อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

ปรมตฺถโต สตฺโต นาม นตฺถิ, ธาตุมตฺเตเยว จิตฺตํ ฐปาเปตฺวา ตีณิ ผลานิ
ปฏิวิชฺฌาเปสฺสามี"ติ อนงฺคณสุตฺเต ๑- วุตฺตภาสนฺตรกุสโล ตาย ตาย ภาสาย ๒-
สิปฺปํ อุคฺคณฺหาเปนฺโต อาจริโย วิย เอวมาห.
     ตตฺถ ฉ ธาตุโย อสฺสาติ ฉธาตุโร. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยํ ตฺวํ
ปุริโสติ สญฺชานาสิ, โส ฉธาตุโก, ๓- น เจตฺถ ปรมตฺถโต ปุริโส อตฺถิ,
ปุริโสติ ปน ปณฺณตฺติมตฺตเมวาติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. จตุราธิฏฺฐาโนติ
เอตฺถ อธิฏฺฐานํ วุจฺจติ ปติฏฺฐา, จตุปติฏฺฐาโนติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
สฺวายํ ภิกฺขุ ปุริโส ฉธาตุโร ฉผสฺสายตโน อฏฺฐารสมโนปวิจาโรติ, โส
เอตฺโตว วิวฏฺฏิตฺวา  อุตฺตมสิทฺธิภูตํ อรหตฺตํ คณฺหมาโน อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุ
ปติฏฺฐาย คณฺหาตีติ จตุราธิฏฺฐาโนติ. ยตฺถฏฺฐิตนฺติ เยสุ อธิฏฺฐาเนสุ ปติฏฺฐิตํ.
มญฺญสฺส วา นปฺปวตฺตนฺตีติ มญฺญสฺส วา มานสฺส วา นปฺปวตฺตนฺติ. มุนิ
สนฺโตติ วุจฺจตีติ ขีณาสวมุนิ อุปสนฺโต นิพฺพุโตติ วุจฺจติ. ปญฺญํ
นปฺปมชฺเชยฺยาติ อรหตฺตผลปญฺญาย ปฏิวิชฺฌนตฺถํ อาทิโตว สมาธิวิปสฺสนาปญฺญํ
นปฺปมชฺเชยฺย. สจฺจมนุรกฺเขยฺยาติ  ปรมตฺถสจฺจสฺส นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยตฺถํ
อาทิโตว วจีสจฺจํ รกฺเขยฺย. จาคมนุพฺรูเหยฺยาติ อรหตฺตมคฺเคน
สพฺพกิเลสปริจฺจาคกรณตฺถํ อาทิโตว กิเลสปริจฺจาคํ พฺรูเหยฺย. สนฺติเมว โส
สิกฺเขยฺยาติ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสวูปสมนตฺถํ อาทิโตว กิเลสวูปสมนํ
สิกฺเขยฺย. อิติ ปญฺญาธิฏฺฐานาทีนํ อธิคมนตฺถาย อิมานิ สมถวิปสฺสนาปญฺญาทีนิ
ปุพฺพภาคาธิฏฺฐานานิ วุตฺตานิ.
     [๓๔๕] ผสฺสายตนนฺติ ผสฺสสฺส อายตนํ, อากโรติ อตฺโถ.
ปญฺญาธิฏฺฐานนฺติอาทีนิ ปุพฺเพ วุตฺตานํ อรหตฺตผลปญฺญาทีนํ วเสน เวทิตพฺพานิ.
     [๓๔๘] อิทานิ นิกฺขิตฺตมาติกาวเสน "ยตฺถฏฺฐิตํ มญฺญสฺส วา
นปฺปวตฺตนฺตี"ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, อรหตฺเต ปน ปตฺเต ปุน "ปญฺญํ
นปฺปมชฺเชยฺยา"ติอาทีหิ กิจฺจํ นตฺถิ. อิติ ภควา มาติกํ อุปฺปฏิปาฏิธาตุกํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๕๗/๓๒  ๒ ม.,ก. วุตฺตภาสนฺตรกุสลตาย ภาสาย  ๓ ม. โส จ ฉมาตุมตฺตเมว
ฐเปตฺวาปิ ยถาธมฺมวเสเนว ๑- วิภงฺคํ วิภชนฺโต ปญฺญํ นปฺปมชฺเชยฺยาติอาทิมาห.
ตตฺถ โก ปญฺญํ ปมชฺชติ, โก นปฺปมชฺชติ? โย ตาว อิมสฺมึ สาสเน
ปพฺพชิตฺวา เวชฺชกมฺมาทิวเสน เอกวีสติวิธาย อเนสนาย ชีวิกํ กปฺเปนฺโต
ปพฺพชฺชานุรูเปน จิตฺตุปฺปาทํ ฐเปตุํ น สกฺโกติ, อยํ ปญฺญํ ปมชฺชติ นาม.
โย ปน สาสเน ปพฺพชิตฺวา สีเล ปติฏฺฐาย พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา สปฺปายํ
ธุตงฺคํ สมาทาย จิตฺตรุจิตํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิวิตฺตํ เสนาสนํ นิสฺสาย
กสิณปริกมฺมํ กตฺวา สมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตตฺวา ๒- อชฺเชว อรหตฺตนฺติ วิปสฺสนํ
วฑฺเฒตฺวา วิจรติ, อยํ ปญฺญํ นปฺปมชฺชติ นาม. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต
ธาตุกมฺมฏฺฐานวเสน เอส ปญฺญาย อปฺปมาโท วุตฺโต. ธาตุกมฺมฏฺฐาเน
ปเนตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา หตฺถิปโทปมสุตฺตาทีสุ วุตฺตเมว.
     [๓๕๔] อถาปรํ วิญฺญาณํเยว อวสิสฺสตีติ อยมฺเปตฺถ ปาฏิเยกฺโก
อนุสนฺธิ. เหฏฺฐโต หิ รูปกมฺมฏฺฐานํ กถิตํ, อิทานิ อรูปกมฺมฏฺฐานํ
เวทนาวเสน นิพฺพตฺเตตฺวา ๒- ทสฺเสตุํ อยํ เทสนา อารทฺธา. ยํ วา ปเนตํ
อิมสฺส ภิกฺขุโน ปฐวีธาตุอาทีสุ อาคมนิยวิปสฺสนาวเสน กมฺมการกวิญฺญาณํ,
ตํ วิญฺญาณธาตุวเสน ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺโตปิ อิมํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ
อวสิสฺสตีติ กิมตฺถาย อวสิสฺสติ? สตฺถุ กถนตฺถาย กุลปุตฺตสฺส จ
ปฏิวิชฺฌนตฺถาย อวสิสฺสติ. ปริสุทธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํ. ปริโยทาตนฺติ ปภสฺสรํ.
สุขนฺติปิ ปชานาตีติ สุขเวทนํ เวทยมาโน สุขเวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ.
เสสปททฺวเยสุปิ เอเสว นโย. สเจ ปนายํ เวทนากถา เหฏฺฐา น กถิตา
ภเวยฺย, อิธ ฐตฺวา กเถตุํ วฏฺเฏยฺย. สติปฏฺฐาเน ปเนสา  กถิตาวาติ ตตฺถ
กถิตนเยเนว เวทิตพฺพา. สุขเวทนิยนฺติเอวมาทิ ปจฺจยวเสน อุทยตฺถงฺคมนทสฺสนตฺถํ
วุตฺตํ. ตตฺถ สุขเวทนิยนฺติ สุขเวทนาย ปจฺจยภูตํ. เสสปเทสุปิ
เอเสว นโย.
     [๓๖๐] อุเปกฺขาเยว อวสิสฺสตีติ เอตฺตาวตา หิ ยถา นาม เฉเกน
มณิการาจริเยน วชิรสูจิยา วิชฺฌิตฺวา จมฺมกฺขณฺเฑ ปาเตตฺวา ปาเตตฺวา ทินฺนํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ยถาธมฺมรเสเนว           ๒ สี. นิพฺเพเฐตฺวา
มุตฺตํ อนฺเตวาสิโก คเหตฺวา คเหตฺวา ลุตฺตคตํ กโรนฺโต มุตฺโตลมฺพกมุตฺตชาลาทีนิ
กโรติ, เอวเมว ภควตา กเถตฺวา กเถตฺวา ทินฺนํ กมฺมฏฺฐานํ อยํ กุลปุตฺโต
มนสิ กโรนฺโต มนสิ กโรนฺโต ปคุณํ อกาสีติ รูปกมฺมฏฺฐานมฺปิ อรูปกมฺมฏฺฐานมฺปิ
ปคุณํ ชาตํ, อถ ภควา "อถาปรํ อุเปกฺขาเยว อวสิสฺสตี"ติ อาห.
     กิมตฺถํ ปน อวสิสฺสตีติ. สตฺถุ กถนตฺถํ. กุลปุตฺตสฺส จ ๑- ปฏิวิชฺฌนตฺถนฺติปิ
วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. กุลปุตฺเตน หิ สหายสฺส สาสนํ วาเจตฺวา
ปาสาทตเล ฐิเตเนว อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺติตํ, ยทสฺส ๒- เอตฺตกํ มคฺคํ
อาคจฺฉนฺตสฺส ยานกิจฺจํ สาเธติ. ตสฺมา ๓- สตฺถุ กถนตฺถํเยว อวสิสฺสติ. อิมสฺมึ
หิ ฐาเน สตฺถา กุลปุตฺตสฺส รูปาวจรชฺฌาเน วณฺณํ กเถสิ. อิทญฺหิ วุตฺตํ
โหติ "ภิกฺขุ ปคุณํ ตาว อิทํ รูปาวาจรจตุตฺถชฺฌานนฺ"ติ. ปริสุทฺธาติอาทิ
ตสฺสาเยว อุเปกฺขาย วณฺณภณนํ. อุกฺกํ พนฺเธยฺยาติ องฺคารกปลฺลํ สชฺเชยฺย.
อาลิมฺเปยฺยาติ ตตฺถ องฺคาเร ปกฺขิปิตฺวา อคฺคึ ทตฺวา นาฬิกาย ธเมนฺโต
อคฺคึ ชาเลยฺย. อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺยาติ องฺคาเร วิยูหิตฺวา องฺคารมตฺถเก วา
ฐเปยฺย, ตตฺตเก วา ปกฺขิเปยฺย. นีหฏนฺติ ๔- นีหฏโทสํ. นินฺนีตกสาวนฺติ
อปนีตกสาวํ เอวเมว โขติ ยถา ตํ สุวณฺณํ อิจฺฉิติจฺฉิตาย ปิฬนฺธนวิกติยา
สํวตฺตติ, เอวเมว อยํ ตาว จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขา วิปสฺสนา อภิญฺญา นิโรโธ
ภโวกฺกนฺตีติ อิเมสุ ยํ อิจฺฉติ, ตสฺสตฺถาย ๕- โหตีติ วณฺณํ กเถสิ.
     กสฺมา ปน ภควา อิมสฺมึ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน นิกนฺติปริยาทานตฺถํ
อวณฺณํ อกเถตฺวา วณฺณํ กเถสีติ. กุลปุตฺตสฺส หิ จตุตฺถชฺฌาเน
นิกนฺติปริยุฏฺฐานํ พลวํ. สเจ อวณฺณํ กเถยฺย, "มยฺหํ ปพฺพชิตฺวา ทฺวานวุติโยชนสตํ
อาคจฺฉนฺตสฺส อิทํ จตุตฺถชฺฌานํ ยานกิจฺจํ สาเธติ, อหํ เอตฺตกํ มคฺคํ
อาคจฺฉนฺโต ฌานสุเขน ฌานสุขรติยา ๖- อาคโต, เอวรูปสฺส นาม ปณีตธมฺมสฺส
อวณฺณํ กเถติ, ชานํ นุ โข กเถติ อชานนฺ"ติ กุลปุตฺโต สํสยํ สมฺโมหํ
อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา ภควา วณฺณํ กเถสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จสทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ก. ตํ ปนสฺส       ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@๔ ฏีกา. นิหตนฺติ          ๕ ม. ตทตฺถาย       ๖ ฉ.ม. ฌานรติยา
     [๓๖๑] ตทนุธมฺมนฺติ เอตฺถ อรูปาวจรชฺฌานํ ธมฺโม นาม, ตํ อนุคตตฺตา
รูปาวจรชฺฌานํ อนุธมฺโมติ วุตฺตํ. วิปากชฺฌานํ วา ธมฺโม, กุสลชฺฌานํ
อนุธมฺโม. ตทุปาทานาติ ตคฺคหณา. จิรํ ทีฆมทฺธานนฺติ วีสติกปฺปสหสฺสานิ.
วิปากวเสน เหตํ วุตฺตํ. อิโต อุตฺตรมฺปิ เอเสว นโย.
     [๓๖๒] เอวํ จตูหิ วาเรหิ อรูปาวจรชฺฌานสฺส วณฺณํ กเถตฺวา
อิทานิ ตสฺเสว อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต โส เอวํ ปชานาตีติอาทิมาห. ตตฺถ
สงฺขตเมตนฺติ กิญฺจาปิ เอตฺถ วีสติกปฺปสหสฺสานิ อายุ อตฺถิ, เอตํ ปน สงฺขตํ
ปกปฺปิตํ อายูหิตํ, กโรนฺเตน กรียติ, อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ ตาวกาลิกํ,
จวนปริเภทนวิทฺธํสนธมฺมํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, มรเณน อพฺภาหตํ,
ทุกฺเข ปติฏฺฐิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตนฺติ. วิญฺญาณายตนาทีสุปิ
เอเสว นโย.
     อิทานิ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ คณฺหนฺโต โส เนว อภิสงฺขโรตีติอาทิมาห.
ยถา หิ เฉโก ภิสกฺโก วิสวิการํ ทิสฺวาว มนํ กาเรตฺวา วิสํ ฐานโต
จาเวตฺวา อุปริ อาโรเปตฺวา ขนฺธํ วา สีสํ คเหตุํ อทตฺวา วิสํ โอตาเรตฺวา
ปฐวิยํ ปาเตยฺย, เอวเมว ภควา กุลปุตฺตสฺส อรูปาวจรชฺฌาเน วณฺณํ กเถสิ.
ตํ สุตฺวา กุลปุตฺโต รูปาวจรชฺฌาเน นิกนฺตึ ปริยาทาย อรูปาวจรชฺฌาเน
ปตฺถนํ ฐเปสิ.
     ภควา ตํ ญตฺวา ตํ อสมฺปตฺตสฺส อปฺปฏิลทฺธสฺเสว ภิกฺขุโน
"อตฺเถสา อากาสานญฺจายตนาทีสุ สมฺปตฺติ นาม. เตสํ หิ ปฐมพฺรหฺมโลเก
วีสติกปฺปสหสฺสานิ อายุ, ทุติเย จตฺตาลีสํ, ตติเย สฏฺฐิ, จตุตฺเถ
จตุราสีติกปฺปสหสฺสานิ อายุ. ตํ ปน อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ ตาวกาลิกํ,
จวนปริเภทนวิทฺธํสนธมฺมํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, มรเณน อพฺภาหตํ,
ทุกฺเข ปติฏฺฐิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ, เอตฺตกํ กาลํ ตตฺถ
สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวาปิ ปุถุชฺชนกาลกิริยํ กตฺวา ปุน จตูสุ อปาเยสุ
ปติตพฺพนฺ"ติ สพฺพเมตํ อาทีนวํ เอกปเทเนว "สงฺขตเมตนฺ"ติ กเถสิ.
กุลปุตฺโต ตํ สุตฺวา อรูปาวจรชฺฌาเน นิกนฺตึ ปริยาทิยิ. ภควา ตสฺส
รูปาวจรารูปาวจเรสุ นิกนฺติยา ปริยาทินฺนภาวํ ญตฺวา อรหตฺตนิกูฏํ "โส เนว
ตํ อภิสงฺขโรตี"ติอาทิมาห.
     ยถา วา ปเนโก มหาโยโธ เอกํ ราชานํ อาราเธตฺวา สตสหสฺสุฏฺฐานกํ
คามวรํ ลเภยฺย, ปุน ราชา ตสฺสานุภาวํ สริตฺวา "มหานุภาโว โยโธ, อปฺปกํ
เตน ลทฺธนฺ"ติ "นายํ ตาต คาโม ตุยฺหํ อนุจฺฉวิโก, อญฺญํ จตุสต-
สหสฺสุฏฺฐานกํ คณฺหาหี"ติ ทเทยฺย. โส สาธุ เทวาติ ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิตรํ
คามํ คเณฺหยฺย. ราชา อสมฺปตฺตเมว จ นํ ปกฺโกสาเปตฺวา "กินฺเต เตน,
อหิวาตกโรโค เอตฺถ อุปฺปชฺชติ, อสุกสฺมึ ปน ฐาเน มหนฺตํ นครํ อตฺถิ,
ตตฺถ ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา รชฺชํ กาเรหี"ติ ปหิเณยฺย, โส ตถา กาเรยฺย.
     ตตฺถ ราชา วิย สมฺมาสมฺพุทฺโธ ทฏฺฐพฺโพ, มหาโยโธ วิย ปุกฺกุสาติ
กุลปุตฺโต. ปฐมลทฺธคาโม วิย อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ, ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิตรํ
คามํ คณฺหาหีติ วุตฺตกาโล วิย อานาปานชฺฌาเน นิกนฺติปริยาทานํ กาเรตฺวา
อารุปฺปกถนํ, ตํ  คามํ อสมฺปตฺตเมว ปกฺโกสาเปตฺวา "กึ เต เตน, อหิวาตกโรโค
เอตฺถ อุปฺปชฺชติ, อสุกสฺมึ ฐาเน นครํ อตฺถิ, ตตฺถ ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา
รชฺชํ กาเรหี"ติ วุตฺตกาโล วิย อารุปฺเป สงฺขตเมตนฺติ อาทีนวกถเนน เตน
อปฺปตฺตาสุเยว ตาสุ สมาปตฺตีสุ ปตฺถนํ นิวตฺตาเปตฺวา อุปริ อรหตฺตนิกูเฏน
เทสนาคหณํ.
     ตตฺถ เนว อภิสงฺขโรตีติ น อายูหติ น ราสึ กโรติ. น อภิสญฺเจตยตีติ
น กปฺเปติ. ภวาย วา วิภวาย วาติ วุฑฺฒิยา วา ปริหานิยา วา.
สสฺสตุจฺเฉทวเสนปิ โยเชตพฺพํ. น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ โลเก รูปาทีสุ กิญฺจิ
เอกธมฺมมฺปิ ตณฺหาย น คณฺหาติ, น ปรามสติ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ
ภควา อตฺตโน พุทฺธวิสเย ฐตฺวา เทสนาย อรหตฺตนิกูฏํ คณฺหิ. กุลปุตฺโต
ปน อตฺตโน ยโถปนิสฺสเยน ตีณิ สามญฺญผลานิ ปฏิวิชฺฌิ. ยถา นาม ราชา
สุวณฺณภาชเนน นานารสโภชนํ ภุญฺชนฺโต อตฺตโน ปมาเณน ปิณฺฑํ
วฏฺเฏตฺวา องฺเก นิสินฺเนน ราชกุมาเรน ปิณฺฑมฺหิ อาลเย ทสฺสิเต ตํ ปิณฺฑํ
อุปนาเมยฺย, กุมาโร อตฺตโน มุขปฺปมาเณน กพฬํ กเรยฺย, เสสํ ราชา
สยํ วา ภุญฺเชยฺย, ปาติยํ วา ปกฺขิเปยฺย, เอวํ ธมฺมราชา ตถาคโต อตฺตโน
ปมาเณน อรหตฺตนิกูฏํ คณฺหนฺโต เทสนํ เทเสสิ, กุลปุตฺโต อตฺตโน
ยโถปนิสฺสเยน ตีณิ สามญฺญผลานิ ปฏิวิชฺฌิ.
     อิโต ปุพฺเพ ปนสฺส ขนฺธา ธาตุโย อายตนานีติ เอวรูปํ อจฺจนฺตสุญฺญตํ
ติลกฺขณาหตํ กถํ กเถนฺตสฺส เนว กงฺขา, น วิมติ, นาปิ "เอวํ กิร ตํ
เอวํ เม อาจริเยน วุตฺตนฺ"ติ อิติ กิร น ทนฺธายิตตฺตํ วิตฺถายิตตฺตํ อตฺถิ.
เอกจฺเจสุ จ กิร ฐาเนสุ พุทฺธา อญฺญาตกเวเสน วิจรนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ นุ
โข เอโสติ อหุเทว สํสโย, อหุ วิมติ. ยโต อเนน อนาคามิผลํ ปฏิวิทฺธํ, อถ
อยํ เม สตฺถาติ นิฏฺฐํ คโต. ยทิ เอวํ กสฺมา อจฺจยํ น เทเสสีติ. โอกาสาภาวโต.
ภควา หิ ยถานิกฺขิตฺตาย มาติกาย อจฺฉินฺนธารํ กตฺวา อากาสคงฺคํ
โอตาเรนฺโต วิย เทสนํ เทเสสิเยว.
     [๓๖๓] โสติ อรหา. อนชฺโฌสิตาติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาเปตฺวา คเหตุํ
น ยุตฺตาติ ปชานาติ. อนภินนฺทิตาติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินนฺทิตุํ น
ยุตฺตาติ ปชานาติ.
     [๓๖๔] วิสํยุตฺโต นํ เวเทตีติ สเจ หิสฺส สุขเวทนํ อารพฺภ
ราคานุสโย, ทุกฺขเวทนํ อารพฺภ ปฏิฆานุสโย, อิตรํ อารพฺภ อวิชฺชานุสโย
อุปฺปชฺเชยฺย, สํยุตฺโต เวทิเยยฺย นาม. อนุปฺปชฺชนโต ปน วิสํยุตฺโต นํ
เวเทติ นิสฺสโฏ ๑- วิปฺปมุตฺโต. กายปริยนฺติกนฺติ กายโกฏิกํ. ยาว กายปฺปวตฺตา
อุปฺปชฺชิตฺวา ตโต ปรํ อนุปฺปชฺชนเวทนนฺติ อตฺโถ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย.
อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตีติ ทฺวาทสสุ อายตเนสุ กิเลสานํ วิเสวนสฺส ๒-
นตฺถิตาย อนภินนฺทิตานิ หุตฺวา อิธ ทฺวาทสสุเยว อายตเนสุ นิรุชฺฌิสฺสนฺติ.
กิเลสา หิ นิพฺพานํ อาคมฺม นิรุทฺธาปิ ยตฺถ นตฺถิ, ตตฺถ นิรุทฺธาติปิ
วุจฺจนฺติ. สฺวายมตฺโถ "เอตฺเถสา ตณฺหา นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี"ติ สมุทยปเญฺหน
ทีเปตพฺโพ. ตสฺมา ภควา นิพฺพานํ อาคมฺม สีติภูตานิปิ อิเธว สีตีภวิสฺสนฺตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. นิยุตฺโต               ๒ ม. วิเสสนสฺส
อาห. นนุ  จ อิธ เวทยิตานิ วุตฺตานิ, น กิเลสาติ. เวทยิตานิปิ
กิเลสาภาเวเนว สีตีภวนฺติ. อิตรถา เนสํ สีติภาโว นาม นตฺถีติ สุวุตฺตเมตํ.
     [๓๖๕] เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- ยถา หิ เอโก
ปุริโส เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตเล ขีเณ เตลํ อาสิญฺจติ, วฏฺฏิยา ขีณาย
วฏฺฏึ ปกฺขิปติ, เอวํ ทีปสิขาย อนุปจฺเฉโทว โหติ, เอวเมว ปุถุชฺชโน เอกสฺมึ
ภเว ฐิโต กุสลากุสลํ กโรติ, โส เตน สุคติยญฺจ อปาเยสุ จ นิพฺพตฺตติเยว,
เอวํ เวทนานํ อนุปจฺเฉโทว โหติ. ยถา ปเนโก ทีปสิขาย อุกฺกณฺฐิโต "อิมํ
ปุริสํ อาคมฺม ทีปสิขา น อุปจฺฉิชฺชตี"ติ นิลีโน ตสฺส สีสํ ฉินฺเทยฺย,
เอวํ วฏฺฏิยา จ เตลสฺส จ อนุปหารา ทีปสิขา อนาหารา นิพฺพายติ, เอวเมว
ปวตฺเต อุกฺกณฺฐิโต โยคาวจโร อรหตฺตมคฺเคน กุสลากุสลํ สมุจฺฉินฺทติ,
ตสฺส สมุจฺฉินฺนตฺตา ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน กายสฺส เภทา ปุน เวทยิตานิ น
อุปฺปชฺชนฺตีติ.
     ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิมฺหิ สมาธิวิปสฺสนาปญฺญาหิ อรหตฺตผลปญฺญา
อุตฺตริตรา, ตสฺมา. เอวํ สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน อรหตฺตผลปญฺญาธิฏฺฐาเนน
สมนฺนาคโต. สพฺพทุกฺขกฺขเย ญาณํ นาม อรหตฺตมคฺเค ญาณํ,
อิมสฺมึ ปน สุตฺเต อรหตฺตผเล ญาณํ อธิปฺเปตํ. เตเนวาห ตสฺส สา วิมุตฺติสจฺเจ
ฐิตา อกุปฺปา โหตีติ.
     [๓๖๖] เอตฺถ หิ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ. สจฺจนฺติ ปรมตฺถสจฺจํ
นิพฺพานํ. อิติ อกุปฺปารมฺมณกรเณน อกุปฺปาติ วุตฺตา. มุสาติ วิตถํ. โมสธมฺมนฺติ
นสฺสนสภาวํ. ตํ สจฺจนฺติ ตํ อวิตถํ สภาโว. อโมสธมฺมนฺติ อนสฺสนสภาวํ.
ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิโต สมถวิปสฺสนาวเสน วจีสจฺจโต ทุกฺขสจฺจสมุทยสจฺเจหิปิ
ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานเมว อุตฺตริตรํ, ตสฺมา. เอวํ สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน
ปรมตฺถสจฺจาธิฏฺฐาเนน สมนฺนาคโต.
     [๓๖๗] ปุพฺเพติ ปุถุชฺชนกาเล. อุปธี โหนฺตีติ ขนฺธูปธิ กิเลสูปธิ
อภิสงฺขารูปธิ ปญฺจกามคุณูปธีติ อิเม อุปธโย โหนฺติ. สมตฺตา สมาทินฺนาติ
ปริปูรา คหิตา ปรามฏฺฐา. ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิโต สมถวิปสฺสนาวเสน
กิเลสปริจฺจาคโต, โสตาปตฺติมคฺคาทีหิ จ กิเลสปริจฺจาคโต อรหตฺตมคฺเคเนว
กิเลสปริจฺจาโค อุตฺตริตโร, ตสฺมา. เอวํ สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน
จาคาธิฏฺฐาเนน สมนฺนาคโต.
     [๓๖๘] อาฆาโตติอาทีสุ อาฆาตกรณวเสน อาฆาโต, พฺยาปชฺฌนวเสน
พฺยาปาโท, สมฺปทุสฺสนวเสน สมฺปโทโสติ ตีหิ ปเทหิ โทสากุสลมูลเมว วุตฺตํ.
ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิโต สมถวิปสฺสนาวเสน กิเลสวูปสมโต, โสตาปตฺติมคฺคาทีหิ
จ กิเลสวูปสมโต อรหตฺตมคฺเคเนว กิเลสวูปสโม อุตฺตริตโร, ตสฺมา. เอวํ
สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน อุปสมาธิฏฺฐาเนน สมนฺนาคโต.
     [๓๖๙] มญฺญิตเมตนฺติ ตณฺหามญฺญิตํ มานมญฺญิตํ ทิฏฺฐิมญฺญิตนฺติ
ติวิธมฺปิ วฏฺฏติ. อยมหมสฺมีติ เอตฺถ ปน อยมหนฺติ เอกํ ตณฺหามญฺญิตเมว
วฏฺฏติ. โรโคติอาทีสุ อาพาธฏฺเฐน โรโค, อนฺโตโทสฏฺเฐน คณฺโฑ,
อนุปวิสนฏฺเฐน สลฺลํ. มุนิ สนฺโตติ วุจฺจตีติ ขีณาสวมุนิ สนฺโต นิพฺพุโตติ
วุจฺจติ. ยตฺถ ฐิตนฺติ ยสฺมึ ฐาเน ฐิตํ. สงฺขิตฺเตนาติ พุทฺธานํ กิร สพฺพาปิ
ธมฺมเทสนา สงฺขิตฺตาว, วิตฺถารเทสนา นาม นตฺถิ, สมนฺตปฏฺฐานกถาปิ
สงฺขิตฺตาเยว. อิติ ภควา เทสนํ ยถานุสนฺธึ ปาเปสิ. อุคฺฆฏิตญฺญูติอาทีสุ ปน
จตูสุ ปุคฺคเลสุ ปุกฺกุสาติ กุลปุตฺโต วิปญฺจิตญฺญู, อิติ วิปญฺจิตญฺญุวเสน
ภควา อิมํ ธาตุวิภงฺคสุตฺตํ กเถสิ.
     [๓๗๐] น โข เม ภนฺเต ปริปุณฺณํ ปตฺตจีวรนฺติ กสฺมา กุลปุตฺตสฺส
อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ น นิพฺพตฺตนฺติ. ปุพฺเพ อฏฺฐนฺนํ ปริกฺขารานํ อทินฺนตฺตา.
กุลปุตฺโต หิ ทินฺนทาโน กตาภินีหาโร, น ทินฺนตฺตาติ น วตฺตพฺพํ.
อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ ปน ปจฺฉิมภวิกานํเยว นิพฺพตฺตติ, อยญฺจ ปุน ปฏิสนฺธิโก ตสฺมา น
นิพฺพตฺตนฺติ. อถ ภควา สยํ ปริเยเสตฺวา กสฺมา น อุปสมฺปาเทสีติ. โอกาสาภาวโต.
กุลปุตฺตสฺส อายุ ปริกฺขีณํ, สุทฺธาวาสิโก อนาคามี มหาพฺรหฺมา กุมฺภการสาลํ
อาคนฺตฺวา นิสินฺโน วิย อโหสิ. ตสฺมา สยํ น ปริเยเสสิ.
     ปตฺตจีวรปริเยสนํ ปกฺกามีติ ตาย เวลาย ปกฺกามิ? อุฏฺฐิเต
อรุเณ. ภควโต กิร ธมฺมเทสนาปรินิฏฺฐานญฺจ อรุณุฏฺฐานญฺจ รสฺมิวิสฺสชฺชนญฺจ
เอกกฺขเณ อโหสิ, ภควา กิร เทสนํ นิฏฺฐเปตฺวาว ฉพฺพณฺณา รสฺมิโย วิสฺสชฺชิ,
สกลกุมฺภการนิเวสนํ  เอกปฺปชฺโชตํ อโหสิ, ฉพฺพณฺณรสฺมิโย ชาลชาลา
ปุญฺชปุญฺชา หุตฺวา วิธาวนฺติโย สพฺพทิสาภาเค สุวณฺณปฏิปริโยนทฺเธ วิย
นานาวณฺณกุสุมรตนวิสลสมุชฺชเล วิย จ อกํสุ. ภควา "นครวาสิโน มํ
ปสฺสนฺตู"ติ  อธิฏฺฐาสิ. นครวาสิโน ภควนฺตํ ทิสฺวาว "สตฺถา กิร อาคโต,
กุมฺภการสาลาย กิร นิสินฺโน"ติ อญฺญมญฺญสฺส อาโรเจตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํ.
     ราชา อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา "ภนฺเต กาย เวลาย อาคตตฺถา"ติ
ปุจฺฉิ. หิยฺโย สูริยตฺถงฺคมนเวลาย มหาราชาติ. เกน กมฺเมน ภควาติ. ตุมฺหากํ
สหาโย ปุกฺกุสาติ ราชา ตุเมฺหหิ ปหิตสาสนํ สุตฺวา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา มํ
อุทฺทิสฺส อาคจฺฉนฺโต สาวตฺถึ อติกฺกมฺม ปญฺจจตฺตาลีส โยชนานิ อาคนฺตฺวา
อิมํ กุมฺภการสาลํ ปวิสิตฺวา นิสีทิ, อหํ ตสฺส สงฺคหตฺถํ  อาคนฺตฺวา ธมฺมกถํ
กเถสึ, กุลปุตฺโต ตีณิ ผลานิ ปฏิวิชฺฌิ มหาราชาติ. อิทานิ กหํ ภนฺเตติ.
อุปสมฺปทํ ยาจิตฺวา อปริปุณฺณปตฺตจีวรตาย ปตฺตจีวรํ ปริเยสนตฺถํ คโต มหาราชาติ
อาห. ราชา กุลปุตฺตสฺส คตทิสาภาเคน อคมาสิ. ภควาปิ อากาเสนาคนฺตฺวา
เชตวนคนฺธกุฏิมฺหิเยว ปาตุรโหสิ.
     กุลปุตฺโตปิ ปตฺตจีวรํ ปริเยสมาโน เนว พิมฺพิสารรญฺโญ น ตกฺกสีลกานํ
ชงฺฆวาณิชานํ สนฺติกํ อคมาสิ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "น โข เม กุกฺกุฏสฺส
วิย ตตฺถ ตตฺถ มนาปามนาปเมว วิจินิตฺวา ปตฺตจีวรํ ปริเยสิตุํ ยุตฺตํ, มหนฺตํ นครํ
วชฺชิตฺวา อุทกติตฺถสุสานสงฺการฏฺฐานอนฺตรวีถีสุ ปริเยสิสฺสามี"ติ อนฺตรวีถิยํ
สงฺการกูเฏสุ ตาว ปิโลติกํ ปริเยสิตุํ อารทฺโธ.
     ชีวิตา โวโรเปสีติ เอกสฺมึ สงฺการกูเฏ ปิโลติกํ โอโลเกนฺตํ วิพฺภนฺตา
ตรุณวจฺฉา คาวี อุปธาวิตฺวา อุปธาวิตฺวา สิงฺเคน วิชฺฌิตฺวา ฆาเตสิ,
ฉาตกชฺฌตฺโต กุลปุตฺโต อากาเสเยว อายุกฺขยํ ปตฺวา ปติโต, สงฺการฏฺฐาเน
อโธมุขฏฺฐปิโต สุวณฺณปฏิมา วิย อโหสิ, กาลกโต จ ปน อวิหาพฺรหฺมโลเก
นิพฺพตฺติ, นิพฺพตฺตมตฺโตว อรหตฺตํ ปาปุณิ. อวิหาพฺรหฺมโลเก กิร นิพฺพตฺตมตฺตาว
สตฺต ชนา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. วุตฺตํ เหตํ;-
       "อวิหํ อุปปนฺนาเส            วิมุตฺตา สตฺต ภิกฺขโว
        ราคโทสปริกฺขีณา            ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํ.
        เก จ เต อตรุํ ปงฺกํ         มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ
        เก หิตฺวา มานุสํ เทหํ        ทิพฺพโยคํ อุปชฺฌคุํ.
        อุปโก ปลคณฺโฑ จ           ปุกฺกุสาติ จ เต ตโย
        ภทฺทิโย ขณฺฑเทโว จ         พาหุรคฺคิ จ ปิงฺคิโย
        เต หิตฺวา มานุสํ เทหํ        ทิพฺพโยคํ อุปจฺจคุนฺ"ติ. ๑-
     พิมฺพิสาโรปิ "มยฺหํ สหาโย มยา เปสิตสาสนมตฺตํ วาเจตฺวา หตฺถคตํ
รชฺชํ ปหาย เอตฺตกํ อทฺธานํ อาคโต, ทุกฺกรํ กตํ กุลปุตฺเตน,
ปพฺพชิตสกฺกาเรน ตํ สกฺกริสฺสามี"ติ "ปริเยสถ เม สหายกนฺ"ติ ตตฺถ ตตฺถ เปเสสิ.
เปสิตา ตํ อทฺทสํสุ สงฺการฏฺฐาเน ปติตํ, ทิสฺวา อาคมฺม รญฺโญ อาโรเจสุํ.
ราชา คนฺตฺวา กุลปุตฺตํ ทิสฺวา "น วต โภ ลภิมฺหา สหายสฺส สกฺการํ
กาตุํ, อนาโถ เม ชาโต สหายโก"ติ  ปริเทวิตฺวา กุลปุตฺตํ มญฺจเกน
คณฺหาเปตฺวา ยุตฺโตกาเส ฐเปตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส สกฺการํ กาตุํ ชานนภาเวน
นฺหาปกกปฺปกาทโย ปกฺโกสาเปตฺวา กุลปุตฺตํ สีสํ นฺหาเปตฺวา สุทฺธวตฺถาทีนิ ๒-
นิวาสาเปตฺวา ราชเวเสน  อลงฺการาเปตฺวา โสวณฺณสิวิกํ อาโรเปตฺวา
สพฺพตาฬาวจรคนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กโรนฺโต นครา นีหริตฺวา พหูหิ คนฺธกฏฺเฐหิ
มหาจิตกํ กาเรตฺวา กุลปุตฺตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย อาทาย เจติยํ
ปติฏฺฐเปสิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                     ธาตุวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        ----------------
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส.  ๑๕/๑๐๕/๗๑            ๒ ฉ.ม. สุทฺธวตฺถานิ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๒๑๓-๒๒๒.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=10&A=5416&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=5416&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=673
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=8748
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=8655
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=8655
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14