บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๑๒

หน้าที่ ๑๖.

ปญฺจโวการภเว ปญฺจนฺนมฺปิ คหณํ เวทิตพฺพํ. ปาตุภาโวติ อุปฺปตฺติ. อายตนานนฺติ เอตฺถ ตตฺร ตตฺร อุปฺปชฺชมานายตนวเสน สงฺคโห เวทิตพฺโพ. ปฏิลาโภติ สนฺตติยา ^๑- ปาตุภาโวเยว. ปาตุภวนฺตาเนว หิ ตานิ ปฏิลทฺธานิ นาม โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ชาตีติ อิมินา ปเทน โวหารโต ปรมตฺถโต จ เทสิตาย ชาติยา นิคมนํ กโรตีติ. ภวนิทฺเทเส กามภโวติ กมฺมภโว จ อุปปตฺติภโว จ. ตตฺถ กมฺมภโว นาม กามภวูปคตกมฺมเมว. ^๒- ตํ หิ ตตฺถ อุปปตฺติภวสฺส การณตฺตา "สุโข พุทฺธานํ อุปฺปาโท, ^๓- ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย"ติอาทีนิ ^๔- วิย ผลโวหาเรน ภโวติ วุตฺตํ. อุปปตฺติภโว นาม เตน กมฺเมน นิพฺพตฺตํ อุปาทินฺนกฺขนฺธปญฺจกํ. ตญฺหิ ตตฺถ ภวตีติ กตฺวา ภโวติ วุตฺตํ. สพฺพตฺถาปิ อิทํ กมฺมญฺจ อุปปตฺติญฺจ อุภยมฺเปตมิธ "กามภโว"ติ วุตฺตํ. เอส นโย รูปารูปภเวสูติ. อุปาทานนิทฺเทเส กามุปาทานนฺติอาทีสุ วตฺถุกามํ อุปาทิยนฺติ เอเตน, สยํ วา ตํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํ, กาโม จ โส อุปาทานญฺจาติ กามุปาทานํ. อุปาทานนฺติ ทฬฺหคฺคหณํ วุจฺจติ. ทฬฺหตฺโถ หิ เอตฺถ อุปสทฺโท อุปายาสอุปกฏฺฐาทีสุ วิย. ปญฺจกามคุณิกราคสฺเสตํ อธิวจนํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ "ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท"ติ ^๕- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตถา ทิฏฺฐิ จ สา อุปาทานญฺจาติ ทิฏฺฐุปาทานํ. อถวา ทิฏฺฐิ ^๖- อุปาทิยติ, อุปาทิยนฺติ วา เอเตน ทิฏฺฐินฺติ ทิฏฺฐุปาทานํ. อุปาทิยติ หิ ปุริมทิฏฺฐึ อุตฺตรทิฏฺฐิ, อุปาทิยนฺติ จ เอตาย ทิฏฺฐึ. ^๗- ยถาห "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก อิทเมว @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สนฺตติยํ ^๒ ฉ.ม. กามภวูปคกมฺมเมว @^๓ ขุ. ธ. ๒๕/๑๙๔/๕๑ ^๔ ขุ. ธ. ๒๕/๑๑๗/๓๗ @^๕ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๒๒๐/๒๗๙, อภิ.วิ. ๓๕/๙๓๘/๔๕๗ @^๖ ฉ.ม. ทิฏฺฐึ ^๗ ม. ทิฏฺฐิยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗.

สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ"ติอาทิ. ^๑- สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ วชฺชสฺส สพฺพทิฏฺฐิคตสฺเสตํ อธิวจนํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ "ตตฺถ กตมํ ทิฏฺฐุปาทานํ, นตฺถิ ทินฺนนฺ"ติ ^๒- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตถา สีลพฺพตํ อุปาทิยนฺติ เอเตน, สยํ วา ตํ อุปาทิยติ, สีลพฺพตญฺจ ตํ อุปาทานญฺจาติ วา สีลพฺพตุปาทานํ. โคสีลโควตฺตาทีนิ หิ "เอวํ สุทฺธี"ติ อภินิเวสโต สยเมว อุปาทานานีติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ "ตตฺถ กตมํ สีลพฺพตุปาทานํ, อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธี"ติ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิทานิ วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, อุปาทิยนฺติ อุปาทานํ, กึ วทนฺติ อุปาทิยนฺติ วา? อตฺตานํ. อตฺตโน วาทุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ. อตฺตวาทมตฺตเมว วา อตฺตาติ อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อตฺตวาทุปาทานํ. วีสติวตฺถุกาย สกฺกายทิฏฺฐิยา เอตํ อธิวจนํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ "ตตฺถ กตมํ อตฺตวาทุปาทานํ, อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี"ติ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตณฺหานิทฺเทเส รูปตณฺหา ฯเปฯ ธมฺมตณฺหาติ เอตํ จกฺขุทฺวาราทีสุ ^๓- ชวนวีถิยา ปวตฺตาย ตณฺหาย "เสฏฺฐิปุตฺโต พฺราหฺมณปุตฺโต"ติ เอวมาทีสุ ปิติโต นามํ วิย ปิติสทิสารมฺมณโต นามํ. เอตฺถ จ รูปารมฺมณา ตณฺหา, รูเป ตณฺหาติ รูปตณฺหา. สา กามราคภาเวน รูปํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา กามตณฺหา, สสฺสตทิฏฺฐิสหคตราคภาเวน "รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตนฺ"ติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา ภวตณฺหา, อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตราคภาเวน "รูปํ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุ. ๑๔/๒๗/๒๒ ^๒ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๒๒๑/๒๗๙ @^๓ อิโต ปรํ กตฺถจิ ชวนวีถีสูติ ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘.

เปจฺจ น ภวตี"ติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา วิภวตณฺหาติ รูปตณฺหา เอวํ ติวิธา โหติ. ยถา จ รูปตณฺหา, ตถา สทฺทตณฺหาทโยปีติ เอวนฺตานิ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. ตานิ อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺฐารส, พหิทฺธารูปาทีสุ อฏฺฐารสาติ ฉตฺตึส. อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส, อนาคตานิ ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ เอวํ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ ^๑- โหนฺติ. "อชฺฌตฺติกสฺสุปาทาย อสฺมีติ สติ, ^๒- อิตฺถสฺมีติ โหตี"ติ ^๓- วา เอวมาทีนิ อชฺฌตฺติกรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺฐารส, "พาหิรุปาทาย อิมินา อสฺมีติ สติ, ^๒- อิมินา จ อิตฺถสฺมีติ โหตี"ติ ^๔- วา เอวมาทีนิ พาหิรรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺฐารสาติ ฉตฺตึส, อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส, อนาคตานิ ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ เอวมฺปิ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. ปุน สงฺคเห กยิรมาเน รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ฉเฬว ตณฺหากายา ติสฺโสเยว กามตณฺหาทโย โหนฺตีติ. เอวํ:- นิทฺเทสตฺเถน นิทฺเทส- วิตฺถารา วิตฺถารสฺส จ ^๕- ปุน สงฺคหโต ตณฺหา วิญฺญาตพฺพา วิภาวินาติ. เวทนานิทฺเทเส เวทนากายาติ เวทนาสมูหา. จกฺขุสมฺผสฺสชาเวทนา ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชาเวทนาติ เอตํ "จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา"ติ เอวํ วิภงฺเค ^๖- อาคตตฺตา จกฺขุทฺวาราทีสุ ปวตฺตานํ กุสลากุสลาพฺยากตเวทนานํ "สาริปุตฺโต มนฺตานิปุตฺโต"ติ เอวมาทีสุ มาติโต นามํ วิย มาติสทิสโต วตฺถุโต นามํ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ:- จกฺขุสมฺผสฺสเหตุ ชาตา เวทนา จกฺขุสมฺผสฺสชาเวทนาติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อยํ ตาเวตฺถ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตานิ ^๒ ฉ. โหติ ^๓ ปาถิ.... อสฺมีติ โหติ, @เอวสฺมีติ โหติ, อภิ.วิ. ๓๕/๙๗๓/๔๗๘ ตณฺหาวิจริตนิทฺเทส @^๔ ปาลิ.....โหติ, อิมินา จ อิตฺถสฺมีติ โหติ, อภิ.วิ. ๓๕/๙๗๕/๔๓๒ @^๕ ม. เอวํ นิทฺเทสวิตฺถารา, วิตฺถารสฺส จ สมฺภวา ^๖ อภิ.วิ. ๓๕/๓๔/๑๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙.

สพฺพสงฺคาหิกกถา. ^๑- วิปากวเสน ปน จกฺขุทฺวาเร เทฺว จกฺขุวิญฺญาณานิ, เทฺว มโนธาตุโย, ติสฺโส มโนวิญฺญาณธาตุโยติ เอตาหิ สมฺปยุตฺตวเสน เวทนา เวทิตพฺพา. เอเสว นโย โสตทฺวาราทีสุ. มโนทฺราเร มโนวิญฺญาณธาตุสมฺปยุตฺตาว. ผสฺสนิทฺเทเส จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโส. เอส นโย สพฺพตฺถ. จกฺขุสมฺผสฺโส ฯเปฯ กายสมฺผสฺโสติ เอตฺตาวตา จ กุสลากุสลวิปากา ปญฺจวตฺถุกา ทส ผสฺสา วุตฺตา โหนฺติ. มโนสมฺผสฺโสติ อิมินา เสสพาวีสติโลกิยวิปากมนสมฺปยุตฺตา ผสฺสา. สฬายตนนิทฺเทเส จกฺขฺวายตนนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ ^๒- วิสุทฺธิมคฺเค ขนฺธนิทฺเทเส เจว อายตนนิทฺเทเส จ วุตฺตเมว. นามรูปนิทฺเทเส นมนลกฺขณํ นามํ. รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ. วิภชเน ปนสฺส เวทนาติ เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญาติ สญฺญากฺขนฺโธ, เจตนา ผสฺโส มนสิกาโรติ สงฺขารกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ. กามญฺจ อญฺเญปิ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ธมฺมา สนฺติ, อิเม ปน ตโย สพฺพทุพฺพเลสุปิ จิตฺเตสุ สนฺติ, ตสฺมา เอเตสํเยว วเสเนตฺถ สงฺขารกฺขนฺโธ ทสฺสิโต. จตฺตาโร จ มหาภูตาติ เอตฺถ จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท. มหาภูตาติ ปฐวีอาปเตชวายานเมตํ อธิวจนํ. เยน ปน การเณน ตานิ มหาภูตานีติ วุจฺจนฺติ, โย เจตฺถ อญฺโญ วินิจฺฉยนโย, โส สพฺโพ วิสุทฺธิมคฺเค รูปกฺขนฺธนิทฺเทเส วุตฺโต. จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายาติ เอตฺถ ปน จตุนฺนนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, จตฺตาริ มหาภูตานีติ วุตฺตํ โหติ. อุปาทายาติ อุปาทิยิตฺวา, คเหตฺวาติ อตฺโถ. นิสฺสายาติปิ เอเก. "ปวตฺตมานนฺ"ติ อยํ เจตฺถ ปาฐเสโส. สมูหตฺเถ วา เอตํ สามิวจนํ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมูหํ อุปาทาย ปวตฺตมานํ รูปนฺติ อยมตฺโถ ^๓- เวทิตพฺโพ. เอวํ สพฺพถาปิ ยานิ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. สพฺพสงฺคาหิกา กถา ^๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ^๓ ฉ.ม. เอตฺถ อตฺโถ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐.

จ จตฺตาริ ปฐวีอาทีนิ มหาภูตานิ, ยญฺจ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปวตฺตมานํ จกฺขายตนาทิเภเทน อภิธมฺเม ปาลิยเมว วุตฺตํ เตวีสติวิธํ รูปํ, ตํ สพฺพมฺปิ รูปนฺติ เวทิตพฺพํ. วิญฺญาณนิทฺเทเส จกฺขุวิญฺญาณนฺติ จกฺขุมฺหิ วิญฺญาณํ จกฺขุโต วา ชาตํ วิญฺญาณนฺติ จกฺขุวิญฺญาณํ. เอวํ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ. อิตรํ ปน มโนเยว วิญฺญาณนฺติ มโนวิญฺญาณํ. ทฺวิปญฺจวิญฺญาณวชฺชสฺส เตภูมิกวิปากจิตฺตสฺเสตํ อธิวจนํ. สงฺขารนิทฺเทเส อภิสงฺขรณลกฺขโณ สงฺขาโร. วิภชเน ปนสฺส กายสงฺขาโรติ กายโต ปวตฺโต สงฺขาโร. กายทฺวาเร โจปนวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรกุสลโต อฏฺฐนฺนํ, อกุสลโต ทฺวาทสนฺนนฺติ วีสติยา กายสญฺเจตนานเมตํ อธิวจนํ. วจีสงฺขาโรติ วจนโต ปวตฺตสงฺขาโร, วจีทฺวาเร วจนเภทวเสน ปวตฺตานํ วีสติยาเอว วจีสญฺเจตนานเมตํ อธิวจนํ. จิตฺตสงฺขาโรติ จิตฺตโต ปวตฺโต สงฺขาโร, กายวจีทฺวาเร โจปนํ อกตฺวา รโห นิสีทิตฺวา จินฺเตนฺตสฺส ปวตฺตานํ โลกิยกุสลากุสลวเสน เอกูนตึสมโนสญฺเจตนานเมตํ อธิวจนํ. อวิชฺชานิทฺเทเส ทุกฺเข อญฺญาณนฺติ ทุกฺขสจฺเจ อญฺญาณํ, โมหสฺเสตํ อธิวจนํ. เอส นโย ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณนฺติอาทีสุ. ตตฺถ จตูหิ การเณหิ ทุกฺเข อญฺญาณํ เวทิตพฺพํ อนฺโตคธภาวโต ^๑- วตฺถุโต อารมฺมณโต ปฏิจฺฉาทนโต จ. ตถา หิ ตํ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนตฺตา ทุกฺเข อนฺโตคธํ, ทุกฺขสจฺจญฺจสฺส นิสฺสยปจฺจยภาเวน วตฺถุ, อารมฺมณปจฺจยภาเวน อารมฺมณํ, ทุกฺขสจฺจํ เอตํ ปฏิจฺฉาเทติ ตสฺส ยาถาวลกฺขณปฏิเวธนิวารเณน ญาณปฺปวตฺติยา เจตฺถ อปฺปทาเนน. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อนฺโตคธโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑.

ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ ตีหิ การเณหิ เวทิตพฺพํ วตฺถุโต อารมฺมณโต ปฏิจฺฉาทนโต จ. นิโรเธ ปฏิปทาย จ อญฺญาณํ เอเกเนว การเณน เวทิตพฺพํ ปฏิจฺฉาทนโต. นิโรธปฏิปทานํ หิ ปฏิจฺฉาทกเมว อญฺญาณํ เตสํ ยาถาว ลกฺขณปฏิเวธนิวารเณน เตสุ จ ญาณปฺปวตฺติยา อปฺปทาเนน จ, น ปน ตํ ตตฺถ อนฺโตคธํ ตสฺมึ สจฺจทฺวเย อปริยาปนฺนตฺตา, น ตสฺส ตํ สจฺจทฺวยํ วตฺถุ อสหชาตตฺตา, นารมฺมณํ ตทารพฺภ อปฺปวตฺตนโต. นิโรธปฏิปทานํ หิ ^๑- คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสํ, น ตตฺถ อนฺธภูตํ อญฺญาณํ ปวตฺตติ. ปุริมํ ปน วจนียฏฺเฐน ^๒- สภาวลกฺขณสฺส ทุทฺทสฺสนตฺตา ^๓- คมฺภีรํ, ตตฺถ วิปลฺลาสคาหวเสน น สํวตฺตติ. ^๔- อปิจ "ทุกฺเข"ติ เอตฺตาวตา สงฺคหโต วตฺถุโต อารมฺมณโต กิจฺจโต จ อวิชฺชา ทีปิตา. "ทุกฺขสมุทเย"ติ เอตฺตาวตา วตฺถุโต อารมฺมณโต กิจฺจโต จ. "ทุกฺขนิโรเธ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายา"ติ เอตฺตาวตา กิจฺจโต. อวิเสสโต ปน "อญฺญาณนฺ"ติ เอเตน สภาวโต นิทฺทิฏฺฐาติ ญาตพฺพา. อิติ โข ภิกฺขเวติ เอวํ โข ภิกฺขเว. นิโรโธ โหตีติ อนุปฺปาโท โหติ. อปิเจตฺถ สพฺเพเหว เตหิ นิโรธปเทหิ นิพฺพานํ เทสิตํ. นิพฺพานํ หิ อาคมฺม เต เต ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา ตํ เตสํ เตสํ นิโรโธติ วุจฺจติ. อิติ ภควา อิมสฺมึ สุตฺเต ทฺวาทสหิ ปเทหิ วฏฺฏวิวฏฺฏํ เทเสนฺโต อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ. เทสนาปริโยสาเน วุตฺตนเยเนว ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหึสูติ. ^๕- วิภงฺคสุตฺตํ ทุติยํ. ------------ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. ปจฺฉิมํ หิ สจฺจทฺวยํ @^๒ ฉ.ม., อิ. วจนียตฺเตน ^๓ ฉ.ม. ทุทฺทสตฺตา @^๔ ฉ.ม., อิ. ปวตฺตติ ^๕ อิโต ปรํ ปุราณโปตฺถเกสุ วิภงฺคสุตฺตํ ทุติยนฺติ ลิขิตํ

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๒ หน้า ๑๖-๒๑. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=12&A=342&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=12&A=342&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=16&i=4 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=16&A=33 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=16&A=32 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=16&A=32 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_16