|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
อนจฺฉริยํ วา เอตํ ยฺวาหํ อชฺช สพฺพญฺุตปฺปตฺโต เอวรูปํ นิปจฺจการารหํ ปุคฺคลํ น ปสฺสามิ ฯ อปิจ โข ยทาปาหํ สมฺปติชาโตว อุตฺตเรนาภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา สกลํ ทสสหสฺสโลกธาตุํ โอโลเกสึ ตทาปิ เอตสฺมึ สเทวกาทิเภเท โลเก ตํ ปุคฺคลํ น ปสฺสามิ ยมหํ อภิวาเทยฺยํ วา ปจฺจุฏฺเยฺยํ วา อาสเนน วา นิมนฺเตยฺยํ ฯ อถโข มํ โสฬสกปฺปสหสฺสายุโก ขีณาสวมหาพฺรหฺมาปิ อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ตฺวํ โลเก มหาปุริโส ตฺวํ สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺโค จ เชฏฺโ จ เสฏฺโ จ นตฺถิ ตยา อุตฺตริตโรติ สญฺชาตโสมนสฺโส ปฏิมาเนสิ ฯ ตทาปิจาหํ อตฺตนา อุตฺตริตรํ อปสฺสนฺโต อาสภึ วาจํ นิจฺฉาเรสึ อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺสาติ ฯ เอวํ สมฺปติชาตสฺสาปิ มยฺหํ อภิวาทนาทิรโห ปุคฺคโล นตฺถิ ฯ สฺวาหํ อิทานิ สพฺพญฺุตปฺปตฺโต กํ อภิวาเทยฺยํ วา ฯเปฯ อาสเนน วา นิมนฺเตยฺยํ ตสฺมา ตฺวํ พฺราหฺมณ มา ตถาคตา เอวรูปํ นิปจฺจการํ ปฏฺยิตฺถ ยํ หิ พฺราหฺมณ ตถาคโต อภิวาเทยฺย วา ฯเปฯ อาสเนน วา นิมนฺเตยฺย มุทฺธาปิ ตสฺส ปุคฺคลสฺส รตฺติปริโยสาเน ปริปากสิถิลพนฺธนํ วณฺฏา ปมุตฺตํ ตาลผลมิว คีวโต ปจฺฉิชฺชิตฺวา สหสาว ภูมิยํ วิปเตยฺย ฯ {๓} เอวํ วุตฺเตปิ พฺราหฺมโณ ทุปฺปญฺตาย ตถาคตสฺส โลกเชฏฺกภาวํ อสลฺลกฺเขนฺโต เกวลํ ตํ วจนํ อสหมาโน อาห อรสรูโป ภวํ โคตโมติ ฯ อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย ยํ โลเก--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๒.
อภิวาทนปจฺจุฏฺานญฺชลิกมฺมสามีจิกมฺมํ สามคฺคีรโสติ วุจฺจติ ตํ โภโต โคตมสฺส นตฺถิ ตสฺมา อรสรูโป ภวํ โคตโม อรสชาติโก อรสสภาโวติ ฯ อถสฺส ภควา จิตฺตมุทุภาวชนนตฺถํ อุชุวิปจฺจนีกภาวํ ปริหรนฺโต อญฺถา ตสฺส วจนสฺสตฺถํ อตฺตนิ สนฺทสฺเสนฺโต อตฺถิ เขฺวส พฺราหฺมณ ปริยาโยติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ปริยาโยติ การณํ ฯ อยํ หิ ปริยายสทฺโท เทสนาวารการเณสุ วตฺตติ ฯ มธุปิณฺฑิกปริยาโยเตฺวว นํ ธาเรหีติอาทีสุ หิ เอส เทสนายํ วตฺตติ ฯ กสฺส นุโข อานนฺท อชฺช ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุนฺติอาทีสุ วาเร ฯ สาธุ ภนฺเต ภควา อญฺ ปริยายํ อาจิกฺขตุ ยถายํ ภิกฺขุสงฺโฆ อญฺาย สณฺเหยฺยาติอาทีสุ การเณ ฯ สฺวายํ อิธ การเณ วตฺตติ ฯ ตสฺมา เอตฺถ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ อตฺถิ โข พฺราหฺมณ เอตํ การณํ เยน การเณน มํ อรสรูโป ภวํ โคตโมติ วทมาโน ปุคฺคโล สมฺมา วเทยฺย อวิตถวาทีติ สงฺขํ คจฺเฉยฺย ฯ กตโม ปน โสติ ฯ เย เต พฺราหฺมณ รูปรสา ฯเปฯ โผฏฺพฺพรสา เต ตถาคตสฺส ปหีนาติ ฯ กึ วุตฺตํ โหติ ฯ เย เต ชาติวเสน วา อุปฺปตฺติวเสน วา เสฏฺสมฺมตานมฺปิ ปุถุชฺชนานํ รูปารมฺมณาทีนิ อสฺสาเทนฺตานํ อภินนฺทนฺตานํ รชฺชนฺตานํ อุปฺปชฺชนฺติ กามสุขสฺสาทสงฺขาตา รูปรสา สทฺทรสา คนฺธรสา รสรสา โผฏฺพฺพรสา เย อิมํ โลกํ คีวายํ พนฺธิตฺวา วิย อาวิญฺฉนฺติ วตฺถารมฺมณาทิสามคฺคิยญฺจ สติ อุปฺปนฺนตฺตา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๓.
สามคฺคีรสาติ วุจฺจนฺติ เต สพฺเพปิ ตถาคตสฺส ปหีนา ฯ มยฺหํ ปหีนาติ วตฺตพฺเพปิ มมํกาเรน อตฺตานํ อนุกฺขิปนฺโต ธมฺมํ เทเสติ ฯ เทสนาวิลาโส วา เอส ภควโต ฯ ตตฺถ ปหีนาติ จิตฺตสนฺตานโต วิคตา ชหิตา วา ฯ เอตสฺมึ ปนตฺเถ กรเณ สามิวจนํ ทฏฺพฺพํ ฯ อริยมคฺคสตฺเถน อุจฺฉินฺนํ ตณฺหาวิชฺชามยํ มูลเมเตสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ฯ ตาลวตฺถุ วิย เนสํ วตฺถุ กตนฺติ ตาลาวตฺถุกตา ฯ ยถา หิ ตาลรุกฺขํ สมูลํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส วตฺถุมตฺเต ตสฺมึ ปเทเส กเต น ปุน ตสฺส ตาลสฺส อุปฺปตฺติ ปญฺายติ เอวํ อริยมคฺคสตฺเถน สมูเล รูปาทิรเส อุทฺธริตฺวา เตสํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนปุพฺพภาเวน วตฺถุมตฺเต จิตฺตสนฺตาเน กเต สพฺเพปิ เต ตาลาวตฺถุกตาติ วุจฺจนฺติ ฯ อวิรุฬฺหิธมฺมตา วา มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิย กตาติ ตาลาวตฺถุกตา ฯ ยสฺมา ปน เอวํ ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํ กตา โหนฺติ ยถา เนสํ ปจฺฉาภาโว น โหติ ตถา กตา โหนฺติ ตสฺมา อาห อนภาวํ กตาติ ฯ อยํ เหตฺถ ปทจฺเฉโท อนุอภาวํ กตา อนภาวํ กตาติ ฯ อนภาวํ คตาติปิ ปาโ ฯ ตสฺส อนุอภาวํ คตาติ อตฺโถ ฯ ตตฺถ ปทจฺเฉโท อนุอภาวํ คตา อนภาวํ คตาติ ยถา อนุอจฺฉริยา อนจฺฉริยาติ ฯ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ อนาคเต อนุปฺปชฺชนกสภาวา ฯ เย หิ อภาวํ คตา เต กถํ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ ฯ เตนาห อนภาวํ คตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ ฯ อยํ โข พฺราหฺมณ ปริยาโยติ อิทํ โข พฺราหฺมณ การณํ เยน มํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย อรสรูโป สมโณ โคตโมติ ฯ โน จ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๔.
โข ยํ ตฺวํ สนฺธาย วเทสีติ ยญฺจ โข มํ สนฺธาย ตฺวํ วเทสิ โส ปริยาโย น โหติ ฯ กสฺมา ปน ภควา เอวมาห นนุ เอวํ วุตฺเต โย พฺราหฺมเณน วุตฺโต สามคฺคีรโส ตสฺสตฺตนิ วิชฺชมานตา อนุญฺาตา โหตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ น โหติ ฯ โย หิ ตํ สามคฺคีรสํ กาตุํ ภพฺโพ หุตฺวา น กโรติ โส ตทภาเวน อรสรูโปติ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย ฯ ภควา ปน อภพฺโพว ตํ กาตุํ เตนสฺส กรเณ อภพฺพตํ ปกาเสนฺโต อาห โน จ โข ยํ ตฺวํ สนฺธาย วเทสีติ ยํ ปริยายํ สนฺธาย ตฺวํ มํ อรสรูโปติ วทสิ โส อมฺเหสุ เนว วตฺตพฺโพติ ฯ {๔} เอวํ พฺราหฺมโณ อตฺตนา อธิปฺเปตํ อรสรูปตํ อาโรเปตุํ อสกฺโกนฺโต อถาปรํ นิพฺโภโค ภวนฺติอาทิมาห ฯ สพฺพปริยาเยสุ เจตฺถ วุตฺตนเยเนว โยชนากฺกมํ วิทิตฺวา สนฺธาย ภาสิตมตฺถํ เอวํ เวทิตพฺพํ ฯ พฺราหฺมโณ ตเมว วโยวุฑฺฒานํ อภิวาทนกมฺมาทึ โลเก สามคฺคีปริโภโคติ มญฺมาโน ตทภาเวน ภควนฺตํ นิพฺโภโคติ อาห ฯ ภควา ยฺวายํ รูปาทีสุ สตฺตานํ ฉนฺทราคปริโภโค ตทภาวํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ ฯ {๕} ปุน พฺราหฺมโณ ยํ โลเก วโยวุฑฺฒานํ อภิวาทนาทิกุลสมุทาจารกมฺมํ โลกิยา กโรนฺติ ตสฺส อกิริยํ สมฺปสฺสมาโน ภควนฺตํ อกิริยวาโทติ อาห ฯ ภควา ปน ยสฺมา กายทุจฺจริตาทีนํ อกิริยํ วทติ ตสฺมา ตํ อกิริยวาทํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ ฯ ตตฺถ จ กายทุจฺจริตนฺติ ปาณาติปาตอทินฺนาทานมิจฺฉาจารเจตนา เวทิตพฺพา ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๕.
วจีทุจฺจริตนฺติ มุสาวาทปิสุณาวาจผรุสวาจสมฺผปฺปลาปเจตนา เวทิตพฺพา ฯ มโนทุจฺจริตนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺิโย เวทิตพฺพา ฯ เปตฺวา เต ธมฺเม อวเสสา อกุสลา ธมฺมา อเนกวิหิตา ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ เวทิตพฺพา ฯ {๖} ปุน พฺราหฺมโณ ตเมว อภิวาทนาทิกมฺมํ ภควติ อปสฺสนฺโต อิมํ อาคมฺม อยํ โลกตนฺติ โลกปฺปเวณิ อุจฺฉิชฺชตีติ มญฺมาโน ภควนฺตํ อุจฺเฉทวาโทติ อาห ฯ ภควา ปน ยสฺมา อฏฺ โลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ ปญฺจกามคุณิกราคสฺส ทฺวีสุ อกุสลจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชมานกโทสสฺส จ อนาคามิมคฺเคน อุจฺเฉทํ วทติ สพฺพากุสลสมฺภวสฺส ปน นิรวเสสสฺส โมหสฺส อรหตฺตมคฺเคน อุจฺเฉทํ วทติ เปตฺวา เต ตโย อวเสสานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ยถานุรูปํ จตูหิ มคฺเคหิ อุจฺเฉทํ วทติ ตสฺมา ตํ อุจฺเฉทวาทํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ ฯ {๗} ปุน พฺราหฺมโณ ชิคุจฺฉติ มญฺเ สมโณ โคตโม อิทํ วโยวุฑฺฒานํ อภิวาทนาทิกุลสมุทาจารกมฺมนฺเตน น ตํ กโรตีติ มญฺมาโน ภควนฺตํ เชคุจฺฉีติ อาห ฯ ภควา ปน ยสฺมา ชิคุจฺฉติ กายทุจฺจริตาทีหิ ฯ กึ วุตฺตํ โหติ ฯ ยญฺจ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ ยญฺจ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ ยญฺจ ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ ยา จ เปตฺวา ตานิ ทุจฺจริตานิ อวเสสานํ ลามกฏฺเน ปาปกานํ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเน อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติ สมาปชฺชนา สมงฺคิภาโว ตํ สพฺพมฺปิ คูถํ วิย มณฺฑนกชาติโย ปุริโส ชิคุจฺฉติ หิริยติ ฯ ตสฺมา ตํ เชคุจฺฉิตํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๖.
ตตฺถ กายทุจฺจริเตนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ ทฏฺพฺพํ ฯ {๘} ปุน พฺราหฺมโณ ตเมว อภิวาทนาทิกมฺมํ ภควติ อปสฺสนฺโต อยํ อิมํ โลกเชฏฺกกมฺมํ วิเนติ วินาเสติ อถวา ยสฺมา เอตํ สามีจิกมฺมํ น กโรติ ตสฺมา อยํ วิเนตพฺโพ นิคฺคณฺหิตพฺโพติ มญฺมาโน ภควนฺตํ เวนยิโกติ อาห ฯ ตตฺรายํ ปทตฺโถ ฯ วินยตีติ วินโย วินาเสตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ วินโยเอว เวนยิโก ฯ วินยํ วา อรหตีติ เวนยิโก ฯ นิคฺคหํ อรหตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ ภควา ปน ยสฺมา ราคาทีนํ วินยาย วูปสมาย ธมฺมํ เทเสติ ตสฺมา เวนยิโก โหติ ฯ อยเมว เอตฺถ ปทตฺโถ ฯ วินยาย ธมฺมํ เทเสตีติ เวนยิโก ฯ วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺติ ฯ สฺวายนฺตํ เวนยิกภาวํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ ฯ {๙} ปุน พฺราหฺมโณ ยสฺมา อภิวาทนาทีนิ สามีจิกมฺมานิ กโรนฺตา วโยวุฑฺเฒ โตเสนฺติ หาเสนฺติ อกโรนฺตา ปน ตาเปนฺติ วิเหเสนฺติ โทมนสฺสํ เนสํ อุปฺปาเทนฺติ ภควา จ ตานิ น กโรติ ตสฺมา อยํ วโยวุฑฺเฒ ตปฺปตีติ มญฺมาโน สปฺปุริสาจารวิรหิตตฺตา วา กปณปุริโส อยนฺติ มญฺมาโน ภควนฺตํ ตปสฺสีติ อาห ฯ ตตฺรายํ ปทตฺโถ ฯ ตปตีติ ตโป โรเสติ วิเหเสตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ สามีจิกมฺมากรณสฺเสตํ นามํ ฯ ตโป อสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี ฯ ทุติเย อตฺถวิกปฺเป พฺยญฺชนานิ อวิจาเรตฺวา โลเก กปณปุริโส ตปสฺสีติ วุจฺจติ ฯ ภควา ปน เย อกุสลา ธมฺมา โลกํ ตปนโต ตปนียาติ วุจฺจนฺติ เตสํ ปหีนตฺตา ยสฺมา ตปสฺสีติ สงฺขํ คโต ตสฺมา ตํ ตปสฺสิตํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๗.
ปริยายํ อนุชานาติ ฯ ตตฺรายํ ปทตฺโถ ฯ ตปนฺตีติ ตปา ฯ อกุสลานํ ธมฺมานเมตํ อธิวจนํ ฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ อิธ ตปฺปติ เปจฺจ ตปฺปตีติ คาถายํ ฯ เต ตเป อสฺสิ นิรสฺสิ ปหาสิ วิทฺธํเสสีติ ตปสฺสี ฯ {๑๐} ปุน พฺราหฺมโณ ตํ อภิวาทนาทิกมฺมํ เทวโลกคพฺภสมฺปตฺติยา เทวโลกปฏิสนฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตตีติ มญฺมาโน ภควติ จสฺส อภาวํ ทิสฺวา ภควนฺตํ อปคพฺโภติ อาห ฯ โกธวเสน วา ภควโต มาตุ กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ โทสํ ทสฺเสนฺโตปิ เอวมาห ฯ ตตฺรายํ ปทตฺโถ ฯ คพฺภโต อปคโตติ อปคพฺโภ ฯ อภพฺโพ เทวโลกูปปตฺตึ ปาปุณิตุนฺติ อธิปฺปาโย ฯ หีโน วา คพฺโภ อสฺสาติ อปคพฺโภ ฯ เทวโลกคพฺภปริพาหิรตฺตา อายตึ หีนคพฺภปฏิลาภภาคีติ หีโน วาสฺส มาตุ กุจฺฉิสฺมึ คพฺภวาโส อโหสีติ อธิปฺปาโย ฯ ภควโต ปน ยสฺมา อายตึ คพฺภเสยฺยา อปคตา ตสฺมา โส ตํ อปคพฺภตํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ ฯ ตตฺร จ ยสฺส โข พฺราหฺมณ อายตึ คพฺภเสยฺยา ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ ปหีนาติ เอเตสํ ปทานํ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ ฯ พฺราหฺมณ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อนาคเต คพฺภเสยฺยา ปุนพฺภเว จ อภินิพฺพตฺติ อนุตฺตเรน มคฺเคน วิหตการณตฺตา ปหีนา ฯ คพฺภเสยฺยาคหเณน เจตฺถ ชลาพุชาโยนิ คหิตา ฯ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติคฺคหเณน อิตรา ติสฺโสปิ ฯ อปิจ คพฺภสฺส เสยฺยา คพฺภเสยฺยา ปุนพฺภโวเอว อภินิพฺพตฺติ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ ฯ ยถา จ วิญฺาณฏฺิตีติ วุตฺเตปิ น วิญฺาณโต อญฺา ิติ อตฺถิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๘.
เอวมิธาปิ น คพฺภโต อญฺา เสยฺยา เวทิตพฺพา ฯ อภินิพฺพตฺติ จ นาม ยสฺมา ปุนพฺภวภูตาปิ อปุนพฺภวภูตาปิ อตฺถิ อิธ จ ปุนพฺภวภูตา อธิปฺเปตา ตสฺมา วุตฺตํ ปุนพฺภโวเอว อภินิพฺพตฺติ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ ฯ {๑๑} เอวํ อาคตกาลโต ปฏฺาย อรสรูปตาทีหิ อฏฺหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺตมฺปิ พฺราหฺมณํ ภควา ธมฺมิสฺสโร ธมฺมราชา ธมฺมสามี ตถาคโต อนุกมฺปาย สีตเลเนว จกฺขุนา โอโลเกนฺโต ยํ ธมฺมธาตุํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา เทสนาวิลาสปฺปตฺโต โหติ ตสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฏิวิทฺธตฺตา วิคตพลาหเก อนฺตลิกฺเข สมพฺภุคฺคโต ปุณฺณจนฺโท วิย สรทกาเล สุริโย วิย จ พฺราหฺมณสฺส หทยนฺธการํ วิธมนฺโต ตานิเยว อกฺโกสวตฺถูนิ เตน เตน ปริยาเยน อญฺถา ทสฺเสตฺวา ปุนปิ อตฺตโน กรุณาวิปฺผารํ อฏฺหิ โลกธมฺเมหิ อกมฺปิยภาเวน ปฏิลทฺธํ ตาทิคุณลกฺขณํ ปวีสมจิตฺตตํ อกุปฺปธมฺมตญฺจ ปกาเสนฺโต อยํ พฺราหฺมโณ เกวลํ ปลิตสิรขณฺฑทนฺตวลิตตจตาทีหิ อตฺตโน วุฑฺฒภาวํ สญฺชานาติ โน จ โข ชานาติ อตฺตานํ ชาติยา อนุคตํ ชราย อนุสฏํ พฺยาธินา อภิภูตํ มรเณน อพฺภาหตํ วฏฺฏขาณุภูตํ อชฺช มริตฺวา ปุน เสฺวว อุตฺตานสยนทารกภาวคมนิยํ มหนฺเตน โข ปน อุสฺสาเหน มม สนฺติกํ อาคโต ตทสฺส อาคมนํ สาตฺถกํ โหตูติ จินฺเตตฺวา อิมสฺมึ โลเก อตฺตโน อปฏิสมํ ปุเรชาตภาวํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ พฺราหฺมณาติอาทินา นเยน พฺราหฺมณสฺส ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒสิ ฯ ตตฺถ เสยฺยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๙.
ปีติ สมฺภาวนตฺเถ ฯ อุภเยนาปิ ยถา นาม พฺราหฺมณาติ ทสฺเสติ ฯ กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วาติ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ กุกฺกุฏิยา วุตฺตปฺปการโต อูนาธิกานิปิ อณฺฑานิ โหนฺติ อถโข วจนสิลิฏฺตาย เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ เอวํ หิ โลเก สิลิฏฺวจนํ โหติ ฯ ตานิสฺสูติ ตานิ อสฺสุ ฯ ภเวยฺยุนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานีติ ตาย ชเนตฺติยา กุกฺกุฏิยา ปกฺเข ปสาเรตฺวา เตสํ อุปริ สยนฺติยา สมฺมา อธิสยิตานิ ฯ สมฺมา ปริเสทิตานีติ กาเลน กาลํ อุตุํ คณฺหาเปนฺติยา สุฏฺุ สมนฺตโต เสทิตานิ ฯ อุสฺมีกตานีติ วุตฺตํ โหติ ฯ สมฺมา ปริภาวิตานีติ กาเลน กาลํ สุฏฺุ สมนฺตโต ภาวิตานิ ฯ กุกฺกุฏีคนฺธํ คาหาปิตานีติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิทานิ ยสฺมา ตาย กุกฺกุฏิยา เอวํ ตีหิ ปกาเรหิ ตานิ อณฺฑานิ ปริปาลิยมานานิ น ปูตีนิ โหนฺติ โยปิ เนสํ อลฺลสิเนโห โส ปริยาทานํ คจฺฉติ กปาลํ ตนุกํ โหติ ปาทนขสิขา จ มุขตุณฺฑกญฺจ ขรํ โหติ กุกฺกุฏโปตกา ปริณามํ คจฺฉนฺติ กปาลสฺส ตนุตฺตา พหิทฺธา อาโลโก อนฺโต ปญฺายติ อถ เต กุกฺกุฏโปตกา จิรํวต มยํ สงฺกุฏิตหตฺถปาทา สมฺพาเธ สยิมฺหา อยญฺจ พหิ อาโลโก ทิสฺสติ เอตฺถ ทานิ โน สุขวิหาโร ภวิสฺสตีติ นิกฺขมิตุกามา หุตฺวา กปาลํ ปาเทน ปหรนฺติ คีวํ ปสาเรนฺติ ฯ ตโต ตํ กปาลํ เทฺวธา ภิชฺชติ ฯ กุกฺกุฏโปตกา ปกฺเข วิธุนนฺตา ตํขณานุรูปํ วิรวนฺตา นิกฺขมนฺติ ฯ เอวํ นิกฺขมนฺตานญฺจ เนสํ โย ปมตรํ นิกฺขมติ โส เชฏฺโติ วุจฺจติ ตสฺมา ภควา ตาย--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๐.
อุปมาย อตฺตโน เชฏฺภาวํ สาเธตุกาโม พฺราหฺมณํ ปุจฺฉติ โย นุโข เตสํ กุกฺกุฏจฺฉาปกานํ ฯเปฯ กินฺติ สฺวาสฺส วจนีโยติ ฯ ตตฺถ กุกฺกุฏจฺฉาปกานนฺติ กุกฺกุฏโปตกานํ ฯ กินฺติ สฺวาสฺส วจนีโยติ โส กินฺติ วจนีโย อสฺส กึ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย เชฏฺโ วา กนิฏฺโ วาติ ฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมว ฯ ตโต พฺราหฺมโณ อาห เชฏฺโติสฺส โภ โคตม วจนีโยติ โภ โคตม โส เชฏฺโ อิติ อสฺส วจนีโยติ ฯ กสฺมา อิติ เจ ฯ โส หิ เนสํ เชฏฺโติ ยสฺมา โส เนสํ วุฑฺฒตโรติ อตฺโถ ฯ อถสฺส ภควา โอปมฺมํ ปฏิปาเทนฺโต อาห เอวเมว โข พฺราหฺมณ ยถา โส กุกฺกุฏจฺฉาปโก เอวํ อหมฺปิ อวิชฺชาคตาย ปชายาติ ฯ อวิชฺชาคตายาติ อวิชฺชา วุจฺจติ อญฺาณํ ตตฺถ คตาย ฯ ปชายาติ สตฺตาธิวจนเมตํ ฯ ตสฺมา เอตฺถ อวิชฺชณฺฑโกสสฺส อนฺโต ปวิฏฺเสุ สตฺเตสูติ เอวํ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ ฯ อณฺฑภูตายาติ อณฺเฑ ภูตาย ชาตาย สญฺชาตาย ฯ ยถา หิ อณฺเฑ นิพฺพตฺตา เอกจฺเจ สตฺตา อณฺฑภูตาติ วุจฺจนฺติ เอวมยํ สพฺพาปิ ปชา อวิชฺชณฺฑโกเส นิพฺพตฺตตฺตา อณฺฑภูตาติ วุจฺจติ ฯ ปริโยนทฺธายาติ เตน อวิชฺชณฺฑโกเสน สมนฺตโต โอนทฺธาย พทฺธาย เวิตาย ฯ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวาติ ตํ อวิชฺชามยํ อณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา ฯ เอโกว โลเกติ สกเลปิ โลกสนฺนิวาเส อหเมว เอโก อทุติโย ฯ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรวิรหิตํ สพฺพเสฏฺ ฯ สมฺมาสมฺโพธินฺติ สมฺมา สามญฺจ โพธึ ฯ อถวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๑.
ปสฏฺ สุนฺทรญฺจ โพธึ ฯ โพธีติ รุกฺโขปิ มคฺโคปิ สพฺพญฺุตญฺาณมฺปิ นิพฺพานมฺปิ วุจฺจติ ฯ โพธิรุกฺขมูเล ปมาภิสมฺพุทฺโธติ จ อนฺตรา จ โพธึ อนฺตรา จ คยนฺติ จ อาคตฏฺาเนสุ หิ รุกฺโข โพธีติ วุจฺจติ ฯ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ จตูสุ มคฺเคสุ าณนฺติ อาคตฏฺาเน มคฺโค ฯ ปปฺโปติ โพธึ วรภูริเมธโสติ อาคตฏฺาเน สพฺพญฺุตญฺาณํ ฯ ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขตนฺติ อาคตฏฺาเน นิพฺพานํ ฯ อิธ ปน ภควโต อรหตฺตมคฺคญฺาณํ อธิปฺเปตํ ฯ สพฺพญฺุตญฺาณนฺติปิ วทนฺติ ฯ อญฺเสํ อรหตฺตมคฺโค อนุตฺตโร โพธิ โหติ น โหตีติ ฯ น โหติ ฯ กสฺมา ฯ อสพฺพคุณทายกตฺตา ฯ เตสํ หิ กสฺสจิ อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลเมว เทติ ฯ กสฺสจิ ติสฺโส วิชฺชา ฯ กสฺสจิ ฉ อภิญฺา ฯ กสฺสจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ฯ กสฺสจิ สาวกปารมีาณํ ฯ ปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ ปจฺเจกโพธิญฺาณเมว เทติ ฯ พุทฺธานํ ปน อรหตฺตมคฺโค สพฺพคุณสมฺปตฺตึ เทติ อภิเสโก วิย รญฺโ สพฺพโลกิสฺสริยภาวํ ฯ ตสฺมา อญฺสฺส กสฺสจิปิ อนุตฺตโร โพธิ น โหตีติ ฯ อภิสมฺพุทฺโธติ อพฺภญฺาสึ ปฏิวิชฺฌึ ปตฺโตมฺหิ อธิคโตมฺหีติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิทานิ ยเทตํ ภควตา เอวเมว โข อหํ พฺราหฺมณาติอาทินา นเยน วุตฺตํ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ ตํ เอวํ อตฺเถน สํสนฺเทตฺวา เวทิตพฺพํ ฯ ยถา หิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อตฺตโน อณฺเฑสุ อธิสยิตาทิติวิธกิริยากรณํ เอวํ โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ติวิธานุปสฺสนากรณํ ฯ กุกฺกุฏิยา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๒.
ติวิธกิริยาสมฺปาทเนน อณฺฑานํ อปูติภาโว วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาาณสฺส อปริหานิ ฯ กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน อณฺฑานํ อลฺลสิเนหปริยาทานํ วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน ภวตฺตยานุคต- นิกนฺติสิเนหปริยาทานํ ฯ กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน อณฺฑกปาลานํ ตนุภาโว วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส ตนุภาโว ฯ กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺส ปาทนขตุณฺฑกานํ ถทฺธขรภาโว วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาาณสฺส ติกฺขขรวิปฺปสนฺนสูรภาโว ฯ กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺส ปริณามกาโล วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาาณสฺส ปริณามกาโล วฑฺฒิตกาโล คพฺภคหณกาโล เวทิตพฺโพ ฯ ตโต กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺส ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺพิทากาโล ๑- วิย ตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาาณํ คพฺภํ คณฺหาเปตฺวา อนุปุพฺพาธิคเตน อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา อภิญฺาปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา สกลพุทฺธคุณสจฺฉิกตกาโล เวทิตพฺโพ ฯ สฺวาหํ พฺราหฺมณ เชฏฺโ เสฏฺโ โลกสฺสาติ โส อหํ พฺราหฺมณ ยถา เตสํ กุกฺกุฏโปตกานํ ปมตรํ อณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา อภินิพฺพตฺโต กุกฺกุฏโปตโก เชฏฺโ โหติ เอวํ อวิชฺชาคตาย ปชาย ตํ @เชิงอรรถ: ๑. อภินิพฺพิธา...อิติปิ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๓.
อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ปมตรํ อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา เชฏฺโ วุฑฺฒตโมติ สงฺขํ คโต สพฺพคุเณหิ ปน อปฏิสมตฺตา เสฏฺโติ ฯ เอวํ ภควา อตฺตโน อนุตฺตรํ เชฏฺเสฏฺภาวํ พฺราหฺมณสฺส ปกาเสตฺวา อิทานิ ยาย ปฏิปทาย ตํ อธิคโต ตํ ปฏิปทํ ปุพฺพภาคโต ปภูติ ทสฺเสตุํ อารทฺธํ โข ปน เม พฺราหฺมณาติอาทิมาห ฯ อิมํ วา ภควโต อนุตฺตรํ เชฏฺเสฏฺภาวํ สุตฺวา พฺราหฺมณสฺส จิตฺตเมวํ อุปฺปนฺนํ กาย นุโข ปฏิปทาย อิมํ ปตฺโตติ ตสฺส จิตฺตมญฺาย อิมายาหํ ปฏิปทาย อิมํ อนุตฺตรํ เชฏฺเสฏฺภาวํ ปตฺโตติ ทสฺเสนฺโต เอวมาห ฯ ตตฺถ อารทฺธํ โข ปน เม พฺราหฺมณ วิริยํ อโหสีติ พฺราหฺมณ น มยา อยํ อนุตฺตโร เชฏฺเสฏฺภาโว กุสีเตน มุฏฺสฺสตินา สารทฺธกาเยน วิกฺขิตฺตจิตฺเตน อธิคโต อปิจ โข ตทธิคมาย อารทฺธํ โข ปน เม วิริยํ อโหสิ โพธิมณฺเฑ นิสินฺเนน มยา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วิริยํ อารทฺธํ อโหสิ ฯ ปคฺคหิตํ อสิถิลปฺปวตฺติตนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ อารทฺธตฺตาเยว จ เม ตํ อสลฺลีนํ อโหสิ ฯ น เกวลญฺจ วิริยเมว สติปิ เม อารมฺมณาภิมุขีภาเวน อุปฏฺิตา อโหสิ อุปฏฺิตตฺตาเยว จ อปฺปมุฏฺา ฯ ปสฺสทฺโธ กาโยติ กายจิตฺตปฺปสฺสทฺธิวเสน กาโยปิ เม ปสฺสทฺโธ อโหสิ ฯ ตตฺถ ยสฺมา นามกาเย ปสฺสทฺเธ รูปกาโยปิ ปสฺสทฺโธเอว โหติ ตสฺมา นามกาโย รูปกาโยติ อวิเสเสตฺวาว ปสฺสทฺโธ กาโยติ วุตฺตํ ฯ อสารทฺโธติ โส จ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๔.
โข ปสฺสทฺธตฺตาเยว อสารทฺโธ ฯ วิคตทรโถติ วุตฺตํ โหติ ฯ สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคนฺติ จิตฺตํปิ เม สมฺมา อาหิตํ สุฏฺุ ปิตํ อปฺปิตํ วิย อโหสิ สมาหิตตฺตาเอว จ เอกคฺคํ อจลํ นิปฺผนฺทนนฺติ ฯ เอตฺตาวตา ฌานสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทา กถิตา โหติ ฯ อิทานิ อิมาย ปฏิปทาย อธิคตํ ปมชฺฌานํ อาทึ กตฺวา วิชฺชาตฺตยปริโยสานํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต โสโข อหนฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติอาทีนํ กิญฺจาปิ ตตฺถ กตเม กามา ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม อิเม วุจฺจนฺติ กามา ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา กามจฺฉนฺโท ฯเปฯ วิจิกิจฺฉา อิเม วุจฺจนฺติ อกุสลา ธมฺมา อิติ อิเมหิ จ กาเมหิ อิเมหิ จ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ วิวิตฺโต โหติ ปวิวิตฺโต เตน วุจฺจติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติอาทินา นเยน วิภงฺเคเยว อตฺโถ วุตฺโต ตถาปิ อฏฺกถานยํ วินา น สุฏฺุ ปากโฏ โหติ อฏฺกถานเยเนว นํ ปกาสยิสฺสามิ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ วิวิจฺเจว กาเมหีติ กาเมหิ วิวิจฺจิตฺวา วินา หุตฺวา อปสกฺกิตฺวา ฯ โย ปนายเมตฺถ เอวกาโร โส นิยมตฺโถติ เวทิตพฺโพ ฯ ยสฺมา จ นิยมตฺโถ ตสฺมา ตสฺมึ ปมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเย อวิชฺชมานานมฺปิ กามานํ ตสฺส ปมชฺฌานสฺส ปฏิปกฺขภาวํ กามปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคมํ ทีเปติ ฯ กถํ ฯ วิวิจฺเจว กาเมหีติ เอวํ หิ นิยเม กริยมาเน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๕.
อิทํ ปญฺายติ นูนิมสฺส ฌานสฺส กามา ปฏิปกฺขภูตา เยสุ สติ อิทํ นปฺปวตฺตติ อนฺธกาเร สติ ปทีโป วิย เตสํ ปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคโม โหติ โอริมตีรปริจฺจาเคน ปาริมตีรสฺเสว ตสฺมา นิยมํ กโรตีติ ฯ ตตฺถ สิยา กสฺมา ปเนส ปุพฺพปเทเยว วุตฺโต น อุตฺตรปเท กึ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจาปิ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยาติ ฯ น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ ฯ ตนฺนิสฺสรณโต หิ ปุพฺพปเท เอส วุตฺโต ฯ กามธาตุสมติกฺกมนโต หิ กามราคปฏิปกฺขโต จ อิทํ ฌานํ กามานเมว นิสฺสรณํ ฯ ยถาห ฯ กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมนฺติ ฯ อุตฺตรปเทปิ ปเนส ยถา อิเธว ภิกฺขเว ปโม สมโณ อิธ ทุติโย สมโณติ เอตฺถ เอวกาโร อาเนตฺวา วุจฺจติ เอวํ วตฺตพฺโพ ฯ น หิ สกฺกา อิโต อญฺเหิปิ นีวรณสงฺขาเตหิ อกุสลธมฺเมหิ อวิวิจฺจ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ ตสฺมา วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺเจว อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ เอวํ ปททฺวเยปิ เอส ทฏฺพฺโพ ฯ ปททฺวเยปิ จ กิญฺจาปิ วิวิจฺจาติ อิมินา สาธารณวจเนน ตทงฺควิเวกาทโย กายวิเวกาทโย จ สพฺเพปิ วิเวกา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ตถาปิ กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก วิกฺขมฺภนวิเวโกติ ตโยเอว อิธ ทฏฺพฺพา ฯ กาเมหีติ อิมินา ปน ปเทน เย จ นิทฺเทเส กตเม วตฺถุกามา มนาปิยา รูปาติอาทินา นเยน วตฺถุกามา วุตฺตา เย จ ตตฺเถว วิภงฺเค จ ฉนฺโท กาโมติอาทินา นเยน กิเลสกามา วุตฺตา เต สพฺเพปิ สงฺคหิตา อิจฺเจว ทฏฺพฺพา ฯ เอวํ หิ สติ วิวิจฺเจว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๖.
กาเมหีติ วตฺถุกาเมหิปิ วิวิจฺเจวาติ อตฺโถ ยุชฺชติ ฯ เตน กายวิเวโก วุตฺโต โหติ ฯ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ กิเลสกาเมหิ สพฺพากุสเลหิ วา วิวิจฺจาติ อตฺโถ ยุชฺชติ ฯ เตน จิตฺตวิเวโก วุตฺโต โหติ ฯ ปุริเมน เจตฺถ วตฺถุกาเมหิ วิเวกวจนโตเยว กามสุขปริจฺจาโค ทุติเยน กิเลสกาเมหิ วิเวกวจนโต เนกฺขมฺมสุขปริคฺคโห วิภาวิโต โหติ ฯ เอวํ วตฺถุกามกิเลสกามวิเวกวจนโตเยว จ เอเตสํ ปเมน สงฺกิเลสวตฺถุปฺปหานํ ทุติเยน สงฺกิเลสปฺปหานํ ปเมน โลลภาวสฺส เหตุปริจฺจาโค ทุติเยน พาลภาวสฺส ปเมน จ ปโยคสุทฺธิ ทุติเยน อาสยโปสนํ วิภาวิตํ โหตีติ วิญฺาตพฺพํ ฯ เอส ตาว นโย กาเมหีติ เอตฺถ วุตฺตกาเมสุ วตฺถุกามปกฺเข ฯ กิเลสกามปกฺเข ปน ฉนฺโทติ จ ราโคติ จ เอวมาทีหิ อเนกเภโท กามจฺฉนฺโทเยว กาโมติ อธิปฺเปโต ฯ โส จ อกุสลปริยาปนฺโนปิ สมาโน ตตฺถ กตโม กามจฺฉนฺโท กาโมติอาทินา นเยน วิภงฺเค ฌานปฏิปกฺขโต วิสุํ วุตฺโต ฯ กิเลสกามตฺตา วา ปุริมปเท วุตฺโต ฯ อกุสลปริยาปนฺนตฺตา ทุติยปเท ฯ อเนกเภทโต จสฺส กามโตติ อวตฺวา กาเมหีติ วุตฺตํ ฯ อญฺเสมฺปิ จ ธมฺมานํ อกุสลภาเว วิชฺชมาเน ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา กามจฺฉนฺโทติอาทินา นเยน วิภงฺเค อุปริฌานงฺคานํ ปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต นีวรณาเนว วุตฺตานิ ฯ นีวรณานิ หิ ฌานงฺคปจฺจนีกานิ ฯ เตสํ ฌานงฺคานเมว ปฏิปกฺขานิ วิทฺธํสกานีติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตถา หิ สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข ปีติ พฺยาปาทสฺส วิตกฺโก--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๗.
ถีนมิทฺธสฺส สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส วิจาโร วิจิกิจฺฉายาติ เปฏเก วุตฺตํ ฯ เอวเมตฺถ วิวิจฺเจว กาเมหีติ อิมินา กามจฺฉนฺทสฺส วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหติ ฯ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ อิมินา ปญฺจนฺนมฺปิ นีวรณานํ ฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน ปเมน กามจฺฉนฺทสฺส ทุติเยน เสสนีวรณานํ ฯ ตถา ปเมน ตีสุ อกุสลมูเลสุ ปญฺจกามคุณเภทวิสยสฺส โลภสฺส ทุติเยน อาฆาตวตฺถุเภทาทิวิสยานํ โทสโมหานํ ฯ โอฆาทีสุ วา ธมฺเมสุ ปเมน กาโมฆกามโยคกามาสวกามูปาทานอภิชฺฌากายคณฺกามราคสํโยชนานํ ทุติเยน อวเสสโอฆโยคาสวอุปาทานคณฺสํโยชนานํ ฯ ปเมน จ ตณฺหาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ทุติเยน อวิชฺชาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ฯ อปิจ ปเมน โลภสมฺปยุตฺตอฏฺจิตฺตุปฺปาทานํ ทุติเยน เสสานํ จตุนฺนํ อกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ ฯ อยํ ตาว วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ เอตฺถ อตฺถปฺปกาสนา ฯ เอตฺตาวตา จ ปมสฺส ฌานสฺส ปหานงฺคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺคํ ทสฺเสนฺโต สวิตกฺกํ สวิจารนฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ วิตกฺกนํ วิตกฺโก โอหนนฺติ ๑- วุตฺตํ โหติ ฯ สฺวายํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ อาหนนปริยาหนนรโส ฯ ตถา หิ เตน โยคาวจโร อารมฺมณํ วิตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตีติ วุจฺจติ ฯ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺาโน ฯ วิจรณํ วิจาโร อนุสญฺจรณนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ สฺวายํ @เชิงอรรถ: ๑. อูหนนฺติปิ ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๘.
อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส จิตฺตสฺส อนุปฺปพนฺธนปจฺจุปฏฺาโน ฯ สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิโยเค โอฬาริกตฺเถน ปุพฺพงฺคมตฺเถน จ ฆณฺฑาภิฆาตสทฺโท ๑- วิย เจตโส ปมาภินิปาโต วิตกฺโก สุขุมตฺเถน อนุรโว วิย อนุปฺปพนฺโธ วิจาโร ฯ วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก ปริปฺผนฺทภาโว จิตฺตสฺส อากาเส อุปฺปติตุกามสฺส ปกฺขิโน ปกฺขวิกฺเขโป วิย ปทุมาภิมุขปาโต วิย จ คนฺธานุพนฺธเจตโส ภมรสฺส สนฺตวุตฺติ วิจาโร นาติปริปฺผนฺทภาโว จิตฺตสฺส อากาเส อุปฺปติตสฺส ปกฺขิโน ปกฺขปฺปสารณํ วิย ปริพฺภมนํ วิย จ ปทุมาภิมุขปติตสฺส ภมรสฺส ปทุมสฺส อุปริภาเค ฯ โส ปน เตสํ วิเสโส ปมทุติยชฺฌาเนสุ ปากโฏ โหติ ฯ อิติ อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน สห วตฺตติ รุกฺโข วิย ปุปฺเผน จ ผเลน จาติ อิทํ ฌานํ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ วุจฺจติ ฯ วิภงฺเค ปน อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน อุเปโต โหติ สมุเปโตติอาทินา นเยน ปุคฺคลาธิฏฺานา เทสนา กตา ฯ อตฺโถ ปน ตตฺราปิ เอวเมว ทฏฺพฺโพ ฯ วิเวกชนฺติ เอตฺถ วิวิตฺติ วิเวโก นีวรณวิคโมติ อตฺโถ ฯ วิวิตฺโตติ วา วิเวโก นีวรณวิวิตฺโต ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมราสีติ อตฺโถ ฯ ตสฺมา วิเวกา ตสฺมึ วา วิเวเก ชาตนฺติ วิเวกชํ ฯ ปีติสุขนฺติ เอตฺถ ปีนยตีติ ปีติ ฯ สา สมฺปิยายนลกฺขณา กายจิตฺตปีนนรสา ผรณรสา วา โอทคฺยปจฺจุปฏฺานา ฯ สุขนํ สุขํ ฯ สุฏฺุ วา ขาทติ ขนติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ ฯ ตํ สาตลกฺขณํ ตํสมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ อนุคฺคหปจฺจุปฏฺานํ ฯ สติปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิโยเค @เชิงอรรถ: ๑. ฆณฺฏาวิฆาต...อิติปิ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๙.
อิฏฺารมฺมณปฏิลาภตุฏฺิ ปีติ ปฏิลทฺธรสานุภวนํ สุขํ ฯ ยตฺถ ปีติ ตตฺถ สุขํ ฯ ยตฺถ สุขํ ตตฺถ น นิยมโต ปีติ ฯ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ปีติ เวทนากฺขนฺธสงฺคหิตํ สุขํ ฯ กนฺตารขินฺนสฺส วนนฺตูทกนฺตทสฺสนสฺสวเนสุ วิย ปีติ วนจฺฉายปฺปเวสนอุทกปริโภเคสุ วิย สุขํ ฯ ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย ปากฏภาวโต เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ อยญฺจ ปีติ อิทญฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ อิทํ ฌานํ ปีติสุขนฺติ วุจฺจติ ฯ อถวา ปีติ จ สุขญฺจ ปีติสุขํ ธมฺมวินยาทโย วิย ฯ วิเวกชํ ปีติสุขมสฺส ฌานสฺส อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ เอวํปิ วิเวกชํ ปีติสุขํ ฯ ยเถว หิ ฌานํ เอวํ ปีติสุขํ เจตฺถ วิเวกชเมว โหติ ฯ ตญฺจสฺส อตฺถีติ ตสฺมา เอกปเทเนว วิเวกชปีติสุขนฺติปิ วุตฺตํ ยุชฺชติ ฯ วิภงฺเค ปน อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตนฺติอาทินา นเยเนตํ วุตฺตํ ฯ อตฺโถ ปน ตตฺราปิ เอวเมว ทฏฺพฺโพ ฯ ปมนฺติ คณนานุปุพฺพโต ปมํ ฯ อิทํ ปมํ สมาปชฺชตีติ ปมํ ฯ ปจฺจนีกธมฺเม ฌาเปตีติ ฌานํ ฯ อิมินา โยคิโน ฌายนฺตีติปิ ฌานํ ฯ ปจฺจนีกธมฺเม ทหนฺติ โคจรํ วา จินฺเตนฺตีติ อตฺโถ ฯ สยํ วา ตํ ฌายติ อุปนิชฺฌายตีติ ฌานํ ฯ เตเนว ตํ อุปนิชฺฌายนลกฺขณนฺติ วุจฺจติ ฯ ตเทตํ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ ทุวิธํ โหติ ฯ ตตฺถ อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติ สห อุปจาเรน อฏฺสมาปตฺติโย วุจฺจนฺติ ฯ กสฺมา ฯ กสิณารมฺมณูปนิชฺฌายนโต ฯ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วิปสฺสนามคฺคผลานิ วุจฺจนฺติ ฯ กสฺมา ฯ ลกฺขณูปนิชฺฌายนโต ฯ เอตฺถ หิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๐.
วิปสฺสนา อนิจฺจลกฺขณาทีนิ อุปนิชฺฌายติ ฯ วิปสฺสนาย อุปนิชฺฌายนกิจฺจํ ปน มคฺเคน สิชฺฌตีติ มคฺโค ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วุจฺจติ ฯ ผลํ ปน นิโรธสฺส ตถลกฺขณํ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วุจฺจติ ฯ อิมสฺมึ ปน อตฺเถ อารมฺมณูปนิชฺฌานเมว ฌานนฺติ อธิปฺเปตํ ฯ เอตฺถาห กตมํ ปน ตํ ฌานํ นาม ยํ สวิตกฺกํ สวิจารํ ฯเปฯ ปีติสุขนฺติ เอวํ อปเทสํ อรหตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ ยถา สธโน สปริชโนติอาทีสุ เปตฺวา ธนญฺจ ปริชนญฺจ อญฺโ อปเทสารโห น โหติ เอวํ เปตฺวา วิตกฺกาทิธมฺเม อญฺ อปเทสารหํ นตฺถิ ฯ ยถา ปน สรถา สปตฺติกา เสนาติ วุตฺเตสุ เสนงฺเคสุเอว เสนาสมฺมติ เอวมิธ ปญฺจสุ องฺเคสุเยว ฌานสมฺมติ เวทิตพฺพา ฯ กตเมสุ ปญฺจสุ ฯ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตาติ เอเตสุ ฯ เอตาเนว หิสฺส สวิตกฺกํ สวิจารนฺติอาทินา นเยน องฺคภาเวน วุตฺตานิ ฯ อวุตฺตตฺตา เอกคฺคตา องฺคํ น โหตีติ เจ ฯ ตญฺจ น ฯ กสฺมา ฯ วุตฺตตฺตา เอว ฯ สาปิ หิ วิภงฺเค ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ เอวํ วุตฺตาเยว ตสฺมา ยถา สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ เอวํ สจิตฺเตกคฺคตนฺติ อิธ อวุตฺเตปิ อิมินา วิภงฺควจเนน จิตฺเตกคฺคตาปิ องฺคเมวาติ เวทิตพฺพา ฯ เยน หิ อธิปฺปาเยน ภควตา อุทฺเทโส กโต โสเอว เตน วิภงฺเคปิ ปกาสิโตติ ฯ อุปสมฺปชฺชาติ อุปคนฺตฺวา ปาปุณิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อุปสมฺปาทยิตฺวา วา นิปฺผาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ วิภงฺเค ปน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๑.
อุปสมฺปชฺชาติ ปมสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทาติ วุตฺตํ ฯ ตสฺสาปิ เอวเมวตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ วิหาสินฺติ โพธิมณฺเฑ นิสชฺชาสงฺขาเตน อิริยาปถวิหาเรน อิติวุตฺตปฺปการชฺฌานสมงฺคี หุตฺวา อตฺตภาวสฺส อิริยนํ วุตฺตึ ปาลนํ ยปนํ ยาปนํ จารํ วิหารํ อภินิปฺผาเทสินฺติ อตฺโถ ฯ วุตฺตํ เหตํ วิภงฺเค วิหรตีติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ เตน วุจฺจติ วิหรตีติ ฯ กึ ปน กตฺวา ภควา อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหาสีติ ฯ กมฺมฏฺานํ ภาเวตฺวา ฯ กตรํ ฯ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺานํ ฯ อญฺเน ตทตฺถิเกน กึ กาตพฺพนฺติ ฯ อญฺเนปิ เอตํ วา กมฺมฏฺานํ ปวีกสิณาทีนํ วา อญฺตรํ ภาเวตพฺพํ ฯ เตสํ ภาวนานโย วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ ฯ อิธ ปน วุจฺจมาเน อติภาริยํ วินยนิทานํ โหติ ฯ ตสฺมา ปาลิยา อตฺถปฺปกาสนมตฺตเมว กโรมาติ ฯ ปมชฺฌานกถา นิฏฺิตา ฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ วิตกฺกสฺส จ วิจารสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วูปสมา สมติกฺกมา ฯ ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ทุติยชฺฌาเน สพฺเพปิ ปมชฺฌานธมฺมา น สนฺติ อญฺเว หิ ปมชฺฌาเน ผสฺสาทโย อญฺเ อิธ โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคโม โหตีติ ทีปนตฺถํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ อชฺฌตฺตนฺติ อิธ นิยกชฺฌตฺตํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๒.
อธิปฺเปตํ ฯ วิภงฺเค ปน อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ ๑- เอตฺตกเมว วุตฺตํ ฯ ยสฺมา ปน นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ ตสฺมา อตฺตนิ ชาตํ อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ ฯ สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนํ วุจฺจติ สทฺธา สมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ นีลวณฺณโยคโต นีลํ วตฺถํ วิย ฯ ยสฺมา วา ตํ ฌานํ สมฺปสาทนสมนฺนาคตตฺตา วิตกฺกวิจารกฺโขภวูปสมเนน เจโต สมฺปสาทยติ ตสฺมาปิ สมฺปสาทนนฺติ วุตฺตํ ฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป สมฺปสาทนํ เจตโสติ เอวํ ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ฯ ปุริมสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป เจตโสติ เอตํ เอโกทิภาเวน สทฺธึ โยเชตพฺพํ ฯ ตตฺรายํ อตฺถโยชนา ฯ เอโก อุเทตีติ เอโกทิ วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารูฬฺหตฺตา อคฺโค เสฏฺโ หุตฺวา อุเทตีติ อตฺโถ ฯ เสฏฺโปิ หิ โลเก เอโกติ วุจฺจติ ฯ วิตกฺกวิจารวิรหิโต วา เอโก อสหาโย หุตฺวา อิติปิ วฏฺฏติ ฯ อถวา สมฺปยุตฺตธมฺเม อุทยตีติ อุทิ อุฏฺาเปตีติ อตฺโถ ฯ เสฏฺฏฺเน เอโก จ โส อุทิ จาติ เอโกทิ ฯ สมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ อิติ อิมํ เอโกทึ ภาเวติ วฑฺฒยตีติ อิทํ ทุติยชฺฌานํ เอโกทิภาวํ ฯ โส ปนายํ เอโกทิ ยสฺมา เจตโส น สตฺตสฺส น ชีวสฺส ตสฺมา เอตํ เจตโส เอโกทิภาวนฺติ วุตฺตํ ฯ นนุ จายํ สทฺธา ปมชฺฌาเนปิ อตฺถิ อยญฺจ เอโกทินามโก สมาธิ อถ กสฺมา อิทเมว สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวญฺจาติ วุตฺตํ ฯ วุจฺจเต ฯ อทุํ หิ ปมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารกฺโขเภน @เชิงอรรถ: ๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๔๘.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๓.
วีจิตรงฺคสมากุลมิว ชลํ น สุปฺปสนฺนํ โหติ ตสฺมา สติยาปิ สทฺธาย สมฺปสาทนนฺติ น วุตฺตํ ฯ น สุปฺปสนฺนตฺตาเยว เจตฺถ สมาธิปิ น สุฏฺุ ปากโฏ ตสฺมา เอโกทิภาวนฺติปิ น วุตฺตํ ฯ อิมสฺมึ ปน ฌาเน วิตกฺกวิจารปลิโพธาภาเวน ลทฺโธกาสา พลวตี สทฺธา พลวสทฺธาสหายปฏิลาเภเนว สมาธิปิ ปากโฏ ตสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ วิภงฺเค ปน สมฺปสาทนนฺติ ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท ฯ เจตโส เอโกทิภาวนฺติ ยา จิตฺตสฺส ิติ ฯเปฯ สมาธีติ ๑- เอตฺตกเมว วุตฺตํ ฯ เอวํ วุตฺเตน ปเนเตน สทฺธึ อยํ อตฺถวณฺณนา ยถา น วิรุชฺฌติ อญฺทตฺถุํ สํสนฺทติ เจว สเมติ จ เอวํ เวทิตพฺพา ฯ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ภาวนาย ปหีนตฺตา เอตสฺมึ เอตสฺส วา วิตกฺโก นตฺถีติ อวิตกฺกํ ฯ อิมินาว นเยน อวิจารํ ฯ วิภงฺเคปิ วุตฺตํ อิติ อยญฺจ วิตกฺโก อยญฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา เตน วุจฺจติ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ฯ เอตฺถาห นนุ จ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ อิมินาปิ อยํ อตฺโถ สิทฺโธ อถ กสฺมา ปุน วุตฺตํ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ฯ วุจฺจเต ฯ เอวเมว สิทฺโธวายมตฺโถ น ปเนตํ ตทตฺถทีปกํ ฯ นนุ อโวจุมฺห โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ สมาธิคโม โหตีติ ทีปนตฺถํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ เอวํ วุตฺตนฺติ ฯ อปิจ @เชิงอรรถ: ๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๔๘.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๔.
วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ สมฺปสาทนํ น กิเลสกาลุสฺสิยสฺส วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา จ เอโกทิภาวํ น อุปจารชฺฌานมิว นีวรณปฺปหานา ปมชฺฌานมิว จ องฺคปาตุภาวาติ เอวํ สมฺปสาทนเอโกทิภาวานํ เหตุปริทีปกมิทํ วจนํ ฯ ตถา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ อวิตกฺกํ อวิจารํ น ตติยจตุตฺถชฺฌานานิ วิย จกฺขุวิญฺาณาทีนิ วิย จ อภาวาติ เอวํ อวิตกฺกอวิจารภาวสฺส เหตุปริทีปกญฺจ น วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกํ ฯ วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกเมว ปน อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ อิทํ วจนํ ตสฺมา ปุริมํ วตฺวาปิ วตฺตพฺพเมวาติ ฯ สมาธิชนฺติ ปมชฺฌานสมาธิโต วา สมฺปยุตฺตสมาธิโต วา ชาตนฺติ อตฺโถ ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ปมมฺปิ สมฺปยุตฺตสมาธิโต ชาตํ อถโข อยเมว สมาธีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรเหน อติวิย อจลตฺตา สุปฺปสนฺนตฺตา จ ตสฺมา อิมสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิทเมว สมาธิชนฺติ วุตฺตํ ฯ ปีติสุขนฺติ อิทํ วุตฺตนยเมว ฯ ทุติยนฺติ คณนานุปุพฺพโต ทุติยํ ฯ อิทํ ทุติยํ สมาปชฺชตีติปิ ทุติยํ ฯ ฌานนฺติ เอตฺถ ปน ยถา ปมชฺฌานํ วิตกฺกาทีหิ ปญฺจงฺคิกํ โหติ เอวมิทํ สมฺปสาทาทีหิ จตุรงฺคิกนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ ยถาห ฯ ฌานนฺติ สมฺปสาโท ปีติ สุขํ จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ ๑- ฯ ปริยาโยเยว เจโส ฯ สมฺปสาทนํ ปน เปตฺวา นิปฺปริยาเยน ติวงฺคิกเมเวตํ โหติ ฯ ยถาห ฯ กตมํ ตสฺมึ สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ ปีติ สุขํ จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ ๒- ฯ @เชิงอรรถ: ๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๔๙. ๒. อภิ. วิ. ๓๕/๓๕๕.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๕.
เสสํ วุตฺตนยเมวาติ ฯ ทุติยชฺฌานกถา นิฏฺิตา ฯ ปีติยา จ วิราคาติ เอตฺถ วุตฺตตฺถาเยว ปีติ ฯ วิราโคติ ตสฺสา ชิคุจฺฉนํ วา สมติกฺกโม วา ฯ อุภินฺนมนฺตรา จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ ฯ โส วูปสมํ วา สมฺปิณฺเฑติ วิตกฺกวิจารวูปสมํ วา ฯ ตตฺถ ยทา วูปสมเมว สมฺปิณฺเฑติ ตทา ปีติยา วิราคา จ กิญฺจิ ภิยฺโย วูปสมา จาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ อิมิสฺสา จ โยชนาย วิราโค ชิคุจฺฉนตฺโถ โหติ ตสฺมา ปีติยา ชิคุจฺฉนา จ วูปสมา จาติ อยมตฺโถ ทฏฺพฺโพ ฯ ยทา ปน วิตกฺกวิจารวูปสมํ สมฺปิณฺเฑติ ตทา ปีติยา จ วิราคา กิญฺจิ ภิยฺโย วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ อิมิสฺสา จ โยชนาย วิราโค สมติกฺกมนตฺโถ โหติ ตสฺมา ปีติยา จ สมติกฺกมา วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ อยมตฺโถ ทฏฺพฺโพ ฯ กามญฺเจเต วิตกฺกวิจารา ทุติยชฺฌาเนเยว วูปสนฺตา อิมสฺส ปน ฌานสฺส มคฺคปริทีปนตฺถํ วณฺณภณนตฺถญฺเจตํ วุตฺตํ ฯ วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ หิ วุตฺเต อิทํ ปญฺายติ นูน วิตกฺกวิจารานํ วูปสโม มคฺโค อิมสฺส ฌานสฺสาติ ฯ ยถา จ ตติเย อริยมคฺเค อปฺปหีนานมฺปิ สกฺกายทิฏฺาทีนํ ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สญฺโชนานํ ปหานาติ เอวํ ปหานํ วุจฺจมานํ วณฺณภณนํ โหติ ตทธิคมาย อุสฺสุกฺกานํ อุสฺสาหชนนตฺถํ เอวเมว อิธ อวูปสนฺตานมฺปิ วิตกฺกวิจารานํ วปสโม วุจฺจมาโน วณฺณภณนํ โหติ ฯ เตนายมตฺโถ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๖.
วุตฺโต ปีติยา จ สมติกฺกมา วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ ฯ อุเปกฺขโก จ วิหาสินฺติ เอตฺถ อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา สมํ ปสฺสติ อปกฺขปติตาว หุตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถ ฯ ตาย วิสทาย วิปุลาย ถามคตาย สมนฺนาคตตฺตา ตติยชฺฌานสมงฺคี อุเปกฺขโกติ วุจฺจติ ฯ อุเปกฺขา ปน ทสวิธา โหติ ฉฬงฺคูเปกฺขา พฺรหฺมวิหารูเปกฺขา โพชฺฌงฺคูเปกฺขา วิริยูเปกฺขา สงฺขารูเปกฺขา เวทนูเปกฺขา วิปสฺสนูเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขา ฌานูเปกฺขา ปาริสุทฺธิอุเปกฺขาติ ฯ เอวมยํ ทสวิธาปิ ตตฺถ ตตฺถ อาคตนยโต ภูมิปุคฺคล- จิตฺตารมฺมณกฺขนฺธสงฺคหเอกกฺขณกุสลตฺติกสงฺเขปวเสน จ ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมฏฺกถาย ภยเภรวสุตฺตวณฺณนาย อตฺถสาลินิยา วา ธมฺมสงฺคหฏฺกถาย วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา ฯ อิธ ปน วุจฺจมานา วินยนิทานํ อติภาริยํ กโรตีติ น วุตฺตา ฯ ลกฺขณาทิโต ปน อิธ อธิปฺเปตูเปกฺขา มชฺฌตฺตลกฺขณา อนาโภครสา อพฺยาปารปจฺจุปฏฺานา ปีติวิราคปทฏฺานาติ ฯ เอตฺถาห นนุ จายํ อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขาว โหติ สา จ ปมทุติยชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ ตสฺมา ตตฺราปิ อุเปกฺขโก จ วิหาสินฺติ เอวมยํ วตฺตพฺพา สิยา สา กสฺมา น วุตฺตาติ ฯ อปริพฺยตฺตกิจฺจโต ฯ อปริพฺยตฺตํ หิ ตสฺสา ตตฺถ กิจฺจํ วิตกฺกาทีหิ อภิภูตตฺตา ฯ อิธ ปนายํ วิตกฺกวิจารปีตีหิ อนภิภูตตฺตา อุกฺขิตฺตสิรา วิย หุตฺวา ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา ตสฺมา วุตฺตาติ ฯ นิฏฺิตา อุเปกฺขโก จ วิหาสินฺติ เอตสฺส สพฺพโส อตฺตวณฺณนา ฯ อิทานิ สโต จ สมฺปชาโนติ เอตฺถ สรตีติ สโต ฯ สมฺปชานาตีติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๗.
สมฺปชาโน ฯ ปุคฺคเลน สติ จ สมฺปชญฺญฺจ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ สรณลกฺขณา สติ อปฺปมุสนรสา อารกฺขปจฺจุปฏฺานา ฯ อสมฺโมหลกฺขณํ สมฺปชญฺ ตีรณรสํ ปวิจยปจฺจุปฏฺานํ ฯ วิตฺถารโต ปเนตํ มชฺฌิมฏฺกถายํ สติปฏฺานวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อิทํ สติสมฺปชญฺ ปุริมชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ ฯ มุฏฺสฺสติสฺส หิ อสมฺปชานสฺส อุปจารมตฺตํปิ น สมฺปชฺชติ ปเคว อปฺปนา ฯ โอฬาริกตฺตา ปน เตสํ ฌานานํ ภูมิยํ วิย ปุริสสฺส จิตฺตสฺส คติ สุขา โหติ อพฺยตฺตํ ตตฺถ สติสมฺปชญฺกิจฺจํ ฯ โอฬาริกงฺคปฺปหาเนน ปน สุขุมตฺตา อิมสฺส ฌานสฺส ปุริสสฺส ขุรธารายํ วิย สติสมฺปชญฺกิจฺจปริคฺคหิตาเยว จิตฺตสฺส คติ อิจฺฉิตพฺพาติ อิเธว วุตฺตํ ฯ กิญฺจิ ภิยฺโย ยถาปิ เธนุปโก วจฺโฉ เธนุโต อปนีโต อรกฺขิยมาโน ปุนเรว เธนุํ อุปคจฺฉติ เอวมิทํ ตติยชฺฌานสุขํ ปีติโต อปนีตํ สติสมฺปชญฺารกฺเขน อรกฺขิยมานํ ปุนเรว ปีตึ อุปคจฺเฉยฺย ปีติสมฺปยุตฺตเมว สิยา ฯ สุเข จาปิ สตฺตา สารชฺชนฺติ อิทญฺจ อติมธุรํ สุขํ ตโต ปรํ สุขาภาวา สติสมฺปชญฺานุภาเวน ปเนตฺถ สุเข อสารชฺชนา โหติ โน อญฺถาติ อิมมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ อิทํ อิเธว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ อิทานิ สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทสินฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ตติยชฺฌานสมงฺคิโน สุขปฏิสํเวทนาโภโค นตฺถิ เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ สุขํ ยํ วา ตํ นามกายสมฺปยุตฺตํ สุขํ ตํสมุฏฺาเนนสฺส ยสฺมา อติปณีเตน รูเปน รูปกาโย ผุฏฺโ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๘.
ยสฺส ผุฏฺตฺตา ฌานา วุฏฺิโตปิ สุขํ ปฏิสํเวเทยฺย ตสฺมา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทสินฺติ อาห ฯ อิทานิ ยนฺตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ เอตฺถ ยํฌานเหตุ ยํฌานการณา ตํตติยชฺฌานสมงฺคิปุคฺคลํ พุทฺธาทโย อริยา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปญฺาเปนฺติ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ ปกาเสนฺติ ปสํสนฺตีติ อธิปฺปาโย ฯ กินฺติ ฯ อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ ฯ ตํ ตติยชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหาสินฺติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ กสฺมา ปน ตํ เต เอวํ ปสํสนฺตีติ ฯ ปสํสารหโต ฯ อยํ หิ ยสฺมา อติมธุรสุเข สุขปารมิปฺปตฺเตปิ ตติยชฺฌาเน อุเปกฺขโก น ตตฺถ สุขาภิสงฺเคน อากฑฺฒิยติ ยถา จ ปีติ น อุปฺปชฺชติ เอวํ อุปฏฺิตสฺสติตาย สติมา ยสฺมา จ อริยกนฺตํ อริยชนเสวิตเมว จ อสงฺกิลิฏฺ สุขํ นามกาเยน ปฏิสํเวเทติ ตสฺมา ปสํสารโห ฯ อิติ ปสํสารหโต นํ อริยา เต เอวํ ปสํสารหเหตุภูเต คุเณ ปกาเสนฺตา อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ เอวํ ปสํสนฺตีติ เวทิตพฺพํ ฯ ตติยนฺติ คณนานุปุพฺพโต ตติยํ ฯ อิทํ ตติยํ สมาปชฺชตีติปิ ตติยํ ฯ ฌานนฺติ เอตฺถ ยถา ทุติยํ สมฺปสาทาทีหิ จตุรงฺคิกํ เอวมิทํ อุเปกฺขาทีหิ ปญฺจงฺคิกํ ฯ ยถาห ฯ ฌานนฺติ อุเปกฺขา สติ สมฺปชญฺ สุขํ จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ ฯ ปริยาโยเยว เจโส ฯ อุเปกฺขาสติสมฺปชญฺานิ ปน เปตฺวา นิปฺปริยาเยน ทุวงฺคิกเมเวตํ โหติ ฯ ยถาห ฯ กตมํ ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๙.
เสสํ วุตฺตนยเมวาติ ฯ ตติยชฺฌานกถา นิฏฺิตา ฯ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานาติ กายิกสุขสฺส จ กายิกทุกฺขสฺส จ ปหานา ฯ ปุพฺเพวาติ ตญฺจ โข ปุพฺเพว น จตุตฺถชฺฌานกฺขเณ ฯ โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาติ เจตสิกสุขสฺส เจตสิกทุกฺขสฺส จาติ อิเมสมฺปิ ทฺวินฺนํ ปุพฺเพว อตฺถงฺคมา ปหานา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ ฯ กทา ปน เนสํ ปหานํ โหตีติ ฯ จตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณ ฯ โสมนสฺสํ หิ จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียติ ฯ ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ ปมทุติยตติยานํ อุปจารกฺขเณสุ ฯ เอวเมเตสํ ปหานกฺกเมน อวุตฺตานํ อินฺทฺริยวิภงฺเค ปน อินฺทฺริยานํ อุทฺเทสกฺกเมเนว อิธาปิ วุตฺตานํ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสานํ ปหานํ เวทิตพฺพํ ฯ ยทิ ปเนตานิ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียนฺติ อถ กสฺมา กตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯเปฯ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ กตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตีติ ๑- เอวํ ฌาเนเสฺวว นิโรโธ วุตฺโตติ ฯ อติสยนิโรธตฺตา ฯ อติสยนิโรโธ หิ เนสํ ปมชฺฌานาทีสุ @เชิงอรรถ: ๑. สํ. มหาวาร. ๑๙/๒๘๓.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๐.
นิโรโธ ฯ นิโรโธเยว ปน อุปจารกฺขเณ นาติสยนิโรโธติ ฯ ตถา หิ นานาวชฺชเน ปมชฺฌานูปจาเร นิรุทฺธสฺสาปิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส ฑํสมกสาทิสมฺผสฺเสน วา วิสมาสนูปตาเปน วา สิยา อุปฺปตฺติ น เตฺวว อนฺโตอปฺปนายํ ฯ อุปจาเร วา นิรุทฺธมฺเปตํ น สุฏฺุ นิรุทฺธํ โหติ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา ฯ อนฺโตอปฺปนายํ ปน ปีติผรเณน สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหติ ฯ สุโขกฺกนฺตกายสฺส จ สุฏฺุ นิรุทฺธํ โหติ ทุกฺขินฺทฺริยํ ปฏิปกฺเขน วิหตตฺตา ฯ นานาวชฺชเนเอว จ ทุติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส ยสฺมา เอตํ วิตกฺกวิจารปจฺจเยปิ กายกิลมเถ จิตฺตูปฆาเต จ สติ อุปฺปชฺชติ วิตกฺกวิจาราภาเว จ เนว อุปฺปชฺชติ ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ ตตฺถ วิตกฺกวิจารภาเว อปฺปหีนาเอว ทุติยชฺฌานูปจาเร วิตกฺกวิจาราติ ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺติ อปฺปหีนปจฺจยตฺตา น เตฺวว ทุติยชฺฌาเน ปหีนปจฺจยตฺตา ฯ ตถา ตติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ สุขินฺทฺริยสฺส ปีติสมุฏฺานปฺปณีตรูปผุฏฺกายสฺส สิยา อุปฺปตฺติ น เตฺวว ตติยชฺฌาเน ฯ ตติยชฺฌาเน หิ สุขสฺส ปจฺจยภูตา ปีติ สพฺพโส นิรุทฺธาติ ฯ ตถา จตุตฺถชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส ปีติอาสนฺนตฺตา อปฺปนาปตฺตาย อุเปกฺขาย อภาเวน สมฺมา อนติกฺกนฺตตฺตา จ สิยา อุปฺปตฺติ น เตฺวว จตุตฺถฌาเน ฯ ตสฺมา เอวญฺจ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตีติ ตตฺถ ตตฺถ อปริเสสคฺคหณํ กตนฺติ ฯ เอตฺถาห อเถวํ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺสูปจาเร ปหีนาปิ เอตา เวทนา อิธ กสฺมา สมาหรีติ ฯ สุขคฺคหณตฺถํ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๑.
ยา หิ อยํ อทุกฺขมสุขนฺติ เอตฺถ อทุกฺขมสุขา เวทนา วุตฺตา สา สุขุมา อติทูวิญฺเยฺยา น สกฺกา สุเขน คเหตุํ ตสฺมา ยถา นาม ทุฏฺสฺส ยถา วา ตถา วา อุปสงฺกมิตฺวา คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส โคณสฺส คหณตฺถํ โคโป เอกสฺมึ วเช สพฺพา คาโว สมาหรติ อเถเกกํ นีหรนฺโต ปฏิปาฏิยา อาคตํ อยํ โส คณฺหาถ นนฺติ ตมฺปิ คาหยติ เอวเมว ภควา สุขคฺคหณตฺถํ สพฺพา เอตา สมาหริ ฯ เอวํ หิ สมาหฏา เอตา ทสฺเสตฺวา ยํ เนว สุขํ น ทุกฺขํ น โสมนสฺสํ น โทมนสฺสํ อยํ อทุกฺขมสุขา เวทนาติ สกฺกา โหติ เอสา คหยิตุํ อปิจ อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา ปจฺจยทสฺสนตฺถญฺจาปิ เอตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ฯ สุขปฺปหานาทโย หิ ตสฺสา ปจฺจยา ฯ ยถาห ฯ จตฺตาโร โข อาวุโส ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา อิธาวุโส ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อิเม โข อาวุโส จตฺตาโร ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยาติ ๑- ฯ ยถา วา อญฺตฺถ ปหีนาปิ สกฺกายทิฏฺิอาทโย ตติยมคฺคสฺส วณฺณภณนตฺถํ ตตฺถ ปหีนาติ วุตฺตา เอวํ วณฺณภณนตฺถมฺเปตสฺส ฌานสฺเสตา อิธ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ฯ ปจฺจยฆาเตน วา เอตฺถ ราคโทสานํ อติทูรภาวํ ทสฺเสตุมฺเปตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ฯ เอตาสุ หิ สุขํ โสมนสฺสสฺส ปจฺจโย โสมนสฺสํ ราคสฺส ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส ปจฺจโย โทมนสฺสํ โทสสฺส @เชิงอรรถ: ๑. ม. ม. ๑๒/๕๕๓.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๒.
สุขาทิฆาเตน จ สปจฺจยา ราคโทสา หตาติ อติทูเร โหนฺตีติ ฯ อทุกฺขมสุขนฺติ ทุกฺขาภาเวน อทุกฺขํ สุขาภาเวน อสุขํ ฯ เอเตเนตฺถ ทุกฺขสุขปฏิปกฺขภูตํ ตติยเวทนํ ทีเปติ ฯ น ทุกฺขสุขาภาวมตฺตํ ฯ ตติยเวทนา นาม อทุกฺขาสุขา อุเปกฺขาติปิ วุจฺจติ ฯ สา อิฏฺานิฏฺวิปรีตานุภวนลกฺขณา มชฺฌตฺตรสา อวิภูตปจฺจุปฏฺานา สุขนิโรธปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา ฯ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺติ อุเปกฺขาย ชนิตสฺสติปาริสุทฺธึ ฯ อิมสฺมึ หิ ฌาเน สุปริสุทฺธา สติ ยา จ ตสฺสา สติยา ปาริสุทฺธิ สา อุเปกฺขาย กตา น อญฺเน ตสฺมา เอตํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ วุจฺจติ ฯ วิภงฺเคปิ วุตฺตํ อยํ สติ อิมาย อุเปกฺขาย วิวฏา โหติ ปริสุทฺธา ปริโยทาตา เตน วุจฺจติ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ ๑- ฯ ยาย จ อุเปกฺขาย เอตฺถ สติยา ปาริสุทฺธิ โหติ สา อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ เวทิตพฺพา ฯ น เกวลํ เจตฺถ ตาย สติเยว ปริสุทฺธา อปิจ โข สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา ฯ สติสีเสน ปน เทสนา วุตฺตา ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อยํ อุเปกฺขา เหฏฺาปิ ตีสุ ฌาเนสุ วิชฺชติ ยถา ปน ทิวา สุริยปฺปภาภิภวา โสมภาเวน จ อตฺตโน อุปการกตฺเตน วา สภาคาย รตฺติยา อลาภา ทิวา วิชฺชมานาปิ จนฺทเลขา อปริสุทฺธา โหติ อปริโยทาตา เอวมยมฺปิ ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขาจนฺทเลขา วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺมเตชาภิภวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา อลาภา วิชฺชมานาปิ ปมาทิชฺฌานเภเท อปริสุทฺธา โหติ ฯ ตสฺสา จ @เชิงอรรถ: ๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๕๒.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๓.
อปริสุทฺธาย ทิวา อปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย อปริสุทฺธาว โหนฺติ ฯ ตสฺมา เตสุ เอกมฺปิ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ น วุตฺตํ ฯ อิธ ปน วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺม- เตชาภิภวาภาวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา ปฏิลาภา อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขาจนฺทเลขา อติวิย ปริสุทฺธา ฯ ตสฺสา ปริสุทฺธตฺตา ปริสุทฺธจนฺทเลขาปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย ปริสุทฺธา โหนฺติ ปริโยทาตา ฯ ตสฺมา อิทเมว อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ จตุตฺถนฺติ คณนานุปุพฺพโต จตุตฺถํ ฯ อิทํ จตุตฺถํ สมาปชฺชตีติ จตุตฺถํ ฯ ฌานนฺติ เอตฺถ ยถา ตติยํ อุเปกฺขาทีหิ ปญฺจงฺคิกํ เอวมิทํ อุเปกฺขาทีหิ ติวงฺคิกํ ฯ ยถาห ฯ ฌานนฺติ อุเปกฺขา สติ จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ ฯ ปริยาโยเอว เจโส ฯ เปตฺวา ปน สตึ อุเปกฺขาเวทนเมว คเหตฺวา นิปฺปริยาเยน ทุวงฺคิกเมตํ โหติ ฯ ยถาห ฯ กตมํ ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ อุเปกฺขา จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ ฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติ ฯ จตุตฺถชฺฌานกถา นิฏฺิตา ฯ {๑๒} อิติ อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ เกสญฺจิ จิตฺเตกคฺคตตฺถานิ โหนฺติ เกสญฺจิ วิปสฺสนาปาทกานิ เกสญฺจิ อภิญฺาปาทกานิ เกสญฺจิ นิโรธปาทกานิ เกสญฺจิ ภโวกฺกมนตฺถานิ ฯ ตตฺถ ขีณาสวานํ จิตฺเตกคฺคตตฺถานิ โหนฺติ ฯ เต หิ สมาปชฺชิตฺวา เอกคฺคจิตฺตา สุขํ ทิวสํ วิหริสฺสามาติ อิจฺเจว กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตนฺติ ฯ เสกฺขปุถุชฺชนานํ สมาปตฺติโต วุฏฺาย สมาหิเตน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๔.
จิตฺเตน วิปสฺสิสฺสามาติ นิพฺพตฺเตนฺตานํ วิปสฺสนาปาทกานิ โหนฺติ ฯ เย ปน อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อภิญฺาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺาย เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติ ๑- วุตฺตนยา อภิญฺาโย ปฏฺเนฺตา นิพฺพตฺเตนฺติ เตสํ อภิญฺาปาทกานิ โหนฺติ ฯ เย ปน อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา สตฺตาหํ อจิตฺตกา หุตฺวา ทิฏฺเว ธมฺเม นิโรธํ นิพฺพานํ ปตฺวา สุขํ วิหริสฺสามาติ นิพฺพาตฺเตนฺติ เตสํ นิโรธปาทกานิ โหนฺติ ฯ เย ปน อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌานา หุตฺวา พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิสฺสามาติ นิพฺพตฺเตนฺติ เตสํ ภโวกฺกมนตฺถานิ โหนฺติ ฯ ภควตา ปนิทํ จตุตฺถชฺฌานํ โพธิรุกฺขมูเล นิพฺพตฺติตํ ตํ ตสฺส วิปสฺสนาปาทกญฺเจว อโหสิ อภิญฺาปาทกญฺจ นิโรธปาทกญฺจ สพฺพกิจฺจสาธกญฺจ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณทายกนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ เยสญฺจ คุณานํ ทายกํ อโหสิ เตสํ เอกเทสํ ทสฺเสนฺโต เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติอาทิมาห ฯ ตตฺถ โสติ โส อหํ ฯ เอวนฺติ จตุตฺถชฺฌานกฺกมนิทสฺสนเมตํ ฯ อิมินา กเมน จตุตฺถชฺฌานํ ปฏิลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ สมาหิเตติ อิมินา จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเต ฯ ปริสุทฺเธติอาทีสุ ปน อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวน ปริสุทฺเธ ฯ ปริสุทฺธตฺตาเยว ปริโยทาเต ปภสฺสเรติ วุตฺตํ โหติ ฯ สุขาทีนํ ปจฺจยานํ ฆาเตน วิหตราคาทิองฺคณตฺตา อนงฺคเณ ฯ อนงฺคณตฺตาเยว วิคตูปกฺกิเลเส ฯ @เชิงอรรถ: ๑. องฺ. ติก. ๒๐/๒๑๗.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๕.
องฺคเณน หิ จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสติ ฯ สุภาวิตตฺตา มุทุภูเต วสีภาวปฺปตฺเตติ วุตฺตํ โหติ ฯ วเส วตฺตมานํ หิ จิตฺตํ มุทูติ วุจฺจติ ฯ มุทุตฺตาเอว จ กมฺมนิเย กมฺมกฺขเม กมฺมโยคฺเคติ วุตฺตํ โหติ ฯ มุทุ หิ จิตฺตํ กมฺมนิยํ โหติ สุนิธนฺตมิว สุวณฺณํ ฯ ตทุภยมฺปิ จ สุภาวิตตฺตาเอว ฯ ยถาห ฯ นาหํ ภิกฺขเว อญฺ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ ยํ เอวํ ภาวิตํ พหุลีกตํ มุทุ จ โหติ กมฺมนิยญฺจ ยถยิทํ ภิกฺขเว จิตฺตนฺติ ๑- ฯ เอเตสุ ปริสุทฺธภาวาทีสุ ิตตฺตา ิเต ิตตฺตาเยว อาเนญฺชปฺปตฺเต อจเล นิริญฺชเนติ วุตฺตํ โหติ ฯ มุทุกมฺมญฺภาเวน วา อตฺตโน วเส ิตตฺตา ิเต ฯ สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา อาเนญฺชปฺปตฺเต ฯ สทฺธาปริคฺคหิตํ หิ จิตฺตํ อสทฺธิเยน น อิญฺชติ วิริยปริคฺคหิตํ โกสชฺเชน น อิญฺชติ สติปริคฺคหิตํ ปมาเทน น อิญฺชติ สมาธิปริคฺคหิตํ อุทฺธจฺเจน น อิญฺชติ ปญฺาปริคฺคหิตํ อวิชฺชาย น อิญฺชติ โอภาสคตํ กิเลสนฺธกาเรน น อิญฺชติ อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ ปริคฺคหิตํ อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติ ฯ เอวํ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อภิญฺาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺาสจฺฉิกิริยาย ฯ อปโรปิ นโย ฯ จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเต นีวรณทูรีภาเวน ปริสุทฺเธ วิตกฺกาทิสมติกฺกเมน ปริโยทาเต ฌานปฏิลาภปจฺจยานํ ๒- ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ อภาเวน อนงฺคเณ อิจฺฉาย อวจรานํ อิจฺฉาวเสน โอติณฺณานํ ปวตฺตานํ นานปฺปการานํ กามราคปจฺจยานนฺติ อตฺโถ ฯ อภิชฺฌาทีนํ @เชิงอรรถ: ๑. องฺ. เอก. ๒๐/๑๑. ๒. วิสุทฺธิมคฺค. ๒/๒๐๓. เป็น ฌานปฏิลาภปจฺจนีกานํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๖.
จิตฺตูปกฺกิเลสานํ วิคเมน วิคตูปกฺกิเลเส ฯ อุภยมฺปิ เจตํ อนงฺคณวตฺถุสุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพํ ฯ วสิปฺปตฺติยา มุทุภูเต อิทฺธิปาทภาวูปคมเนน กมฺมนิเย ภาวนาปาริปูริยา ปณีตภาวูปคมเนน ิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต ยถา อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติ เอวํ ิเตติ อตฺโถ ฯ เอวมฺปิ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อภิญฺาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺาสจฺฉิกิริยาย ปาทกํ ปทฏฺานภูตนฺติ ฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺาณายาติ เอวํ อภิญฺาปาทเก ชาเต เอตสฺมึ จิตฺเต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติมฺหิ ยํ าณํ ตทตฺถาย ฯ ตตฺถ ปุพฺเพนิวาโสติ ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุฏฺกฺขนฺธา ฯ นิวุฏฺาติ อชฺฌาวุฏฺา อนุภูตา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา ฯ นิวุฏฺธมฺมา วา ฯ นิวุฏฺาติ โคจรนิวาเสน นิวุฏฺา อตฺตโน วิญฺาเณน วิญฺาตา ปริจฺฉินฺนา ปรวิญฺาณวิญฺาตาปิ วา ฉินฺนวฏฺฏุมกานุสฺสรณาทีสุ ฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ ยาย สติยา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ฯ าณนฺติ ตาย สติยา สมฺปยุตฺตํ าณํ ฯ เอวมิมสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺาณสฺส อตฺถาย ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺาณาย เอตสฺส าณสฺส อธิคมาย ปตฺติยาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อภินินฺนาเมสินฺติ อภินีหรึ ฯ โสติ โส อหํ ฯ อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํ อเนเกหิ วา ปกาเรหิ ปวตฺติตํ สํวณฺณิตนฺติ อตฺโถ ฯ ปุพฺเพนิวาสนฺติ สมนนฺตราตีตํ ภวํ อาทึ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิวุฏฺสนฺตานํ ฯ อนุสฺสรามีติ เอกํปิ ชาตึ เทฺวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโยติ เอวํ ชาติปฏิปาฏึ อนุคนฺตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๗.
อนุคนฺตฺวา สรามิ อนุเอว ๑- วา สรามิ จิตฺเต อภินินฺนามิตมตฺเตเอว สรามีติ ทสฺเสติ ฯ ปูริตปารมีนํ หิ มหาปุริสานํ ปริกมฺมกรณํ นตฺถิ เตน เต จิตฺตํ อภินินฺนามิตฺวาว สรนฺติ ฯ อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตา ปน ปริกมฺมํ กตฺวา สรนฺติ ฯ ตสฺมา เตสํ วเสน ปริกมฺมํ วตฺตพฺพํ สิยา ฯ ตํ ปน วุจฺจมานํ อติภาริยํ วินยนิทานํ กโรติ ฯ ตสฺมา ตํ น วทาม ฯ อตฺถิเกหิ ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ ฯ อิธ ปน ปาลิเมว วณฺณยิสฺสาม ฯ เสยฺยถีทนฺติ อารทฺธปฺปการทสฺสนตฺเถ นิปาโต ฯ เตเนว ยฺวายํ ปุพฺเพนิวาโส อารทฺโธ ตสฺส ปการปฺปเภทํ ทสฺเสนฺโต เอกมฺปิ ชาตินฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ปฏิสนฺธิมูลํ จุติปริโยสานํ เอกภวปริยาปนฺนํ ขนฺธสนฺตานํ ฯ เอส นโย เทฺวปิ ชาติโยติอาทีสุ ฯ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเปติอาทีสุ ปน ปริหายมาโน กปฺโป สํวฏฺฏกปฺโป วฑฺฒมาโน วิวฏฺฏกปฺโปติ เวทิตพฺโพ ฯ ตตฺถ สํวฏฺเฏน สํวฏฺฏฏฺายิกปฺโป คหิโต โหติ ตํมูลกตฺตา ฯ วิวฏฺเฏน จ วิวฏฺฏฏฺายี ฯ เอวํ หิ สติ ยานิ ตานิ จตฺตารีมานิ ภิกฺขเว กปฺปสฺส อสงฺเขยฺยานิ กตมานิ จตฺตาริ สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺายี วิวฏฺโฏ วิวฏฺฏฏฺายีติ ๒- วุตฺตานิ ตานิ สพฺพานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติ ฯ ตตฺถ ตโย สํวฏฺฏา เตโชสํวฏฺโฏ อาโปสํวฏฺโฏ วาโยสํวฏฺโฏติ ฯ ติสฺโส สํวฏฺฏสีมาโย อาภสฺสรา สุภกิณฺหา เวหปฺผลาติ ฯ ยทา กปฺโป เตเชน สํวฏฺฏติ อาภสฺสรโต เหฏฺา อคฺคินา ทยฺหติ ฯ ยทา @เชิงอรรถ: ๑. อนุเทวาติปิ ทิสฺสติ ฯ ๒. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๙๐.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๘.
อุทเกน สํวฏฺฏติ สุภกิณฺหโต เหฏฺา อุทเกน วิลิยติ ฯ ยทา วาเตน สํวฏฺฏติ เวหปฺผลโต เหฏฺา วาเตน วิทฺธํสิยติ ฯ วิตฺถารโต ปน สทาปิ เอกํ พุทฺธกฺเขตฺตํ วินสฺสติ ฯ พุทฺธกฺเขตฺตนฺนาม ติวิธํ โหติ ชาติกฺเขตฺตํ อาณกฺเขตฺตํ วิสยกฺเขตฺตญฺจ ฯ ตตฺถ ชาติกฺเขตฺตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ โหติ ยํ ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิอาทีสุ กมฺปติ ฯ อาณกฺเขตฺตํ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ ยตฺถ รตนปริตฺตํ เมตฺตปริตฺตํ ขนฺธปริตฺตํ ธชคฺคปริตฺตํ อาฏานาฏิยปริตฺตํ โมรปริตฺตนฺติ อิเมสํ ปริตฺตานํ อานุภาโว ปวตฺตติ ฯ วิสยกฺเขตฺตํ อนนฺตมปริมาณํ ยํ ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยาติ วุตฺตํ ยตฺถ ยํ ยํ อากงฺขติ ตํ ตํ อนุสฺสรติ ฯ เอวเมเตสุ ตีสุ พุทฺธกฺเขตฺเตสุ เอกํ อาณกฺเขตฺตํ วินสฺสติ ฯ ตสฺมึ ปน วินสฺสนฺเต ชาติกฺเขตฺตํ วินฏฺเมว โหติ ฯ วินสฺสนฺตญฺจ เอกโตว วินสฺสติ ฯ สณฺหนฺตมฺปิ เอกโต สณฺหติ ฯ ตสฺส วินาโส จ สณฺหนญฺจ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ ฯ อตฺถิเกหิ ตโต คเหตพฺพํ ฯ เย ปน เต สํวฏฺฏวิวฏฺฏา วุตฺตา เอเตสุ ภควา โพธิมณฺเฑ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌนตฺถาย นิสินฺโน อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป สริ ฯ กถํ ฯ อมุตฺราสินฺติอาทินา นเยน ฯ ตตฺถ อมุตฺราสินฺติ อหํ อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเป อหํ อมุมฺหิ ภเว วา โยนิยา วา คติยา วา วิญฺาณฏฺิติยา วา สตฺตาวาเส วา สตฺตนิกาเย วา อโหสึ ฯ เอวนฺนาโมติ เวสฺสนฺตโร วา โชติปาโล วา ฯ เอวํโคตฺโตติ ภคโว วา โคตโม วา ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๙.
เอวํวณฺโณติ โอทาโต วา สาโม วา ฯ เอวมาหาโรติ สาลิมํโสทนาหาโร วา ปวตฺตผลโภชโน วา ฯ เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวทีติ อเนกปฺปกาเรน กายิกเจตสิกานํ สามิสนิรามิสาทิปฺปเภทานํ วา สุขทุกฺขานํ ปฏิสํเวที ฯ เอวมายุปริยนฺโตติ เอวํวสฺสสตปริมาณายุปริยนฺโต จตุราสีติกปฺปสหสฺสปริมาณายุปริยนฺโต วา ฯ โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทินฺติ โส อหํ ตโต ภวโต โยนิโต คติโต วิญฺาณฏฺิติโต สตฺตาวาสโต สตฺตนิกายโต วา จุโต ปุน อมุกสฺมึ นาม ภเว โยนิยา คติยา วิญฺาณฏฺิติยา สตฺตาวาเส สตฺตนิกาเย วา อุทปาทึ ฯ ตตฺราปาสินฺติ อถ ตตฺราปิ ภเว วา โยนิยา วา คติยา วา วิญฺาณฏฺิติยา วา สตฺตาวาเส วา สตฺตนิกาเย วา ปุน อโหสึ ฯ เอวํนาโมติอาทิ วุตฺตนยเมว ฯ อถวา ยสฺมา อมุตฺราสินฺติ อิทํ อนุปุพฺเพน อาโรหนฺตสฺส ยาวทิจฺฉกอนุสฺสรณํ โส ตโต จุโตติ ปฏินิวตฺตนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขณํ ตสฺมา อิธูปปนฺโนติ อิมิสฺสา อิธูปปตฺติยา อนนฺตรํ อมุตฺร อุทปาทินฺติ ตุสิตภวนํ สนฺธายาหาติ เวทิตพฺโพ ฯ ตตฺราปาสึ เอวนฺนาโมติ ตตฺราปิ ตุสิตภวเน เสตุเกตุ นาม เทวปุตฺโต อโหสึ ฯ เอวํโคตฺโตติ ตาหิ เทวตาหิ สทฺธึ เอกโคตฺโต ฯ เอวํวณฺโณติ สุวณฺณวณฺโณ ฯ เอวมาหาโรติ ทิพฺพสุธาหาโร ฯ เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวทีติ เอวํ ทิพฺพสุขํ ปฏิสํเวที ฯ ทุกฺขํ ปน สงฺขารทุกฺขมตฺตเมว ฯ เอวมายุปริยนฺโตติ เอวํ สตฺตปญฺาสวสฺสโกฏิสฏฺิวสฺสสตสหสฺสายุปริยนฺโต ฯ โส ตโต จุโตติ โส อหํ ตโต ตุสิตภวนโต จุโต ฯ อิธูปปนฺโนติ อิธ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๐.
มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺโต ฯ อิตีติ เอวํ ฯ สาการํ สอุทฺเทสนฺติ นามโคตฺตวเสน สอุทฺเทสํ วณฺณาทิวเสน สาการํ ฯ นามโคตฺเตน หิ สตฺโต นโร ติสฺโส ๑- โคตโมติ อุทฺทิสิยติ ฯ วณฺณาทีหิ โอทาโต สาโมติ นานตฺตโต ปญฺายติ ฯ ตสฺมา นามโคตฺตํ อุทฺเทโส อิตเร อาการา ฯ กึ ปน พุทฺธาเยว ปุพฺเพนิวาสํ สรนฺตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ น พุทฺธาเยว ปจฺเจกพุทฺธสาวกติตฺถิยาปิ โน จ โข วิเสเสน ฯ ติตฺถิยา หิ จตฺตาฬีสํเยว กปฺเป สรนฺติ น ตโต ปรํ ฯ กสฺมา ฯ ทุพฺพลปฺปญฺตฺตา ฯ เตสํ หิ นามรูปปริจฺเฉทวิรหิตา ทุพฺพลา ปญฺา โหติ ฯ สาวเกสุ ปน อสีติมหาสาวกา กปฺปสตสหสฺสํ สรนฺติ ฯ เทฺว อคฺคสาวกา เอกมสงฺเขยฺยํ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ฯ ปจฺเจกพุทฺธา เทฺว อสงฺเขยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ฯ เอตฺตโก หิ เตสํ อภินีหาโร ฯ พุทฺธานํ ปน ปริจฺเฉโท นตฺถิ ยาว อิจฺฉนฺติ ตาว สรนฺติ ฯ ติตฺถิยา จ ขนฺธปฏิปาฏิเมว สรนฺติ ปฏิปาฏึ มุญฺจิตฺวา จุติปฏิสนฺธิวเสน สริตุํ น สกฺโกนฺติ ฯ เตสํ หิ อนฺธานํ วิย อิจฺฉิตปฺปเทโสกฺกมนํ นตฺถิ ฯ สาวกา อุภยถาปิ สรนฺติ ฯ ตถา ปจฺเจกพุทฺธา ฯ พุทฺธา ปน ขนฺธปฏิปาฏิยาปิ จุติปฏิสนฺธิวเสนปิ สีโหกฺกนฺตวเสนปิ อเนกาสุ กปฺปโกฏีสุ เหฏฺา วา อุปริ วา ยํ ยํ านํ อากงฺขนฺติ ตํ ตํ สพฺพํ สรนฺติเยว ฯ อยํ โข เม พฺราหฺมณาติอาทีสุ ฯ เมติ มยา ฯ วิชฺชาติ วิทิตกรณตฺเถน วิชฺชา ฯ กึ วิทิตํ กโรติ ฯ ปุพฺเพนิวาสํ ฯ @เชิงอรรถ: ๑. อิโต ปรํ กตฺถจิ ทตฺโตติปิ ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๑.
อวิชฺชาติ ตสฺเสว ปุพฺเพนิวาสสฺส อวิทิตกรณตฺเถน ตปฺปฏิจฺฉาทกโมโห วุจฺจติ ฯ ตโมติ เสฺวว โมโห ปฏิจฺฉาทกตฺเถน ตโมติ วุจฺจติ ฯ อาโลโกติ สาเยว วิชฺชา โอภาสกรณตฺเถน อาโลโกติ วุจฺจติ ฯ เอตฺถ จ วิชฺชา อธิคตาติ อยํ อตฺโถ ฯ เสสํ ปสํสาวจนํ ฯ โยชนา ปเนตฺถ อยํ โข เม วิชฺชา อธิคตา ตสฺส เม อธิคตวิชฺชสฺส อวิชฺชา วิหตา วินฏฺาติ อตฺโถ ฯ กสฺมา ฯ ยสฺมา วิชฺชา อุปฺปนฺนา ฯ เอส นโย อิตรสฺมึปิ ปททฺวเย ฯ ยถาตนฺติ เอตฺถ ยถาติ โอปมฺเม ฯ ตนฺติ นิปาโต ฯ สติยา อวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺตสฺส วิริยาตาเปน อาตาปิโน กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย ปหิตตฺตสฺส เปสิตจิตฺตสฺสาติ อตฺโถ ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ฯ ยถา อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อวิชฺชา วิหญฺเยฺย วิชฺชา อุปฺปชฺเชยฺย ตโม วิหญฺเยฺย อาโลโก อุปฺปชฺเชยฺย เอวเมว มม อวิชฺชา วิหตา วิชฺชา อุปฺปนฺนา ตโม วิหโต อาโลโก อุปฺปนฺโน เอตสฺส เม ปธานานุโยคสฺส อนุรูปเมว ผลํ ลทฺธนฺติ ฯ อยํ โข เม พฺราหฺมณ ปมา อภินิพฺพิทา ๑- อโหสิ กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว อณฺฑโกสมฺหาติ อยํ โข มม พฺราหฺมณ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺาณมุขตุณฺฑเกน ปุพฺเพนิวุฏฺกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ปมา อภินิพฺพิทา ปมา นิกฺขนฺติ ปมา อริยา ชาติ อโหสิ กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว มุขตุณฺฑเกน วา ปาทนขสิขาย วา อณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ตมฺหา อณฺฑโกสมฺหา อภินิพฺพิทา นิกฺขนฺติ กุกฺกุฏนิกาเย ปจฺฉาชาตีติ ๒- ฯ ปุพฺเพนิวาสกถา นิฏฺิตา ฯ @เชิงอรรถ: ๑. ปาลิยมฺปน อภินิพฺพิธาติ ทิสฺสติ ฯ กตฺถจิ อภินิพฺภิทาติปิ ทิสฺสติ ฯ @๒. ปจฺจาชาตีติ ภเวยฺย ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๒.
{๑๓} โส เอวํ ฯเปฯ จุตูปปาตญฺาณายาติ จุติยา จ อุปปาเต จ าณาย ฯ เยน าเณน สตฺตานํ จุติ จ อุปปาโต จ ายติ ตทตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ จิตฺตํ อภินินฺนาเมสินฺติ ปริกมฺมจิตฺตํ นีหรึ ฯ โส ทิพฺเพน ฯเปฯ ปสฺสามีติ เอตฺถ ปน ปูริตปารมีนํ มหาสตฺตานํ ปริกมฺมกรณํ นตฺถิ เต หิ จิตฺเต อภินินฺนามิตมตฺเต เอว ทิพฺเพน จกฺขุนา ฯเปฯ สตฺเต ปสฺสนฺติ ฯ อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตา ปริกมฺมํ กตฺวา ฯ ตสฺมา เตสํ วเสน ปริกมฺมํ วตฺตพฺพํ สิยา ฯ ตํ ปน วุจฺจมานํ อติภาริยํ วินยนิทานํ กโรติ ตสฺมา ตํ น วทาม ฯ อตฺถิเกหิ ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ ฯ อิธ ปน ปาลิเมว วณฺณยิสฺสาม ฯ โสติ โส อหํ ฯ ทิพฺเพนาติอาทีสุ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ ฯ เทวตานํ หิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตํ ปิตฺตเสมฺหรุธิราทีหิ อปลิพุทฺธํ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย ทูเรปิ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนสมตฺถํ ทิพฺพํ ปสาทจกฺขุ โหติ ฯ อิทญฺจาปิ วิริยภาวนาพลนิพฺพตฺตํ าณจกฺขุ ตํสทิสเมวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ ฯ ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ ทิพฺพํ ฯ อาโลกปริคฺคเหน มหาชุติกตฺตาปิ ทิพฺพํ ฯ ติโรกุฑฺฑาทิคตรูปทสฺสเนน มหาคติกตฺตาปิ ทิพฺพํ ฯ ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพํ ฯ ทสฺสนฏฺเน จกฺขุ จกฺขุกิจฺจกรเณน จกฺขุมิวาติปิ จกฺขุ ฯ จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺธํ ฯ โย หิ จุติมตฺตเมว ปสฺสติ น อุปปาตํ โส อุจฺเฉททิฏฺึ คณฺหาติ ฯ โย อุปปาตมตฺตเมว ปสฺสติ น จุตึ โส นวสตฺตปาตุภาวทิฏฺึ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๓.
คณฺหาติ ฯ โย ปน ตทุภยํ ปสฺสติ โส ยสฺมา ทุวิธมฺปิ ตํ ทิฏฺิคตํ อติวตฺตติ ตสฺมาสฺส ตํ ทสฺสนํ ทิฏฺิวิสุทฺธิเหตุ โหติ ฯ ตทุภยญฺจ ภควา อทฺทส ฯ เตเนตํ วุตฺตํ จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺธนฺติ ฯ เอกาทสอุปกฺกิเลสวิรหโต วา วิสุทฺธํ ฯ ภควโต หิ เอกาทสอุปกฺกิเลสวิรหิตํ ทิพฺพจกฺขุ ฯ ยถาห ฯ โส โข อหํ อนุรุทฺธา วิจิกิจฺฉา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโสติ อิติ วิทิตฺวา วิจิกิจฺฉํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ อมนสิกาโร จิตฺตสฺส ถีนมิทฺธํ จิตฺตสฺส ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส อุพฺพิลฺลํ จิตฺตสฺส ทุฏฺุลฺลํ จิตฺตสฺส อจฺจารทฺธวิริยํ จิตฺตสฺส อติลีนวิริยํ จิตฺตสฺส อภิชปฺปา จิตฺตสฺส นานตฺตสญฺา จิตฺตสฺส อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโสติ อิติ วิทิตฺวา อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ โส โข อหํ อนุรุทฺธา อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต โอภาสํ หิ โข สญฺชานามิ น จ รูปานิ ปสฺสามิ รูปานิ หิ โข ปสฺสามิ น จ โอภาสํ สญฺชานามีติ ๑- เอวมาทึ ฯ ตเทวํ เอกาทสอุปกฺกิเลสวิรหโต วิสุทฺธํ ฯ มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา รูปทสฺสเนน อติกฺกนฺตมานุสกํ ฯ มานุสกํ วา มํสจกฺขุํ อติกฺกนฺตตฺตา อติกฺกนฺตมานุสกนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ เตน ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ฯ สตฺเต ปสฺสามีติ มนุสฺโส มํสจกฺขุนา วิย สตฺเต ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ ฯ จวมาเน อุปปชฺชมาเนติ เอตฺถ จุติกฺขเณ อุปปตฺติกฺขเณ วา ทิพฺพจกฺขุนา ทฏฺุํ น สกฺกา เย ปน อาสนฺนจุติกา อิทานิ จวิสฺสนฺตีติ เต จวมานา เย จ คหิตปฏิสนฺธิกา สมฺปตินิพฺพตฺตา @เชิงอรรถ: ๑. ม. อุปริ. ๑๔/๓๐๖.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๔.
วา เต อุปปชฺชมานาติ อธิปฺเปตา ฯ เต เอวรูเป จวมาเน อุปปชฺชมาเน จ ปสฺสามีติ ทสฺเสติ ฯ หีเนติ โมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา หีนานํ ชาติกุลโภคาทีนํ วเสน หีฬิเต โอาเต อวญฺาเต ฯ ปณีเตติ อโมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา ตพฺพิปรีเต ฯ สุวณฺเณติ อโทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อิฏฺกนฺตมนาปวณฺณยุตฺเต ฯ ทุพฺพณฺเณติ โทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อนิฏฺอกนฺตอมนาปวณฺณยุตฺเต ฯ อภิรูปวิรูเปติปิ อตฺโถ ฯ สุคเตติ สุคติคเต ฯ อโลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา อฑฺเฒ มหทฺธเน ฯ ทุคฺคเตติ ทุคฺคติคเต ฯ โลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา ทลิทฺเท อปฺปนฺนปาเน ฯ ยถากมฺมูปเคติ ยํ ยํ กมฺมํ อุปจิตํ เตน เตน อุปคเต ฯ ตตฺถ ปุริเมหิ จวมาเนติอาทีหิ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจํ วุตฺตํ ฯ อิมินา ปน ปเทน ยถากมฺมูปคญฺาณกิจฺจํ ฯ ตสฺส จ าณสฺส อยมุปฺปตฺติกฺกโม ฯ เหฏฺา นิรยาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา เนรยิกสตฺเต ปสฺสติ มหนฺตํ ทุกฺขมนุภวมาเน ฯ ตํ ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมว ฯ โส เอวํ มนสิกโรติ กินฺนุโข กมฺมํ กตฺวา อิเม สตฺตา เอวํ ทุกฺขมนุภวนฺตีติ ฯ อถสฺส อิทนฺนาม กตฺวาติ ตํกมฺมารมฺมณํ าณํ อุปฺปชฺชติ ฯ ตถา อุปริ เทวโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา นนฺทนวนมิสฺสกวนปารุสกวนาทีสุ สตฺเต ปสฺสติ มหาสมฺปตฺตึ อนุภวมาเน ฯ ตมฺปิ ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมว ฯ โส เอวํ มนสิกโรติ กินฺนุโข กมฺมํ กตฺวา อิเม สตฺตา เอวํ สมฺปตฺติมนุภวนฺตีติ ฯ อถสฺส อิทนฺนาม กตฺวาติ ตํ กมฺมารมฺมณํ าณํ อุปฺปชฺชติ ฯ อิทํ ยถากมฺมูปคญฺาณํ นาม ฯ อิมสฺสปิ วิสุํ ปริกมฺมนฺนาม นตฺถิ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๕.
ยถาปิมสฺส เอวํ อนาคตํสญฺาณสฺสาปิ ฯ ทิพฺพจกฺขุปาทกาเนว หิ อิมานิ ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺติ ฯ กายทุจฺจริเตนาติอาทีสุ ทุฏฺุ จริตํ ทุฏฺ วา จริตํ กิเลสปูติกตฺตาติ ทุจฺจริตํ ฯ กาเยน ทุจฺจริตํ กายโต วา อุปฺปนฺนํ ทุจฺจริตนฺติ กายทุจฺจริตํ ฯ เอวํ วจีมโนทุจฺจริตานิปิ ทฏฺพฺพานิ ฯ สมนฺนาคตาติ สมงฺคิภูตา ฯ อริยานํ อุปวาทกาติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ อริยานํ อนฺตมโส คิหิโสตาปนฺนานมฺปิ อนตฺถกามา หุตฺวา อนฺติมวตฺถุนา วา คุณปริทฺธํสเนน วา อุปวาทกา อกฺโกสกา ครหกาติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ นตฺถิ อิเมสํ สมณธมฺโม อสฺสมณา เอเตติ วทนฺโต อนฺติมวตฺถุนา อุปวทติ นตฺถิ อิเมสํ ฌานํ วา วิโมกฺขํ วา มคฺโค วา ผลํ วาติ วทนฺโต คุณปริทฺธํสเนน อุปวทตีติ เวทิตพฺโพ ฯ โส จ ชานํ วา อุปวเทยฺย อชานํ วา อุภยถาปิ อริยูปวาโทว โหติ ฯ ภาริยํ กมฺมํ สคฺคาวรณํ มคฺคาวรณญฺจ ฯ ตสฺส จ อาวิภาวตฺถํ อิทํ วตฺถุมุทาหรนฺติ ฯ อญฺตรสฺมึ กิร คาเม เอโก เถโร จ ทหรภิกฺขุ จ ปิณฺฑาย จรนฺติ ฯ เต ปมฆเรเยว อุฬุงฺกมตฺตํ อุณฺหยาคุํ ลภึสุ ฯ เถรสฺส จ กุจฺฉิวาโต อตฺถิ ฯ โส จินฺเตสิ อยํ ยาคุ มยฺหํ สปฺปายา ยาว น สีตลา โหติ ตาว นํ ปิวามีติ ฯ โส มนุสฺเสหิ อุมฺมารตฺถาย อาหเฏ ทารุขณฺเฑ นิสีทิตฺวา ตํ ปิวิ ฯ อิตโร ตํ ชิคุจฺฉิ อติจฺฉาโต วตายํ มหลฺลโก อมฺหากํ ลชฺชิตพฺพตํ อกาสีติ ฯ เถโร คาเม จริตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ทหรภิกฺขุํ อาห อตฺถิ เต อาวุโส อิมสฺมึ สาสเน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๖.
ปติฏฺาติ ฯ อาม ภนฺเต โสตาปนฺโน อหนฺติ ฯ เตนหาวุโส อุปริมคฺคตฺถาย วายามํ มา อกาสิ ขีณาสโว ตยา อุปวทิโตติ ฯ โส ตํ ขมาเปสิ ฯ เตนสฺส ตํ ปากติกํ อโหสิ ฯ ตสฺมา โย อญฺโปิ อริยํ อุปวทติ เตน คนฺตฺวา สเจ อตฺตนา วุฑฺฒตโร โหติ อหํ อายสฺมนฺตํ อิทญฺจีทญฺจ อวจํ ตํ เม ขมาหีติ ขมาเปตพฺโพ ฯ สเจ นวกตโร โหติ วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา อหํ ภนฺเต ตุมฺเห อิทญฺจีทญฺจ อวจํ ตํ เม ขมถาติ ขมาเปตพฺโพ ฯ สเจ โส นกฺขมติ ทิสาปกฺกนฺโต วา โหติ เย ตสฺมึ วิหาเร ภิกฺขู วสนฺติ เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา สเจ อตฺตนา วุฑฺฒตโร โหติ ิตเกเนว สเจ นวกตโร อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ขมาเปตพฺพํ ฯ อหํ ภนฺเต อสุกนฺนาม อายสฺมนฺตํ อิทญฺจีทญฺจ อวจํ ขมตุ เม โส อายสฺมาติ เอวํ วทนฺเตน ขมาเปตพฺพํ ฯ สเจ โส ปรินิพฺพุโต โหติ ปรินิพฺพุตมญฺจฏฺานํ คนฺตฺวา ยาว สีวถิกํ คนฺตฺวาปิ ขมาเปตพฺพํ ฯ เอวํ กเต สคฺคาวรณญฺจ มคฺคาวรณญฺจ น โหติ ปากติกเมว โหติ ฯ มิจฺฉาทิฏฺิกาติ วิปรีตทสฺสนา ฯ มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานาติ มิจฺฉาทิฏฺิวเสน สมาทินฺนนานาวิธกมฺมา เย จ มิจฺฉาทิฏฺิมูลเกสุ กายกมฺมาทีสุ อญฺเปิ สมาทเปนฺติ ฯ ตตฺถ จ วจีทุจฺจริตคฺคหเณเนว อริยูปวาเท มโนทุจฺจริตคฺคหเณเนว จ มิจฺฉาทิฏฺิยา สงฺคหิตายปิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุนวจนํ มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ มหาสาวชฺโช หิ อริยูปวาโท--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๗.
อนนฺตริยสทิโส ฯ ยถาห ฯ เสยฺยถาปิ สารีปุตฺต ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺาสมฺปนฺโน ทิฏฺเว ธมฺเม อญฺ อาราเธยฺย เอวํ สมฺปทมิทํ สารีปุตฺต วทามิ ตํ วาจํ อปฺปหาย ตํ จิตฺตํ อปฺปหาย ตํ ทิฏฺึ อปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ยถาภฏํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเยติ ฯ มิจฺฉาทิฏฺิโต จ มหาสาวชฺชตรนฺนาม อญฺ นตฺถิ ฯ ยถาห ฯ นาหํ ภิกฺขเว อญฺ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ มหาสาวชฺชตรํ ยถยิทํ มิจฺฉาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิปรมานิ ภิกฺขเว วชฺชานีติ ๑- ฯ กายสฺส เภทาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคา ฯ ปรมฺมรณาติ ตทนนฺตรํ อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหณา ฯ อถวา กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺสูปจฺเฉทา ฯ ปรมฺมรณาติ จุติจิตฺตโต อุทฺธํ ฯ อปายนฺติเอวมาทิ สพฺพํ นิรยเววจนํ ฯ นิรโย หิ สคฺคโมกฺขเหตุภูตา ปุญฺสมฺมตา อยา อเปตตฺตา สุขานํ วา อายสฺส อภาวา อปาโย ฯ ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ ฯ โทสพหุลตาย วา ทุฏฺเน กมฺมุนา นิพฺพตฺตา คตีติ ทุคฺคติ ฯ วิวสา นิปตนฺติ ตตฺถ ทุกฺกฏการิโนติ วินิปาโต ฯ วินสฺสนฺตา วา เอตฺถ นิปตนฺติ สมฺภชฺชมานงฺคปจฺจงฺคาติ ๒- วินิปาโต ฯ นตฺถิ เอตฺถ อสฺสาทสญฺิโต อาโยติ นิรโย ฯ อถวา อปายคฺคหเณน ติรจฺฉานโยนึ ทีเปติ ฯ ติรจฺฉานโยนิ หิ อปาโย สุคติโต อเปตตฺตา น ทุคฺคติ มเหสกฺขานํ นาคราชาทีนํ สมฺภวโต ฯ ทุคฺคติคฺคหเณน ปิตฺติวิสยํ ทีเปติ ฯ โส หิ อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สุคติโต @เชิงอรรถ: ๑. องฺ. ติก. ๒๐/๔๔. ๒. สมฺภิชฺชมานงฺค...อิติปิ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๘.
อเปตตฺตา ทุกฺขสฺส จ คติภูตตฺตา น ตุ วินิปาโต อสุรสทิสํ อวินิปาติตตฺตา ฯ เปตมหทฺธิกานํ หิ วิมานานิปิ นิพฺพตฺตนฺติ ฯ วินิปาตคฺคหเณน อสุรกายํ ทีเปติ ฯ โส หิ ยถาวุตฺเตนตฺเถน อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สพฺพสมุสฺสเยหิ จ วินิปาติตตฺตา วินิปาโตติ วุจฺจติ ฯ นิรยคฺคหเณน อวีจิอาทิมเนกปฺปการํ นิรยเมว ทีเปติ ฯ อุปปนฺนาติ อุปคตา ตตฺถ อภินิพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโย ฯ วุตฺตวิปริยาเยน สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพ ฯ อยํ ปน วิเสโส ฯ เอตฺถ สุคติคฺคหเณน มนุสฺสคตึปิ ๑- สงฺคยฺหติ ฯ สคฺคคฺคหเณน เทวคติเยว ฯ ตตฺถ สุนฺทรา คตีติ สุคติ ฯ รูปาทีหิ วิสเยหิ สุฏฺุ อคฺโคติ สคฺโค ฯ โส สพฺโพปิ ลุชฺชนปฺปลุชฺชนฏฺเน โลโกติ อยํ วจนตฺโถ ฯ วิชฺชาติ ทิพฺพจกฺขุญฺาณวิชฺชา ฯ อวิชฺชาติ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา ฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติ ฯ ทิพฺพจกฺขุกถา นิฏฺิตา ฯ อยเมว เหตฺถ วิเสโส ฯ ยถา ปุพฺเพนิวาสกถายํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺาณมุขตุณฺฑเกน ปุพฺเพนิวุฏฺกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวาติ วุตฺตํ เอวมิธ จุตูปปาตญฺาณมุขตุณฺฑเกน จุตูปปาตปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวาติ วตฺตพฺพํ ฯ {๑๔} โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ อิธ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพํ ฯ อาสวานํ ขยญฺาณายาติ อรหตฺตมคฺคญฺาณตฺถาย ฯ อรหตฺตมคฺโค หิ อาสววินาสนโต อาสวานํ ขโยติ @เชิงอรรถ: ๑. มนุสฺสคติปิ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๙.
วุจฺจติ ฯ ตตฺร เจตํ าณํ ตตฺถ ปริยาปนฺนตฺตาติ ฯ จิตฺตํ อภินินฺนาเมสินฺติ วิปสฺสนาจิตฺตํ อภินีหรึ ฯ โส อิทํ ทุกฺขนฺติเอวมาทีสุ เอตฺตกํ ทุกฺขํ น อิโต ภิยฺโย ทุกฺขนฺติ สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจํ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ อพฺภญฺาสึ ชานึ ปฏิวิชฺฌึ ตสฺส จ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติกํ ตณฺหํ อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ตทุภยมฺปิยํ านํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ ตํ เตสํ อปฺปวตฺตึ นิพฺพานํ อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ อพฺภญฺาสึ ชานึ ปฏิวิชฺฌินฺติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ เอวํ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิเลสวเสน ปริยายโต ทสฺเสนฺโต อิเม อาสวาติอาทิมาห ฯ ตสฺส เม เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโตติ ตสฺส มยฺหํ เอวํ ชานนฺตสฺส เอวํ ปสฺสนฺตสฺส ฯ สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถสิ ฯ กามาสวาติ กามาสวโต ฯ วิมุจฺจิตฺถาติ อิมินา ผลกฺขณํ ทสฺเสติ ฯ มคฺคกฺขเณ หิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ ผลกฺขเณ วิมุตฺตํ โหติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ๑- าณนฺติ อิมินา ปจฺจเวกฺขณญฺาณํ ทสฺเสติ ฯ ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส ภูมึ ฯ เตน หิ าเณน ภควา ปจฺจเวกฺขนฺโต ขีณา ชาตีติอาทีนิ อพฺภญฺาสิ ฯ กตมา ปน ภควโต ชาติ ขีณา กถญฺจ นํ อพฺภญฺาสีติ ฯ วุจฺจเต ฯ น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา ปุพฺเพว ขีณตฺตา น อนาคตา อนาคเต วายามาภาวโต น ปจฺจุปฺปนฺนา วิชฺชมานตฺตา ฯ @เชิงอรรถ: ๑. โปราณโปตฺถเกสุ วิมุตฺตมฺหีติ ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๐.
ยา ปน มคฺคสฺส อภาวิตตฺตา อุปฺปชฺเชยฺย เอกจตุปฺปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุปฺปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา ฯ ตํ โส มคฺคภาวนาย ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขิตฺวา กิเลสาภาเว วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ อายตึ อปฏิสนฺธิกํ โหตีติ ชานนฺโต อพฺภญฺาสิ ฯ วุสิตนฺติ วุฏฺ ปริวุฏฺ กตํ จริตํ นิฏฺิตนฺติ อตฺโถ ฯ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ ฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิ สทฺธึ สตฺต เสกฺขา พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นาม ฯ ขีณาสโว วุฏฺวาโส ฯ ตสฺมา ภควา อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺติ อพฺภญฺาสิ ฯ กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺาปิตนฺติ อตฺโถ ฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ ฯ ขีณาสโว กตกรณีโย ฯ ตสฺมา ภควา อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต กตํ กรณียนฺติ อพฺภญฺาสิ ฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อิทานิ ปุน อิตฺถภาวาย เอวํ โสฬสกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยาย วา มคฺคภาวนากิจฺจํ เม นตฺถีติ อพฺภญฺาสิ ฯ อิทานิ เอวํ ปจฺจเวกฺขณญฺาณปริคฺคหิตํ ตํ อาสวานํ ขยญฺาณาธิคมํ พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสนฺโต อยํ โข เม พฺราหฺมณาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺคญฺาณวิชฺชา ฯ อวิชฺชาติ จตุสฺสจฺจปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา ฯ เสสํ วุตฺตนยเมว ๑- ฯ @เชิงอรรถ: ๑. ทิพฺพจกฺขุกถํ อุปาทาย อิโต ปรํ อาสวกฺขยกถา นิฏฺิตาติ วจเนน ภวิตพฺพํ. @ตญฺจโข น กตฺถจิ ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๑.
อยํ ปน วิเสโส ฯ อยํ โข เม พฺราหฺมณ ตติยา อภินิพฺพิทา อโหสีติ เอตฺถ อยํ โข มม พฺราหฺมณ อาสวานํ ขยญฺาณมุขตุณฺฑเกน จตุสฺสจฺจปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ตติยา อภินิพฺพิทา ตติยา นิกฺขนฺติ ตติยา อริยา ชาติ อโหสิ กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว มุขตุณฺฑเกน วา ปาทนขสิขาย วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ตมฺหา อณฺฑโกสมฺหา อภินิพฺพิทา นิกฺขนฺติ กุกฺกุฏนิกาเย ปจฺฉาชาตีติ ฯ ๑- เอตฺตาวตา กึ ทสฺเสสีติ ฯ โส หิ พฺราหฺมณ กุกฺกุฏจฺฉาปโก อณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ตโต นิกฺขมนฺโต สกิเทว ชายติ อหํ ปน ปุพฺเพนิวุฏฺกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา ปมนฺตาว ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺาณวิชฺชาย ชาโต ตโต สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ทุติยํ ทิพฺพจกฺขุญฺาณวิชฺชาย ชาโต ปุน จตุสฺสจฺจปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ตติยํ อาสวานํ ขยญฺาณวิชฺชาย ชาโต เอวํ ตีหิ วิชฺชาหิ ติกฺขตฺตุํ ชาโตมฺหิ สา จ เม ชาติ อรยา สุนฺทรา ปริสุทฺธาติ อิทํ ทสฺเสสิ ฯ เอวํ ทสฺเสนฺโต จ ปุพฺเพนิวาสญฺาเณน อตีตํสญฺาณํ ทิพฺพจกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนานาคตํสญฺาณํ อาสวกฺขเยน สกลโลกิยโลกุตฺตรคุณนฺติ เอวํ ตีหิ วิชฺชาหิ สพฺเพปิ สพฺพญฺุคุเณ ปกาเสตฺวา อตฺตโน อริยาย ชาติยา เชฏฺเสฏฺภาวํ พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสสิ ฯ {๑๕} เอวํ วุตฺเต เวรญฺโช พฺราหฺมโณติ เอวํ ภควตา โลกานุกมฺปเกน พฺราหฺมณํ อนุกมฺปมาเนน วินิคูหิตพฺเพปิ อตฺตโน อริยาย ชาติยา เชฏฺเสฏฺภาเว วิชฺชาตฺตยปฺปกาสิตาย ธมฺมเทสนาย วุตฺเต @เชิงอรรถ: ๑. ปจฺจาชาตีติ ภเวยฺย ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๒.
ปีติวิปฺผารปริปุณฺณคตฺตจิตฺโต เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ตํ ภควโต อริยาย ชาติยา เชฏฺเสฏฺภาวํ วิทิตฺวา อีทิสํ นามาหํ สพฺพโลกเสฏฺ สพฺพคุณสมนฺนาคตํ สพฺพญฺุํ อญฺเสํ อภิวาทนาทิกมฺมํ น กโรตีติ อวจํ ธิรตฺถุ วต เร อญฺาณนฺติ อตฺตานํ ครหิตฺวา อยํ ทานิ โลเก อริยาย ชาติยา ปุเรชาตฏฺเน เชฏฺโ สพฺพคุเณหิ อปฏิสมฏฺเน เสฏฺโติ นิฏฺ คนฺตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ เชฏฺโ ภวํ โคตโม เสฏฺโ ภวํ โคตโมติ ฯ เอวญฺจ วตฺวา ปุน ตํ ภควโต ธมฺมเทสนํ อพฺภนุโมทมาโน อภิกฺกนฺตํ โภ โคตมาติอาทิมาห ฯ ตตฺถายํ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทรอภิรูปอพฺภนุโมทเนสุ ทิสฺสติ ฯ อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ นิกฺขนฺโต ปโม ยาโม จิรํ นิสินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆติอาทีสุ หิ ขเย ทิสฺสติ ฯ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จาติอาทีสุ สุนฺทเร ฯ โก เม วนฺทติ ปาทานิ อิทฺธิยา ยสสา ชลํ อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ- อาทีสุ อภิรูเป ฯ อภิกฺกนฺตํ ภนฺเตติอาทีสุ อพฺภนุโมทเน ฯ อิธาปิ อพฺภนุโมทเนเยว ฯ ยสฺมา จ อพฺภนุโมทเน ตสฺมา สาธุ สาธุ โภ โคตมาติ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํ ฯ ภเย โกเธ ปสํสายํ ตุริเต โกตุหลจฺฉเร หาเส โสเก ปสาเท จ กเร อาเมฑิตํ ๑- พุโธติ อิมินา จ ลกฺขเณน อิธ ปสาทวเสน ปสํสาวเสน จายํ ทฺวิกฺขตฺตุํ @เชิงอรรถ: ๑. อาเมณฺฑิตนฺติปิ ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๓.
วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ ฯ อถวา อภิกฺกนฺตนฺติ อติกนฺตํ อติอิฏฺ อติมนาปํ อติสุนฺทรนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ เอเกน อภิกฺกนฺตสทฺเทน เทสนํ โถเมติ เอเกน อตฺตโน ปสาทํ ฯ อยํ หิ เอตฺถ อธิปฺปาโย อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม ยทิทํ โภโต โคตมสฺส ธมฺมเทสนา อภิกฺกนฺตํ ยทิทํ โภโต โคตมสฺส ธมฺมเทสนํ อาคมฺม มม ปสาโทติ ฯ ภควโตเยว ปาวจนํ เทฺว เทฺว อตฺเถ สนฺธาย โถเมติ ฯ โภโต โคตมสฺส วจนํ อภิกฺกนฺตํ โทสนาสนโต อภิกฺกนฺตํ คุณาธิคมนโต ตถา สทฺธาชนนโต ปญฺาชนนโต สาตฺถโต สพฺยญฺชนโต อุตฺตานปทโต คมฺภีรตฺถโต กณฺณสุขโต หทยงฺคมโต อนตฺตุกฺกํสนโต อปรวมฺภนโต กรุณาสีตลโต ปญฺาวทาตโต อาปาถรมฺมณียโต วิมทฺทกฺขมโต สุยฺยมานสุขโต วีมํสิยมานหิตโตติเอวมาทีหิ โยเชตพฺพํ ฯ ตโต ปรมฺปิ จตูหิ อุปมาหิ เทสนํเยว โถเมติ ฯ ตตฺถ นิกุชฺชิตนฺติ อโธมุขฏฺปิตํ เหฏฺามุขชาตํ วา ฯ อุกฺกุชฺเชยฺยาติ อุปริมุขํ กเรยฺย ฯ ปฏิจฺฉนฺนนฺติ ติณปณฺณาทิจฺฉาทิตํ ฯ วิวเรยฺยาติ อุคฺฆาเฏยฺย ฯ มุฬฺหสฺสาติ ทิสามุฬฺหสฺส ฯ มคฺคํ อาจิกฺเขยฺยาติ หตฺเถ คเหตฺวา เอส มคฺโคติ วเทยฺย ฯ อนฺธกาเรติ กาฬปกฺขจาตุทฺทสีอฑฺฒรตฺตฆนวนสณฺฑเมฆปฏเลหิ จตุรงฺเค ตมสิ ฯ อยํ ตาว อนุตฺตานปทตฺโถ ฯ อยํ ปน อธิปฺปายโยชนา ฯ ยถา โกจิ นิกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺย เอวํ สทฺธมฺมวิมุขํ อสทฺธมฺมปติตํ มํ อสทฺธมฺมา วุฏฺาเปนฺเตน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๔.
ยถา ปฏิจฺฉนฺนํ วิวเรยฺย เอวํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานา ปภูติ มิจฺฉาทิฏฺิคหนปฏิจฺฉนฺนํ สาสนํ วิวรนฺเตน ยถา มุฬฺหสฺส มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย เอวํ กุมฺมคฺคมิจฺฉามคฺคปฏิปนฺนสฺส เม สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาจิกฺขนฺเตน ยถา อนฺธกาเร เตลปฺปชฺโชตํ ธาเรยฺย เอวํ โมหนฺธการนิมุคฺคสฺส เม พุทฺธาทิรตนรูปานิ อปสฺสโต ตปฺปฏิจฺฉาทก- โมหนฺธการวิทฺธํสกเทสนาปชฺโชตํ ธาเรนฺเตน มยฺหํ โภตา โคตเมน เอเตหิ ปริยาเยหิ ปกาสิตตฺตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต ฯ เอวํ ธมฺมเทสนํ โถเมตฺวา อิมาย เทสนาย รตนตฺตเย ปสนฺนจิตฺโต ปสนฺนาการํ กโรนฺโต เอสาหนฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ เอสาหนฺติ เอโส อหํ ฯ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามีติ ภวนฺตํ โคตมํ สรณนฺติ คจฺฉามิ ภวํ เม โคตโม สรณํ ปรายนํ อฆสฺส ตาตา ๑- หิตสฺส จ วิธาตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภวนฺตํ โคตมํ คจฺฉามิ ภชามิ เสวามิ ปยิรุปาสามิ เอวํ ชานามิ พุชฺฌามีติ ฯ เยสํ หิ ธาตูนํ คติ อตฺโถ พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถ ฯ ตสฺมา คจฺฉามีติ อิมสฺส ชานามิ พุชฺฌามีติ อยํปิ อตฺโถ วุตฺโต ฯ ธมฺมญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจาติ เอตฺถ ปน อธิคตมคฺเค สจฺฉิกตนิโรเธ ยถานุสิฏฺ ปฏิปชฺชมาเน จ อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม ฯ โส อตฺถโต อริยมคฺโค เจว นิพฺพานญฺจ ฯ วุตฺตํ เหตํ ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เตสํ อคฺคมกฺขายตีติ ฯ วิตฺถาโร ฯ น เกวลํ อริยมคฺโค เจว นิพฺพานญฺจ อปิจ โข @เชิงอรรถ: ๑. หตาติปิ ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๕.
อริยผเลหิ สทฺธึ ปริยตฺติธมฺโมปิ ฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ ฉตฺตมาณวกวิมาเน ๑- ราควิราคมเนญฺชมโสกํ ธมฺมมสงฺขตมปฺปฏิกูลํ มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตํ ธมฺมมิมํ สรณตฺถมุเปหีติ ฯ เอตฺถ หิ ราควิราโคติ มคฺโค กถิโต ฯ อเนญฺชมโสกนฺติ ผลํ ฯ ธมฺมมสงฺขตนฺติ นิพฺพานํ ฯ อปฺปฏิกูลํ มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตนฺติ ปิฏกตฺตเยน วิภตฺตสพฺพธมฺมกฺขนฺธาติ ฯ ทิฏฺิสีลสงฺฆาเฏน สํหโตติ สงฺโฆ ฯ โส อตฺถโต อฏฺอริยปุคฺคลสมูโห ฯ วุตฺตํ เหตํ ตสฺมึเยว วิมาเน ยตฺถ จ ทินฺนํ มหปฺผลมาหุ จตูสุ สุจีสุ ปุริสยุเคสุ อฏฺ จ ปุคฺคลธมฺมทสา ๒- เต สงฺฆมิมํ สรณตฺถมุเปหีติ ภิกฺขูนํ สงฺโฆ ภิกฺขุสงฺโฆ ฯ เอตฺตาวตา จ พฺราหฺมโณ ตีณิ สรณคมนานิ ปฏิเวเทสิ ฯ อิทานิ เตเสฺวว ตีสุ สรณคมเนสุ โกสลฺลตฺถํ สรณํ สรณคมนํ โย สรณํ คจฺฉติ สรณคมนปฺปเภโท สรณคมนผลํ สงฺกิเลโส เภโทติ อยํ วิธิ เวทิตพฺโพ ฯ โส ปน อิธ วุจฺจมาโน อติภาริยํ วินยนิทานํ กโรตีติ น วุตฺโต ฯ อตฺถิเกหิ ปน ปปญฺจสูทนิยํ วา มชฺฌิมฏฺกถายํ ภยเภรวสุตฺตวณฺณนาโต ปรมตฺถโชติกายํ @เชิงอรรถ: ๑. ขุ. วิ. ๒๖/๙๔. ๒. ปาลิยมฺปน ปุคฺคลธมฺมทฺทสาติ ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๖.
วา ขุทฺทกฏฺกถายํ สุมงฺคลวิลาสินิยํ วา ทีฆนิกายฏฺกถายํ สรณวณฺณนาโต คเหตพฺโพติ ฯ อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตูติ มํ ภวํ โคตโม อุปาสโก อยนฺติ เอวํ ธาเรตูติ อตฺโถ ฯ อุปาสกวิธิโกสลฺลตฺถํ ปเนตฺถ โก อุปาสโก กสฺมา อุปาสโกติ วุจฺจติ กิมสฺส สีลํ โก อาชีโว กา วิปตฺติ กา สมฺปตฺตีติ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ ฯ ตํ อติภารกรณโต อิธ น วิภตฺตํ ฯ อตฺถิเกหิ ปน ปปญฺจสูทนิยํ มชฺฌิมฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ ฯ อชฺชตคฺเคติ เอตฺถ อยํ อคฺคสทฺโท อาทิโกฏิโกฏฺาสเสฏฺเสุ ทิสฺสติ ฯ อชฺชตคฺเค สมฺม โทวาริก อาวรามิ ทฺวารํ นิคณฺานํ นิคณฺีนนฺติอาทีสุ หิ อาทิมฺหิ ทิสฺสติ ฯ เตเนว องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ ปรามเสยฺย อุจฺฉุคฺคํ เวฬุคฺคนฺติอาทีสุ โกฏิยํ ฯ อมฺพิลคฺคํ วา มธุรคฺคํ วา ติตฺติกคฺคํ วา อนุชานามิ ภิกฺขเว วิหารคฺเคน วา ปริเวณคฺเคน วา ภาเชตุนฺติอาทีสุ โกฏฺาเส ฯ ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา ฯเปฯ ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตีติอาทีสุ เสฏฺเ ฯ อิธ ปนายํ อาทิมฺหิ ทฏฺพฺโพ ฯ ตสฺมา อชฺชตคฺเคติ อชฺชคฺคํ ๑- อาทึ กตฺวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ อชฺชคฺคนฺติ ๑- อชฺชภาวนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ อชฺชทคฺเค อิจฺเจว วา ปาโ ฯ ทกาโร ปทสนฺธิกโร ฯ อชฺช อคฺคํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ ปาณุเปตนฺติ ปาเณหิ อุเปตํ ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตติ ตาว อุเปตํ อนญฺสตฺถุกํ ตีหิ สรณคมเนหิ สรณํ คตํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ @เชิงอรรถ: ๑. อชฺชตนฺติ ภเวยฺย ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๗.
ชานาตุ อหญฺหิ สเจปิ เม ติขิเณน อสินา สีสํ ฉินฺเทยฺยุํ เนว พุทฺธํ. น พุทฺโธติ วา ธมฺมํ น ธมฺโมติ วา สงฺฆํ น สงฺโฆติ วา วเทยฺยนฺติ ฯ เอตฺถ จ พฺราหฺมโณ ปาณุเปตํ สรณํ คตนฺติ ปุน สรณคมนํ วทนฺโต อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ ปกาเสตีติ เวทิตพฺโพ ฯ เอวํ อตฺตานํ นิยฺยาเทตฺวา ภควนฺตํ สปริสํ อุปฏฺาตุกาโม อาห อธิวาเสตุ จ เม ภวํ โคตโม เวรญฺชายํ วสฺสาวาสํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนาติ ฯ กึ วุตฺตํ โหติ ฯ อุปาสกญฺจ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อธิวาเสตุ จ เม เวรญฺชายํ วสฺสาวาสํ ตโย มาเส เวรญฺชํ อุปนิสฺสาย มม อนุคฺคหตฺถํ วสฺสาวาสํ สมฺปฏิจฺฉตูติ ฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนาติ อถสฺส วจนํ สุตฺวา ภควา กายงฺคํ วา วาจงฺคํ วา อโจเปตฺวา อพฺภนฺตเรเยว ขนฺตึ ธาเรตฺวา ตุณฺหีภาเวน อธิวาเสสิ ฯ พฺราหฺมณสฺส อนุคฺคหตฺถํ มนสาว สมฺปฏิจฺฉีติ วุตฺตํ โหติ ฯ อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวาติ อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ สเจ เม สมโณ โคตโม นาธิวาเสยฺย กาเยน วา วาจาย วา ปฏิกฺขิเปยฺย ยสฺมา ปน อปฏิกฺขิปิตฺวา อพฺภนฺตเร ขนฺตึ ธาเรสิ ตสฺมา เม มนสาว อธิวาเสสีติ เอวํ อาการสลฺลกฺขณกุสลตาย ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา อตฺตโน นิสินฺนาสนโต อุฏฺาย จตูสุ ทิสาสุ ภควนฺตํ สกฺกจฺจํ อภิวาเทตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาคตกาลโต ปภูติ ชาติมหลฺลกพฺราหฺมณานํ อภิวาทนาทีนิ น กโรตีติ วิครหิตฺวาปิ อิทานิ วิญฺาตพุทฺธคุโณ กาเยน วาจาย มนสา จ อเนกกฺขตฺตุํ วนฺทนฺโตปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๘.
อติตฺโตเยว หุตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิมฺปคฺคยฺห สิรสฺมึ ปติฏฺาเปตฺวา ยาว ทสฺสนวิสโย ตาว ปฏิมุโขเยว อปกฺกมิตฺวา ทสฺสนวิสยํ วิชหนฏฺาเน วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ ฯ {๑๖} เตน โข ปน สมเยน เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา โหตีติ ยสฺมึ เวรญฺเชน พฺราหฺมเณน ภควา เวรญฺชํ อุปนิสฺสาย วสฺสาวาสํ ยาจิโต เตน สมเยน เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา โหติ ฯ ทุพฺภิกฺขาติ ทุลฺลภภิกฺขา ฯ สา ปน ทุลฺลภภิกฺขตา ยตฺถ มนุสฺสา อสฺสทฺธา โหนฺติ อปฺปสนฺนา ตตฺถ สุสสฺสกาเลปิ อติสมคฺเฆปิ ปุพฺพณฺณาปรณฺเณ โหติ เวรญฺชายํ ปน ยสฺมา น ตถา อโหสิ อปิจ โข ทุสฺสสฺสตาย ฉาตกโทเสน อโหสิ ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ทฺวีหิติกาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ทฺวีหิติกาติ ทฺวิธา ปวตฺตอีหิติกา ฯ อีหิตนฺนาม อิริยา ทฺวิธา ปวตฺตา จิตฺตอิริยา จิตฺตอีหา ฯ เอตฺถ ลจฺฉาม นุโข กิญฺจิ ภิกฺขมานา น ลจฺฉามาติ ชีวิตุํ วา สกฺขิสฺสาม นุโข โนติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย ฯ อถวา ทฺวีหิติกาติ ทุชฺชีวิกา ฯ อีหิตํ อีหา อิริยนํ ปวตฺตนํ ชีวิตนฺติอาทีนิ หิ ปทานิ เอกตฺถานิ ฯ ตสฺมา ทุกฺเขน อีหิตํ เอตฺถ ปวตฺตตีติ ทฺวีหิติกาติ อยเมตฺถ ปทตฺโถ ฯ เสตฏฺิกาติ เสตกานิ อฏฺีนิ เอตฺถาติ เสตฏฺิกา ฯ ทิวสํปิ ยาจิตฺวา กิญฺจิ อลทฺธา มตานํ กปณมานุสฺสกานํ อหิจฺฉตฺตกวณฺเณหิ อฏฺิเกหิ ตตฺร ตตฺร ปริกิณฺณาติ วุตฺตํ โหติ ฯ เสตฏฺฏิกาติปิ ปาโ ฯ ตสฺสตฺโถ เสตา อฏฺฏิ เอตฺถาติ เสตฏฺฏิกา ฯ อฏฺฏีติ อาตุรตา พฺยาธิโรโค ฯ ตตฺถ จ สสฺสานํ คพฺภคฺคหณกาเล--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๙.
เสตกโรเคน อุปหตเมว ปจฺฉินฺนขีรํ อคฺคหิตตณฺฑุลํ ปณฺฑรปณฺฑรํ สาลิสีสํ วา ยวโคธุมสีสํ วา นิกฺขมติ ตสฺมา เสตฏฺฏิกาติ วุจฺจติ ฯ วปฺปกาเล สุฏฺุ อภิสงฺขริตฺวาปิ วุตฺตสสฺสํ ตตฺถ สลากา เอว สมฺปชฺชตีติ สลากาวุตฺตา ฯ สลากาย วา ตตฺถ ชีวิตํ ปวตฺเตนฺตีติ สลากาวุตฺตา ฯ กึ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ กิร ธญฺวิกฺกยกานํ สนฺติกํ กยเกสุ คเตสุ ทุพฺพลมนุสฺเส อภิภวิตฺวา พลวมนุสฺสา ธญฺ กีณิตฺวา คจฺฉนฺติ ฯ ทุพฺพลมนุสฺสา อลภมานา มหาสทฺทํ กโรนฺติ ฯ ธญฺวิกฺกยกา สพฺเพสํ สงฺคหํ กริสฺสามาติ ธญฺกรณฏฺาเน ธญฺมาปกํ นิสีทาเปตฺวา เอกปสฺเส วณฺณชฺฌกฺขํ ๑- นิสีทาเปสุํ ฯ ธญฺตฺถิกา วณฺณชฺฌกฺขสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺติ ฯ โส อาคตปฏิปาฏิยา มูลํ คเหตฺวา อิตฺถนฺนามสฺส เอตฺตกํ ทาตพฺพนฺติ สลากํ ลิขิตฺวา เทติ ฯ เต ตํ คเหตฺวา ธญฺมาปกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ทินฺนปฏิปาฏิยา ธญฺ คณฺหนฺติ ฯ เอวํ สลากาย ตตฺถ ชีวิตํ ปวตฺเตนฺตีติ สลากาวุตฺตา ฯ น สุกรา อุญฺเฉน ปคฺคเหน ยาเปตุนฺติ ปคฺคเหน โย อุญฺโฉ เตน ยาเปตุํ น สุกรา ฯ ปตฺตํ ปคฺคเหตฺวา ยํ อริยา อุญฺฉํ กโรนฺติ ภิกฺขาจริยํ จรนฺติ เตน อุญฺเฉน ยาเปตุํ น สุกราติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตทา กิร ตตฺถ สตฺตฏฺคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา เอกทิวสมฺปิ ยาปนมตฺตํ น ลภนฺติ ฯ เตน โข ปน สมเยน อุตฺตราปถกา อสฺสพาณิชา ฯเปฯ อสฺโสสิ โข ภควา อุทุกฺขลสทฺทนฺติ ฯ เตนาติ ยสฺมึ สมเย ภควา เวรญฺชํ อุปนิสฺสาย วสฺสาวาสํ อุปคโต เตน สมเยน @เชิงอรรถ: ๑. วณฺณชฺฌกฺขนฺติ กหาปณปริกฺขกนฺติ ฏีกา ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๐.
อุตฺตราปถวาสิกา อุตฺตราปถโต วา อาคตตฺตา เอวํลทฺธโวหารา อสฺสพาณิชา อุตฺตราปเถ อสฺสานํ อุฏฺานฏฺาเน ปญฺจ อสฺสสตานิ คเหตฺวา ทิคุณติคุณํ ลาภํ ปฏฺยมานา เทสนฺตรํ คจฺฉนฺตา เตหิ อตฺตโน วิกฺกายิกภณฺฑภูเตหิ ปญฺจมตฺเตหิ อสฺสสเตหิ เวรญฺชายํ วสฺสาวาสํ อุปคตา โหนฺติ ฯ กสฺมา ฯ น หิ สกฺกา ตสฺมึ เทเส วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส อทฺธานํ ปฏิปชฺชิตุํ ฯ อุปคจฺฉนฺตา จ พหินคเร อุทเกน อนชฺโฌตฺถรณีเย าเน อตฺตโน จ วาสาคารานิ อสฺสานญฺจ มนฺทิรํ การาเปตฺวา วติยา ปริกฺขิปึสุ ฯ ตานิ เตสํ วสนฏฺานานิ อสฺสมณฺฑลิกาโยติ ปญฺายึสุ ฯ เตนาห เตหิ อสฺสมณฺฑลิกาสุ ภิกฺขูนํ ปตฺถ ปตฺถ ปุลกํ ปญฺตฺตํ โหตีติ ฯ ปตฺถปตฺถปุลกนฺติ เอกเมกสฺส ๑- ภิกฺขุโน ปตฺถปตฺถปฺปมาณํ ปุลกํ ฯ ปตฺโถ นาม นาฬีมตฺตํ โหติ เอกสฺส ปุริสสฺส อลํ ยาปนาย ฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ ปตฺโถทโน นาลมยํ ทุวินฺนนฺติ ฯ ปุลกนฺนาม นิตฺถุสํ กตฺวา อุสฺเสเทตฺวา คหิตยวตณฺฑุลา วุจฺจนฺติ ฯ ยทิ หิ สถุสา โหนฺติ ปาณกา วิชฺฌนฺติ อทฺธานกฺขมา น โหนฺติ ตสฺมา เต พาณิชา อทฺธานกฺขมํ กตฺวา ยวตณฺฑุลํ อาทาย อทฺธานํ ปฏิปชฺชนฺติ ยตฺถ อสฺสานํ ขาทนียํ ติณํ ทุลฺลภํ ภวิสฺสติ ตตฺเถว ตํ อสฺสภตฺตํ ภวิสฺสตีติ ฯ กสฺมา ปน เตหิ ตํ ภิกฺขูนํ ปญฺตฺตนฺติ ฯ วุจฺจเต ฯ น หิ เต ทกฺขิณาปถมนุสฺสา วิย อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา ฯ เต ปน สทฺธา ปสนฺนา พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สงฺฆมามกา ฯ @เชิงอรรถ: ๑. เอเกกสฺส ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๑.
เต ปุพฺพณฺหสมยํ เกนจิเทว กรณีเยน นครํ ปวิสนฺตา เทฺว ตโย ทิวเส อทฺทสํสุ สตฺตฏฺ ภิกฺขู สุนิวตฺเถ สุปารุเต อิริยาปถสมฺปนฺเน สกลมฺปิ นครํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กิญฺจิ อลภมาเน ฯ ทิสฺวาน เตสํ เอตทโหสิ อยฺยา อิมํ นครํ อุปนิสฺสาย วสฺสํ อุปคตา ฉาตกญฺจ วตฺตติ น จ กิญฺจิ ลภนฺติ อติวิย กิลมนฺติ มยญฺจมฺหา อาคนฺตุกา น สกฺโกม เนสํ เทวสิกํ ยาคุญฺจ ภตฺตญฺจ ปฏิยาเทตุํ อมฺหากํ ปน อสฺสา สายญฺจ ปาโต จ ทฺวิกฺขตฺตุํ ภตฺตํ ลภนฺติ ยนฺนูน มยํ เอกเมกสฺส อสฺสสฺส ปาตราสภตฺตโต เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน ปตฺถปตฺถปุลกํ ทเทยฺยาม เอวํ อยฺยา น จ กิลมิสฺสนฺติ อสฺสา จ ยาเปสฺสนฺตีติ ฯ เต ภิกฺขูนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ภนฺเต ตุมฺเห ปตฺถปตฺถปุลกํ ปฏิคฺคเหตฺวา ยํ วา ตํ วา กตฺวา ปริภุญฺชถาติ ยาจิตฺวา เทวสิกํ ปตฺถปตฺถปุลกํ ปญฺาเปสุํ ฯ เตน วุตฺตํ เตหิ อสฺสมณฺฑลิกาสุ ภิกฺขูนํ ปตฺถปตฺถปุลกํ ปญฺตฺตํ โหตีติ ฯ ปญฺตฺตนฺติ นิจฺจภตฺตสงฺเขเปน ปิตํ ฯ อิทานิ ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวาติอาทีสุ ฯ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ทิวสสฺส ปุพฺพภาคสมยํ ฯ ปุพฺพณฺหสมเยติ อตฺโถ ฯ ปุพฺพณฺเห วา สมยํ ปุพฺพณฺหสมยํ ฯ ปุพฺพณฺเห เอกํ ขณนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ เอวํ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ ลพฺภติ ฯ นิวาเสตฺวาติ ปริทหิตฺวา ฯ วิหารนิวาสนปริวตฺตนวเสเนตํ เวทิตพฺพํ ฯ น หิ เต ตโต ปุพฺเพ อนิวตฺถา อเหสุํ ฯ ปตฺตจีวรมาทายาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๒.
ปตฺตํ หตฺเถหิ จีวรํ กาเยน อาทิยิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ธาเรตฺวาติ อตฺโถ ฯ เยน วา เตน วา หิ ปกาเรน คณฺหนฺตา อาทาย อิจฺเจว วุจฺจนฺติ ฯ ยถา สมาทาเยว ปกฺกมตีติ ฯ ปิณฺฑํ อลภมานาติ สกลมฺปิ เวรญฺชํ จริตฺวา ติฏฺตุ ปิณฺโฑ อนฺตมโส อติจฺฉถาติ วาจมฺปิ อลภมานา ฯ ปตฺถปตฺถปุลกํ อารามํ หริตฺวาติ คตคตฏฺาเน ลทฺธํ เอกเมกํ ปตฺถ ปตฺถ ปุลกํ คเหตฺวา อารามํ เนตฺวา ฯ อุทุกฺขเล โกฏฺเฏตฺวา ปริภุญฺชนฺตีติ เถรานํ โกจิ กปฺปิยการโก นตฺถิ โย เตสํ ตํ คเหตฺวา ยาคุํ วา ภตฺตํ วา ปเจยฺย ฯ สามํปิ ปจนํ สมณสารุปฺปํ น โหติ น จ วฏฺฏติ ฯ เต เอวํ โน สลฺลหุกวุตฺติตา จ ภวิสฺสติ สามปากปริโมจนญฺจาติ อฏฺฏฺ ชนา วา ทส ทส ชนา วา เอกโต หุตฺวา อุทุกฺขเล โกฏฺเฏตฺวา โกฏฺเฏตฺวา สกํ สกํ ปฏิวิสํ ๑- อุทเกน เตเมตฺวา ปริภุญฺชนฺติ ฯ เอวํ ปริภุญฺชิตฺวา อปฺโปสฺสุกฺกา สมณธมฺมํ กโรนฺติ ฯ ภควโต ปน เต อสฺสวาณิชา ปตฺถปุลกญฺจ เทนฺติ ตทุปิยญฺจ สปฺปิมธุสกฺขรํ ฯ ตํ อายสฺมา อานนฺโท อาหริตฺวา สิลายํ ปึสติ ฯ ปุญฺวตา ปณฺฑิตปุริเสน กตํ มนาปเมว โหติ ฯ อถ นํ ปึสิตฺวา สปฺปิอาทีหิ สมฺมาโยเชตฺวา ภควโต อุปนาเมติ ฯ อเถตฺถ เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปนฺติ ฯ ตํ ภควา ปริภุญฺชิ ฯ ปริภุญฺชิตฺวา ผลสมาปตฺติยา กาลํ วีตินาเมติ ฯ น ตโต ปฏฺาย ปิณฺฑาย จรติ ฯ กึ ปนานนฺทตฺเถโร ตทา ภควโต อุปฏฺาโก โหตีติ ฯ น โหติ โน จ โข อุปฏฺากฏฺานํ ลทฺโธ ฯ ภควโต @เชิงอรรถ: ๑. ปฏิวึสนฺติปิ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๓.
หิ ปมโพธิยํ วีสติวสฺสพฺภนฺตเร นิพทฺธูปฏฺาโก นาม นตฺถิ ฯ กทาจิ นาคสมาลตฺเถโร ภควนฺตํ อุปฏฺาเปสิ กทาจิ นาคิตตฺเถโร กทาจิ เมฆิยตฺเถโร กทาจิ อุปวาณตฺเถโร กทาจิ สาคตตฺเถโร กทาจิ สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต ฯ เต อตฺตโน รุจิยา อุปฏฺหิตฺวา ยทา อิจฺฉนฺติ ตทา ปกฺกมนฺติ ฯ อานนฺทตฺเถโร เตสุ อุปฏฺหนฺเตส อปฺโปสฺสุกฺโก โหติ ปกฺกนฺเตสุ สยเมว วตฺตปฏิปตฺตึ กโรติ ฯ ภควาปิ กิญฺจาปิ เม าติเสฏฺโ อุปฏฺากฏฺานํ น ตาว ลภติ อถโข เอวรูเปสุ าเนสุ อยเมว ปฏิรูโป [๑]- อธิวาเสสิ ฯ เตน วุตฺตํ อายสฺมา อานนฺโท ปตฺถ ปตฺถ ปุลกํ สิลายํ ปึสิตฺวา ภควโต อุปนาเมติ ตํ ภควา ปริภุญฺชตีติ ฯ นนุ จ มนุสฺสา ทุพฺภิกฺขกาเล อติวิย อุสฺสาหชาตา ปุญฺานิ กโรนฺติ อตฺตนา อภุญฺชิตฺวาปิ ภิกฺขูนํ ทาตพฺพํ มญฺนฺติ เต ตทา กสฺมา กฏจฺฉุภิกฺขมฺปิ น อทํสุ อยญฺจ เวรญฺโช พฺราหฺมโณ มหตา อุสฺสาเหน ภควนฺตํ วสฺสาวาสํ ยาจิ โส กสฺมา ภควโต อตฺถิภาวมฺปิ น ชานาตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ มาราวฏฺฏนาย ฯ เวรญฺชํ หิ พฺราหฺมณํ ภควโต สนฺติกา ปกฺกนฺตมตฺตเมว สกลญฺจ นครํ สมนฺตา [๒]- โยชนมตฺตํ ยตฺถ สกฺกา ปุเรภตฺตํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺจาคนฺตุํ ตํ สพฺพํ มาโร อาวฏฺเฏตฺวา โมเหตฺวา สพฺเพสํ อสลฺลกฺขณภาวํ กตฺวา ปกฺกามิ ตสฺมา น โกจิ อนฺตมโส สามีจิกมฺมมฺปิ กตฺตพฺพํ มญฺิตฺถ ฯ กึ ปน ภควาปิ มาราวฏฺฏนํ อชานิตฺวา ตตฺถ วสฺสํ อุปคโตติ ฯ โน อชานิตฺวา ฯ อถ กสฺมา จมฺปาสาวตฺถีราชคหาทีนํ อญฺตรสฺมึ น อุปคโตติ ฯ @เชิงอรรถ: ๑. เอตฺถนฺตเร อิติสทฺโท นฏฺโ ภเวยฺย โยชนายํ ทิสฺสมานตฺตา ฯ ๒. เอตฺถนฺตเรปิ @จสทฺโท ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๔.
ติฏฺนฺตุ จมฺปาสาวตฺถีราชคหาทีนิ สเจปิ ภควา ตสฺมึ สํวจฺฉเร อุตฺตรกุรุํ วา ติทสปุรํ วา คนฺตฺวา วสฺสํ อุปคจฺเฉยฺย ตํปิ มาโร อาวฏฺเฏยฺย ฯ โส กิร ตํ สํวจฺฉรํ อติวิย อาฆาเตน ปริยุฏฺิตจิตฺโต อโหสิ ฯ อิธ ปน ภควา อิมํ อติเรกํ การณํ อทฺทส อสฺสวาณิชา ภิกฺขูนํ สงฺคหํ กริสฺสนฺตีติ ตสฺมา เวรญฺชายเมว วสฺสํ อุปคญฺจิ ฯ กึ ปน มาโร วาณิชเก อาวฏฺเฏตุํ น สกฺโกตีติ ฯ โน น สกฺโกติ เต ปน อาวฏฺฏิตปริโยสาเน อาคมึสุ ฯ ปฏินิวตฺติตฺวา กสฺมา น อาวฏฺเฏสีติ ฯ อวิสยฺหตาย ฯ น หิ โส ตถาคตสฺส อภิหฏภิกฺขาย นิพทฺธทานสฺส อปฺปิตวตฺตสฺส อนฺตรายํ กาตุํ วิสหติ ฯ จตุนฺนํ หิ น สกฺกา อนฺตราโย กาตุํ ฯ กตเมสํ จตุนฺนํ ฯ ตถาคตสฺส อภิหฏภิกฺขาสงฺเขเปน วา นิพทฺธทานสฺส อปฺปิตวตฺตสงฺเขเปน วา ปริจฺจตฺตานํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ พุทฺธานํ ชีวิตสฺส น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ อสีติยา อนุพฺยญฺชนานํ พฺยามปฺปภาย วา น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ จนฺทิมสุริยเทวพฺรหฺมานมฺปิ หิ ปภา ตถาคตสฺส อนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาปเทสํ ปตฺวา วิหตานุภาวา โหนฺติ พุทฺธานํ สพฺพญฺุตญฺาณสฺส น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ ฯ ตสฺมา มาเรน อกตนฺตรายภิกฺขํ ภควา สสาวกสงฺโฆ ตทา ปริภุญฺชีติ เวทิตพฺโพ ฯ เอวํ ปริภุญฺชนฺโต จ เอกทิวสํ ฯ อสฺโสสิ โข ภควา อุทุกฺขลสทฺทนฺติ ภควา ปตฺถ ปตฺถ ปุลกํ โกฏฺเฏนฺตานํ ภิกฺขูนํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๕.
มุสลสงฺฆฏฺฏชนิตํ อุทุกฺขลสทฺทํ สุณิ ฯ ตโต ปรํ ชานนฺตาปิ ตถาคตาติเอวมาทิ ยํ ปรโต กินฺนุโข โส อานนฺท อุทุกฺขลสทฺโทติ ปุจฺฉิ ตสฺส ปริหารทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ฯ ตตฺรายํ สงฺเขปวณฺณนา ฯ ตถาคตา นาม ชานนฺตาปิ สเจ ตาทิสํ ปุจฺฉาการณํ โหติ ปุจฺฉนฺติ สเจ ปน ตาทิสํ ปุจฺฉาการณํ นตฺถิ ชานนฺตาปิ น ปุจฺฉนฺติ ฯ ยสฺมา ปน พุทฺธานํ อชานนํ นาม นตฺถิ ตสฺมา อชานนฺตาปีติ น วุตฺตํ ฯ กาลํ วิทิตฺวา ปุจฺฉนฺตีติ สเจ ตสฺสา ปุจฺฉาย โส กาโล โหติ เอวํ ตํ กาลํ วิทิตฺวา ปุจฺฉนฺติ สเจ น โหติ เอวมฺปิ กาลํ วิทิตฺวา น ปุจฺฉนฺติ ฯ เอวํ ปุจฺฉนฺตาปิ จ อตฺถสํหิตํ ตถาคตา ปุจฺฉนฺติ ยํ อตฺถนิสฺสิตํ การณนิสฺสิตํ ตเทว ปุจฺฉนฺติ โน อนตฺถสํหิตํ ฯ กสฺมา ฯ ยสฺมา อนตฺถสํหิเต เสตุฆาโต ตถาคตานํ ฯ เสตุ วุจฺจติ มคฺโค ฯ มคฺเคเนว ตาทิสสฺส วจนสฺส ฆาโต สมุจฺเฉโทติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิทานิ อตฺถสํหิตนฺติ เอตฺถ ยํ อตฺถนิสฺสิตํ วจนํ ตถาคตา ปุจฺฉนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ทฺวีหิ อากาเรหีติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อากาเรหีติ การเณหิ ฯ ธมฺมํ วา เทเสสฺสามาติ อตฺถุปฺปตฺติยุตฺตํ สุตฺตํ วา ปุพฺพจริตการณยุตฺตํ ชาตกํ วา กถยิสฺสาม ฯ สาวกานํ วา สิกฺขาปทํ ปญฺาเปสฺสามาติ สาวกานํ วา ตาย ปุจฺฉาย วีติกฺกมํ ปากฏํ กตฺวา ครุกํ วา ลหุกํ วา สิกฺขาปทํ ปญฺาเปสฺสาม อาณํ เปสฺสามาติ ฯ อถโข ภควา ฯเปฯ เอตมตฺถํ อาโรเจสีติ เอตฺถ นตฺถิ กิญฺจิ วตฺตพฺพํ ฯ ปุพฺเพ วุตฺตเมว หิ ภิกฺขูนํ ปตฺถ ปตฺถ ปุลกํ ปฏิลาภํ ๑- สลฺลหุกวุตฺติตํ @เชิงอรรถ: ๑. ปตฺถปตฺถปุลกปฏิลาภนฺติ เอกปทเมว ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๖.
สามปากปริโมจนญฺจ อาโรเจนฺโต เอตมตฺถํ อาโรเจสีติ วุจฺจติ ฯ สาธุ สาธุ อานนฺทาติ อิทํ ปน ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ สมฺปหํเสนฺโต อาห ฯ สาธุการํ ปน ทตฺวา ทฺวีสุ อากาเรสุ เอกํ คเหตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห ตุมฺเหหิ อานนฺท สปฺปุริเสหิ วิชิตํ ปจฺฉิมา ชนตา สาลิมํโสทนํ อติมญฺิสฺสตีติ ฯ ตตฺรายํ อธิปฺปาโย ตุมฺเหหิ อานนฺท สปฺปุริเสหิ เอวํ ทุพฺภิกฺเข ทุลฺลภปิณฺเฑ อิมาย สลฺลหุกวุตฺติตาย อิมินา จ สลฺเลเขน วิชิตํ ฯ กึ วิชิตนฺติ ฯ ทุพฺภิกฺขํ วิชิตํ โลโภ วิชิโต อิจฺฉาจาโร วิชิโต ฯ กถํ ฯ อยํ เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา สมนฺตโต ปน อนนฺตรา คามนิคมา ผลภารนมิตสสฺสา สุภิกฺขา สุลภปิณฺฑา หนฺท มยํ ตตฺถ คนฺตฺวา ปริภุญฺชิสฺสาม เอวํ สนฺเตปิ ภควา อิเธว อมฺเห คณฺหิตฺวา วสตีติ เอกภิกฺขุสฺสาปิ จินฺตา วา วิฆาโต วา นตฺถิ เอวํ ตาว ทุพฺภิกฺขํ วิชิตํ อภิภูตํ อตฺตโน วเส วตฺติตํ ฯ กถํ โลโภ วิชิโต ฯ อยํ เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา สมนฺตโต ปน อนนฺตรา คามนิคมา ผลภารนมิตสสฺสา สุภิกฺขา สุลภปิณฺฑา หนฺท มยํ ตตฺถ คนฺตฺวา ปริภุญฺชิสฺสามาติ โลภวเสน เอกภิกฺขุนาปิ รตฺติจฺเฉโท วา ปจฺฉิมิกาย ตตฺถ วสฺสํ อุปคจฺฉามาติ วสฺสจฺเฉโท วา น กโต เอวํ โลโภ วิชิโต ฯ กถํ อิจฺฉาจาโร วิชิโต ฯ อยํ เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา อิเม จ มนุสฺสา อมฺเห เทฺว ตโย มาเส วสนฺเตปิ น กิสฺมิญฺจิ มญฺนฺติ ยนฺนูน มยํ คุณวณิชฺชํ กตฺวา อสุโก ภิกฺขุ ปมสฺส ฌานสฺส ลาภี ฯเปฯ อสุโก ฉฬภิญฺโติ เอวํ มนุสฺสานํ อญฺมญฺ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๗.
ปกาเสตฺวา กุจฺฉึ ปฏิชคฺคิตฺวา ปจฺฉา สีลํ อธิฏฺเหยฺยามาติ เอกภิกฺขุนาปิ เอวรูปา อิจฺฉา น อุปฺปาทิตา เอวํ อิจฺฉาจาโร วิชิโต อภิภูโต อตฺตโน วเส วตฺติโตติ ฯ อนาคเต ปน ปจฺฉิมา ชนตา วิหาเร นิสินฺนา อปฺปกสิเรเนว ลภิตฺวาปิ กึ อิทํ อุตฺตณฺฑุลํ อติกิลินฺนํ อโลณํ อติโลณํ อนมฺพิลํ อจฺจมฺพิลํ โก อิมินา อตฺโถติอาทินา นเยน สาลิมํโสทนํ อติมญฺิสฺสติ โอาตํ อวญฺาตํ กริสฺสติ ฯ อถวา ชนปโท นาม น สพฺพกาลํ ทุพฺภิกฺโข โหติ เอกทา ทุพฺภิกฺโข โหติ เอกทา สุภิกฺโข โหติ สฺวายํ ยทา สุภิกฺโข ภวิสฺสติ ตทา ตุมฺหากํ สปฺปุริสานํ อิมาย ปฏิปตฺติยา ปสนฺนา มนุสฺสา ภิกฺขูนํ ยาคุขชฺชกาทิปฺปเภเทน อเนกปฺปการํ สาลิวิกตึ มํโสทนญฺจ ทาตพฺพํ มญฺิสฺสนฺติ ตํ ตุมฺเห นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ สกฺการํ ตุมฺหากํ สพฺรหฺมจาริสงฺขาตา ปจฺฉิมา ชนตา ตุมฺหากํ อนฺตเร นิสีทิตฺวา อนุภวมานาว อติมญฺิสฺสติ ตปฺปจฺจยํ มานญฺจ กริสฺสติ ฯ กถํ ฯ กสฺมา เอตฺตกํ ปกฺกํ กึ ตุมฺหากํ ภาชนานิ นตฺถิ ยตฺถ อตฺตโน สนฺตกํ ปกฺขิปิตฺวา เปยฺยาถาติ ฯ {๑๗} อถโข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโนติอาทีสุ ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํ ครุคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ ฯ มหาโมคฺคลฺลาโนติ มหา จ โส คุณมหตฺเตน โมคฺคลฺลาโน จ โคตฺเตนาติ มหาโมคฺคลฺลาโน ฯ เอตทโวจาติ เอตํ อโวจ อิทานิ วตฺตพฺพํ เอตรหิ ภนฺเตติอาทิวจนํ ทสฺเสติ ฯ กสฺมา อโวจ ฯ เถโร กิร--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๘.
ปพฺพชิตฺวา สตฺตเม ทิวเส สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโต สตฺถาราปิ มหิทฺธิกตาย เอตทคฺเค ปิโต ฯ โส ตํ อตฺตโน มหิทฺธิกตํ นิสฺสาย จินฺเตสิ อยํ เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา ภิกฺขู จ กิลมนฺติ ยนฺนูนาหํ ปวึ ปริวตฺเตตฺวา ภิกฺขู ปปฺปฏโกชํ โภเชยฺยนฺติ ฯ อถสฺส เอตทโหสิ สเจ ปนาหํ ภควโต สนฺติเก วิหรนฺโต ภควนฺตํ อยาจิตฺวา เอวํ กเรยฺยํ น เม ตํ อสฺส ปฏิรูปํ ยุคคฺคาโห วิย ภควตา สทฺธึ กโต ภเวยฺยาติ ตสฺมา ยาจิตุกาโม อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ ฯ เหฏฺิมตลํ สมฺปนฺนนฺติ ปวิยา กิร เหฏฺิมตเล ปวีมณโฑ ปโวโช ปวีปปฺปฏโก อตฺถิ ตํ สนฺธาย วทติ ฯ ตตฺถ สมฺปนฺนนฺติ มธุรํ สาธุรสนฺติ อตฺโถ ฯ ยเถว หิ ตตฺรสฺส รุกฺโข สมฺปนฺนผโล จ อุปฺปนฺนผโล จาติ เอตฺถ มธุรผโลติ อตฺโถ เอวมิธาปิ สมฺปนฺนนฺติ มธุรํ สาธุรสนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ เสยฺยถาปิ ขุทฺทกมธุ อนีลกนฺติ อิทํ ปนสฺส มธุรตาย โอปมฺมนิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ฯ ขุทฺทกมธูติ ขุทฺทกมกฺขิกาหิ กตมธุ ฯ อนีลกนฺติ นิมฺมกฺขิกํ นิมฺมกฺขิกณฺฑกํ ปริสุทฺธํ ฯ เอตํ กิร มธุ สพฺพมธูหิ อคฺคญฺจ เสฏฺญฺจ สุรสญฺจ โอชวนฺตญฺจ ฯ เตนาห เสยฺยถาปิ ขุทฺทกมธุ อนีลกํ เอวมสฺสาทนฺติ ฯ สาธาหํ ภนฺเตติ สาธุ อหํ ภนฺเต ฯ เอตฺถ จ สาธูติ อายาจนวจนเมตํ ฯ ปวีปริวตฺตนํ อายาจนฺโต หิ เถโร ภควนฺตํ เอวมาห ฯ ปริวตฺเตยฺยนฺติ อุกฺกุชฺเชยฺยํ เหฏฺิมตลํ อุปริมํ กเรยฺยํ ฯ กสฺมา ฯ เอวํ หิ กเต สุเขน ภิกฺขู ปปฺปฏโกชํ ปวีมณฺฑํ ปริภุญฺชิสฺสนฺตีติ ฯ อถ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๙.
ภควา อนนุญฺาตุกาโมปิ เถรํ สีหนาทํ นทาเปตุํ ปุจฺฉิ เย ปน เต โมคฺคลฺลาน ปวีนิสฺสิตา ปาณา เต กถํ กริสฺสสีติ ฯ เย ปวีนิสฺสิตา คามนิคมาทีสุ ปาณา เต ปวิยา ปริวตฺติยมานาย อากาเส สณฺาตุํ อสกฺโกนฺเต กถํ กริสฺสสิ กตฺถ เปสฺสสีติ ฯ อถ เถโร ภควตา เอตทคฺเค ปิตภาวานุรูปํ อตฺตโน อิทฺธานุภาวํ ปกาเสนฺโต เอกาหํ ภนฺเตติอาทิมาห ฯ ตสฺสตฺโถ เอกํ อหํ ภนฺเต หตฺถํ ยถา อยํ มหาปวี เอวํ อภินิมฺมิสฺสามิ ปวีสทิสํ กริสฺสามิ เอวํ กตฺวา เย ปวีนิสฺสิตา ปาณา เต เอกสฺมึ หตฺถตเล ิเต ปาเณ ทุติยหตฺถตเล สงฺกาเมนฺโต วิย ตตฺถ สงฺกาเมสฺสามีติ ฯ อถสฺส ภควา อายาจนํ ปฏิกฺขิปนฺโต อลํ โมคฺคลฺลานาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ ฯ วิปลฺลาสมฺปิ สตฺตา ปฏิลเภยฺยุนฺติ วิปรีตคฺคาหมฺปิ สตฺตา สมฺปาปุเณยฺยุํ ฯ กถํ ฯ อยนฺนุ โข ปวี อุทาหุ น อยนฺติ ฯ อถวา อมฺหากํ นุโข อยํ คาโม อุทาหุ อญฺเสนฺติ ฯ เอวํ นิคมชนปทกฺเขตฺตารามาทีสุ ฯ น วา เอส วิปลฺลาโส ฯ อจินฺเตยฺโย หิ อิทฺธิมโต อิทฺธิวิสโย ฯ เอวํ ปน วิปลฺลาสํ ปฏิลเภยฺยุํ อิทํ ทุพฺภิกฺขํ นาม น อิทาเนว โหติ อนาคเตปิ ภวิสฺสติ ตทา ภิกฺขู ตาทิสํ อิทฺธิมนฺตํ สพฺรหฺมจารึ กุโต ลภิสฺสนฺติ เต โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิสุกฺขวิปสฺสกชฺฌานลาภี ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา ขีณาสวาปิ สมานา อิทฺธิพลาภาวา ปรกุลานิ ปิณฺฑาย อุปสงฺกมิสฺสนฺติ ตตฺร มนุสฺสานํ เอวํ ภวิสฺสติ พุทฺธกาเล ภิกฺขู--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๐.
สิกฺขาสุ ปริปูรีการิโน อเหสุํ เต คุเณ นิพฺพตฺเตตฺวา ทุพฺภิกฺขกาเล ปวึ ปริวตฺเตตฺวา ปปฺปฏโกชํ ปริภุญฺชึสุ อิทานิ ปน สิกฺขาย ปริปูรีการิโน นตฺถิ ยทิ สิยุํ ตเถว กเรยฺยุํ น อมฺหากํ ยงฺกิญฺจิ ปกฺกํ วา อามํ วา ขาทิตุํ ทเทยฺยุนฺติ เอวํ เต สนฺเตสุเยว อริยปุคฺคเลสุ นตฺถิ อริยปุคฺคลาติ อิมํ วิปลฺลาสํ ปฏิลเภยฺยุํ ฯ วิปลฺลาสวเสน จ อริเย ครหนฺตา อุปวทนฺตา อปายูปคา ภเวยฺยุํ ตสฺมา มา เต รุจฺจิ ปวึ ปริวตฺเตตุนฺติ ฯ อถ เถโร อิมํ อายาจนํ อลภมาโน อญฺ ยาจนฺโต สาธุ ภนฺเตติอาทิมาห ฯ ตมฺปิสฺส ภควา ปฏิกฺขิปนฺโต อลํ โมคฺคลฺลานาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ น วุตฺตํ วิปลฺลาสมฺปิ สตฺตา ปฏิลเภยฺยุนฺติ อถ โข ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ ฯ อตฺโถปิ จสฺส วุตฺตสทิโสเยว เวทิตพฺโพ ฯ ยทิ ปน ภควา อนุชาเนยฺย เถโร กึ กเรยฺยาติ ฯ มหาสมุทฺทํ เอเกน ปทวีติหาเรน อติกฺกมิตพฺพํ มาติกามตฺตํ อธิฏฺหิตฺวา นเฬรุปุจิมนฺทโต อุตฺตรกุรุํ อภิมุขํ มคฺคํ นีหริตฺวา อุตฺตรกุรุํ คมนาคมนสมฺปนฺเน าเน กตฺวา ทสฺเสยฺย ยถา ภิกฺขู โคจรคามํ วิย ยถาสุขํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา นิกฺขเมยฺยุนฺติ ฯ นิฏฺิตา มหาโมคฺคลฺลานสฺส สีหนาทกถา ฯ {๑๘} อิทานิ อายสฺมา อุปาลิ วินยปฺปญฺตฺติยา มูลโต ปภูติ นิทานํ ทสฺเสตุํ สารีปุตฺตตฺเถรสฺส สิกฺขาปทปฏิสํยุตฺตํ วิตกฺกุปฺปาทํ ทสฺเสนฺโต อถ โข อายสฺมโต สารีปุตฺตสฺสาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ รโห คตสฺสาติ รหสิ คตสฺส ฯ ปฏิสลฺลีนสฺสาติ ปฏิสลฺลีนสฺส เอกีภาวํ คตสฺส ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๑.
กตเมสานนฺติ อตีเตสุ วิปสฺสิอาทีสุ พุทฺเธสุ กตเมสํ ฯ จิรํ อสฺส ิติ จิรา วา อสฺส ิตีติ จิรฏฺิติกํ ฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานปทตฺถเมว ฯ กึ ปน เถโร อิมํ อตฺตปริวิตกฺกํ สยํ วินิจฺฉินิตุํ น สกฺโกตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ สกฺโกติ จ น สกฺโกติ จ ฯ อยํ หิ อิเมสํ นาม พุทฺธานํ สาสนํ น จิรฏฺิติกํ อโหสิ อิเมสํ จิรฏฺิติกนฺติ เอตฺตกํ สกฺโกติ วินิจฺฉินิตุํ อิมินา ปน การเณน น จิรฏฺิติกํ อโหสิ อิมินา จิรฏฺิติกนฺติ เอตํ น สกฺโกติ ฯ มหาปทุมตฺเถโร ปนาห เอตมฺปิ โสฬสวิธาย ปญฺาย มตฺถกปฺปตฺตสฺส อคฺคสาวกสฺส น ภาริยํ สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน สทฺธึ เอกฏฺาเน วสนฺตสฺส สยํ วินิจฺฉยกรณํ ตุลํ ฉฑฺเฑตฺวา หตฺเถน ตุลนสทิสํ โหตีติ ภควนฺตํเยว อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ ฯ อถสฺส ภควา ปุจฺฉํ วิสชฺเชนฺโต ภควโต จ สารีปุตฺต วิปสฺสิสฺสาติอาทิมาห ฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมว ฯ {๑๙} ปุน เถโร การณํ ปุจฺฉนฺโต โก นุโข ภนฺเต เหตูติอาทิมาห ฯ ตตฺถ โก นุโข ภนฺเตติ การณปุจฺฉา ฯ ตสฺส กตโม นุโข ภนฺเตติ อตฺโถ ฯ เหตุ ปจฺจโยติ อุภยเมตํ การณาธิวจนํ ฯ การณํ หิ ยสฺมา เตน ตสฺส ผลํ หิโนติ ปวตฺตติ ตสฺมา เหตูติ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา ตํ ปฏิจฺจ เอติ ปวตฺตติ ตสฺมา ปจฺจโยติ วุจฺจติ ฯ เอวํ อตฺถโต เอกมฺปิ โวหารวเสน วจนสิลิฏฺตาย จ ตตฺร ตตฺร เอตํ อุภยมฺปิ วุจฺจติ ฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว ฯ อิทานิ ตํ เหตุญฺจ ปจฺจยญฺจ ทสฺเสตุํ ภควา จ สารีปุตฺต วิปสฺสีติอาทิมาห ฯ ตตฺถ กิลาสุโน อเหสุนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๒.
น อาลสิยกิลาสุโน ฯ น หิ พุทฺธานํ อาลสิยํ วา โอสนฺนวิริยตา วา อตฺถิ ฯ พุทฺธา หิ เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา สกลจกฺกวาฬสฺส วา ธมฺมํ เทเสนฺตา สมเกเนว อุสฺสาเหน เทเสนฺติ น ปริสาย อปฺปภาวํ ทิสฺวา โอสนฺนวิริยา โหนฺติ นาปิ มหนฺตภาวํ ทิสฺวา อุสฺสนฺนวิริยา ฯ ยถา หิ สีโห มิคราชา สตฺตนฺนํ ทิวสานํ อจฺจเยน โคจราย ปกฺกมนฺโต ขุทฺทเก วา มหนฺเต วา ปาเณ ทิสฺวา เอกสทิเสเนว เวเคน ปตติ ตํ กิสฺส เหตุ มา เม ชโว ปริหายีติ เอวํ พุทฺธา อปฺปกาย วา มหติยา วา ปริสาย สมเกเนว อุสฺสาเหน ธมฺมํ เทเสนฺติ ตํ กิสฺส เหตุ มา โน ธมฺมครุกา ๑- ปริหายีติ ฯ ธมฺมครุโน หิ พุทฺธา ธมฺมคารวาติ ฯ ยถา ปน อมฺหากํ ภควา มหาสมุทฺทํ ปูรยมาโน วิย วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ เอวํ เต น เทเสสุํ ฯ กสฺมา ฯ สตฺตานํ อปฺปรชกฺขตาย ฯ เตสํ กิร กาเล ทีฆายุกา สตฺตา อปฺปรชกฺขา อเหสุํ ฯ เต จตุสฺสจฺจปฏิสํยุตฺตํ เอกคาถมฺปิ สุตฺวา ธมฺมํ อภิสเมนฺติ ตสฺมา น วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสุํ ฯ เตเนว การเณน อปฺปกญฺจ เนสํ อโหสิ สุตฺตํ ฯเปฯ เวทลฺลนฺติ ฯ ตตฺถ สุตฺตาทีนํ นานตฺตํ ปมสงฺคีติวณฺณนายํ วุตฺตเมว ฯ อปฺปญฺตฺตํ สาวกานํ สิกฺขาปทนฺติ สาวกานํ นิทฺโทสตาย โทสานุรูปตาย ปญฺาเปตพฺพํ สตฺตาปตฺติกฺขนฺธวเสน อาณาสิกฺขาปทํ อปฺปญฺตฺตํ ฯ อนุทฺทิฏฺ ปาฏิโมกฺขนฺติ ๒- @เชิงอรรถ: ๑. ธมฺมครุตาติ ภเวยฺย ฯ ๒. อาทิเมตํ มุขเมตํ ปมุขเมตํ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ @ตสฺส ปทภาชเน วุตฺตตฺตา ปาติโมกฺขนฺติปิ มติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๓.
อนฺวฑฺฒมาสํ อาณาปาฏิโมกฺขํ อนุทฺทิฏฺ อโหสิ ฯ โอวาทปาฏิโมกฺขเมว เต อุทฺทิสึสุ ฯ ตมฺปิ จ โน อนฺวฑฺฒมาสํ ฯ ตถา หิ วิปสฺสี ภควา ฉนฺนํ ฉนฺนํ วสฺสานํ สกึ สกึ โอวาทปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสิ ฯ ตญฺจโข สามํเยว ฯ สาวกา ปนสฺส อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺาเนสุ น อุทฺทิสึสุ ฯ สกลชมฺพุทีเป เอกสฺมึเยว าเน พนฺธุมติยา ราชธานิยา เขเม มิคทาเย วิปสฺสิสฺส ภควโต วสนฏฺาเน สพฺโพปิ ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถํ อกาสิ ฯ ตญฺจโข สงฺฆูโปสถเมว น คณูโปสถํ น ปุคฺคลูโปสถํ น ปาริสุทฺธิอุโปสถํ น อธิฏฺานูโปสถํ ฯ ตทา กิร ชมฺพุทีเป จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ โหนฺติ ฯ เอกเมกสฺมึ ๑- วิหาเร อพฺโพกิณฺณานิ ทสํปิ วีสํปิ ตึสํปิ ภิกฺขุสหสฺสานิ วสนฺติ ภิยฺโยปิ วสนฺติ ฯ อุโปสถาโรจิตกา เทวตา ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา อาโรเจนฺติ มาริสา เอกํ วสฺสํ อติกฺกนฺตํ เทฺว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ วสฺสานิ อติกฺกนฺตานิ อิทํ ฉฏฺ วสฺสํ อาคมินิยา ปุณฺณมาสินิยา พุทฺธทสฺสนตฺถํ อุโปสถกรณตฺถญฺจ คนฺตพฺพํ สมฺปตฺโต โว สนฺนิปาตกาโลติ ฯ ตโต สานุภาวา ภิกฺขู อตฺตโน อานุภาเวน คจฺฉนฺติ ฯ อิตเร เทวตานุภาเวน ฯ กถํ ฯ เต กิร ภิกฺขู ปาจีนสมุทฺทนฺเต ปจฺฉิมอุตฺตรทกฺขิณสมุทฺทนฺเต วา ิตา คมิยวตฺตํ ปูเรตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คจฺฉามาติ จิตฺตํ อุปฺปาเทนฺติ ฯ สห จิตฺตุปฺปาทา อุโปสถคฺคํ คตาว โหนฺติ ฯ เต วิปสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา นิสีทนฺติ ฯ ภควาปิ สนฺนิสินฺนาย @เชิงอรรถ: ๑. เอเกกสฺมึ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๔.
ปริสาย อิมํ โอวาทปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสติ ขนฺตี ปรมํ ตโป ตีติกฺขา นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธา น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี สมโณ โหติ ปรํ วิเหยนฺโต สพฺพปาปสฺส อกรณํ กุสลสฺสูปสมฺปทา สจิตฺตปริโยทปนํ เอตํ พุทฺธาน สาสนํ อนุปวาโท อนุปฆาโต ปาฏิโมกฺเข จ สํวโร มตฺตญฺุตา จ ภตฺตสฺมึ ปนฺตญฺจ สยนาสนํ อธิจิตฺเต จ อาโยโค เอตํ พุทฺธาน สาสนนฺติ ๑- ฯ เอเตเนว อุปาเยน อิตเรสมฺปิ พุทฺธานํ ปาฏิโมกฺขุทฺเทโส เวทิตพฺโพ ฯ สพฺพพุทฺธานํ หิ อิมา ติสฺโสว โอวาทปาฏิโมกฺขคาถาโย โหนฺติ ฯ ตา ทีฆายุกพุทฺธานํ ยาว สาสนปริยนฺตา อุทฺเทสมาคจฺฉนฺติ ฯ อปฺปายุกพุทฺธานํ ปน ปมโพธิยํเยว ฯ สิกฺขาปทปฺปญฺตฺติกาลโต ปน ปภูติ อาณาปาฏิโมกฺขเมว อุทฺทิสิยติ ฯ ตญฺจโข ภิกฺขูเยว อุทฺทิสนฺติ น พุทฺธา ฯ ตสฺมา อมฺหากมฺปิ ภควา ปมโพธิยํ วีสติวสฺสมตฺตเมว อิทํ โอวาทปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสิ ฯ อเถกทิวสํ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท นิสินฺโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ น ทานาหํ ภิกฺขเว อิโต ปรํ อุโปสถํ กริสฺสามิ ปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามิ ตุมฺเหว ทานิ ภิกฺขเว อิโต ปรํ อุโปสถํ กเรยฺยาถ ปาฏิโมกฺขํ @เชิงอรรถ: ๑. ที. มหา. ๑๐/๕๗.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๕.
อุทฺทิเสยฺยาถ อฏฺานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส ยํ ตถาคโต อปริสุทฺธาย ปริสาย อุโปสถํ กเรยฺย ปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาติ ๑- ฯ ตโต ปฏฺาย ภิกฺขู อาณาปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ ฯ อิทํ อาณาปาฏิโมกฺขํ เตสํ อนุทฺทิฏฺ อโหสิ ฯ เตน วุตฺตํ อนุทฺทิฏฺ ปาฏิโมกฺขนฺติ ฯ เตสํ พุทฺธานนฺติ เตสํ วิปสฺสิอาทีนํ ติณฺณํ พุทฺธานํ ฯ อนฺตรธาเนนาติ ขนฺธนฺตรธาเนน ฯ ปรินิพฺพาเนนาติ วุตฺตํ โหติ ฯ พุทฺธานุพุทฺธานนฺติ เย เตสํ พุทฺธานํ อนุพุทฺธา สมฺมุขสาวกา เตสญฺจ ขนฺธนฺตรธาเนน ฯ เย เต ปจฺฉิมา สาวกาติ เย เต สมฺมุขสาวกานํ สนฺติเก ปพฺพชิตา ปจฺฉิมา สาวกา ฯ นานานามาติ พุทฺธรกฺขิโต ธมฺมรกฺขิโต สงฺฆรกฺขิโตติ- อาทินามวเสน วิวิธนามา ฯ นานาโคตฺตาติ โคตโม โมคฺคลฺลาโนติ- อาทิโคตฺตวเสน วิวิธโคตฺตา ฯ นานาชจฺจาติ ขตฺติโย พฺราหฺมโณติ- อาทิชาติวเสน นานาชจฺจา ฯ นานากุลา ปพฺพชิตาติ ขตฺติยกุลาทิวเสน วา อุจฺจนีจอุฬารานุฬารโภคาทิกุลวเสน วา วิวิธกุลา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตา ฯ เต ตํ พฺรหฺมจริยนฺติ เต ปจฺฉิมา สาวกา ยสฺมา เอกนามา เอกโคตฺตา เอกชาติยา เอกกุลา ปพฺพชิตา อมฺหากํ สาสนํ ตนฺติ ปเวณีติ อตฺตโน ภารํ กตฺวา พฺรหฺมจริยํ รกฺขนฺติ จิรํ ปริยตฺติธมฺมํ ปริหรนฺติ อิเม จ ตาทิสา น โหนฺติ ตสฺมา อญฺมญฺ วิเหเนฺตา วิโลมํ คณฺหนฺตา อสุโก เถโร ชานิสฺสติ อสฺโก เถโร ชานิสฺสตีติ สิถิลํ กโรนฺตา ตํ พฺรหฺมจริยํ ขิปฺปญฺเว @เชิงอรรถ: ๑. วิ. จุลฺลวคฺค. ๗/๒๙๒.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๖.
อนฺตรธาเปสุํ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา น รกฺขึสุ ฯ เสยฺยถาปีติ ตสฺสตฺถสฺส โอปมฺมนิทสฺสนํ ฯ วิกีรตีติ วิกฺขิปติ ฯ วิธมตีติ านนฺตรํ เนติ ฯ วิทฺธํเสตีติ ิตฏฺานโต อปเนติ ฯ ยถาตํ สุตฺเตน อสงฺคหิตตฺตาติ ยถา สุตฺเตน อคณฺิตตฺตา อพทฺธตฺตา เอวํ วิกีรติ ฯ ยถา สุตฺเตน อสงฺคหิตานิ วิกีริยนฺติ เอวํ วิกีรตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ เอวเมว โขติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ ฯ อนฺตรธาเปสุนฺติ วคฺคสงฺคหปณฺณาสสงฺคหาทีหิ อสงฺคณฺหนฺตา ยํ ยํ อตฺตโน รุจฺจติ ตํ ตเทว คเหตฺวา เสสํ วินาเสสุํ อทสฺสนํ นยึสุ ฯ กิลาสุโน จ เต ภควนฺโต อเหสุํ สาวกานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ โอวทิตุนฺติ อปิจ สารีปุตฺต เต พุทฺธา อตฺตโน เจตสา สาวกานํ เจโต ปริจฺจ ปริจฺฉินฺทิตฺวา โอวทิตุํ กิลาสุโน อเหสุํ ปรจิตฺตํ ตฺวา อนุสาสนํ น ภาริยโต น ปปญฺจโต อทฺทสึสุ ฯ ภูตปุพฺพํ สารีปุตฺตาติอาทิ เตสํ กิลาสุภาวปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตํ ฯ ภึสนเกติ ภยานเก ภยชนเก ฯ เอวํ วิตกฺเกถาติ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย ตโย กุสลวิตกฺเก วิตกฺเกถ ฯ มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถาติ กามวิตกฺกาทโย ตโย อกุสลวิตกฺเก มา วิตกฺกยิตฺถ ฯ เอวํ มนสิ กโรถาติ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ มนสิ กโรถ ฯ มา เอวํ มนสากตฺถาติ นิจฺจํ สุขํ อตฺตา สุภนฺติ มา มนสิ อกตฺถ ฯ อิทํ ปชหถาติ อกุสลํ ปชหถ ฯ อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถาติ กุสลํ อุปสมฺปชฺช ปฏิลภิตฺวา นิปฺผาเทตฺวา วิหรถ ฯ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๗.
อคฺคเหตฺวา วิมุจฺจึสุ ฯ เตสํ หิ จิตฺตานิ เยหิ อาสเวหิ วิมุจฺจึสุ น เต ตานิ คเหตฺวา วิมุจฺจึสุ ฯ อนุปฺปาทนิโรเธน ปน นิรุชฺฌมานา ๑- อคฺคเหตฺวา วิมุจฺจึสุ ฯ เตน วุตฺตํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ ฯ สพฺเพปิ เต อรหตฺตํ ปตฺตา สุริยรํสิสมฺผุฏฺมิว ปทุมวนํ วิกสิตจิตฺตา อเหสุํ ฯ ตตฺร สุทํ สาริปุตฺต ภึสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภึสนกตสฺมึ โหตีติ ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขนํ ฯ สุทนฺติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต ฯ สารีปุตฺตาติ อาลปนํ ฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถโยชนา ฯ ตตฺราติ ยํ วุตฺตํ อญฺตรสฺมึ ภึสนเก วนสณฺเฑติ ตตฺร โย โส ภึสนโกติ วนสณฺโฑ วุตฺโต ตสฺส ภึสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภึสนกภาโว ภึสนกตา ภึสนกตสฺมึ ภึสนกกิริยาย โหตีติ อตฺโถ ฯ กึ โหติ ฯ อิทํ โหติ โยโกจิ อวีตราโค ฯเปฯ โลมานิ หํสนฺตีติ ฯ อถวา ตตฺราติ สามิอตฺเถ ภุมฺมํ ฯ สุ อิติ นิปาโต กึสุ นาม เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณาติอาทีสุ วิย ฯ อิทนฺติ อธิปฺเปตมตฺถํ ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา ทสฺสนวจนํ ฯ สุ อิทนฺติ สุทํ ฯ สนฺธิวเสน อิการโลโป เวทิตพฺโพ จกฺขุนฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺรยํ อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยํ กึสูธ วิตฺตนฺติอาทีสุ วิย ฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถโยชนา ฯ ตสฺส สารีปุตฺต ภึสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภึสนกตสฺมึ อิทํ สุ โหติ ฯ ภึสนกตสฺมินฺติภึสนกภาเวติ อตฺโถ ฯ เอกสฺส ตการสฺส โลโป ทฏฺพฺโพ ฯ ภึสนกตฺตสฺมินฺติเยว วา ปาโ ฯ ภึสนกตาย อิติ วา วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต ฯ นิมิตฺตตฺเถ เจตฺถ ภุมฺมวจนํ ฯ ตสฺมา @เชิงอรรถ: ๑. นิรุชฺฌมาเนติ โยชนาปาโ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๘.
เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ภึสนกภาเว อิทํ สุ โหติ ภึสนกภาวนิมิตฺตํ ภึสนกภาวเหตุ ภึสนกภาวปจฺจยา อิทํ สุ โหติ โยโกจิ อวีตราโค ตํ วนสณฺฑํ ปวิสติ เยภุยฺเยน โลมานิ หํสนฺตีติ พหุตรานิ โลมานิ หํสนฺติ อุทฺธมุขานิ สูจิสทิสานิ กณฺฏกสทิสานิ จ หุตฺวา ติฏฺนฺติ อปฺปานิ น หํสนฺติ พหุตรานํ วา สตฺตานํ หํสนฺติ อปฺปกานํ อติสูรปุริสานํ น หํสนฺติ ฯ อิทานิ อยํ โข สารีปุตฺต เหตูติอาทิ นิคมนํ ฯ ยญฺเจตฺถ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ ตํ อุตฺตานตฺถเมว ตสฺมา ปาลิกฺกเมเนว เวทิตพฺพํ ฯ ยํ ปน วุตฺตํ น จิรฏฺิติกํ อโหสีติ ตํ ปุริสยุควเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ วสฺสคณนาย หิ วิปสฺสิสฺส ภควโต อสีติวสฺสสหสฺสานิ อายุ สมฺมุขสาวกานมฺปิสฺส ตตฺตกเมว ฯ เอวํ ยฺวาสฺส สพฺพปจฺฉิมโก สาวโก เตน สห ฆเฏตฺวา สตสหสฺสํ สฏฺิมตฺตานิ จ วสฺสสหสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ อฏฺาสิ ฯ ปุริสยุควเสน ปน ยุคปรมฺปราย อาคนฺตฺวา เทฺวเยว ปุริสยุคานิ อฏฺาสิ ฯ ตสฺมา น จิรฏฺิติกนฺติ วุตฺตํ ฯ สิขิสฺส ปน ภควโต สตฺตติวสฺสสหสฺสานิ อายุ สมฺมุขสาวกานมฺปิสฺส ตตฺตกเมว ฯ เวสฺสภุสฺส ภควโต สฏฺิวสฺสสหสสานิ อายุ สมฺมุขสาวกานมฺปิสฺส ตตฺตกเมว ฯ เอวํ เตสมฺปิ เย สพฺพปจฺฉิมสาวกา เตหิ สห ฆเฏตฺวา สตสหสฺสโต อุทฺธํ จตฺตาฬีสมตฺตานิ วีสติมตฺตานิ จ วสฺสสหสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ อฏฺาสิ ฯ ปุริสยุควเสน ปน ยุคปรมฺปราย อาคนฺตฺวา เทฺว เทฺวเยว ปุริสยุคานิ อฏฺาสิ ฯ ตสฺมา น จิรฏฺิติกนฺติ วุตฺตํ ฯ {๒๐} เอวํ อายสฺมา สารีปุตฺโต ติณฺณํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๙.
พุทฺธานํ พฺรหฺมจริยสฺส น จิรฏฺิติการณํ สุตฺวา อิตเรสํ ติณฺณํ พฺรหฺมจริยสฺส จิรฏฺิติการณํ โสตุกาโม ปุน ภควนฺตํ โก ปน ภนฺเต เหตูติอาทินา นเยน ปุจฺฉิ ฯ ภควาปิสฺส พฺยากาสิ ฯ ตํ สพฺพํ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพํ ฯ จิรฏฺิติกภาเวปิ เจตฺถ เตสํ พุทฺธานํ อายุปริมาณโตปิ ปุริสยุคโตปิ อุภยถา จิรฏฺิติกตา เวทิตพฺพา ฯ กกุสนฺธสฺส หิ ภควโต จตฺตาฬีสวสฺสสหสฺสานิ อายุ โกนาคมนสฺส ภควโต ตึสวสฺสสหสฺสานิ กสฺสปสฺส ภควโต วีสติวสฺสสหสฺสานิ สมฺมุขสาวกานมฺปิ เตสํ ตตฺตกเมว ฯ พหูนิ จ เนสํ สาวกยุคานิ ปรมฺปราย พฺรหฺมจริยํ ปวตฺเตสุํ ฯ เอวํ เตสํ อายุปริมาณโตปิ สาวกยุคโตปิ อุภยถา พฺรหฺมจริยํ จิรฏฺิติกํ อโหสิ ฯ อมฺหากํ ปน ภควโต กสฺสปสฺส ภควโต อุปฑฺฒายุปฺปมาเณ ทสวสฺสสหสฺสายุกกาเล อุปฺปชฺชิตพฺพํ สิยา ตํ อสมฺภุณนฺเตน ปญฺจวสฺสสหสฺสายุกกาเล เอกวสฺสสหสฺสายุกกาเล ปญฺจวสฺสสตายุกกาเลปิ วา อุปฺปชฺชิตพฺพํ สิยา ยสฺมา ปนสฺส พุทฺธตฺตการเก ธมฺเม เอสนฺตสฺส ปริเยสนฺตสฺส าณํ ปริปาเจนฺตสฺส คพฺภํ คณฺหาเปนฺตสฺส วสฺสสตายุกกาเล าณํ ปริปากมคมาสิ ตสฺมา อติปริตฺตายุกกาเล อุปฺปนฺโน เตนสฺส สาวกปรมฺปราวเสน จิรฏฺิติกมฺปิ พฺรหฺมจริยํ อายุปริมาณวเสน วสฺสคณนาย อจิรฏฺิติกเมวาติ วตฺตํ วฏฺฏติ ฯ {๒๑} อถโข อายสฺมา สารีปุตฺโตติ โก อนุสนฺธิ ฯ เอวํ ติณฺณํ พุทฺธานํ พฺรหฺมจริยสฺส จิรฏฺิติการณํ สุตฺวา สิกฺขาปทปฺปญฺตฺติเยว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๐.
จิรฏฺิติกภาวเหตูติ นิฏฺ คนฺตฺวา ภควโตปิ พฺรหฺมจริยสฺส จิรฏฺิติกภาวํ อิจฺฉนฺโต อายสฺมา สารีปุตฺโต ภควนฺตํ สิกฺขาปทปฺปญฺตฺตึ ยาจิ ฯ ตสฺสา ยาจนวิธิทสฺสนตฺถเมตํ วุตฺตํ อถโข อายสฺมา สารีปุตฺโต อุฏฺายาสนา ฯเปฯ จิรฏฺิติกนฺติ ฯ ตตฺถ อทฺธนิยนฺติ อทฺธานกฺขมํ ฯ ทีฆกาลิกนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมว ฯ อถสฺส ภควา น ตาวายํ สิกฺขาปทปฺปญฺตฺติกาโลติ ปกาเสนฺโต อาคเมหิ ตฺวํ สารีปุตฺตาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อาคเมหิ ตฺวนฺติ ติฏฺ ตาว ตฺวํ ฯ อธิวาเสหิ ตาว ตฺวนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ อาทรวเสน เจตํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ ฯ เอเตน ภควา สิกฺขาปทปฺปญฺตฺติยา สาวกานํ วิสยภาวํ ปฏิกฺขิปิตฺวา พุทฺธวิสโย สิกฺขาปทปฺปญฺตฺตีติ อาวิกโรนฺโต ตถาคโตวาติอาทิมาห ฯ เอตฺถ จ ตตฺถาติ สิกฺขาปทปฺปญฺตฺติยาจนาเปกฺขํ ภุมฺมวจนํ ฯ ตตฺรายํ โยชนา ยํ วุตฺตํ ตยา สิกฺขาปทํ ปญฺาเปยฺยาติ ตตฺถ ตสฺสา สิกฺขาปทปฺปญฺตฺติยา ตถาคโตเยว กาลํ ชานิสฺสตีติ ฯ เอวํ วตฺวา อกาลํ ตาว ทสฺเสตุํ น ตาว สารีปุตฺตาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อาสวา ติฏฺนฺติ เอเตสูติ อาสเวหิ าตพฺพา น โวกฺกมิตพฺพาติ วา อาสวฏฺานิยา ฯ เยสุ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกา ทุกฺขาสวา จ กิเลสาสวา จ ปรูปวาทวิปฺปฏิสารวธพนฺธนาทโย เจว อปายทุกฺขวิเสสภูตา จ อาสวา ติฏฺนฺติเยว ยสฺมา เนสํ เต การณํ โหนฺตีติ อตฺโถ ฯ เต อาสวฏฺานิยา วีติกฺกมธมฺมา ยาว น สงฺเฆ ปาตุภวนฺติ น ตาว สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺาเปตีติ อยเมตฺถ โยชนา ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๑.
ยทิ หิ ปญฺาเปยฺย ปรูปวาทา ปรูปารมฺภา ครหโทสา น ปริมุจฺเจยฺย ฯ กถํ ฯ ปญฺาเปนฺเตน หิ โย ปน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยาติอาทิ สพฺพํ ปญฺาเปตพฺพํ ภเวยฺย ฯ อทิสฺวา จ วีติกฺกมโทสํ อิมํ ปญฺตฺตึ ตฺวา ปเร เอวํ อุปวาทญฺจ อุปารมฺภญฺจ ครหญฺจ ปวตฺเตยฺยุํ กถํ หิ นาม สมโณ โคตโม ภิกฺขุสงฺโฆ เม อนฺวายิโก วจนกโรติ เอตฺตาวตา สิกฺขาปเทหิ ปลิเวเสฺสติ ปาราชิกํ ปญฺาเปสฺสติ นนุ อิเม กุลปุตฺตา มหนฺตญฺจ โภคกฺขนฺธํ มหนฺตญฺจ าติปริวฏฺฏํ หตฺถคตานิ จ รชฺชานิปิ ปหาย ปพฺพชิตา ฆาสจฺฉาทนปรมตาย สนฺตุฏฺา สิกฺขาย ติพฺพคารวา กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขา วิหรนฺติ เตสุ นาม โก โลกามิสภูตํ เมถุนํ วา ปฏิเสวิสฺสติ ปรภณฺฑํ วา หริสฺสติ ปรสฺส วา อิฏฺ กนฺตํ อติมธุรํ ชีวิตํ อุปจฺฉินฺทิสฺสติ อภูตคุณกถาย วา ชีวิตํ กปฺเปสฺสติ นนุ ปาราชิเก อปฺปญฺตฺเตปิ ปพฺพชฺชาสงฺเขเปเนเวตํ ปากฏํ กตนฺติ ฯ ตถาคตสฺสปิ ถามญฺจ พลญฺจ สตฺตา น ชาเนยฺยุํ ปญฺตฺตมฺปิ สิกฺขาปทํ กุปฺเปยฺย น ยถาาเน ติฏฺเยฺย ฯ เสยฺยถาปิ นาม อกุสโล เวชฺโช กญฺจิ อนุปฺปนฺนคณฺฑํ ปุริสํ ปกฺโกสิตฺวา เอหมฺโภ ปุริส อิมสฺมึ เต สรีรปฺปเทเส มหาคณฺโฑ อุปฺปชฺชิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปสฺสติ ปฏิกจฺเจว นํ ติกิจฺฉาเปหีติ วตฺวา สาธาจริย ตฺวํเยว นํ ติกิจฺฉสฺสูติ วุตฺโต ตสฺส อโรคํ สรีรปฺปเทสํ ผาเลตฺวา โลหิตํ นีหริตฺวา อาเลปนพนฺธนโธวนาทีหิ ตํ ปเทสํ สญฺฉวึ กตฺวา ตํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๒.
ปุริสํ วเทยฺย มหาโรโค เต มยา ติกิจฺฉิโต เทหิ เม เทยฺยธมฺมนฺติ ฯ โส ตํ กิมยํ พาลเวชฺโช วทติ กตโร กิร เม อิมินา โรโค ติกิจฺฉิโต นนุ เม อยํ ทุกฺขญฺจ ชเนสิ โลหิตกฺขยญฺจ มํ ปาเปสีติ เอวํ อุปวเทยฺย เจว อุปารมฺเภยฺย จ ครเหยฺย จ น จาสฺส คุณํ ชาเนยฺย เอวเมว ยทิ อนุปฺปนฺเน วีติกฺกมโทเส สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺาเปยฺย ปรูปวาทาทีหิ จ น ปริมุจฺเจยฺย น จาสฺส ถามํ วา พลํ วา สตฺตา ชาเนยฺยุํ ปญฺตฺตมฺปิ สิกฺขาปทํ กุปฺเปยฺย น ยถาาเน ติฏฺเยฺย ฯ ตสฺมา วุตฺตํ น ตาว สารีปุตฺต สตฺถา สาวกานํ ฯเปฯ ปาตุภวนฺตีติ ฯ เอวํ อกาลํ ทสฺเสตฺวา ปุน กาลํ ทสฺเสตุํ ยโต จ โข สารีปุตฺตาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ยโตติ ยทา ฯ ยสฺมึ กาเลติ วุตฺตํ โหติ ฯ เสสํ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ ฯ อยํ วา เอตฺถ สงฺเขปตฺโถ ฯ ยสฺมึ นาม กาเล อาสวฏฺานิยา ธมฺมาติ สงฺขํ คตา วีติกฺกมโทสา สงฺเฆ ปาตุภวนฺติ ตทา สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺาเปติ อุทฺทิสติ ปาฏิโมกฺขํ กสฺมา เตสํเยว อาสวฏฺานิยา ธมฺมาติ สงฺขํ คตานํ วีติกฺกมโทสานํ ปฏิฆาตาย ฯ เอวํ ปญฺาเปนฺโต ยถา นาม กุสโล เวชฺโช อุปฺปนฺนํ คณฺฑํ ผาลนาเลปนพนฺธนโธวนาทีหิ ติกิจฺฉนฺโต โรเปตฺวา สญฺฉวึ กตฺวา น เตฺวว อุปวาทาทิรโห โหติ สเก จ อาจริยเก วิทิตานุภาโว หุตฺวา สกฺการํ ปาปุณาติ เอวํ น จ อุปวาทาทิรโห โหติ สเก จ สพฺพญฺุวิสเย วิทิตานุภาโว หุตฺวา สกฺการํ ปาปุณาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๓.
ตญฺจสฺส สิกฺขาปทํ อกุปฺปํ โหติ ยถาาเน ติฏฺตีติ ฯ เอวํ อาสวฏฺานิยานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺตึ สิกฺขาปทปฺปญฺตฺติยา อกาลํ อุปฺปตฺติญฺจ กาลนฺติ วตฺวา อิทานิ เตสํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติกาลญฺจ ทสฺเสตุํ น ตาว สารีปุตฺต อิเธกจฺเจติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อุตฺตานตฺถานิ ปทานิ ปาลิวเสเนว เวทิตพฺพานิ ฯ อยํ ปน อนุตฺตานปทวณฺณนา ฯ รตฺติโย ชานนฺตีติ รตฺตญฺู ฯ อตฺตโน ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย ปหุตา รตฺติโย ชานนฺติ จิรปพฺพชิตาติ วุตฺตํ โหติ ฯ รตฺตญฺูภิ มหตฺตํ รตฺตญฺุมหตฺตํ ฯ จิรปพฺพชิเตหิ มหนฺตภาวนฺติ อตฺโถ ฯ ตตฺร รตฺตญฺุมหตฺตํ ปตฺเต สงฺเฆ อุปเสนํ วงฺคนฺตปุตฺตํ อารพฺภ สิกฺขาปทํ ปญฺตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ โส หายสฺมา อูนทสวสฺเส ภิกฺขู อุปสมฺปาเทนฺเต ทิสฺวา เอกวสฺโส สทฺธิวิหาริยํ อุปสมฺปาเทสิ ฯ อถโข ภควา สิกฺขาปทํ ปญฺาเปสิ น ภิกฺขเว อูนทสวสฺเสน อุปสมฺปาเทตพฺโพ โย อุปสมฺปาเทยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ ๑- ฯ เอวํ ปญฺตฺเต สิกฺขาปเท ปุน ภิกฺขู ทสวสฺสมฺหา ทสวสฺสมฺหาติ พาลา อพฺยตฺตา อุปสมฺปาเทนฺติ ฯ อถ ภควา อปรมฺปิ สิกฺขาปทํ ปญฺาเปสิ น ภิกฺขเว พาเลน อพฺยตฺเตน ทสวสฺเสน อุปสมฺปาเทตพฺโพ โย อุปสมฺปาเทยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส อนุชานามิ ภิกฺขเว พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน ทสวสฺเสน วา อติเรกทสวสฺเสน วา อุปสมฺปาเทตุนฺติ ๒- ฯ รตฺตญฺุมหตฺตํ ปตฺตกาเล เทฺว สิกฺขาปทานิ ปญฺตฺตานิ ฯ เวปุลฺลมหตฺตนฺติ @เชิงอรรถ: ๑. วิ. มหาวคฺค. ๔/๑๐๙. ๒. วิ. มหาวคฺค. ๔/๑๑๐.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๔.
วิปุลภาเวน มหตฺตํ ฯ สงฺโฆ หิ ยาว น เถรนวมชฺฌิมานํ วเสน เวปุลฺลมหตฺตํ ปตฺโต โหติ ตาว เสนาสนานิ ปโหนฺติ สาสเน เอกจฺเจ อาสวฏฺานิยา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ เวปุลฺลมหตฺตํ ปตฺเต ปน เต อุปฺปชฺชนฺติ ฯ อถ สตฺถา สิกฺขาปทํ ปญฺาเปติ ฯ ตตฺถ เวปุลฺลมหตฺตํ ปตฺเต สงฺเฆ ปญฺตฺตสิกฺขาปทานิ โย ปน ภิกฺขุ อนุปสมฺปนฺเนน อุตฺตริทฺวิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย ปาจิตฺติยํ ยา ปน ภิกฺขุนี อนุวสฺสํ วุฏฺาเปยฺย ปาจิตฺติยํ ยา ปน ภิกฺขุนี เอกํ วสฺสํ เทฺว วุฏฺาเปยฺย ปาจิตฺติยนฺติ อิมินา นเยน เวทิตพฺพานิ ฯ ลาภคฺคมหตฺตนฺติ ลาภสฺส อคฺคมหตฺตํ ฯ โย ลาภสฺส อคฺโค อุตฺตโม มหนฺตภาโว ตํ ปตฺโต โหตีติ อตฺโถ ฯ ลาเภน วา อคฺคมหตฺตมฺปิ ลาเภน เสฏฺตฺตญฺจ มหนฺตตฺตญฺจ ปตฺโตติ อตฺโถ ฯ สงฺโฆ หิ ยาว น ลาภคฺคมหตฺตํ ปตฺโต โหติ ตาว น ลาภํ ปฏิจฺจ อาสวฏฺานิยา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ ปตฺเต ปน อุปฺปชฺชนฺติ ฯ อถ สตฺถา สิกฺขาปทํ ปญฺาเปติ โย ปน ภิกฺขุ อเจลกสฺส วา ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา สหตฺถา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ทเทยฺย ปาจิตฺติยนฺติ ฯ อิทํ หิ ลาภคฺคมหตฺตํ ปตฺเต สงฺเฆ สิกฺขาปทํ ปญฺตฺตํ ฯ พาหุสจฺจมหตฺตนฺติ พาหุสจฺจสฺส มหนฺตภาวํ ฯ สงฺโฆ หิ ยาว น พาหุสจฺจมหตฺตํ ปตฺโต โหติ ตาว น อาสวฏฺานิยา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ ฯ พาหุสจฺจมหตฺตํ ปตฺเต ปน ยสฺมา เอกมฺปิ นิกายํ เทฺวปิ ฯเปฯ ปญฺจปิ นิกาเย อุคฺคเหตฺวา อโยนิโส อุมฺมุชฺชมานา ปุคฺคลา รเสน รสํ สํสนฺเทตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๕.
อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ ทีเปนฺติ ฯ อถ สตฺถา โย ปน ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ ฯเปฯ สมณุทฺเทโสปิ เจ เอวํ วเทยฺยาติอาทินา นเยน สิกฺขาปทํ ปญฺาเปตีติ ฯ เอวํ ภควา อาสวฏฺานิยานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติกาลญฺจ อุปฺปตฺติกาลญฺจ ทสฺเสตฺวา ตสฺมึ สมเย สพฺพโสปิ เตสํ อภาวํ ทสฺเสนฺโต นิรพฺพุโท หิ สารีปุตฺตาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ นิรพฺพุโทติ อพฺพุทวิรหิโต ฯ อพฺพุทาติ วุจฺจนฺติ โจรา ฯ นิจฺโจโรติ อตฺโถ ฯ โจโรติ จ อิมสฺมึ อตฺเถ ทุสฺสีลา อธิปฺเปตา ฯ เต หิ อสฺสมณา หุตฺวา สมณปฏิญฺตาย ปเรสํ ปจฺจเย โจเรนฺติ ตสฺมา นิรพฺพุโท นิจฺโจโร นิทฺทุสฺสีโลติ วุตฺตํ โหติ ฯ นิราทีนโวติ นิรุปทฺทโว นิรุปสคฺโค ฯ ทุสฺสีลาทีนววิรหิโตเยวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อปคตกาฬโกติ กาฬกา วุจฺจนฺติ ทุสฺสีลาเยว ฯ เต หิ สุวณฺณวณฺณาปิ สมานา กาฬกธมฺมสมาโยคา กาฬกาเตฺวว เวทิตพฺพา ฯ เตสํ อภาวา อปคตกาฬโก ฯ อปหตกาฬโกติปิ ปาโ ฯ สุทฺโธติ อปคตกาฬกตฺตาเยว สุทฺโธ ฯ ปริโยทาโตติ ปภสฺสโร ฯ สาเร ปติฏฺิโตติ สาโรติ วุจฺจนฺติ สีลสมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนคุณา ฯ ตสฺมึ สาเร ปติฏฺิตตฺตา สาเร ปติฏฺิโต ฯ เอวํ สาเร ปติฏฺิตภาวํ วตฺวา ปุน โส จสฺส สาเร ปติฏฺิตภาโว เอวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อิเมสํ หิ สารีปุตฺตาติอาทิมาห ฯ ตตฺรายํ สงฺเขปวณฺณนา ยานีมานิ เวรญฺชายํ วสฺสาวาสํ อุปคตานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อิเมสํ โย คุณวเสน ปจฺฉิมโก สพฺพปริตฺตคุโณ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๖.
ภิกฺขุ โส โสตาปนฺโนติ ฯ โสตาปนฺโนติ โสตํ อาปนฺโน ฯ โสโตติ จ มคฺคสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ โสตาปนฺโนติ เตน สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส ฯ ยถาห ฯ โสโต โสโตติ หีทํ สารีปุตฺต วุจฺจติ กตโม นุโข สารีปุตฺต โสโตติ ฯ อยเมว หิ ภนฺเต อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เสยฺยถีทํ สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธีติ ฯ โสตาปนฺโน โสตาปนฺโนติ หีทํ สารีปุตฺต วุจฺจติ กตโม นุโข สารีปุตฺต โสตาปนฺโนติ ฯ โย หิ ภนฺเต อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต อยํ วุจฺจติ โสตาปนฺโน โสยมายสฺมา เอวนฺนาโม เอวํโคตฺโตติ ฯ อิธ ปน มคฺเคน ผลสฺส นามํ ทินฺนํ ตสฺมา ผลฏฺโ โสตาปนฺโนติ เวทิตพฺโพ ฯ อวินิปาตธมฺโมติ วินิปาเตตีติ วินิปาโต ฯ นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม ฯ น อตฺตานํ อปาเยสุ วินิปาตนสภาโวติ วุตฺตํ โหติ ฯ กสฺมา ฯ เย ธมฺมา อปายคมนิยา เตสํ ปริกฺขยา ฯ วินิปาตนํ วา วินิปาโต ฯ นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม ฯ อปาเยสุ วินิปาตนสภาโว อสฺส นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ ฯ สมฺมตฺตนิยาเมน มคฺเคน นิยตตฺตา นิยโต ฯ สมฺโพธิ ปรํ อยนํ ปรา คติ อสฺสาติ สมฺโพธิปรายโน ฯ อุปริมคฺคตฺตยํ อวสฺสํ สมฺปาปโกติ อตฺโถ ฯ กสฺมา ฯ ปฏิลทฺธปมมคฺคตฺตาติ ฯ {๒๒} เอวํ ธมฺมเสนาปตึ สญฺาเปตฺวา เวรญฺชายํ ตํ วสฺสาวาสํ วีตินาเมตฺวา วุฏฺวสฺโส มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา อถโข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ ฯ อามนฺเตสีติ อาลปิ อภาสิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๗.
สมฺโพเธสิ ฯ กินฺติ ฯ อาจิณฺณํ โข ปเนตนฺติเอวมาทึ ฯ อาจิณฺณนฺติ จริตํ วตฺตมนุธมฺมตา ฯ ตํ โข ปเนตํ อาจิณฺณํ ทุวิธํ โหติ พุทฺธาจิณฺณํ สาวกาจิณฺณนฺติ ฯ กตมํ พุทฺธาจิณฺณํ ฯ อิทนฺตาว เอกํ เยหิ นิมนฺติตา วสฺสํ วสนฺติ น เต อนปโลเกตฺวา อนาปุจฺฉิตฺวา ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺติ ฯ สาวกา ปน อปโลเกตฺวา วา อนปโลเกตฺวา วา ยถาสุขํ ปกฺกมนฺติ ฯ อปรมฺปิ พุทฺธาจิณฺณํ วุฏฺวสฺสา ปวาเรตฺวา ชนสงฺคหตฺถาย ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺติเยว ฯ ชนปทจาริกํ จรนฺตา จ มหามณฺฑลํ มชฺฌิมมณฺฑลํ อนฺติมมณฺฑลนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ มณฺฑลานํ อญฺตรสฺมึ มณฺฑเล จรนฺติ ฯ ตตฺถ มหามณฺฑลํ นวโยชนสติกํ ฯ มชฺฌิมมณฺฑลํ ฉโยชนสติกํ ฯ อนฺติมมณฺฑลํ ติโยชนสติกํ ฯ ยทา มหามณฺฑเล จาริกํ จริตุกามา โหนฺติ มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา ปาฏิปททิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา นิกฺขมิตฺวา คามนิคมาทีสุ มหาชนํ อามิสปฏิคฺคเหน อนุคฺคหนฺตา ธมฺมทาเนน จสฺส วิวฏฺฏูปนิสฺสิตํ กุสลํ วฑฺเฒนฺตา นวหิ มาเสหิ ชนปทจาริกํ ปริโยสาเปนฺติ ฯ สเจ ปน อนฺโตวสฺเส ภิกฺขูนํ สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหนฺติ มหาปวารณาย อปฺปวาเรตฺวา ปวารณาสงฺคหํ ทตฺวา กตฺติกปุณฺณมาย ปวาเรตฺวา มิคสิรสฺส ปมทิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา นิกฺขมิตฺวา วุตฺตนเยเนว มชฺฌิมมณฺฑเล อฏฺหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปนฺติ ฯ สเจ ปน เนสํ วุฏฺวสฺสานํ อปริปกฺกินฺทฺริยา เวเนยฺยสตฺตา โหนฺติ ฯ เตสํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๘.
อินฺทฺริยปริปากํ อาคเมนฺตา มิคสิรมาสมฺปิ ตตฺเถว วสิตฺวา ปุสฺสมาสสฺส ปมทิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา นิกฺขมิตฺวา วุตฺตนเยเนว อนฺติมมณฺฑเล สตฺตหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปนฺติ ฯ เตสุ จ มณฺฑเลสุ ยตฺถ กตฺถจิ จรนฺตาปิ เต เต สตฺเต กิเลเสหิ วิโยเชนฺตา โสตาปตฺติผลาทีหิ สํโยเชนฺตา เวเนยฺยวเสเนว นานาวณฺณานิ ปุปฺผานิ โอจินนฺตา วิย วิจรนฺติ ฯ อปรมฺปิ พุทฺธานํ อาจิณฺณํ เทวสิกํ ปจฺจูสสมเย สนฺตํ สุขํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ ผลสมาปตฺติยา วุฏฺหิตฺวา มหากรุณาสมาปตฺติยา สมาปชฺชนํ ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ โพธเนยฺยสตฺตสโมโลกนํ ฯ อปรมฺปิ พุทฺธานํ อาจิณฺณํ อาคนฺตุเกหิ สทฺธึ ปมตรํ ปฏิสนฺถารกรณํ อตฺถุปฺปตฺติวเสน ธมฺมเทสนา โอติณฺเณ โทเส สิกฺขาปทปฺปญฺาปนนฺติ ฯ อิทํ พุทฺธาจิณฺณํ ฯ กตมํ สาวกาจิณฺณํ ฯ พุทฺธสฺส ภควโต กาเล ทฺวิกฺขตฺตุํ สนฺนิปาโต ปุเร วสฺสูปนายิกาย จ กมฺมฏฺานคหณตฺถํ วุฏฺวสฺสานญฺจ อธิคตคุณาโรจนตฺถํ อุปริกมฺมฏฺานคหณตฺถญฺจ ฯ อิทํ สาวกาจิณฺณํ ฯ อิธ ปน พุทฺธาจิณฺณํ ทสฺเสนฺโต อาห อาจิณฺณํ โข ปเนตํ อานนฺท ตถาคตานนฺติ ฯ อายามาติ อาคจฺฉยาม ฯ อปโลเกสฺสามาติ จาริกญฺจรณตฺถาย อาปุจฺฉิสฺสาม ฯ เอวนฺติ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ นิปาโต ฯ ภนฺเตติ คารวาธิวจนเมตํ ฯ สตฺถุโน ปฏิวจนทานนฺติปิ วฏฺฏติ ฯ ภควโต ปจฺจสฺโสสีติ ภควโต วจนํ ปฏิอสฺโสสิ อภิมุโข หุตฺวา สุณิ สมฺปฏิจฺฉิ ฯ เอวนฺติ อิมินา วจเนน ปฏิคฺคเหสีติ วุตฺตํ โหติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๙.
อถโข ภควา นิวาเสตฺวาติ อิธ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ วา สายณฺหสมยนฺติ วา น วุตฺตํ ฯ เอวํ สนฺเตปิ ภควา กตภตฺตกิจฺโจ มชฺฌนฺติกํ วีตินาเมตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ปจฺฉาสมณํ กตวา นครทฺวารโต ปฏฺาย นครวีถิโย สุวณฺณรสปิญฺชราหิ พุทฺธรํสีหิ สมุชฺโชตยมาโน เยน เวรญฺชสฺส พฺราหฺมณสฺส นิเวสนํ เตนูปสงฺกมิ ฯ ฆรทฺวาเร ิตมตฺตเมว จสฺส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปริชโน อาโรเจสิ ฯ พฺราหฺมโณ สตึ ปฏิลภิตฺวา สํเวคชาโต สหสา วุฏฺาย มหารหํ อาสนํ ปญฺาเปตฺวา ภควนฺตํ ปจฺจุคฺคมฺม อิโต ภควา อุปสงฺกมตูติ อาห ฯ ภควา อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺตฺเต อาสเน นิสีทิ ฯ อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ อุปนิสีทิตุกาโม อตฺตนา ิตปฺปเทสโต เยน ภควา เตนูปสงฺกมิ ฯ อิโต ปรํ อุตฺตานตฺถเมว ฯ ยํ ปน พฺราหฺมโณ อาห อปิจ โย เทยฺยธมฺโม โส น ทินฺโนติ ตตฺรายมธิปฺปาโย มยา นิมนฺติตานํ วสฺสํ วุฏฺานํ ตุมฺหากํ เตมาสํ ทิวเส ทิวเส ปาโต ยาคุขชฺชกํ มชฺฌนฺติเก ขาทนียํ โภชนียํ สายณฺหกาเล อเนกวิธปานวิกติคนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชาสกฺกาโรติ เอวมาทิโก โย เทยฺยธมฺโม ทาตพฺโพ อสฺส โส น ทินฺโนติ ฯ ตญฺจ โข โน อสนฺตนฺติ เอตฺถ ปน ลิงฺควิปลฺลาโส เวทิตพฺโพ ฯ โส จ โข เทยฺยธมฺโม อมฺหากํ โน อสนฺโตติ อยํ เหตฺถ อตฺโถ ฯ อถวา ยํยํ มยํ ตุมฺหากํ ทเทยฺยาม ตญฺจ โข โน อสนฺตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ โนปิ อทาตุกมฺยตาติ อทาตุกามตาปิ โน นตฺถิ ยถา ปหุตวิตฺตูปกรณานํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๐.
มจฺฉรีนํ ฯ ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา พหุกิจฺจา ฆราวาสาติ ฯ ตฺตรายํ โยชนา ฯ ยสฺมา พหุกิจฺจา ฆราวาสา ตสฺมา เอตฺถ สนฺเตปิ เทยฺยธมฺเม ทาตุกมฺยตาย จ ตํ กุโต ลพฺภา กุโต ตํ สกฺกา ลทฺธุํ ยํ มยํ ตุมฺหากํ เทยฺยธมฺมํ ทเทยฺยามาติ ฆราวาสํ ครหนฺโต อาห ฯ โส กิร มาเรน อาวฏฺฏิตภาวํ น ชานาติ ฆราวาสปลิโพเธน เม สติสมฺโมโส ชาโตติ มญฺิ ฯ ตสฺมา เอวมาห ฯ อปิจ ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ อิมสฺมึ เตมาสพฺภนฺตเร ยมหํ ตุมฺหากํ ทเทยฺยํ ตํ กุโต ลพฺภา พหุกิจฺจา หิ ฆราวาสาติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ อถ พฺราหฺมโณ ยนฺนูนาหํ ยํ เม ตีหิ มาเสหิ ทาตพฺพํ สิยา ตํ สพฺพํ เอกทิวเสเนว ทเทยฺยนฺติ จินฺเตตฺวา อธิวาเสตุ เม ภวํ โคตโมติอาทิมาห ฯ ตตฺถ สฺวาตนายาติ ยํ เม ตุมฺเหสุ สกฺกาเร กเต เสฺว ภวิสฺสติ ปุญฺญฺเจว ปีติปามุชฺชญฺจ ตทตฺถาย ฯ อถ ตถาคโต สเจ อหํ นาธิวาเสยฺยํ อยํ เตมาสํ กิญฺจิ อลทฺธา กุปิโต มญฺเ เตน เม ยาจิยมาโน เอกภตฺตมฺปิ น ปฏิคฺคณฺหาติ นตฺถิ อิมสฺมึ อธิวาสนกฺขนฺติ อสพฺพญฺู อยนฺติ เอวํ พฺราหฺมโณ จ เวรญฺชาวาสิโน จ ครหิตฺวา พหุํ อปุญฺ ปสเวยฺยุํ ตํ เตสํ มา อโหสีติ เตสํ อนุกมฺปาย อธิวาเสสิ ภควา ๑- ตุณฺหีภาเวน ฯ อธิวาเสตฺวา จ อถโข ภควา เวรญฺชํ พฺราหฺมณํ อลํ ฆราวาสปลิโพธจินฺตายาติ สญฺาเปตฺวา ตํ ขณานุรูปาย ธมฺมิยา กถาย ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกํ อตฺถํ @เชิงอรรถ: ๑. ตถาคโตติ ปทํ ภควาติ ปทสฺส วิเสสนนฺติ โยชนา ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๑.
สนฺทสฺเสตฺวา กุสเล ธมฺเม สมาทเปตฺวา คณฺหาเปตฺวา ตตฺถ จ นํ สมุตฺเตเชตฺวา สอุสฺสาหํ กตฺวา ตาย สอุสฺสาหตาย อญฺเหิ จ วิชฺชมานคุเณหิ สมฺปหํเสตฺวา ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ ฯ ปกฺกนฺเต จ ปน ภควติ เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ปุตฺตทารํ อามนฺเตสิ มยํ ภเณ ภควนฺตํ เตมาสํ นิมนฺเตตฺวา เอกทิวสํ เอกภตฺตมฺปิ นาทมฺหา หนฺท ทานิ ตถา ทานํ ปฏิยาเทถ ยถา เตมาสิโกปิ เทยฺยธมฺโม เสฺว เอกทิวเสเนว ทาตุํ สกฺกา โหตีติ ฯ ตโต ปณีตทานํ ปฏิยาทาเปตฺวา ยํ ทิวสํ ภควา นิมนฺติโต ตสฺสา ๑- รตฺติยา อจฺจเยน อาสนฏฺานํ อลงฺการาเปตฺวา มหารหานิ อาสนานิ ปญฺาเปตฺวา คนฺธธูปวาสกุสุมวิจิตฺรํ มหาปูชํ สชฺชิตฺวา ภควโต กาลํ อาโรจาเปสิ ฯ เตน วุตฺตํ อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ฯเปฯ นิฏฺิตํ ภตฺตนฺติ ฯ {๒๓} ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ตตฺถ อคมาสิ ฯ เตน วุตฺตํ อถโข ภควา ฯเปฯ นิสีทิ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺฆนฺติ ฯ อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆนฺติ พุทฺธปฺปมุขนฺติ พุทฺธปริณายกํ ฯ พุทฺธํ สงฺฆตฺเถรํ กตฺวา นิสินฺนนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ ปณีเตนาติ อุตฺตเมน ฯ สหตฺถาติ สหตฺเถน ฯ สนฺตปฺเปตฺวาติ สุฏฺุ ตปฺเปตฺวา ปริปุณฺณํ สุหิตํ ยาวทตฺถํ กตฺวา ฯ สมฺปวาเรตฺวาติ สุฏฺุ ปวาเรตฺวา อลํ อลนฺติ หตฺถสญฺาย จ มุขสญฺาย จ วจีเภเทน จ ปฏิกฺขิปาเปตฺวา ฯ ภุตฺตาวินฺติ ภุตฺตวนฺตํ ฯ @เชิงอรรถ: ๑. ตสฺส อิติ ภเวยฺย ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๒.
โอนีตปตฺตปาณินฺติ ปตฺตโต โอนีตปาณึ อปนีตหตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ ติจีวเรน อจฺฉาเทสีติ ติจีวรํ ภควโต อทาสิ ฯ อิทํ ปน โวหารวจนมตฺตํ โหติ ติจีวเรน อจฺฉาเทสีติ ฯ ตสฺมึ จ ติจีวเร เอกเมโก สาฏโก สหสฺสํ อคฺฆติ ฯ อิติ พฺราหฺมโณ ภควโต ติสหสฺสคฺฆนกํ ติจีวรมทาสิ อุตฺตมํ กาสิยวตฺถสทิสํ ฯ เอกเมกญฺจ ภิกฺขุํ เอกเมเกน ทุสฺสยุเคนาติ เอกเมเกน ทุสฺสยุคเลน ฯ ตตฺร เอกสาฏโก ปญฺจ สตานิ อคฺฆติ ฯ เอวํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ปญฺจสตสหสฺสคฺฆนกานิ ทุสฺสานิ อทาสิ ฯ พฺราหฺมโณ เอตฺตกมฺปิ ทตฺวา อตุฏฺโ ปุน สตฺตฏฺสหสฺสคฺฆนเก อเนเก รตฺตกมฺพเล จ ปตฺตุณฺณปฏปเฏ ๑- จ ผาเลตฺวา ผาเลตฺวา อาโยคอํสวทฺธกกายพนฺธน- ปริสฺสาวนาทีนํ อตฺถาย อทาสิ ฯ สตปากสหสฺสปากานจ เภสชฺชเตลานํ ตุมฺพานิ ปูเรตฺวา เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน อพฺภญฺชนตฺถาย สหสฺสคฺฆนกํ เตลมทาสิ ฯ กึ พหุนา จตุปฺปจฺจเยสุ ฯ น โกจิ ปริกฺขาโร สมณปริโภโค อทินฺโน นาม อโหสิ ฯ ปาลิยํ ปน จีวรมตฺตเมว วุตฺตํ ฯ เอวํ มหายาคํ ยชิตฺวา สปุตฺตทารํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ อถโข ภควา เวรญฺชํ พฺราหฺมณํ เตมาสํ มาราวฏฺฏเนน ธมฺมสฺสวนามตรสปริโภคปริหีนํ เอกทิวเสเนว ธมฺมามตวสฺสํ วสฺสิตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺปํ กุรุมาโน ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา ฯเปฯ อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ ฯ พฺราหฺมโณปิ สปุตฺตทาโร ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ วนฺทิตฺวา ปุนปิ ภนฺเต อมฺหากํ อนุคฺคหํ กเรยฺยาถาติ @เชิงอรรถ: ๑. ปตฺตุณฺณปฏฺฏปเฏ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๓.
เอวมาทีนิ วทนฺโต อนุวชิตฺวา อสฺสูนิ ปวตฺตยมาโน นิวตฺติ ฯ อถโข ภควา เวรญฺชายํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวาติ ยถาอชฺฌาสยํ ยถารุจิตํ วาสํ วสิตฺวา เวรญฺชาย นิกฺขมิตฺวา มหามณฺฑลจาริก- จรณกาเล คนฺตพฺพํ พุทฺธวีถึ ปหาย ทุพฺภิกฺขโทเสน กิลนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อุชุนา มคฺเคน คเหตฺวา คนฺตุกาโม โสเรยฺยาทีนิ อนุปคมฺม ปยาคปติฏฺานํ คนฺตฺวา ตตฺถ คงฺคํ นทึ อุตฺตริตฺวา เยน พาราณสี ตทวสริ ฯ เตน อวสรีติ ตทวสริ ฯ ตตฺราปิ ยถาอชฺฌาสยํ วิหริตฺวา เวสาลึ อคมาสิ ฯ เตน วุตฺตํ อนุปคมฺม โสเรยฺยํ ฯเปฯ เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายนฺติ ฯ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา ฯ ตตฺรีทํ สมนฺตปาสาทิกาย สมนฺตปาสาทิกตฺตสฺมึ อาจริยปรมฺปรโต นิทานวตฺถุปฺปเภททีปนโต ปรสมยวิวชฺชนโต สกสมยวิสุทฺธิโต เจว พฺยญฺชนปริโสธนโต ปทตฺถโต ปาลิโยชนากฺกมโต สิกฺขาปทวินิจฺฉยโต วิภงฺคนยเภททสฺสนโต สมฺปสฺสตํ น ทิสฺสติ กิญฺจิ อปาสาทิกํ ยโต เอตฺถ วิญฺูนมยํ ตสฺมา สมนฺตปาสาทิกาเตฺวว สํวณฺณนา ปวตฺตา วินยสฺส เวเนยฺยทมนกุสเลน วุตฺตสฺส โลกนาเถน โลกมนุกมฺปมาเนนาติ ฯ ---------------อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑ หน้า ๑๔๑-๒๓๓. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=1&A=2944&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=1&A=2944&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=1&i=1 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=1&A=1 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=1&A=1 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=1&A=1 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_1
![อ่านหน้า[ต่าง] แรก](go1.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้ว](go2.gif)   ![อ่านหน้า[ต่าง] ถัดไป](go3.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย](go4.gif)   |
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]