ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

หน้าที่ ๗๔.

[๑๒๖] อชฺฌตฺติกพาหิรานีติ อชฺฌตฺติกานิ จ พาหิรานิ จ. เอตฺถ หิ จกฺขุอาทีนิ อชฺฌตฺติกานิ ฉ, รูปาทีนิ พาหิรานิ ฉ. อิธาปิ ชานาติ ปสฺสตีติ สห วิปสฺสนาย มคฺโค กถิโต. อิมสฺมึ สติ อิทนฺติอาทิ มหาตณฺหาสงฺขเย ๑- วิตฺถาริตเมว. [๑๒๗] อฏฺฐานนฺติ เหตุปฏิกฺเขโป. อนวกาโสติ ปจฺจยปฏิกฺเขโป. อุภเยนาปิ การณเมว ปฏิกฺขิปติ. การณญฺหิ ตทายตฺตวุตฺติตาย อตฺตโน ผลสฺส ฐานนฺติ จ อวกาโสติ จ วุจฺจติ. ยนฺติ เยน การเณน. ทิฏฺฐิสมฺปนฺโนติ มคฺคทิฏฺฐิยา สมฺปนฺโน โสตาปนฺโน อริยสาวโก. กญฺจิ สงฺขารนฺติ จตุภูมเกสุ สงฺขาเรสุ ๒- กญฺจิ เอกสงฺขารํ. ๓- นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺยาติ นิจฺโจติ คเณฺหยฺย. เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ เอตํ การณํ นตฺถิ น อุปลพฺภติ. ยํ ปุถุชฺชโนติ เยน การเณน ปุถุชฺชโน. ฐานเมตํ วิชฺชตีติ เอตํ การณํ อตฺถิ. สสฺสตทิฏฺฐิยา หิ โส เตภูมเกสุ สงฺขาเรสุ กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต คเณฺหยฺยาติ อตฺโถ. จตุตฺถภูมกสงฺขารา ปน เตชุสฺสทตฺตาทิวเสน ทิวสํ สนฺตตฺโต อโยคุโฬ วิย มกฺขิกานํ, ทิฏฺฐิยา วา อญฺเญสํ วา อกุสลานํ อารมฺมณํ น โหนฺติ. อิมินา นเยน กญฺจิ สงฺขารํ สุขโตติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สุขโต อุปคจฺเฉยฺยาติ "เอกนฺตสุขี *- อตฺตา โหติ อโรโค ปรมฺมรณา"ติ ๔- เอวํ อตฺตทิฏฺฐิวเสน สุขโต คาหํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน ปน อริยสาวโก ปริฬาหาภิภูโต ปริฬาหวูปสมตฺถํ มตฺถหตฺถี ปริตฺตาสิโต ๕- วิย โปกฺขรพฺราหฺมโณ ๖- วิย จ คูถํ กญฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺฉติ. อคฺควาเท ๗- กสิณาทิปณฺณตฺติสงฺคหตฺถํ สงฺขารนฺติ อวตฺวา กญฺจิ ธมฺมนฺติ วุตฺตํ. อิธาปิ อริยสาวกสฺส จตุภูมกวเสน เวทิตพฺโพ, ปุถุชฺชนสฺส เตภูมกวเสเนว. สพฺพวาเรสุ วา ๘- อริยสาวกสฺสาปิ เตภูมกวเสเนว ปริจฺเฉโท วตฺตติ. ยญฺหิ ยํ ๙- ปุถุชฺชโน @เชิงอรรถ: ม. มู. ๑๒/๔๐๔/๓๖๑ ฉ.ม. สงฺขตสงฺขาเรสุ, อิ. สตฺตสงฺขาเรสุ, เอวมุปริปิ @ ฉ.ม. เอกสงฺขารมฺปิ * ปาฬิ. สญฺญี, ม. อุ. ๑๔/๒๑/๑๘ @ สี. มตฺตหตฺถิ ปริตฺตาสิโต วิย, ฉ.ม. มตฺตหตฺถึ ปริตฺตาสิโต ฉ.ม. @โจกฺขพฺราหฺมโณ ฉ.ม. อตฺตวาเร ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ @ ฉ.ม. ยํ ยญฺหิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๕.

คณฺหาติ, ๑- ตโต ตโต อริยสาวโก คาหํ วินิเวฐติ. ๒- ปุถุชฺชโน หิ ยํ ยํ นิจฺจํ สุขํ อตฺตาติ คณฺหาติ, ตํ ตํ อริยสาวโก อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ คณฺหนฺโต ตํ คาหํ วินิเวเฐติ. ๓- [๑๒๘] มาตรนฺติอาทีสุ ชนิกาว มาตา, ชนโก ปิตา, มนุสฺสภูโตว ขีณาสโว อรหาติ อธิปฺเปโต. กึ ปน อริยสาวโก อญฺญํ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ. เอตมฺปิ อฏฺฐานํ. สเจปิ หิ ภวนฺตรคตํ อริยสาวกํ อตฺตโน อริยภาวํ อชานนฺตมฺปิ โกจิ เอวํ วเทยฺย "อิมํ กุนฺถกิปิลฺลิกํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา สกลจกฺกวาฬคพฺเภ จกฺกวตฺติรชฺชํ ปฏิปชฺชาหี"ติ, เนว โส ตํ ชีวิตา โวโรเปยฺย. อถาปิ นํ เอวํ วเทยฺย "สเจ อิมํ น ฆาเตสฺสสิ, สีสนฺเต ฉินฺทิสฺสามา"ติ. สีสเมวสฺส ฉินฺเทยฺย, น จ โส ตํ ฆาเตยฺย. ปุถุชฺชนภาวสฺส ปน มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถํ อริยสาวกสฺส จ พลทีปนตฺถเมตํ วุตฺตํ. อยเญฺหตฺถ อธิปฺปาโย:- สาวชฺโช ปุถุชฺชนภาโว, ยตฺร หิ นาม ปุถุชฺชโน มาตุฆาตาทีนิปิ อานนฺตริยานิ กริสฺสติ. มหาพโล จ อริยสาวโก, โย เอตานิ กมฺมานิ น กโรตีติ. ทุฏฺฐจิตฺโตติ วธกจิตฺเตน ปทุฏฺฐจิตฺโต. โลหิตํ อุปฺปาเทยฺยาติ ชีวมานกสรีเร ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย. สํฆํ ภินฺเทยฺยาติ สมานสํวาสกํ สมานสีมาย ฐิตํ ปญฺจหิ การเณหิ สํฆํ ภินฺเทยฺย. วุตฺตํ เหตํ "ปญฺจหิ อุปาลิ อากาเรหิ สํโฆ ภิชฺชติ. กมฺเมน อุทฺเทเสน โวหรนฺโต อนุสาวเนน สลากคาเหนา"ติ. ๔- ตตฺถ กมฺเมนาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ อญฺญตเรน กมฺเมน. อุทฺเทเสนาติ ปญฺจสุ ปาติโมกฺขุทฺเทเสสุ อญฺญตเรน อุทฺเทเสน. โวหรนฺโตติ กถยนฺโต, ตาหิ ตาหิ อุปฺปตฺตีหิ อธมฺมํ ธมฺโมติอาทีนิ อฏฺฐารสเภทกรวตฺถูนิ ทีเปนฺโต. อนุสฺสาวเนนาติ นนุ ตุเมฺห ชานาถ มยฺหํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิตภาวํ พหุสฺสุตภาวญฺจ, มาทิโส นาม อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ คาเหยฺยาติ จิตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตุํ ตุมฺหากํ ยุตฺตํ, กึ มยฺหํ อวีจิ นีลุปฺปลวนํ วิย สีตโล, กึ อหํ @เชิงอรรถ: ก. คณฺหิ สี. วินิฏฺเฏติ, ฉ.ม. วินิเวเฐติ สึ., ก. วินิวฏฺเฏติ, @ม. วินิวตฺเตติ วิ. ป. ๘/๔๕๘/๔๐๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๖.

อปายโต น ภายามีติอาทินา นเยน กณฺณมูเล วจีเภทํ กตฺวา อนุสฺสาวเนน. สลากคาเหนาติ เอวํ อนุสฺสาเวตฺวา เตสํ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภตฺวา อนิวตฺติธมฺเม กตฺวา "คณฺหถ อิมํ สลากนฺ"ติ สลากคาเหน. เอตฺถ จ กมฺมเมว อุทฺเทโส วา ปมาณํ, โวหารานุสฺสาวนสลากคาหา ปน ปุพฺพภาคา. อฏฺฐารสวตฺถุทีปนวเสน หิ โวหรนฺเต ๑- ตตฺถ รุจิชนนตฺถํ อนุสฺสาเวตฺวา สลากาย คาหิตายปิ อภินฺโนว โหติ สํโฆ. ยทา ปน เอวํ จตฺตาโร วา อติเรกา วา สลากํ คาเหตฺวา อาเวนิกํ กมฺมํ วา อุทฺเทสํ วา กโรนฺติ, ตทา สํโฆ ภินฺโน นาม โหติ. เอวํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สํฆํ ภินฺเทยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. เอตฺตาวตา มาตุฆาตาทีนิ ปญฺจ อานนฺตริยกมฺมานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติ, ยานิ ปุถุชฺชโน กโรติ, น อริยสาวโก, เตสํ อาวิภาวตฺถํ:- กมฺมโต ทฺวารโต เจว กปฺปฏฺฐิติยโต ตถา ปากสาธารณาทีหิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย. ตตฺถ กมฺมโต ตาว:- เอตฺถ หิ มนุสฺสภูตสฺเสว มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา อปิ ปริวตฺตลิงฺคํ ชีวิตา โวโรเปนฺตสฺส กมฺมํ อานนฺตริยํ โหติ, ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิสฺสามีติ สกลจกฺกวาฬํ มหาเจติยปฺปมาเณหิ กาญฺจนถูเปหิ ปูเรตฺวาปิ สกลจกฺกวาฬํ ปูเรตฺวา นิสินฺนสฺส สํฆสฺส ๒- มหาทานํ ทตฺวาปิ พุทฺธสฺส ภควโต สงฺฆาฏิกณฺณํ อมุญฺจนฺโต วิจริตฺวาปิ กายสฺส เภทา นิรยเมว อุปปชฺชติ. โย ปน สยํ มนุสฺสภูโต ติรจฺฉานภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา, สยํ วา ติรจฺฉานภูโต มนุสฺสภูตํ, ติรจฺฉาโนเยว วา ติรจฺฉานภูตํ ชีวิตา โวโรเปติ, ตสฺส กมฺมํ อานนฺตริยํ น โหติ, ภาริยํ ปน โหติ, อานนฺตริยํ อาหจฺเจว ติฏฺฐติ. มนุสฺสชาติกานํ ปน วเสน อยํ ปโญฺห กถิโต. ตตฺถ เอฬกจตุกฺกํ สงฺคามจตุกฺกํ โจรจตุกฺกญฺจ กเถตพฺพํ. เอฬกํ มาเรมีติ อภิสนฺธินาปิ หิ เอฬกฏฺฐาเน ฐิตํ มนุสฺโส มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา มาเรนฺโต อานนฺตริยํ ผุสติ. เอฬกาภิสนฺธินา ปน มาตาปิตาอภิสนฺธินา ๓- วา เอฬกํ มาเรนฺโต อานนฺตริยํ น ผุสติ. มาตาปิตาอภิสนฺธินา มาตาปิตโร มาเรนฺโต @เชิงอรรถ: ฉ.ม. โวหรนฺเตน ฉ.ม. ภิกฺขุสํฆสฺส ฉ.ม. มาตาปิติอภิสนฺธินา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๗.

ผุสเตว. เอเสว นโย อิตรสฺมิมฺปิ จตุกฺกทฺวเย. ยถา จ มาตาปิตูสุ, เอวํ อรหนฺเตปิ เอตานิ จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิ. มนุสฺสอรหนฺตเมว มาเรตฺวา อานนฺตริยํ ผุสติ, น ยกฺขภูตํ. กมฺมํ ปน ภาริยํ, อานนฺตริยสทิสเมว. มนุสฺสอรหนฺตสฺส จ ปุถุชฺชนกาเลเยว สตฺถปฺปหาเร วา วิเส วา ทินฺเนปิ ยทิ โส อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว มรติ, อรหนฺตฆาโต โหติเยว. ยํ ปน ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ ทานํ อรหตฺตํ ปตฺวา ปริภุญฺชติ, ปุถุชฺชนสฺเสว ทินฺนํ โหติ. เสสอริยปุคฺคเล มาเรนฺตสฺส อานนฺตริยํ นตฺถิ. กมฺมํ ปน ภาริยํ, อานนฺตริยสทิสเมว. โลหิตุปฺปาเท ตถาคตสฺส อภิชฺชกายตฺตาว ๑- ปรูปกฺกเมน จมฺมจฺเฉทํ กตฺวา โลหิตปคฺฆรณํ นาม นตฺถิ. สรีรสฺส ปน อนฺโตเยว เอกสฺมึเยว ฐาเน โลหิตํ สโมสรติ. เทวทตฺเตน ปวิทฺธสิลาโต ภิชฺชิตฺวา คตา ปปฺปฏิกาปิ ๒- ตถาคตสฺส ปาทนฺตํ ปหริ, ผรสุนา ปหโต วิย ปาโท อนฺโตโลหิโตเยว อโหสิ. ตถา กโรนฺตสฺส อานนฺตริยํ โหติ. ชีวโก ปน ตถาคตสฺส รุจิยา สตฺถเกน จมฺมํ ฉินฺทิตฺวา ตมฺหา ฐานา ทุฏฺฐโลหิตํ นีหริตฺวา ผาสุมกาสิ, ตถา กโรนฺตสฺส ปุญฺญกมฺมเมว โหติ. อถ เย จ ปรินิพฺพุเต ตถาคเต เจติยํ ภินฺทนฺติ, โพธึ ฉินฺทนฺติ ๓- ธาตุมฺหิ อุปกฺกมนฺติ, เตสํ กึ โหตีติ. ภาริยํ กมฺมํ โหติ อานนฺตริยสทิสํ. สธาตุกํ ปน ถูปํ วา ปฏิมํ วา พาธมานํ โพธิสาขํ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ. สเจปิ ตตฺถ นิลีนา สกุณา เจติเย วจฺจํ ปาเตนฺติ, ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติเยว. ปริโภคเจติยโต หิ สรีรเจติยํ มหนฺตตรํ. เจติยวตฺถุํ ภินฺทิตฺวา คจฺฉนฺตํ โพธิมูลมฺปิ ฉินฺทิตฺวา หริตุํ วฏฺฏติ. ยา ปน โพธิสาขา โพธิฆรํ พาธติ, ตํ เคหรกฺขนตฺถํ ฉินฺทิตุํ น ลพฺภติ, โพธิอตฺถํ หิ เคหํ, น เคหตฺถํ ๔- โพธิ. อาสนฆเรปิ เอเสว นโย. ยสฺมึ ปน อาสนฆเร ธาตุ นิหิตา โหติ, ตสฺส รกฺขนตฺถาย โพธิสาขํ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ. โพธิชคฺคนตฺถํ โอตรณสาขํ ๕ วา ปูติฏฺฐานํ วา นินฺทิตุํ วฏฺฏติเยว, ภควโต สรีรปฏิชคฺคเน วิย ปุญฺญมฺปิ โหติ. @เชิงอรรถ: ม. อเภชฺชกายํ ตาว ฉ. อเภชฺชกายตาย ม. สกฺขลิกาปิ ฉ. สกลิกาปิ @ ก. ภินฺทนฺติ ฉ.ม. น เคหตฺถาย ฉ.ม. โอโชหรณสาขํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๘.

สํฆเภเท สีมฏฺฐกสํเฆ อสนฺนิปติเต วิสุํ ปริสํ คเหตฺวา กตโวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหสฺส กมฺมํ วา กโรนฺตสฺส, อุทฺเทสํ วา อุทฺทิสนฺตสฺส เภโท จ โหติ อานนฺตริยกมฺมญฺจ. สมคฺคสญฺญาย ปน วฏฺฏตีติ กมฺมํ กโรนฺตสฺส เภโทว โหติ, น อานนฺตริยกมฺมํ, ตถาปิ ๑- นวโต อูนปริสาย. สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน นวนฺนํ ชนานํ โย สํฆํ ภินฺทติ, ตสฺส อานนฺตริยกมฺมํ โหติ. อนุวตฺตกานํ ๒- อธมฺมวาทีนํ มหาสาวชฺชกมฺมํ. ธมฺมวาทิโน ปน อนวชฺชา. ตตฺถ นวนฺนเมว สํฆเภเท อิทํ สุตฺตํ "เอกโต อุปาลิ จตฺตาโร โหนฺติ, เอกโต จตฺตาโร, นวโม อนุสฺสาเวติ, สลากํ คาเหติ `อยํ ธมฺโม อยํ วินโย อิทํ สตฺถุ สาสนํ, อิมํ คณฺหถ อิมํ โรเจถา'ติ, เอวํ โข อุปาลิ สํฆราชิ เจว โหติ สํฆเภโท จ. นวนฺนํ วา อุปาลิ อติเรกนวนฺนํ วา สํฆราชิ เจว โหติ สํฆเภโท จา"ติ. ๓- เอเตสุ ปน ปญฺจสุ สํฆเภโท วจีกมฺมํ, เสสานิ กายกมฺมานีติ เอวํ กมฺมโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย. ทฺวารโตติ สพฺพาเนว เจตานิ กายทฺวารโตปิ วจีทฺวารโตปิ สมุฏฺฐหนฺติ. ปุริมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ อาณตฺติกวิชฺชามยปโยควเสน วจีทฺวารโต สมุฏฺฐหิตฺวาปิ กายทฺวารเมว ปูเรนฺติ, สํฆเภโท หตฺถมุทฺทาย เภทํ กโรนฺตสฺส กายทฺวารโต สมุฏฺฐหิตฺวาปิ วจีทฺวารเมว ปูเรตีติ เอวเมตฺถ ทฺวารโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย. กปฺปฏฺฐิติยโตติ สํฆเภโทเยว เจตฺถ กปฺปฏฺฐิติโย. สณฺฐหนฺเต ๔- หิ กปฺเป กปฺปเวมชฺเฌ วา สํฆเภทํ กตฺวา กปฺปวินาเสเนว มุจฺจติ. สเจปิ หิ เสฺว กปฺโป วินสฺสิสฺสตีติ อชฺช สํฆเภทํ กโรติ, เสฺวว มุจฺจติ, เอกทิวสเมว นิรเย ปจฺจติ. เอวํ การณํ ๕- ปน นตฺถิ. เสสานิ จตฺตาริ กมฺมานิ อานนฺตริยาเนว โหนฺติ, น กปฺปฏฺฐิติยานีติ เอวเมตฺถ กปฺปฏฺฐิติยโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย. ปากโตติ เยน จ ปญฺจ เจตานิ ๖- กมฺมานิ กตานิ โหนฺติ, ตสฺส สํฆเภโทเยว ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ, เสสานิ "อโหสิกมฺมํ, นาโหสิ กมฺมวิปาโก"ติ เอวมาทีสุ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. สํฆสฺส เภทาภาเว โลหิตุปฺปาโท, ตทภาเว @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตถา ม. ตสฺส อนุวตฺตกานํ วิ. จูฬ. ๗/๓๕๑/๑๔๗ ม., ก. สํวฏฺเฏ @ ฉ.ม. กรณํ ฉ.ม. ปญฺจเปตานิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๙.

อรหนฺตฆาโต, ตทภาเว เจ ๑- ปิตา สีลวา โหติ มาตา ทุสฺสีลา, โน วา ตถา สีลวตี, ปิตุฆาโต ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ. สเจ มาตาปิตุฆาโต, ทฺวีสุปิ สีเลน วา ทุสฺสีเลน วา สมาเนสุ มาตุฆาโตว ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ. มาตา หิ ทุกฺกรการินี พหูปการา จ ปุตฺตานนฺติ เอวเมตฺถ วิปากโตปิ ๒- วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย. สาธารณาทีหีติ ปุริมานิ จตฺตาริ สพฺเพสมฺปิ คหฏฺฐปพฺพชิตานํ สาธารณานิ. สํฆเภโท ปน "น โข อุปาลิ ภิกฺขุนี สํฆํ ภินฺทติ, น สิกฺขมานา, น สามเณโร, น สามเณรี, น อุปาสโก, น อุปาสิกา สํฆํ ภินฺทติ, ภิกฺขุ โข อุปาลิ ปกตตฺโต สมานสํวาสโก สมานสีมายํ ฐิโต สํฆํ ภินฺทตี"ติ ๓- วจนโต วุตฺตปฺปการสฺส ภิกฺขุโนว โหติ, น อญฺญสฺส, ตสฺมา อสาธารโณ. อาทิสทฺเทน สพฺเพ เจเต ๔- ทุกฺขเวทนาสหคตา โทสโมหสมฺปยุตฺตา จาติ เอวเมตฺถ สาธารณาทีหิปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย. อญฺญํ สตฺถารนฺติ ๕- "อยํ เม สตฺถา สตฺถุ กิจฺจํ กาตุํ อสมตฺโถ"ติ ภวนฺตเรปิ อญฺญํ ติตฺถกรํ ๖- "อยํ เม สตฺถา"ติ เอวํ คเณฺหยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ อตฺโถ. [๑๒๙] เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา. ตีณิ หิ เขตฺตานิ ชาติเขตฺตํ อาณาเขตฺตํ วิสยเขตฺตํ. ตตฺถ ชาติเขตฺตํ นาม ทสสหสฺสี โลกธาตุ. สา หิ ตถาคตสฺส มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนกาเล นิกฺขมนกาเล สมฺโพธิกาเล ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน อายุสงฺขารโวสฺสชฺชเน ๗- ปรินิพฺพาเน จ กมฺปติ. โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ ปน อาณาเขตฺตํ นาม. อาฏานาฏิยปริตฺตโมรปริตฺตธชคฺคปริตฺตรตน- ปริตฺตเมตฺตปริตฺตาทีนญฺหิ เอตฺถ อาณา วตฺตติ. วิสยเขตฺตสฺส ปน ปริมาณํ นตฺถิ. พุทฺธานญฺหิ "ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยนฺ"ติ ๘- วจนโต อวิสโย นาม นตฺถิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. จ สเจ ฉ.ม. ปากโตปิ วิ. จูฬ. ๗/๓๕๑/๑๔๗ ฉ.ม. สพฺเพปิ เต @ ก. อญฺญสตฺถารนฺติ ก. อญฺญติตฺถิกรํ ฉ.ม. อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน @ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๔/๔๐๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๐.

อิเมสุ ปน ตีสุ เขตฺเตสุ ฐเปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อญฺญสฺมึ จกฺกวาเฬ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิ. ตีณิ ปิฏกานิ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกํ, ติสฺโส ปิฏกสงฺคีติโย ๑- มหากสฺสปตฺเถรสฺส สงฺคีติ, ยสตฺเถรสฺส สงฺคีติ, โมคฺคลิปุตฺตตฺเถรสฺส สงฺคีตีติ. อิมา ติสฺโส สงฺคีติโย อารุเฬฺห เตปิฏเก พุทฺธวจเน อิมํ จกฺกวาฬํ มุญฺจิตฺวา อญฺญตฺถ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิ. อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา. เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, ปุเร วา ปจฺฉา วา อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ หิ โพธิปลฺลงฺเก โพธึ อปฺปตฺวา น อุฏฺฐหิสฺสามีติ นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ยาว มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ, ตาว ปุพฺเพติ น เวทิตพฺพํ. โพธิสตฺตสฺส หิ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ ๒- ทสสหสฺสจกฺกวาฬ- กมฺปเนเนว เขตฺตปริคฺคโห กโต, อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นิวาริตาว โหติ. ปรินิพฺพานกาลโต ปฏฺฐาย ยาว สาสปมตฺตา ธาตุ ติฏฺฐติ, ตาว ปจฺฉาติ น เวทิตพฺพํ. ธาตูสุ หิ ฐิตาสุ พุทฺธา ฐิตาว โหนฺติ. ตสฺมา เอตฺถนฺตเร อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นิวาริตาว โหติ. ธาตุปรินิพฺพาเน ปน ชาเต อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ น นิวาริตา. ตีณิ หิ อนฺตรธานานิ นาม ปริยตฺติอนฺตรธานํ ปฏิเวธอนฺตรธานํ ปฏิปตฺติอนฺตรธานนฺติ. ตตฺถ ปริยตฺตีติ ตีณิ ปิฏกานิ. ปฏิเวโธติ สจฺจปฏิเวโธ. ปฏิปตฺตีติ ปฏิปทา. กตฺถ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ. เอกสฺมึ หิ กาเล ปฏิเวธธรา ๓- ภิกฺขู พหู โหนฺติ, เอโส ภิกฺขุ ปุถุชฺชโนติ องฺคุลึ ปสาเรตฺวา ทสฺเสตพฺโพ โหติ. อิมสฺมึเยว ทีเป เอกวาเร ปุถุชฺชนภิกฺขุ นาม นาโหสิ. ปฏิปตฺติปูรกาปิ ๔- กทาจิ พหู โหนฺติ กทาจิ อปฺปา. อิติ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ, สาสนฏฺฐิติยา ปน ปริยตฺติ ปมาณํ. ปณฺฑิโต หิ เตปิฏกํ สุตฺวา เทฺวปิ ปูเรติ. ยถา อมฺหากํ โพธิสตฺโต อาฬารสฺส สนฺติเก ปญฺจาภิญฺญา สตฺต จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ติสฺโส สงฺคิติโย ฉ.ม. ปฏิสนฺธิคฺคหเณน สี. ปฏิเวธกรา @ ฉ.ม. ปฏิปตฺติปูริกาปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๑.

เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ปริกมฺมํ ปุจฺฉิ, โส น ชานามีติ อาห. ตโต อุทกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อธิคตวิเสสํ สํสนฺเทตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส ปริกมฺมํ ปุจฺฉิ, โส อาจิกฺขิ, ตสฺส วจนสมนนฺตรเมว มหาสตฺโต ตํ สมฺปาเทสิ, เอวเมว ปญฺญวา ภิกฺขุ ปริยตฺตึ สุตฺวา เทฺวปิ ปูเรติ. ตสฺมา ปริยตฺติยา ฐิตาย สาสนํ ฐิตํ โหติ. ยทา ปน สา อนฺตรธายติ, ตทา ปฐมํ อภิธมฺมปิฏกํ นสฺสติ, ตตฺถ ปฏฺฐานํ สพฺพปฐมํ อนฺตรธายติ, อนุกฺกเมน ปจฺฉา ธมฺมสงฺคโห, ตสฺมึ อนฺตรหิเต อิตเรสุ ทฺวีสุ ปิฏเกสุ ฐิเตสุปิ สาสนํ ฐิตเมว โหติ. ตตฺถ สุตฺตนฺตปิฏเก อนฺตรธายมาเน ปฐมํ องฺคุตฺตรนิกาโย เอกทสกโต ปฏฺฐาย ยาว เอกกา อนฺตรธายติ, ตทนนฺตรํ สํยุตฺตนิกาโย จกฺกเปยฺยาลโต ปฏฺฐาย ยาว โอฆตรณา อนฺตรธายติ, ตทนนฺตรํ มชฺฌิมนิกาโย อินฺทฺริยภาวนโต ปฏฺฐาย ยาว มูลปริยายา อนฺตรธายติ, ตทนนฺตรํ ทีฆนิกาโย ทสุตฺตรโต ปฏฺฐาย ยาว พฺรหฺมชาลา อนฺตรธายติ. เอกิสฺสาปิ ทฺวินฺนมฺปิ คาถานํ ปุจฺฉา อทฺธานํ คจฺฉติ, สาสนํ ธาเรตุํ น สกฺโกติ สภิยปุจฺฉา ๑- วิย อาฬวกปุจฺฉา ๒- วิย จ. เอตา กิร กสฺสปพุทฺธกาลิกา อนฺตรา สาสนํ ธาเรตุํ นาสกฺขึสุ. ทฺวีสุ ปน ปิฏเกสุ อนฺตรหิเตสุปิ วินยปิฏเก ฐิเต สาสนํ ติฏฺฐติ, ปริวารขนฺธเกสุ อนฺตรหิเตสุ อุภโตวิภงฺเค ฐิเต ฐิตเมว โหติ. อุภโตวิภงฺเค อนฺตรหิเต มาติกาย ฐิตายปิ ฐิตเมว โหติ. มาติกาย อนฺตรหิตาย ปาติโมกฺขปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาสุ ฐิตาสุ สาสนํ ติฏฺฐติ. ลิงฺคํ อทฺธานํ คจฺฉติ, เสตวตฺถสมณวํโส ปน กสฺสปพุทฺธกาลโต ปฏฺฐาย สาสนํ ธาเรตุํ นาสกฺขิ. ปจฺฉิมกสฺส ปน สจฺจปฏิเวธโต ปจฺฉิมกสฺส สีลเภทโต จ ปฏฺฐาย สาสนํ โอสกฺกิตํ นาม โหติ. ตโต ปฏฺฐาย อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ น วาริตาติ. ตีณิ ปรินิพฺพานานิ นาม กิเลสปรินิพฺพานํ ขนฺธปรินิพฺพานํ ธาตุปรินิพฺพานนฺติ. ตตฺถ กิเลสปรินิพฺพานํ โพธิปลฺลงฺเก อโหสิ, ขนฺธปรินิพฺพานํ กุสินารายํ, ธาตุปรินิพฺพานํ อนาคเต ภวิสฺสติ. สาสนสฺส กิร โอสกฺกนกาเล @เชิงอรรถ: ขุ. สุ. ๒๕/๕๑๖-๕๕๓/๔๓๔-๔๔๑ สํ.ส. ๑๕/๒๔๖/๒๕๗, ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๓-๑๙๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๒.

อิมสฺมึ ตมฺพปณฺณทีเป ธาตุโย สนฺนิปติตฺวา มหาเจติยํ คมิสฺสนฺติ, มหาเจติยโต นาคทีเป ราชายตนเจติยํ, ตโต มหาโพธิปลฺลงฺกํ คมิสฺสนฺติ, นาคภวนโตปิ เทวโลกโต พฺรหฺมโลกโตปิ ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺกเมว คมิสฺสนฺติ. สาสปมตฺตาปิ ธาตุ อนฺตรนฺตรา ๑- น นสฺสิสฺสติ. สพฺพา ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺเก ราสิภูตา สุวณฺณกฺขนฺธา ๒- วิย เอกคฺฆนา หุตฺวา ฉพฺพณฺณรํสิโย วิสฺสชฺเชสฺสนฺติ, ตา ทสสหสฺสีโลกธาตุํ ผริสฺสนฺติ. ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตาโย สนฺนิปติตฺวา "อชฺช สตฺถา ปรินิพฺพายติ, อชฺช สาสนํ โอสกฺกติ, ปจฺฉิมทสฺสนนฺทานิปิทํ ๓- อมฺหากนฺ"ติ ทสพลสฺส ปรินิพฺพุตทิวสโต มหนฺตตรํ การุญฺญํ กริสฺสนฺติ. ฐเปตฺวา อนาคามิขีณาสเว อวเสสา สกภาเวน สณฺฐาตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. ธาตูสุ เตโชธาตุ อุฏฺฐหิตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคจฺฉิสฺสติ. สาสปมตฺตายปิ ธาตุยา สติ เอกชาลาว ภวิสฺสติ, ธาตูสุ ปริยาทานํ คตาสุ ปจฺฉิชฺชิสฺสติ. เอวํ มหนฺตํ อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา ธาตูสุ อนฺตรหิตาสุ สาสนํ อนฺตรหิตํ นาม โหติ. ยาว เอวํ น อนฺตรธายติ, ๔- ตาว อจฺฉริยนฺนาม ๕- โหติ. เอวํ อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. กสฺมา ปน อปุพฺพํ อจริมํ น อุปฺปชฺชนฺตีติ. อนจฺฉริยตฺตา. พุทฺธา หิ อจฺฉริยมนุสฺสา. ยถาห "เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยมนุสฺโส, กตโม เอกปุคฺคโล, ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ. ๖- ยทิ จ เทฺว วา จตฺตาโร วา อฏฺฐ วา โสฬส วา เอกโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, น อจฺฉริยา ภเวยฺยุํ. เอกสฺมึ หิ วิหาเร ทฺวินฺนํ เจติยานมฺปิ ลาภสกฺกาโร อุฬาโร น โหติ, ภิกฺขูปิ พหุตาย น อจฺฉริยา ชาตา, เอวํ พุทฺธาปิ ภเวยฺยุํ. ตสฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ. เทสนาย จ วิเสสาภาวโต. ยํ หิ สติปฏฺฐานาทิเภทํ ธมฺมํ เอโก เทเสติ, อญฺเญน อุปฺปชฺชิตฺวาปิ โสว เทเสตพฺโพ สิยา. ตโต อนจฺฉริโย สิยา, เอกสฺมึ ปน ธมฺมํ เทเสนฺเต เทสนาปิ อจฺฉริยา โหติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อนฺตรา ฉ.ม. สุวณฺณกฺขนฺโธ ฉ.ม. ปจฺฉิมทสฺสนํ ทานิ อิทํ @ ฉ.ม. อนนฺตรธายติ ฉ.ม. อจริมํ นาม องฺ. เอกก. ๒๐/๑๗๒/๒๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๓.

วิวาทาภาวโต จ. พหูสุ จ พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุ ๑- พหูนํ อาจริยานํ อนฺเตวาสิกา วิย "อมฺหากํ พุทฺโธ ปาสาทิโก, อมฺหากํ พุทฺโธ มธุรสฺสโร ลาภี ปุญฺญวา"ติปิ วิวเทยฺยุํ, ตสฺมาปิ เอวํ น อุปฺปชฺชนฺติ. อปิเจตํ การณํ มิลินฺทรญฺญา ปุฏฺเฐน นาคเสนตฺเถเรน วิตฺถาริตเมว. วุตฺตํ หิ:- ๒- "ตตฺถ ภนฺเต นาคเสน ภาสิตมฺเปตํ ภควตา `อฏฺฐานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เทฺว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี'ติ. เทเสนฺตา จ ภนฺเต นาคเสน สพฺเพปิ ตถาคตา สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺเม เทเสนฺติ, กถยมานา จ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ กเถนฺติ, สิกฺขาเปนฺตา จ ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขาเปนฺติ, อนุสาสมานา จ อปฺปมาทปฏิปตฺติยํ อนุสาสนฺติ. ยทิ ภนฺเต นาคเสน สพฺเพสมฺปิ ตถาคตานํ เอกา เทสนา เอกา กถา เอกา สิกฺขา เอกา อนุสิฏฺฐิ, เกน การเณน เทฺว ตถาคตา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ เอเกนปิ ตาว พุทฺธปฺปาเทน อยํ โลโก โอภาสชาโต, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ ภเวยฺย, ทฺวินฺนํ ปภาย อยํ โลโก ภิยฺโยโส มตฺตาย โอภาสชาโต ภเวยฺย. โอวทมานา จ เทฺว ตถาคตา สุขํ โอวเทยฺยุํ, อนุสาสมานา จ สุขํ อนุสาเสยฺยุํ, ตตฺถ เม การณํ พฺรูหิ, ยถาหํ นิสฺสํสโย ภเวยฺยนฺติ. อยํ มหาราช ทสสหสฺสีโลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี, เอกสฺเสว ตถาคตสฺส คุณํ ธาเรติ, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, นายํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ ธาเรยฺย, จเลยฺย กมฺเปยฺย นเมยฺย โอนเมยฺย วินเมยฺย วิกิเรยฺย วิธเมยฺย วิทฺธํเสยฺย, น ฐานมุปคจฺเฉยฺย. ยถา มหาราช นาวา เอกปุริสสนฺธารณี ภเวยฺย, เอกสฺมึ ปุริเส อภิรุเฬฺห สา นาวา สมุปาทิกา ภเวยฺย, อถ ทุติโย ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ตาทิโส อายุนา วณฺเณน วเยน ปมาเณน กิสถูเลน สพฺพงฺคปจฺจงฺเคน, โส ตํ นาวํ อภิรูเหยฺย, อปิ นุ สา มหาราช นาวา ทฺวินฺนมฺปิ ธาเรยฺยาติ. น หิ ภนฺเต, จเลยฺย กมฺเปยฺย นเมยฺย โอนเมยฺย วินเมยฺย วิกิเรยฺย วิธเมยฺย วิทฺธํเสยฺย, น @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อุปฺปชฺชนฺเตสุ มิลินฺท. ๑/๒๓๑, ที. ปา. ๑๑/๑๖๑/๙๙, @ม. อุ. ๑๔/๑๒๙/๑๑๕, องฺ. เอกก. ๒๐/๒๗๗/๒๙, อภิ. วิ. ๓๕/๘๐๙/๔๑๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๔.

ฐานมุปคจฺเฉยฺย, โอสีเทยฺย อุทเกติ. เอวเมว โข มหาราช อยํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี, เอกสฺเสว ตถาคตสฺส คุณํ ธาเรติ, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, น อยํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ ธาเรยฺย, จเลยฺย กมฺเปยฺย นเมยฺย โอนเมยฺย วินเมยฺย วิกิเรยฺย วิธเมยฺย วิทฺธํเสยฺย น ฐานมุปคจฺเฉยฺย. ยถา วา ปน มหาราช ปุริโส ยาวทตฺถํ โภชนํ ภุญฺเชยฺย ฉาเทนฺตํ ยาวกณฺฐมภิปูรยิตฺวา, โส ธาโต ปีณิโต ปริปุณฺโณ นิรนฺตโร ตณฺฑิกโต อโนนมิตทณฺฑชาโต ปุนเทว ตาวตกํ ๑- โภชนํ ภุญฺเชยฺย, อปิ นุ โข โส มหาราช ปุริโส สุขิโต ภเวยฺยาติ. น หิ ภนฺเต, สกึ ภุตฺโตว มเรยฺยาติ. เอวเมว โข มหาราช อยํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี ฯเปฯ น ฐานมุปคจฺเฉยฺยาติ. กึ นุ โข ภนฺเต นาคเสน อติธมฺมภาเรน ปฐวี จลตีติ. อิธ มหาราช เทฺว สกฏา รตนปริปูริตา ภเวยฺยุํ ยาว มุขสมา, เอกสกฏโต ๒- รตนํ คเหตฺวา เอกมฺหิ สกเฏ อากิเรยฺยุํ, อปิ นุ โข ตํ มหาราช สกฏํ ทฺวินฺนมฺปิ สกฏานํ รตนํ ธาเรยฺยาติ. น หิ ภนฺเต, นาภิปิ ตสฺส ผเลยฺย, อาราปิ ตสฺส ภิชฺเชยฺยุํ, เนมิปิ ตสฺส โอปเตยฺย, อกฺโขปิ ตสฺส ภิชฺเชยฺยาติ. กึ นุ โข มหาราช อติรตนภาเรน สกฏํ ภิชฺชตีติ. อาม ภนฺเตติ. เอวเมว โข มหาราช อติธมฺมภาเรน ปฐวี จลตีติ. อปิจ มหาราช อิมํ การณํ พุทฺธพลปริทีปนาย โอสาริตํ, อญฺญมฺปิ ตตฺถ อภิรูปํ การณํ สุโณหิ, เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ. ยทิ มหาราช เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ ปริสาย วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย "ตุมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ พุทฺโธ"ติ อุภโตปกฺขชาตา ภเวยฺยุํ. ยถา มหาราช ทฺวินฺนํ พลวามจฺจานํ ปริสาย วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย `ตุมฺหากํ อมจฺโจ อมฺหากํ อมจฺโจ'ติ อุภโตปกฺขชาตา โหนฺติ, เอวเมว โข มหาราช ยทิ เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ ปริสาย วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย `ตุมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ พุทฺโธ'ติ อุภโตปกฺขชาตา ภเวยฺยุํ. อิทํ ตาว มหาราช เอกํ การณํ, เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตตฺตกํ ฉ.ม. เอกสฺมา สกฏโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๕.

อปรมฺปิ มหาราช อุตฺตริการณํ สุโณหิ, เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ. ยทิ มหาราช เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, อคฺโค พุทฺโธติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉา ภเวยฺย. เชฏฺโฐ พุทฺโธติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉา ภเวยฺย. เสฏฺโฐ พุทฺโธติ, วิสิฏฺโฐ พุทฺโธติ, อุตฺตโม พุทฺโธติ, ปวโร พุทฺโธติ, อสโม พุทฺโธติ, อสมสโม พุทฺโธติ, อปฺปฏิสโม พุทฺโธติ, อปฺปฏิภาโค พุทฺโธติ, อปฺปฏิปุคฺคโล พุทฺโธติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉา ภเวยฺย. อิทมฺปิ โข ตฺวํ มหาราช การณํ อตฺถโต สมฺปฏิจฺฉ, เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ. อปิจ มหาราช พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สภาวปกติ เอสา, ยํ เอโกเยว พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชติ. กสฺมา การณา? มหนฺตตาย สพฺพญฺญุพุทฺธคุณานํ. อญฺญมฺปิ มหาราช ยํ โลเก มหนฺตํ, ตํ เอกํเยว โหติ. ปฐวี มหาราช มหนฺตี, สา เอกาเยว. สาคโร มหนฺโต, โส เอโกเยว. สิเนรุ คิริราชา มหนฺโต, โส เอโกเยว. อากาโส มหนฺโต, โส เอโกเยว. สกฺโก มหนฺโต, โส เอโกเยว. มาโร มหนฺโต, โส เอโกเยว. มหาพฺรหฺมา มหนฺโต, โส เอโกเยว. ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ มหนฺโต, โส เอโกเยว โลกสฺมึ. ยตฺถ เต อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ อญฺเญสํ ๑- โอกาโส น โหติ. ตสฺมา มหาราช ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอโกเยว โลเก อุปฺปชฺชตีติ. สุกถิโต ภนฺเต นาคเสน ปโญฺห โอปมฺเมหิ การเณหี"ติ. เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ เอกสฺมึ จกฺกวาเฬ. เหฏฺฐา อิมินาว ปเทน ทสจกฺกวาฬสหสฺสานิ คหิตานิ ตานิปิ, เอกจกฺกวาเฬเนว ปริจฺฉินฺทิตุํ วฏฺฏนฺติ. พุทฺธา หิ อุปฺปชฺชมานา อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชนฏฺฐาเน ปน วาริเต อิโต อญฺเญสุ จกฺกวาเฬสุ นุปฺปชฺชนฺตีติ วาริตเมว โหติ. อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอตฺถ จกฺกรตนปาตุภาวโต ปุพฺเพ น ๒- ปุพฺพํ, ตสฺเสว อนฺตรธานโต ปจฺฉา น ๒- จริมํ. ตตฺถ ทฺวิธา จกฺกรตนสฺส อนฺตรธานํ โหติ, จกฺกวตฺติโน กาลกิริยาย วา ปพฺพชฺชาย วา. อนฺตรธายมานญฺจ ปน ตํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อญฺญสฺส ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๖.

กาลกิริยโต วา ปพฺพชฺชโต วา สตฺตเม ทิวเส อนฺตรธายติ, ตโต ปรํ จกฺกวตฺติโน ปาตุภาโว อวาริโต. กสฺมา ปน เอกจกฺกวาเฬ เทฺว จกฺกวตฺติโน นุปฺปชฺชนฺตีติ. วิวาทุปจฺเฉทโต อจฺฉริยภาวโต จกฺกรตนสฺส มหานุภาวโต จ. ทฺวีสุ ปน ๑- อุปฺปชฺชนฺเตสุ "อมฺหากํ ราชา มหนฺโต อมฺหากํ ราชา มหนฺโต"ติ วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย. เอกสฺมึ ทีเป จกฺกวตฺตีติ จ เอกสฺมึ ทีเป จกฺกวตฺตีติ จ อนจฺฉริยา ภเวยฺยุํ. โย จายํ จกฺกรตนสฺส ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ อิสฺสริยานุปฺปทานสมตฺโถ มหานุภาโว, โส ปริหาเยถ. อิติ วิวาทุปจฺเฉทโต อจฺฉริยภาวโต จกฺกรตนสฺส มหานุภาวโต จ น เอกจกฺกวาเฬ เทฺว อุปฺปชฺชนฺติ. [๑๓๐] ยํ อิตฺถี อสฺส อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ เอตฺถ ติฏฺฐตุ ตาว สพฺพญฺญุคุเณ นิพฺพตฺเตตฺวา โลกุตฺตารณสมตฺโถ ๒- พุทฺธภาโว, ปณิธานมตฺตมฺปิ อิตฺถิยา น สมฺปชฺชติ. มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ เหตุ สตฺถารทสฺสนํ ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ อธิกาโร จ ฉนฺทตา อฏฺฐธมฺมสโมธานา อภินีหาโร สมิชฺฌตีติ. ๓- อิมานิ หิ ปณิธานสมฺปตฺติการณานิ. อิติ ปณิธานมฺปิ สมฺปาเทตุํ อสมตฺถาย อิทฺธิยา กุโต พุทฺธภาโวติ "อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี อสฺส อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ วุตฺตํ. สพฺพาการปริปูโร จ ปุญฺญุสฺสโย สพฺพาการปริปูรเมว อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปุริโสว อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตีติอาทีสุปิ ยสฺมา อิตฺถิยา โกโสหิตวตฺถคุยฺหตาทีนํ อภาเวน ลกฺขณานิ น ปริปูเรนฺติ, อิตฺถิรตนาภาเวน สตฺตรตนสมงฺคิตา น สมฺปชฺชติ, สพฺพมนุสฺเสหิ จ อธิโก อตฺตภาโว น โหติ, ตสฺมา "อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา จ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. หิ ก. โลกุตฺตรลาภสมตฺโถ @ สฺยามรฏฺฐโปฏฺฐกสฺส ปาลิยํ อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ, อภิ.สํ.อ. ๑/๙๒, @อุทาน. อ. ๑๖๕, พุทฺธวํส. อ. ๔๒๐, จริยาปิฏก. อ. ๒๑, ๓๙๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๗.

สกฺกตฺตาทีนิ ตีณิ ฐานานิ อุตฺตมานิ, อิตฺถิลิงฺคญฺจ หีนํ, ตสฺมา ตสฺสา สกฺกตฺตาทีนิปิ ปฏิสิทฺธานิ. นนุ จ ยถา อิตฺถิลิงฺคํ, เอวํ ปุริสลิงฺคมฺปิ พฺรหฺมโลเก นตฺถิ. ตสฺมา "ยํ ปุริโส พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี"ติปิ น วตฺตพฺพํ สิยาติ. โน น วตฺตพฺพํ, กสฺมา? อิธ ปุริสสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺตนโต. พฺรหฺมตฺตนฺติ หิ มหาพฺรหฺมตฺตํ อธิปฺเปตํ. อิตฺถี จ อิธ ฌานํ ภาเวตฺวา กาลํ กตฺวา พฺรหฺมปาริสชฺชานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ, น มหาพฺรหฺมานํ, ปุริโส ปน ตตฺถ น อุปฺปชฺชตีติ น วตฺตพฺโพ. สมาเนปิ เจตฺถ อุภยลิงฺคาภาเว ปุริสสณฺฐานาว พฺรหฺมาโน, น อิตฺถิสณฺฐานา, ตสฺมา สุวุตฺตเมเวตํ. [๑๓๑] กายทุจฺจริตสฺสาติอาทีสุ ยถา นิมฺพพีชโกสาตกีพีชาทีนิ ๑- มธุรผลํ น นิพฺพตฺเตนฺติ, อสาตํ อมธุรเมว นิพฺพตฺเตนฺติ, เอวํ กายทุจฺจริตาทีนิ มธุรวิปากํ น นิพฺพตฺเตนฺติ, อมธุรเมว วิปากํ นิพฺพตฺเตนฺติ. ยถา จ อุจฺฉุพีชสาลิพีชาทีนิ มธุรํ สาธุรสเมว ผลํ นิพฺพตฺเตนฺติ, น อสาตํ กฏุกํ, เอวํ กายสุจริตาทีนิ มธุรเมว วิปากํ นิพฺพตฺเตนฺติ, น อมธุรํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "ยาทิสํ วปเต พีชํ ตาทิสํ ลภเต ผลํ กลฺยาณการี กลฺยาณํ ปาปการี จ ปาปกนฺ"ติ. ๒- ตสฺมา "อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสฺสา"ติอาทิ วุตฺตํ. กายทุจฺจริตสมงฺคีติอาทีสุ สมงฺคีติ ปญฺจวิธา สมงฺคิตา อายูหนสมงฺคิตา เจตนาสมงฺคิตา กมฺมสมงฺคิตา วิปากสมงฺคิตา อุปฏฺฐานสมงฺคิตาติ. ตตฺถ กุสลากุสลกมฺมายูหนกฺขเณ อายูหนสมงฺคิตาติ วุจฺจติ. ตถา เจตนาสมงฺคิตา. ยาว ปน อรหตฺตํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สพฺเพปิ สตฺตา ปุพฺเพ อุปจิตํ วิปาการหํ กมฺมํ สนฺธาย "กมฺมสมงฺคิโน"ติ วุจฺจนฺติ, เอสา กมฺมสงฺคิตา. วิปากสมงฺคิตา วิปากกฺขเณเยว เวทิตพฺพา. ยาว ปน สตฺตา อรหตฺตํ น ปาปุณนฺติ, ตาว เนสํ ตโต ตโต จวิตฺวา นิรเย ตาว อุปฺปชฺชมานานํ อคฺคิชาลโลหกุมฺภิอาทีหิ อุปฏฺฐานากาเรหิ นิรโย, คพฺภเสยฺยกตฺตํ อาปชฺชมานานํ มาตุกุจฺฉิ, เทเวสุ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. นิมฺพพีชโกสาตกีพีชาทีนิ สํ.ส. ๑๕/๒๕๖/๒๗๓

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๘.

อุปฺปชฺชมานานํ กปฺปรุกฺขวิมานาทีหิ อุปฏฺฐานากาเรหิ เทวโลโกติ เอวํ อุปฺปตฺตินิมิตฺตํ อุปฏฺฐาติ, อิติ เนสํ อิมินา อุปฺปตฺตินิมิตฺตอุปฏฺฐาเนน อปริมุตฺตตฺตา อุปฏฺฐานสมงฺคิตา นาม. สา จลติ เสสา นิจฺจลา. นิรเย หิ อุปฏฺฐิเตปิ เทวโลโก อุปฏฺฐาติ, เทวโลเก อุปฏฺฐิเตปิ นิรโย อุปฏฺฐาติ, มนุสฺสโลเก อุปฏฺฐิเตปิ ติรจฺฉานโยนิ อุปฏฺฐาติ, ติรจฺฉานโยนิยา จ อุปฏฺฐิตายปิ มนุสฺสโลโก อุปฏฺฐาติเยว. ตตฺริทํ วตฺถุ:- โสณคิริปาเท กิร อเจลวิหาเร ๑- โสณตฺเถโร นาม เอโก ธมฺมกถิโก, ตสฺส ปิตา สุนขชีวิโก อโหสิ, เถโร ตํ ปฏิพาหนฺโตปิ สีลสํวเร ๒- ฐเปตุํ อสกฺโกนฺโต "มา นสฺสิ ชรโก"ติ ๓- มหลฺลกกาเล อกามกํ ปพฺพาเชสิ. ตสฺส คิลานเสยฺยาย นิปนฺนสฺส นิรโย อุปฏฺฐาติ, โสณคิริปาทโต มหนฺตา มหนฺตา สุนขา อาคนฺตฺวา ขาทิตุกามา วิย สมฺปริวาเรสุํ. โส มหาภยภีโต "วาเรหิ ตาต โสณ, วาเรหิ ตาต โสณา"ติ อาห. กึ มหาเถราติ. น ปสฺสสิ ตาตาติ ตํ ปวุตฺตึ อาจิกฺขิ. โสณตฺเถโร "กถํ หิ นาม มาทิสสฺส ปิตา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ, ปติฏฺฐาสฺส ๔- ภวิสฺสามี"ติ สามเณเรหิ นานาปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา เจติยงฺคณโพธิยงฺคเณสุ มาลาสนฺถรปูชญฺจ ๕- อาสนปูชญฺจ กาเรตฺวา ปิตรํ มญฺเจน เจติยงฺคณํ อาหริตฺวา มญฺเจ นิสีทาเปตฺวา "อยํ มหาเถร ปูชา ตุมฺหากํ อตฺถาย กตา. `อยํ เม ภควา ทุคฺคตปณฺณากาโร'ติ วตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา จิตฺตํ ปสาเทหี"ติ อาห. โส มหาเถโร ปูชํ ทิสฺวา ตถา กโรนฺโต จิตฺตํ ปสาเทสิ, ตาวเทวสฺส เทวโลโก อุปฏฺฐาสิ, นนฺทนวนจิตฺตลตาวนมิสฺสกวนปารุสกวนวิมานานิ เจว นาฏกานิ จ ปริวาเรตฺวา ฐิตานิ วิย อเหสุํ. โส "อเปถ อเปถ โสณา"ติ อาห. กิมิทํ เถราติ. เอตา เต ตาต มาตโร อาคจฺฉนฺตีติ. เถโร "สคฺโค อุปฏฺฐิโต มหาเถรสฺสา"ติ จินฺเตสิ. เอวํ อุปฏฺฐานสมงฺคิตา จลตีติ เวทิตพฺพา. เอตาสุ สมงฺคิตาสุ อิธ อายูหนเจตนากมฺมสมงฺคิตาวเสน กายทุจฺจริตสมงฺคีติอาทิ วุตฺตํ. @เชิงอรรถ: สี. ปเจลิวิหาเร ฉ.ม. สํวเร สี., ก. วราโกติปิ @ ม. ปติฏฺฐมสฺส ฉ.ม. ตลสนฺถรณปูชํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๙.

[๑๓๒] เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อานนฺโทติ "เอวํ ภควตา อิมสฺมึ สุตฺเต วุตฺเต เถโร อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพํ สุตฺตํ สมนฺนาหริตฺวา เอวํ สสฺสิริกํ กตฺวา เทสิตสุตฺตสฺส นาม ภควตา นามํ น คหิตํ, หนฺทสฺส นามํ คณฺหาเปสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ. ตสฺมา ติห ตฺวนฺติอาทีสุ อยํ อตฺถโยชนา:- อานนฺท ยสฺมา อิมสฺมึ ธมฺมปริยาเย "อฏฺฐารส โข อิมานนฺท ธาตุโย, ฉ อิมานนฺท ธาตุโย"ติ เอวํ พหุธาตุโย วิภตฺตา, ตสฺมา ติห ตฺวํ อิมํ ธมฺมปริยายํ พหุธาตุโกติปิ นํ ธาเรหิ. ยสฺมา ปเนตฺถ ธาตุอายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺฐานฏฺฐานวเสน จตฺตาโร ปริวฏฺฏา กถิตา, ตสฺมา จตุปริวฏฺโฏติปิ นํ ธาเรหิ. ยสฺมา จ อาทาสํ โอโลเกนฺตสฺส มุขนิมิตฺตํ วิย อิมํ ธมฺมปริยายํ โอโลเกนฺตสฺส เอเต ธาตุอาทโย อตฺถา ปากฏา โหนฺติ, ตสฺมา ธมฺมาทาโสติปิ นํ ธาเรหิ. ยสฺมา จ ยถา นาม ปรเสนมทฺทนา โยธา สงฺคามตูริยํ ปคฺคเหตฺวา ปรเสนํ ปวิสิตฺวา สปตฺเต มทฺทิตฺวา อตฺตโน ชยํ คณฺหนฺติ, เอวเมว กิเลสเสนมทฺทนา ๑- โยคิโน อิธ วุตฺตวเสน วิปสฺสนํ ปคฺคเหตฺวา กิเลเส มทฺทิตฺวา อตฺตโน อรหตฺตชยํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา อมตทุนฺทุภีติปิ นํ ธาเรหิ. ยสฺมา จ ยถา สงฺคามโยธา ปญฺจาวุธํ คเหตฺวา ปรเสนํ วิทฺธํเสตฺวา ชยํ คณฺหนฺติ, เอวํ โยคิโนปิ อิธ วุตฺตํ วิปสฺสนาวุธํ คเหตฺวา กิเลสเสนํ วิทฺธํเสตฺวา อรหตฺตชยํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา อนุตฺตโร สงฺคามวิชโยติปิ นํ ธาเรหีติ. ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย พหุธาตุกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ---------------- @เชิงอรรถ: สี. กิเลสมทฺทนา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๗๔-๘๙. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=10&A=1880&modeTY=2&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=1880&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=234              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=3432              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=3299              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=3299              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_14

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]