อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

หน้าที่ ๑๑๖.
     กาย ปน เวลาย ภควา เอวํ กเถติ? ปจฺฉาภตฺตกิจฺจเวลาย วา,
ปุริมยามกิจฺจเวลาย วา. ภควา หิ ปจฺฉาภตฺเต คนฺธกุฏิยํ สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา
วุฏฺาย ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทติ, ตสฺมึ สมเย ธมฺมสฺสวนตฺถาย
ปริสา สนฺนิปตนฺติ, อถ ภควา กาลํ วิทิตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา
พุทฺธาสนวรคโต ธมฺมํ เทเสตฺวา เภสชฺชเตลปากํ คณฺหนฺโต วิย กาลํ
อนติกกมิตฺวา วิเวกนินฺเนน จิตฺเตน ปริสํ อุยฺโยเชติ. ปุริมยาเม อภิกฺกนฺตา
โข วาเสฏฺา รตฺติ, ยสฺส ทานิ ตุเมฺห กาลํ มญฺถา"ติ ๑- เอวํ อุยฺโยเชติ.
พุทฺธานํ หิ โพธิปฺปตฺติโต ปฏฺาย เทฺว ปญฺจ วิญฺาณานิปิ
นิพฺพานนินฺนาเนว. ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา สุญฺตาวิหาโร สนฺโต ปณีโต, ตสฺมา.
     [๑๘๘] อชฺฌตฺตเมวาติ โคจรชฺฌตฺตเมว. อชฺฌตฺตํ สุญฺตนฺติ อิธ
นิยกชฺฌตฺตํ, อตฺตโน ปญฺจกฺขนฺเธสุ นิสฺสิตนฺติ อตฺโถ. สมฺปชาโน โหตีติ
กมฺมฏฺานสฺส อสมฺปชฺชนภาวชานเนน สมฺปชาโน. พหิทฺธาติ ปรสฺส
ปญฺจสุ ขนฺเธสุ. อชฺฌตฺตพหิทฺธาติ กาเลน อชฺฌตฺตํ กาเลน พหิทฺธา,
อาเนญฺชนฺติ อุภโตภาควิมุตฺโต ภวิสฺสามีติ อาเนญฺชํ อรูปสมาปตฺตึ มนสิกโรติ.
     ตสฺมึเยว ปุริมสฺมินฺติ ปาทกชฺฌานํ สนฺธาย วุตฺตํ.
อปคุณปาทกชฺฌานโต วุฏฺิตสฺส หิ อชฺฌตฺตํ สุญฺตํ มนสิกโรโต ตตฺถ จิตฺตํ น
ปกฺขนฺทติ. ตโต "ปรสฺส สนฺตาเน นุ โข กถนฺ"ติ พหิทฺธา มนสิกโรติ,
ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติ. ตโต "กาเลน อตฺตโน สนฺตาเน, กาเลน ปรสฺส
สนฺตาเน นุ โข กถนฺ"ติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา มนสิกโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติ.
ตโต อุภโตภาควิมุตฺโต โหตุกาโม "อรูปสมาปตฺติยํ นุ โข กถนฺ"ติ อาเนญฺชํ
มนสิกโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติ. อิทานิ "น เม จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ
วิสฺสฏฺวีริเยน อุปฏฺากาทีนํ ปจฺฉโต น จริตพฺพํ, ปาทกชฺฌานเมว ปน
สาธุกํ ปุนปฺปุนํ มนสิกาตพฺพํ. เอวมสฺส รุกฺเข ฉินฺทโต ผรสุมฺหิ อวหนฺเต
ปุน นิสฺสิตํ กาเรตฺวา ฉินฺทนฺตสฺส ฉิชฺเชสุ ผรสุ วิย กมฺมฏฺาเน
มนสิกาโร วหตี"ติ ทสฺเสตุํ ตสฺมึเยวาติอาทิมาห. อิทานิสฺส เอวํ ปฏิปนฺนสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ที. ปา. ๑๑/๒๙๙/๑๘๙
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๗.
ยํ ยํ มนสิกโรติ, ตตฺถ ตตฺถ มนสิกาโร สมฺปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ปกฺขนฺทตีติ
อาห.
     [๑๘๙] อิมินา วิหาเรนาติ อิมินา สมถวิปสฺสนาวิหาเรน. อิติห
ตตฺถ สมฺปชาโนติ อิติ จงฺกมนฺโตปิ ตสฺมึ กมฺมฏฺาเน สมฺปชฺชมาเน
"สมฺปชฺชติ เม กมฺมฏฺานนฺ"ติ ชานเนน สมฺปชาโน โหติ. สยตีติ นิปชฺชติ.
เอตฺถ กญฺจิ กาลํ จงฺกมิตฺวา "อิทานิ เอตฺตกํ กาลํ จงฺกมิตุํ สกฺขิสฺสามี"ติ
ตฺวา อิริยาปถํ อหาเปตฺวาว าตพฺพํ. เอส นโย สพฺพวาเรสุ. น
กเถสฺสามีติ, อิติห ตตฺถาติ เอวํ น กเถสฺสามีติ ชานเนน ตตฺถ
สมฺปชานการี โหติ.
     ปุน ทุติยวาเร เอวรูปึ กถํ กเถสฺสามีติ ชานเนน สมฺปชานการี
โหติ, อิมสฺส ภิกฺขุโน สมถวิปสฺสนา ตรุณาว, ตาสํ อนุรกฺขณตฺถํ:-
      "อาวาโส โคจโร ภสฺสํ      ปุคฺคโล อถ โภชนํ
       อุตุ อิริยาปโถ เจว        สปฺปาโย เสวิตพฺพโก"ติ
     สตฺต สปฺปายานิ อิจฺฉิตพฺพานิ. เตสํ ทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺตํ. วิตกฺกวาเรสุ
อวิตกฺกนสฺส จ วิตกฺกนสฺส จ ชานเนน สมฺปชานตา เวทิตพฺพา.
     [๑๙๐] อิติ วิตกฺกปหาเนน เทฺว มคฺเค กเถตฺวา อิทานิ ตติยมคฺคสฺส
วิปสฺสนํ อาจิกฺขนฺโต ปญฺจ โข อิเม อานนฺท กามคุณาติอาทิมาห.
อายตเนติ เตสุเยว กามคุเณสุ กิสฺมิญฺจิเทว กิเลสุปฺปตฺติการเณ. สมุทาจาโรติ
สมุทาจรณโต อปฺปหีนกิเลโส. เอวํ สนฺตนฺติ เอวํ วิชฺชมานเมว. สมฺปชาโนติ
กมฺมฏฺานสฺส อสมฺปตฺติชานเนน สมฺปชาโน. ทุติยวาเร เอวํ สนฺตเมตนฺติ
เอวํ สนฺเต เอตํ. สมฺปชาโนติ กมฺมฏฺานสมฺปตฺติชานเนน สมฺปชาโน. อยํ หิ
"ปหีโน นุ โข เม ปญฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราโค, โน"ติ ปจฺจเวกฺขมาโน
อปหีนภาวํ ตฺวา วีริยํ ปคฺคเหตฺวา ตํ อนาคามิมคฺเคน สมุคฺฆาเฏติ, ตโต
มคฺคานนฺตรํ ผลํ, ผลโต วุฏฺาย ปจฺจเวกฺขมาโน ปหีนภาวํ ชานาติ, ตสฺส
ชานเนน "สมฺปชาโน โหตี"ติ วุตฺตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๘.
     [๑๙๑] อิทานิ อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนํ อาจิกฺขนฺโต ปญฺจ โข
อิเม อานนฺท อุปาทานกฺขนฺธาติอาทิมาห. ตตฺถ โส ปหียตีติ รูเป อสฺมีติ
มาโน อสฺมีติ ฉนฺโท อสฺมีติ อนุสโย ปหียติ. ตถา เวทนาทีสุ สมฺปชานตา
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
     อิเม โข เต อานนฺท ธมฺมาติ เหฏฺา กถิเต สมถวิปสฺสนามคฺคผลธมฺเม
สนฺธายาห. กุสลายติกาติ กุสลโต อาคตา. กุสลา หิ กุสลาปิ
โหนฺติ กุสลายติกาปิ, เสยฺยถิทํ, ๑- ปมชฺฌานํ กุสลํ, ทุติยชฺฌานํ กุสลญฺเจว
กุสลายติกญฺจ ฯเปฯ อากิญฺจญฺายตนํ กุสลํ, เนวสญฺานาสญฺายตนํ
กุสลญฺเจว กุสลายติกญฺจ, เนวสญฺานาสญฺายตนํ กุสลํ, โสตาปตฺติมคฺโค
กุสโล เจว กุสลายติโก จ ฯเปฯ อนาคามิมคฺโค กุสโล, อรหตฺตมคฺโค
กุสโล เจว กุสลายติโก จ. ตถา ปมชฺฌานํ กุสลํ, ตํสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา
กุสลา เจว กุสลายติกา จ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺโค กุสโล, ตํสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา
กุสลา เจว กุสลายติกา จ.
     อริยา นิกฺกิเลสา วิสุทฺธา. โลกุตฺตราติ โลเก อุตฺตรา วิสิฏฺา.
อนวกฺกนฺตา ปาปิมตาติ ปาปิมนฺเตน มาเรน อโนกฺกนฺตา. วิปสฺสนาปาทกา
อฏฺสมาปตฺติโย อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส หิ ภิกฺขุโน จิตฺตํ มาโร น ปสฺสติ,
"อิทํ นาม อารมฺมณํ นิสฺสาย สํวตฺตตี"ติ ชานิตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา
"อนวกฺกนฺตา"ติ วุตฺตํ.
     ตํ กึ มญฺสีติ อิทํ กสฺมา อาห? คเณ ๒- หิ เอโก อานิสํโส
อตฺถิ, ตํ ทสฺเสตุํ อิทมาห. อนุพนฺธิตุนฺติ อนุคจฺฉิตุํ ปริวาริตุํ. ๓-
     น โข อานนฺทาติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ภควตา "สุตาวุโธ ภิกฺขเว
อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ
ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี"ติ ๔- พหุสฺสุโต ปญฺจาวุธสมฺปนฺโน โยโธ
วิย วุตฺโต ยสฺมา ปน โย สุตฺตปริยตฺตึ อุคฺคเหตฺวาปิ ตทนุจฺฉวิกํ
อนุโลมปฏิปทํ น ปฏิปชฺชติ, น ตสฺส ตํ อาวุธํ โหติ. โย ปฏิปชฺชติ,
@เชิงอรรถ: ๑ กถํ (?)   ๒ ฉ. คเณปิ   ๓ ม. ปริวตฺติตุํ, ฉ. ปริจริตุํ
@๔ องฺ สตฺตก. ๒๓/๖๔/๑๐๑
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๙.
ตสฺเสว โหติ. ตสฺมา เอตทตฺถํ อนุพนฺธิตุํ นารหตีติ ทสฺเสนฺโต น โข
อานนฺทาติ อาห.
     อิทานิ ยทตฺถํ อนุพนฺธิตพฺโพ, ตํ ทสฺเสตุํ ยา จ โขติอาทิมาห.
อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต ตีสุ าเนสุ ทส กถาวตฺถูนิ อาคตานิ. "อิติ เอวรูปํ
กถํ กเถสฺสามี"ติ สปฺปายาสปฺปายวเสน อาคตานิ, "ยทิทํ สุตฺตํ เคยฺยนฺ"ติ
เอตฺถ สุตฺตปริยตฺติวเสน อาคตานิ, อิมสฺมึ าเน ปริปูรณวเสน อาคตานิ.
ตสฺมา อิมสฺมึ สุตฺเต ทส กถาวตฺถูนิ กเถนฺเตน อิมสฺมึ าเน ตฺวา
กเถตพฺพานิ.
     อิทานิ ยสฺมา เอกจฺจสฺส เอกกสฺส วิหรโตปิ อตฺโถ น สมฺปชฺชติ,
ตสฺมา ตํ สนฺธาย เอกีภาเว อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต เอวํ สนฺเต โข
อานนฺทาติอาทิมาห. เอวํ สนฺเตติ เอวํ เอกีภาเว สนฺเตน.
     [๑๙๓] สตฺถาติ พาหิรโก ติตฺถกรสตฺถา. อนฺวาวฏฺฏนฺตี ๑- อนุอาวตฺตนฺติ
อุปสงฺกมนฺติ มุจฺฉํ นิกามยตีติ มุจฺฉนตณฺหํ ปตฺเถติ, ปวตฺเตตีติ อตฺโถ.
อาจริยูปทฺทเวนาติ อตฺตโน อพฺภนฺตเร อุปฺปนฺเนน กิเลสุปทฺทเวน
อาจริยุปทฺทโว. เสสุปทฺทเวสุปิ เอเสว นโย. อวธึสุ นนฺติ มารยึสุ นํ.
เอเตน หิ ๒- คุณมรณํ กถิตํ.
     วินิปาตายาติ สุฏฺุ นิปตนาย. กสฺมา ปน พฺรหฺมจารุปทฺทโวว
"ทุกฺขวิปากตโร จ กฏุกวิปากตโร จ วินิปาตาย จ สํวตฺตตี"ติ วุตฺโตติ.
พาหิรปพฺพชฺชา หิ อปฺปลาภา, ตตฺถ มหนฺโต นิพฺพตฺเตตพฺพคุโณ นตฺถิ,
อฏฺสมาปตฺติปญฺามตฺตกเมว โหติ. อิติ ยถา คทฺรภปิฏฺิโต ปติตสฺส มหนฺตํ
ทุกฺขํ น โหติ, สรีรสฺส ปํสุมกฺขนมตฺตเมว โหติ, เอวํ พาหิรสมเย
โลกิยคุณมตฺตโตว ปริหายติ, เตน ปุริมํ อุปทฺทวทฺวยํ น เอวํ วุตฺตํ. สาสเน
ปน ปพฺพชฺชา มหาลาภา, ตตฺถ จตฺตาโร มคฺคา จตฺตาริ ผลานิ นิพฺพานนฺติ
มหนฺตา อธิคนฺตพฺพคุณา. อิติ ยถา อุภโต สุชาโต ขตฺติยกุมาโร
หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ อนุสญฺจรนฺโต หตฺถิกฺขนฺธโต ปติโต มหาทุกฺขํ นิคจฺฉติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. อนฺวาวตฺตนฺตีติ             ๒ สี. เอเตนสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๐.
เอวํ สาสนโต ปริหายมาโน นวหิ โลกุตฺตรคุเณหิ ปริหายติ. เตนายํ
พฺรหฺมจารุปทฺทโว เอวํ วุตฺโต.
     [๑๙๖] ตสฺมาติ ยสฺมา เสสุปทฺทเวหิ พฺรหฺมจารุปทฺทโว ทุกฺขวิปากตโร,
ยสฺมา วา สปตฺตปฏิปตฺตึ วีติกฺกมนฺโต ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตติ,
มิตฺตปฏิปตฺตึ หิตาย, ตสฺมา. เอวํ อุปริเมนปิ เหฏฺิเมนปิ อตฺเถน
โยเชตพฺพํ. มิตฺตวตายาติ มิตฺตปฏิปตฺติยา. สปตฺตวตายาติ เวรปฏิปตฺติยา.
     โวกฺกมฺม จ สตฺถุ สาสเนติ ทุกฺกฏทุพฺภาสิตมตฺตมฺปิ หิ สญฺจิจฺจ
วีติกฺกมนฺโต โวกฺกมฺม วตฺตติ นาม. ตเทว อวีติกฺกมนฺโต น โวกฺกมฺม
วตฺตติ นาม.
     น โว อหํ อานนฺท ตถา ปรกฺกมิสฺสามีติ อหํ ตุเมฺหสุ ตถา น
ปฏิปชฺชิสฺสามิ. อามเกติ อปกฺเก. อามกมตฺเตติ อามเก นาติสุกฺเข ภาชเน.
กุมฺภกาโร หิ อามกํ นาติสุกฺขํ อปกฺกํ อุโภหิ หตฺเถหิ สณฺหิกํ คณฺหาติ
"มา ภิชฺชตู"ติ. ๑- อิติ ยถา กุมฺภกาโร ตตฺถ ปฏิปชฺชติ, นาหํ ตุเมฺหสุ
ตถา ปฏิปชฺชิสฺสามิ. นิคฺคยฺห  นิคฺคยฺหาติ สกึ โอวทิตฺวา ตุณฺหี น
ภวิสฺสามิ, นิคฺคณฺหิตฺวา นิคฺคณฺหิตฺวา ปุนปฺปุนํ โอวทิสฺสามิ อนุสาสิสฺสามิ.
ปวยฺห ปวยฺหาติ ๒- โทเส ปวาเหตฺวา ปวาเหตฺวา. ยถา ปกฺกภาชเนสุ กุมฺภกาโร
ภินฺนฉินฺนภาชนานิ ปวาเหตฺวา เอกโต กตฺวา สุปกฺกาเนว อาโกเฏตฺวา
อาโกเฏตฺวา คณฺหาติ, เอวเมว อหมฺปิ ปวาเหตฺวา ปวาเหตฺวา ปุนปฺปุนํ
โอวทิสฺสามิ อนุสาสิสฺสามิ. โย สาโร โส สฺสตีติ เอวํ โว มยา
โอวทิยมานานํ โย มคฺคผลสาโร, โส สฺสติ. อปิจ โลกิยคุณาปิ อิธ
สาโรเตฺวว อธิปฺเปตา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา  มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                     มหาสุญฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------
@เชิงอรรถ: ๑ สี.มา ภิชฺชาติ     ๒ ม. ปคฺคยฺห ปคฺคยฺหาติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๑๑๖-๑๒๐.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=10&A=2948&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=2948&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=343
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=4846
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=4670
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=4670
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14