทิตพฺพา. เอเสว นโย โสตทฺวาราทีสุ. มโนทฺราเร มโนวิญฺาณธาตุสมฺปยุตฺตาว. ผสฺสนิทฺเทเส จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโส. เอส นโย สพฺพตฺถ. จกฺขุสมฺผสฺโส ฯเปฯ กายสมฺผสฺโสติ เอตฺตาวตา จ กุสลากุสลวิปากา ปญฺจวตฺถุกา ทส ผสฺสา วุตฺตา โหนฺติ. มโนสมฺผสฺโสติ อิมินา เสสพาวีสติโลกิยวิปากมนสมฺปยุตฺตา ผสฺสา. สฬายตนนิทฺเทเส จกฺขฺวายตนนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ ^๒- วิสุทฺธิมคฺเค ขนฺธนิทฺเทเส เจว อายตนนิทฺเทเส จ วุตฺตเมว. นามรูปนิทฺเทเส นมนลกฺขณํ นามํ. รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ. วิภชเน ปนสฺส เวทนาติ เวทนากฺขนฺโธ, สญฺาติ สญฺากฺขนฺโธ, เจตนา ผสฺโส มนสิกาโรติ สงฺขารกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ. กามญฺจ อญฺเปิ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ธมฺมา สนฺติ, อิเม ปน ตโย สพฺพทุพฺพเลสุปิ จิตฺเตสุ สนฺติ, ตสฺมา เอเตสํเยว วเสเนตฺถ สงฺขารกฺขนฺโธ ทสฺสิโต. จตฺตาโร จ มหาภูตาติ เอตฺถ จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท. มหาภูตาติ ปวีอาปเตชวายานเมตํ อธิวจนํ. เยน ปน การเณน ตานิ มหาภูตานีติ วุจฺจนฺติ, โย เจตฺถ อญฺโ วินิจฺฉยนโย, โส สพฺโพ วิสุทฺธิมคฺเค รูปกฺขนฺธนิทฺเทเส วุตฺโต. จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายาติ เอตฺถ ปน จตุนฺนนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, จตฺตาริ มหาภูตานีติ วุตฺตํ โหติ. อุปาทายาติ อุปาทิยิตฺวา, คเหตฺวาติ อตฺโถ. นิสฺสายาติปิ เอเก. "ปวตฺตมานนฺ"ติ อยํ เจตฺถ ปาเสโส. สมูหตฺเถ วา เอตํ สามิวจนํ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมูหํ อุปาทาย ปวตฺตมานํ รูปนฺติ อยมตฺโถ ^๓- เวทิตพฺโพ. เอวํ สพฺพถาปิ ยานิ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. สพฺพสงฺคาหิกา กถา ^๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๓ ฉ.ม. เอตฺถ อตฺโถ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐.

จ จตฺตาริ ปวีอาทีนิ มหาภูตานิ, ยญฺจ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปวตฺตมานํ จกฺขายตนาทิเภเทน อภิธมฺเม ปาลิยเมว วุตฺตํ เตวีสติวิธํ รูปํ, ตํ สพฺพมฺปิ รูปนฺติ เวทิตพฺพํ. วิญฺาณนิทฺเทเส จกฺขุวิญฺาณนฺติ จกฺขุมฺหิ วิญฺาณํ จกฺขุโต วา ชาตํ วิญฺาณนฺติ จกฺขุวิญฺาณํ. เอวํ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณานิ. อิตรํ ปน มโนเยว วิญฺาณนฺติ มโนวิญฺาณํ. ทฺวิปญฺจวิญฺาณวชฺชสฺส เตภูมิกวิปากจิตฺตสฺเสตํ อธิวจนํ. สงฺขารนิทฺเทเส อภิสงฺขรณลกฺขโณ สงฺขาโร. วิภชเน ปนสฺส กายสงฺขาโรติ กายโต ปวตฺโต สงฺขาโร. กายทฺวาเร โจปนวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรกุสลโต อฏฺนฺนํ, อกุสลโต ทฺวาทสนฺนนฺติ วีสติยา กายสญฺเจตนานเมตํ อธิวจนํ. วจีสงฺขาโรติ วจนโต ปวตฺตสงฺขาโร, วจีทฺวาเร วจนเภทวเสน ปวตฺตานํ วีสติยาเอว วจีสญฺเจตนานเมตํ อธิวจนํ. จิตฺตสงฺขาโรติ จิตฺตโต ปวตฺโต สงฺขาโร, กายวจีทฺวาเร โจปนํ อกตฺวา รโห นิสีทิตฺวา จินฺเตนฺตสฺส ปวตฺตานํ โลกิยกุสลากุสลวเสน เอกูนตึสมโนสญฺเจตนานเมตํ อธิวจนํ. อวิชฺชานิทฺเทเส ทุกฺเข อญฺาณนฺติ ทุกฺขสจฺเจ อญฺาณํ, โมหสฺเสตํ อธิวจนํ. เอส นโย ทุกฺขสมุทเย อญฺาณนฺติอาทีสุ. ตตฺถ จตูหิ การเณหิ ทุกฺเข อญฺาณํ เวทิตพฺพํ อนฺโตคธภาวโต ^๑- วตฺถุโต อารมฺมณโต ปฏิจฺฉาทนโต จ. ตถา หิ ตํ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนตฺตา ทุกฺเข อนฺโตคธํ, ทุกฺขสจฺจญฺจสฺส นิสฺสยปจฺจยภาเวน วตฺถุ, อารมฺมณปจฺจยภาเวน อารมฺมณํ, ทุกฺขสจฺจํ เอตํ ปฏิจฺฉาเทติ ตสฺส ยาถาวลกฺขณปฏิเวธนิวารเณน าณปฺปวตฺติยา เจตฺถ อปฺปทาเนน. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อนฺโตคธโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑.

ทุกฺขสมุทเย อญฺาณํ ตีหิ การเณหิ เวทิตพฺพํ วตฺถุโต อารมฺมณโต ปฏิจฺฉาทนโต จ. นิโรเธ ปฏิปทาย จ อญฺาณํ เอเกเนว การเณน เวทิตพฺพํ ปฏิจฺฉาทนโต. นิโรธปฏิปทานํ หิ ปฏิจฺฉาทกเมว อญฺาณํ เตสํ ยาถาว ลกฺขณปฏิเวธนิวารเณน เตสุ จ าณปฺปวตฺติยา อปฺปทาเนน จ, น ปน ตํ ตตฺถ อนฺโตคธํ ตสฺมึ สจฺจทฺวเย อปริยาปนฺนตฺตา, น ตสฺส ตํ สจฺจทฺวยํ วตฺถุ อสหชาตตฺตา, นารมฺมณํ ตทารพฺภ อปฺปวตฺตนโต. นิโรธปฏิปทานํ หิ ^๑- คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสํ, น ตตฺถ อนฺธภูตํ อญฺาณํ ปวตฺตติ. ปุริมํ ปน วจนียฏฺเน ^๒- สภาวลกฺขณสฺส ทุทฺทสฺสนตฺตา ^๓- คมฺภีรํ, ตตฺถ วิปลฺลาสคาหวเสน น สํวตฺตติ. ^๔- อปิจ "ทุกฺเข"ติ เอตฺตาวตา สงฺคหโต วตฺถุโต อารมฺมณโต กิจฺจโต จ อวิชฺชา ทีปิตา. "ทุกฺขสมุทเย"ติ เอตฺตาวตา วตฺถุโต อารมฺมณโต กิจฺจโต จ. "ทุกฺขนิโรเธ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายา"ติ เอตฺตาวตา กิจฺจโต. อวิเสสโต ปน "อญฺาณนฺ"ติ เอเตน สภาวโต นิทฺทิฏฺาติ าตพฺพา. อิติ โข ภิกฺขเวติ เอวํ โข ภิกฺขเว. นิโรโธ โหตีติ อนุปฺปาโท โหติ. อปิเจตฺถ สพฺเพเหว เตหิ นิโรธปเทหิ นิพฺพานํ เทสิตํ. นิพฺพานํ หิ อาคมฺม เต เต ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา ตํ เตสํ เตสํ นิโรโธติ วุจฺจติ. อิติ ภควา อิมสฺมึ สุตฺเต ทฺวาทสหิ ปเทหิ วฏฺฏวิวฏฺฏํ เทเสนฺโต อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺาเปสิ. เทสนาปริโยสาเน วุตฺตนเยเนว ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺหึสูติ. ^๕- วิภงฺคสุตฺตํ ทุติยํ. ------------ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. ปจฺฉิมํ หิ สจฺจทฺวยํ @^๒ ฉ.ม., อิ. วจนียตฺเตน ^๓ ฉ.ม. ทุทฺทสตฺตา @^๔ ฉ.ม., อิ. ปวตฺตติ ^๕ อิโต ปรํ ปุราณโปตฺถเกสุ วิภงฺคสุตฺตํ ทุติยนฺติ ลิขิตํ

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๒ หน้า ๑๖-๒๑. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=12&A=342&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=12&A=342&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=16&i=4 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=16&A=33 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=16&A=32 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=16&A=32 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_16