|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ attano vā catuiriyāpathapariggaṇhaṇena kāye kāyānupassī viharati. Bahiddhā vāti parassa vā catuiriyāpathapariggaṇhaṇena. Ajjhattabahiddhā vāti kālena attano kālena parassa catuiriyāpathapariggaṇhaṇena kāye kāyānupassī viharati. Samudayadhammānupassī vāti ādīsu pana avijjāsamudayā rūpasamudayoti ādinā nayena pañcahākārehi rūpakkhandhassa samudayo ca vayo ca nīharitabbo. Taṃ hi sandhāya idha "samudayadhammānupassī vā"ti ādi vuttaṃ. Atthi kāyoti vā panassāti ādi vuttasadisameva. Idhāpi catuiriyāpathapariggāhikā sati dukkhasaccaṃ, tassā samuṭṭhāpikā purimataṇhā samudayasaccaṃ, ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, dukkhaparijānano samudayapajahano nirodhārammaṇo ariyamaggo maggasaccaṃ. Evaṃ catusaccavasena ussakkitvā nibbutiṃ pāpuṇātīti idamekassa catuiriyāpathapariggāhikassa bhikkhuno yāva arahattā niyyānamukhanti. Iriyāpathapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. ------------- Catusampajaññapabbavaṇṇanā [376] Evaṃ iriyāpathavasena kāyānupassanaṃ vibhajitvā idāni catusampajaññavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha abhikkanteti ādīni sāmaññaphale vaṇṇitāni. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ catusampajaññapariggaṇhaṇena attano vā kāye parassa vā kāye kālena vā attano kālena vā parassa kāye kāyānupassī viharati. Idhāpi samudayadhammānupassīti ādīsu rūpakkhandhasseva samudayo ca vayo ca nīharitabbo. Sesaṃ vuttasadisameva. Idha catusampajaññapariggāhikā sati dukkhasaccaṃ, tassā samuṭṭhāpikā purimataṇhā samudayasaccaṃ, ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, vuttappakāro ariyamaggo maggasaccaṃ. Evaṃ catusaccavasena ussakkitvā nibbutiṃ pāpuṇātīti. Idamekassa catusampajaññapariggāhikassa bhikkhuno vasena yāva arahattā niyyānamukhanti. Catusampajaññapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. --------------------------------------------------------------------------------------------------------- page384.
Paṭikūlamanasikārapabbavaṇṇanā [377] Evaṃ catusampajaññavasena kāyānupassanaṃ vibhajitvā idāni paṭikūlamanasikāravasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha imameva kāyanti ādīsu yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ sabbaṃ sabbākārena vitthārato visuddhimagge kāyagatāsatikammaṭṭhāne vuttaṃ. Ubhatomukhāti heṭṭhā ca upari cāti dvīhi mukhehi yuttā, nānāvihitassāti nānāvidhassa. Idaṃ panettha opammasaṃsandanaṃ:- ubhatomukhā putoḷī 1- viya hi cātummahābhūtiko kāyo, tattha missetvā pakkhittanānāvidhadhaññaṃ viya kesādayo dvattiṃsākārā, cakkhumā puriso viya yogāvacaro, tassa taṃ putoḷiṃ muñcitvā paccavekkhato nānāvidhadhaññassa pākaṭakālo viya yogino dvattiṃsākārassa vibhūtākāro 2- veditabbo, iti ajjhattaṃ vāti evaṃ kesādipariggaṇhaṇena attano vā kāye parassa vā kāye kālena vā attano kālena vā parassa kāye kāyānupassī viharati. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha dvattiṃsākārapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā niyyānamukhanti veditabbaṃ, sesaṃ purimasadisamevāti. Paṭikūlamanasikārapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. ------------- Dhātumanasikārapabbavaṇṇanā [378] Evaṃ paṭikūlamanasikāravasena kāyānupassanaṃ vibhajitvā idāni dhātumanasikāravasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tatrāyaṃ 3- opammasaṃsandanena saddhiṃ atthavaṇṇanā:- yathā koci 4- goghātako vā tasseva bhattavettanabhaṭo antevāsiko vā gāviṃ vadhitvā vinivijjhitvā catasso disā gatānaṃ mahāpathānaṃ @Footnote: 1 cha.Ma. putoḷi, Ma.mū 12/110/79 mūtoḷī 2 cha.Ma. vibhūtakālo. @3 cha.Ma. tatthāyaṃ 4 Ma. eko--------------------------------------------------------------------------------------------- page385.
Vemajjhaṭṭhānasaṅkhāte cātummahāpathe 1- koṭṭhāsaṃ koṭṭhāsaṃ katvā nisinno assa, evameva bhikkhu catunnaṃ iriyāpathānaṃ yena kenaci ākārena ṭhitattā yathāṭhitaṃ yathāṭhitattā ca yathāpaṇihitaṃ kāyaṃ "atthi imasmiṃ kāye paṭhavīdhātu .pe. Vāyodhātū"ti evaṃ paccavekkhati. Kiṃ vuttaṃ hoti:- yathā goghātakassa gāviṃ posantassāpi āghātanaṃ āharantassāpi āharitvā tattha bandhitvā ṭhapentassāpi vadhentassāpi vadhitaṃ mataṃ passantassāpi tāvadeva gāvīti saññā na antaradhāyati, yāva naṃ padāletvā bīlaso 2- na vibhajati. Vibhajitvā nisinnassa 3- pana gāvīsaññā 3- antaradhāyati, maṃsasaññāva pavattati. Nāssa evaṃ hoti "ahaṃ gāviṃ vikkiṇāmi. Ime gāviṃ harantī"ti. Athakhvassa "ahaṃ maṃsaṃ vikkiṇāmi, ime maṃsaṃ haranti"ccevaṃ hoti, evameva imassāpi bhikkhuno pubbe bālaputhujjanakāle gihībhūtassāpi pabbajitassāpi tāvadeva sattoti vā puggaloti vā saññā na antaradhāyati, yāva imameva kāyaṃ yathāṭhitaṃ yathāpaṇihitaṃ ghanavinibbhogaṃ katvā dhātuso na paccavekkhati. Dhātuso paccavekkhato panassa sattasaññā antaradhāyati, dhātuvaseneva cittaṃ santiṭṭhāti. Tenāha bhagavā "imameva kāyaṃ yathāṭhitaṃ yathāpaṇihitaṃ dhātuso paccavekkhati `atthi imasmiṃ kāye paṭhavīdhātu āpodhātu tejodhātu vāyodhātū'ti. Seyyathāpi bhikkhave dakkho goghātako vā .pe. Vāyodhātū"ti goghātako viya hi yogī, gāvīsaññā viya sattasaññā, cātummahāpatho viya catuiriyāpatho. Bīlaso vibhajitvā nisinnabhāvo viya dhātuso paccavekkhaṇanti ayamettha pālivaṇṇanā. Kammaṭṭhānakathā pana visuddhimagge vitthāritā. Iti ajtteṃ vāti evaṃ catudhātupariggaṇhaṇena attano vā kāye parassa vā kāye kālena vā attano kālena vā parassa kāye kāyānupassī viharati. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha catudhātupariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā catudhātupariggāhikassa 4- bhikkhuno 4- niyyānamukhanti veditabbaṃ, sesaṃ purimasadisamevāti. Dhātumanasikārapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. --------------- @Footnote: 1 cha.Ma. catumahāpathe evamuparipi 2 cha.Ma. bisaso evamuparipi @3-3 cha.Ma. panassa gāvītisaññā 4-4 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti--------------------------------------------------------------------------------------------- page386.
Navasīvathikāpabbavaṇṇanā [379] Evaṃ dhātumanasikāravasena kāyānupassanaṃ vibhajitvā idāni navahi sivaṭṭhikāpabbehi vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha seyyathāpi passeyayāti yathāpi passeyya. Sarīranti matasarīraṃ. Sīvathikāya 1- chadḍitanti susāne apaviddhaṃ. Ekāhaṃ mataṃ 2- assāti ekāhamataṃ. Dvīhaṃ mataṃ assāti dvīhamataṃ. Tīhaṃ mataṃ 2- assāti tīhamataṃ. Kammārabhastā viya vāyunā uddhaṃ jīvitapariyādānā yathānukkamaṃ samuggatena sūnabhāvena uddhumātattā uddhumātaṃ, uddhumātameva uddhumātakaṃ. Paṭikūlattā vā kucchitaṃ uddhumātanti uddhumātakaṃ. Vinīlaṃ vuccati viparibhinnavaṇṇaṃ, vinīlameva vinīlakaṃ. Paṭikūlattā vā kucchitaṃ vinīlanti vinīlakaṃ. Maṃsussadaṭṭhānesu rattavaṇṇassa pubbasannicayaṭṭhānesu setavaṇṇassa yebhuyyena ca nīlavaṇṇassa nīlaṭṭhānesu nīlasāṭakapārutasseva chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Paribhinnaṭṭhānehi navahi vā vaṇamukhehi vissandamānapubbaṃ vipubbaṃ, vipubbameva vipubbakaṃ. Paṭikūlattā vā kucchitaṃ vipubbanti vipubbakaṃ. Vipubbakaṃ jātaṃ tathābhāvaṃ gatanti vipubbakajātaṃ. So imameva kāyanti so bhikkhu imaṃ attano kāyaṃ tena kāyena saddhiṃ ñāṇeneva 3- upasaṃharati upaneti. Kathaṃ? ayampi kho kāyo evaṃdhammo evaṃbhāvī evaṃanatītoti. Idaṃ vuttaṃ hoti:- āyu usmā viññāṇanti imesaṃ tiṇṇaṃ dhammānaṃ atthitāya ayaṃ kāyo ṭhānagamanādikhamo hoti, imesaṃ pana vigamā ayaṃ kāyopi evaṃdhammoti 4- evaṃpūtikasabhāvoyeva. Evaṃbhāvīti 5- evameva uddhumātādibhedo bhavissati, evaṃ anatītoti 6- evaṃ uddhumātādibhāvaṃ anatikkanto. 7- Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ uddhumātādipariggaṇhaṇena attano vā kāye parassa vā kāye kālena vā attano kālena vā parassa kāye kāyānupassī viharati. Khajjamānanti udarādīsu nisīditvā udaramaṃsaoṭṭhamaṃsaakkhikūṭādīni luñcitvā luñcitvā khādiyamānaṃ. Samaṃsalohitanti sāvasesamaṃsalohitayuttaṃ. @Footnote: 1 ka. sivaṭṭhikāya cha.Ma. sivathikāya 2-2 cha.Ma. matassa evamuparipi 3 cha.Ma. ñāṇena @4 cha.Ma. evaṃdhammo 5 cha.Ma. evaṃbhāvī 6 cha.Ma. evaṃanatīto 7 cha.Ma. anatikkantoti--------------------------------------------------------------------------------------------- page387.
Nimmaṃsalohitamakkhitanti maṃse khīṇepi lohitaṃ na sussati, taṃ sandhāya vuttaṃ "nimmaṃsalohitamakkhitan"ti. Aññenāti aññena disābhāgena. Hatthaṭṭhikanti catusaṭṭhibhedaṃpi hatthaṭṭhikaṃ pāṭiyekkaṃ vippakiṇṇaṃ. Pādaṭṭhikādīsupi eseva nayo. Terovassikānīti atikkantasaṃvaccharāni. Pūtīnīti abbhokāse ṭhitāni vātātapavuṭṭhisamphassena terovassikāni pūtīni honti, antobhūmigatāni pana cirataraṃ tiṭṭhanti. Cuṇṇakajātānīti cuṇṇacuṇṇaṃ hutvā vippakiṇṇāni. Sabbattha so imamevāti vuttanayeneva khajjamānādīnaṃ vasena yojanā kātabbā. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ khajjamānādipariggaṇhaṇena yāva cuṇṇakabhāvā attano vā kāye parassa vā kāye kālena vā attano kālena vā parassa kāye kāyānupassī viharati. Idha pana ṭhatvā nava sīvathikā samodhānetabbā. Ekāhamataṃ vāti ādinā nayena vuttā sabbāpi ekā, kākehi vā khajjamānanti ādikā ekā, aṭṭhikasaṅkhalikaṃ samaṃsalohitaṃ nhārusambandhanti ekā, nimmaṃsalohitamakkhitaṃ nhārusambandhanti nhārusambandhanti ekā, aṭṭhikāni apagatasambandhānīti ādikā ekā, aṭṭhikāni setāni saṅkhavaṇṇapaṭibhāgānīti ekā, puñjakitāni terovassikānīti ekā, pūtīni cuṇṇakajātānīti ekā. 1- Evampi kho bhikkhaveti idaṃ nava sīvathikā dassetvā kāyānupassanaṃ niṭṭhapento āha. Tattha navasīvathikāpariggāhikā sati dukkhasaccaṃ, tassā samuṭṭhāpikā purimataṇhā samudayasaccaṃ, ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, dukkhaparijānano samudayapajahano nirodhārammaṇo ariyamaggo maggasaccaṃ. Evaṃ catusaccavasena ussakkitvā nibbutiṃ pāpuṇātīti idaṃ navasīvathikāpariggāhikānaṃ bhikkhūnaṃ yāva arahattā niyyānamukhanti. Navasīvathikāpabbavaṇṇanā niṭṭhitā. ----------- Ettāvatā ca ānāpānapabbaṃ iriyāpathapabbaṃ catusampajaññapabbaṃ paṭikūlamanasikārapabbaṃ dhātumanasikārapabbaṃ nava sīvathikāpabbānīti cuddasapabbā @Footnote: 1 cha.Ma. ekāti--------------------------------------------------------------------------------------------- page388.
Kāyānupassanā niṭṭhitā hoti. Tattha ānāpānapabbaṃ paṭikūlamanasikārapabbanti imāneva dve appanākammaṭṭhānāni, sīvathikānaṃ pana ādīnavānupassanāvasena vuttattā sesāni dvādasāpi upacārakammaṭṭhānānevāti. Kāyānupassanā niṭṭhitā. ---------- Vedanānupassanāvaṇṇanā [380] Evaṃ bhagavā cuddasavidhena kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ kathetvā idāni navavidhena vedanānupassanaṃ kathetuṃ kathañca bhikkhaveti ādimāha. Tattha sukhaṃ vedananti kāyikaṃ vā cetasikaṃ vā sukhaṃ vedanaṃ vediyamāno "ahaṃ sukhaṃ vedanaṃ vediyāmī"ti pajānātīti attho. Tattha kāmaṃ uttānaseyyakāpi dārakā thaññapivanādikāle sukhaṃ vediyamānā "sukhaṃ vedanaṃ vediyāmā"ti pajānanti, na panetaṃ evarūpaṃ pajānanaṃ 1- sandhāya vuttaṃ. Evarūpaṃ hi pajānanaṃ sattūpaladdhiṃ na pajahati, 2- sattasaññaṃ na ugaghāteti, kammaṭṭhānaṃ vā satipaṭṭhānabhāvanā vā na hoti. Imassa pana bhikkhuno pajānanaṃ sattūpaladdhiṃ pajahati, sattasaññaṃ ugghāteti, kammaṭṭhānañceva satipaṭṭhānabhāvanā ca hoti. Idaṃ hi "ko vediyati, kassa vedanā, kiṃkāraṇā vedanā"ti evaṃ sampajānavediyanaṃ sandhāya vuttaṃ. Tattha ko vediyatīti na koci satto vā puggalo vā vediyati. Kassa vedanāti na kassaci sattassa vā puggalassa vā vedanā. Kiṃkāraṇā vedanāti vatthuārammaṇāva panassa vedanā, tasmā esa evaṃ pajānāti "taṃ taṃ sukhādīnaṃ vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vediyati taṃ pana vedanāpavattiṃ upādāya `ahaṃ vedanaṃ vediyāmī'ti vohāramattaṃ hotī"ti. Evaṃ vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vediyatīti sallakkhento esa "sukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātī"ti veditabbo cittalapabbate aññataro thero viya. @Footnote: 1 cha.Ma. jānanaṃ. evamuparipi 2 cha.Ma. jahati. evamuparipi--------------------------------------------------------------------------------------------- page389.
Thero kira aphāsukakāle balavavedanāya nitthunanto aparāparaṃ parivattati, tameko daharo āha "kataraṃ vo bhante ṭhānaṃ rujjatī"ti. Āvuso pāṭiyekkaṃ rujjanaṭṭhānaṃ nāma natthi, vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vediyatīti. Evaṃ pajānanakālato 1- paṭṭhāya adhivāsetuṃ vaṭṭati no bhanteti. Adhivāsemi āvusoti. Adhivāsanā bhante seyyoti. Thero adhivāseti. Vāto yāva hadayaṃ 2- phālesi, mañacake antāni rāsikatāni ahesuṃ. Thero daharassa dassesi "vaṭṭatāvuso ettakā adhivāsanā"ti. Daharo tuṇhī ahosi. Thero viriyasamataṃ yojetvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇitvā samasīsī hutvā parinibbāyi. Yathā ca sukhaṃ, evaṃ dukkhaṃ .pe. Nirāmisaṃ vā 3- adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vediyamāno "nirāmisaṃ adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vediyāmī"ti pajānāti. Iti bhagavā rūpakammaṭṭhānaṃ kathetvā arūpakammaṭṭhānaṃ kathento yasmā phassavasena cittavasena vā kathiyamānaṃ na pākaṭaṃ hoti, andhakāraṃ viya khāyati, vedanānaṃ pana uppatti 4- pākaṭā 4- vedanāvasena pākaṭaṃ hoti, tasmā sakkapañhe viya idhāpi vedanāvasena arūpakammaṭṭhānaṃ kathesi. Tattha "duvidhaṃ hi kammaṭṭhānaṃ rūpakammaṭṭhānaṃ arūpakammaṭṭhānañcā"ti ādi kathāmaggo sakkapañhe vuttanayeneva veditabbo. Tattha sukhaṃ vedanantiādīsu ayaṃ aparopi pajānanapariyāyo, sukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātīti sukhavedanākkhaṇe dukkhāya vedanāya abhāvato sukhaṃ vedanaṃ vediyamāno "sukhaṃ vedanaṃ 5- vediyāmī"ti pajānāti. Tena yā pubbe bhūtapubbā dukkhā vedanā, tassā 6- idāni abhāvato imissā ca sukhāya vedanāya ito paṭhamaṃ abhāvato vedanā nāma aniccā addhuvā vipariṇāmadhammā, iti 6- tattha sampajāno hoti. Vuttampi cetaṃ bhagavatā:- "yasmiṃ aggivessana samaye sukhaṃ vedanaṃ vedeti, neva tasmiṃ samaye dukkhaṃ vedanaṃ vedeti, na adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vedeti, sukhaṃyeva tasmiṃ samaye vedanaṃ vedeti. Yasmiṃ aggivessana samaye dukkhaṃ .pe. Adukkhamasukhaṃ vedanaṃ @Footnote: 1 cha.Ma. jānanakālato. 2 cha.Ma. hadayā 3 cha.Ma. vā saddo na dissati @4-4 cha.Ma. uppattipākaṭatāYu. 5 cha.Ma. vedanaṃyeva 6 cha.Ma. tassa. 7 cha.Ma. itiha.--------------------------------------------------------------------------------------------- page390.
Vedeti, neva tasmiṃ samaye sukhaṃ vedanaṃ vedeti, na dukkhaṃ vedanaṃ vedeti, adukkhamasukhaṃyeva tasmiṃ samaye vedanaṃ vedeti. Sukhāpi kho aggivessana vedanā aniccā saṅkhatā paṭiccasamuppannā khayadhammā vayadhammā virāgadhammā nirodhadhammā, dukkhāpi kho .pe. Adukkhamasukhāpi kho aggivessana vedanā aniccā .pe. Nirodhadhammā. Evaṃ passaṃ aggivessana sutvā ariyasāvako sukhāyapi vedanāya nibbindati, dukkhāyapi vedanāya nibbindati, adukkhamasukhāyapi vedanāya nibbindati, nibbindaṃ virajjati, virāgā vimuccati, vimuttasmiṃ vimuttamiti ñāṇaṃ hoti, `khīṇā jāti, vusitaṃ brahmacariyaṃ, kataṃ karaṇīyaṃ, nāparaṃ itthattāyā'ti pajānātī"ti. 1- Sāmisaṃ vā sukhanti ādīsu sāmisā sukhā nāma pañcakāmaguṇāmisasannissitā cha gehasitā somanassavedanā. Nirāmisā sukhā nāma cha nekkhammasitā somanassavedanā. Sāmisā dukkhā nāma cha gehasitā domanassavedanā. Nirāmisā dukkhā nāma cha nekkhammasitā domanassavedanā. Sāmisā adukkhamasukhā nāma cha gehasitā upekkhā vedanā. Nirāmisā adukkhamasukhā nāma cha nekkhammasitā upekkhā vedanā. Tāsaṃpi 2- vibhāgo sakkapañhe vuttoyeva. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ sukhavedanādipariggaṇhaṇena attano vā vedanāsu, parassa vā vedanāsu, kālena vā attano kālena vā parassa vedanāsu vedanānupassī viharati. Samudayadhammānupassī vāti ettha pana avijjāsamudayā vedanāsamudayoti ādīhi pañcahi pañcahi ākārehi vedanānaṃ samudayañca vayañca passanto "samudayadhammānupassī vā vedanāsu viharati, vayadhammānupassī vā vedanāsu viharati, kālena samudayadhammānupassī vā vedanāsu viharati, kālena vayadhammānupassī vā vedanāsu viharatī"ti veditabbo. Ito paraṃ kāyānupassanāya vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha vedanāpariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā vedanāpariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ, sesaṃ tādisamevāti. Vedanānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā. ---------- @Footnote: 1 Ma.Ma. 13/205/182 dīghanakhasutta 2 cha.Ma. tāsaṃ.--------------------------------------------------------------------------------------------- page391.
Cittānupassanāvaṇṇanā [381] Evaṃ navavidhena vedanānupassanāsatipaṭṭhānaṃ kathetvā idāni soḷasavidhena cittānupassanaṃ kathetuṃ kathañca bhikkhaveti ādimāha. Tattha sarāganti aṭṭhavidhaṃ lobhasahagataṃ. Vītarāganti lokiyakusalābyākataṃ. Idaṃ pana yasmā sammasanaṃ na dhammasamodhānaṃ, tasmā idha ekapadepi lokuttaraṃ na labbhati. Sesāti cattāri akusalacittāni neva purimapadaṃ na pacchimapadaṃ bhajanti. Sadosanti duvidhaṃ domanassasahagataṃ. Vītadosanti lokiyakusalābyākataṃ. Sesāni dasa akusalacittāti neva purimapadaṃ na pacchimapadaṃ bhajanti. Samohanti vicikicchāsahagatañceva uddhaccasahagatañcāti duvidhaṃ. Yasmā pana moho sabbākusalesu uppajjati, tasmā sesānipi idha vaṭṭantiyeva. Imasmiṃyeva hi dukke 1- dvādasākusalacittāni pariyādinnānīti. Vītamohanti lokiyakusalābyākataṃ. Saṅkhittanti thīnamiddhānupatitaṃ. Etaṃ hi saṅkucitacittaṃ nāma. Vikkhittanti uddhaccasahagataṃ, etaṃ hi pasaṭacittaṃ nāma mahaggatanti rūpārūpāvacaraṃ. Amahaggatanti kāmāvacaraṃ. Sauttaranti kāmāvacaraṃ. Anuttaranti rūpāvacarañca arūpāvacarañca. Tatrāpi sauttaraṃ rūpāvacaraṃ, anuttaraṃ arūpāvacarameva. Samāhitanti yassa appanāsamādhi vā upacārasamādhi vā atthi. Asamāhitanti ubhayasamādhivirahitaṃ. Vimuttanti tadaṅgavikkhambhanavimuttīhi vimutataṃ. Avimuttanti ubhayavimuttivirahitaṃ. Samucchedapaṭipassaddhinissaraṇavimuttīnaṃ pana idha okāsova natthi. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ sarāgādipariggaṇhaṇena yasmiṃ yasmiṃ khaṇe yaṃ yaṃ cittaṃ pavattati, taṃ taṃ sallakkhento attano vā citte, parassa vā citte, kālena vā attano, kālena vā parassa citte cittānupassī viharati. Samudayadhammānupassīti ettha pana avijjāsamudayā viññāṇasamudayoti evaṃ pañcahi pañcahi ākārehi viññāṇassa samudayo ca vayo ca nīharitabbo. Ito paraṃ @Footnote: 1 cha.Ma. duke--------------------------------------------------------------------------------------------- page392.
Vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha cittapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ 1- katvā cittapariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti 2- veditabbaṃ, sesaṃ tādisamevāti. Cittānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā. --------- Dhammānupassanā nīvaraṇapabbavaṇṇanā [382] Evaṃ soḷasavidhena cittānupassanāsatipaṭṭhānaṃ kathetvā idāni pañcavidhena dhammānupassanaṃ kathetuṃ kathañca bhikkhaveti ādimāha. Apica bhagavatā kāyānupassanāya suddharūpapariggaho kathito, vedanācittānupassanāhi suddhaarūpapariggaho. Idāni rūpārūpamissakaṃ pariggahaṃ kathetuṃ "kathañca bhikkhave"ti ādimāha. Kāyānupassanāya vā rūpakkhandhapariggahova kathito, vedanānupassanāya vedanākkhandhapariggahova, cittānupassanāya viññāṇakkhandhapariggahova. Idāni saññākkhandhasaṅkhārakkhandhapariggahaṃpi kathetuṃ "kathañca bhikkhave"ti ādimāha. Tattha santanti abhiṇhasamudācāravasena saṃvijjamānaṃ. Asantanti asamudācāravasena vā pahīnattā vā asaṃvijjamānaṃ. Yathā cāti yena kāraṇena kāmacchandassa uppādo hoti. Tañca pajānātīti tañca kāraṇaṃ pajānāti. Iti imināva nayena sabbapadesu attho veditabbo. Tattha subhanimitte ayonisomanasikārena kāmacchandassa uppādo hoti. Subhanimittaṃ nāma 3- subhaṃpi subhārammaṇaṃpi. 3- Ayonisomanasikāro nāma anupāyamanasikāro uppathamanasikāro anicce niccanti vā, dukkhe sukhanti vā, anattani attāti vā, asubhe subhanti vā manasikāro. Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato kāmacchando uppajjati. Tenāha bhagavā "atthi bhikkhave subhanimittaṃ, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā kāmacchandassa uppādāya uppannassa vā kāmacchandassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. 4- @Footnote: 1 cha.Ma. padayojanaṃ 2 cha.Ma. niyyānamukhaṃ 3-3 cha.Ma. subhampi subhanimittaṃ, @ subhārammaṇampi subhanimittaṃ 4 saṃ. mahā. 19/232/91 āhārasutta--------------------------------------------------------------------------------------------- page393.
Asubhanimitte pana yonisomanasikārenassa pahānaṃ hoti. Asubhanimittaṃ nāma asubhaṃpi asubhārammaṇaṃpi. Yonisomanasikāro nāma upāyamanasikāro pathamanasikāro anicce aniccanti vā, dukkhe dukkhanti vā, anattani anattāti vā, asubhe asubhanti vā manasikāro. Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato kāmacchando pahiyyati. Tenāha bhagavā "atthi bhikkhave asubhanimittaṃ, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā kāmacchandassa anuppādāya uppannassa vā kāmacchandassa pahānāyā"ti. 1- Apica cha dhammā kāmacchandassa pahānāya saṃvattanti asubhanimittassa uggaho asubhabhāvanānuyogo indriyesu guttadvāratā bhojane mattaññutā kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Dasavidhaṃ hi asubhanimittaṃ uggaṇhantassāpi kāmacchando pahiyyati. Bhaventassāpi indriyesu pihitadvārassāpi catunnaṃ pañcannaṃ ālopānaṃ okāse sati udakaṃ pivitvā yāpanasīlatāya bhojane mattaññunopi. Tena vuttaṃ:- cattāro pañca ālope abhutvā udakaṃ pive alaṃ phāsuvihārāya pahitattassa bhikkhunoti. 2- Asubhakammikatissattherasadise asubhabhāvanārate kalyāṇamitte sevantassāpi kāmacchando pahiyyati, ṭhānanisajjādīsu dasaasubhanissitasappāyakathāyapi kāmacchando pahiyyati, tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā kāmacchandassa pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīnassa kāmacchandassa arahattamaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti. Paṭighanimitte ayonisomanasikārena pana byāpādassa uppādo hoti. Tattha paṭighanimittaṃ 3- nāma paṭighaṃpi paṭighārammaṇaṃpi. 3- Ayonisomanasikāro sabbattha ekalakkhaṇova. Taṃ tasmiṃ nimitte bahulaṃ pavattayato byāpādo uppajjati. Tenāha bhagavā "atthi bhikkhave paṭighanimittaṃ, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā byāpādassa uppādāya uppannassa vā byāpādassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti 1-:- @Footnote: 1-1 saṃ. mahā. 19/232/94 āhārasutta (pālinayo) 2 khu. thera 26/983/395 @sāriputtattheragāthā 3-3 cha.Ma. paṭighampi paṭighanimittaṃ, paṭighārammaṇampi paṭighanimittaṃ--------------------------------------------------------------------------------------------- page394.
Mettāya pana cetovimuttiyā yonisomanasikārenassa pahānaṃ hoti. Tattha mettāti vutte appanāpi upacāropi vaṭṭati. Cetovimuttīti appanāva. Yonisomanasikāro, vuttalakkhaṇova. Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato byāpādo pahiyyati. Tenāha bhagavā "atthi bhikkhave mettācetovimutti, tattha yonisomamanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā byāpādassa anuppādāya uppanssa vā byāpādassa pahānāyā"ti. 1- Apica cha dhammā byāpādassa pahānāya saṃvattanti mettānimittassa uggaho mettābhāvanānuyogo kammassakatāpaccavekkhaṇā paṭisaṅkhānabahulīkatā 2- kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Odissakaanodissakadisāpharaṇānañhi aññataravasena mettaṃ uggaṇhantassāpi byāpādo pahiyyati, odiso anodiso disāpharaṇavasena 3- mettaṃ bhāventassāpi. "tvaṃ etassa kuddho kiṃ karissasi, kiṃ tassa sīlādīni vināsetuṃ sakkhissasi, nanu tvaṃ attano kammena āgantvā attano kammeneva gamissasi, parassa kujajhanaṃ nāma vītaccitaṅgāratattaayasalākagūthādīni gahetvā paraṃ paharitukāmatāya sadisaṃ hoti. Esopi tava kuddho kiṃ karissati, kiṃ te sīlādīni vināsetuṃ sakkhissati, esa attano kammena āgantvā attano kammeneva gamissati, apaṭicchitapaharaṇakaṃ 4- viya paṭivāte 5- khittarajamuṭṭhi viya ca etassevesa kodho matthake patissatī"ti evaṃ attano ca parassa ca kammassakataṃ paccavekkhantassapi, ubhayaṃ kammasasakataṃ paccavekkhitvā paṭisaṅkhāne ṭhitassāpi, assaguttattherasadise mettābhāvanārate kalyāṇamitte sevantassāpi byāpādo pahiyyati. Ṭhānanisajjādīsu mettānissitasappāyakathāyapi pahiyyati. Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā byāpādassa pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīnassa byāpādassa anāgāmimaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti. Aratiādīsu ayonisomanasikārena thīnamiddhassa uppādo hoti. Arati nāma ukkaṇṭhitā. Tandī nāma kāyālasiyatā. Vijambhitā nāma kāyavinamanā. Bhattasammado nāma bhattamucchā bhattapariḷāho. Cetaso līnattaṃ nāma cittassa @Footnote: 1 saṃ. mahā 19/232/94 āhārasutta (pālinayo) 2 cha.Ma. paṭisaṅkhānabahulatā @3 cha.Ma. pharaṇavasena 4 cha.Ma. appaṭicchitapaheṇakaṃ 5 cha.Ma. paṭivātaṃ--------------------------------------------------------------------------------------------- page395.
Līnākāro. Imesu aratiādīsu ayonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato thīnamiddhaṃ uppajjati. Tenāha "atthi bhikkhave arati tandi vijambhikā 1- bhattasammado cetaso ca līnattaṃ, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā thīnamiddhassa uppādāya uppannassa vā thīnamiddhassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti 2- ārabhadhātuādīsu pana yonisomanasikārenassa pahānaṃ hoti. Ārambhadhātu nāma paṭhamārabhaviriyaṃ. Nikkamadhātu nāma kosajjato nikkhantatāya tato balavataraṃ. Parakkamadhātu nāma paraṃ paraṃ ṭhānaṃ akkamanato tatopi balavataraṃ. Imasmiṃ tippabhede viriye yonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato thīnamiddhaṃ pahiyyati. Tenāha "atthi bhikkhave ārambhadhātu nikkamadhātu parakkamadhātu, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā thīnamiddhassa anuppādāya uppannassa vā thīnamiddhassa pahānāyā"ti. Apica cha dhammā thīnamiddhassa pahānāya saṃvattanti atibhojane nimittaggāho iriyāpathasamparivattanatā ālokasaññāmanasikāro abbhokāsavāso kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Āharahatthaka tatravaṭṭaka alaṃsāṭaka kākamāsaka bhuttavamitakabhojanaṃ bhuñjitvā rattiṭṭhānadivāṭṭhāne nisinnassa hi samaṇadhammaṃ karoto thīnamiddhaṃ mahāhatthī viya ottharantaṃ āgacchati catupañcālopaokāsaṃ pana ṭhapetvā pānīyaṃ pivitvā yāpanasīlassa bhikkhuno taṃ na hotīti evaṃ atibhojane nimittaṃ gaṇhantassāpi thīnamiddhaṃ pahiyyati. Yasmiṃ iriyāpathe thīnamiddhaṃ okkamati, tato aññaṃ parivattentassāpi, rattiṃ candālokaṃ dīpālokaṃ ukkālokaṃ divā suriyālokaṃ manasikarontassāpi, abbhokāse vasantassāpi, mahākassapattherasadise pahīnathīnamiddhe kalyāṇamitte sevantassāpi thīnamiddhaṃ pahiyyati. Ṭhānanisajjādīsu dhutaṅganissitasappāyakathāyapi pahiyyati. Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā thīnamiddhassa pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīnassa thīnamiddhassa arahattamaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti. @Footnote: 1 ka. cha.Ma. vijambhitā 2 saṃ. mahā. 19/232/92 āhārasutta--------------------------------------------------------------------------------------------- page396.
Cetaso avūpasame ayonisomanasikārena uddhaccakukkuccassa uppādo hoti. Avūpasamo nāma avūpasantākāro, uddhaccakukkuccamevetaṃ atthato. Tattha ayonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato uddhaccakukkuccaṃ uppajjati. Tenāha "atthi bhikkhave cetaso avūpasamo, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppa- nnassa vā uddhaccakukkuccassa uppādāya uppannassa vā uddhaccakukkuccassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. 1- Samādhisaṅkhāte pana cetaso vūpasame yonisomanasikārenassa pahānaṃ hoti. Tenāha "atthi bhikkhave cetaso vūpasamo, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā uddhaccakukkuccassa anuppādāya uppannassa vā uddhaccakukkuccassa pahānāyā"ti. 2- Apica ca dhammā uddhaccakukkuccassa pahānāya saṃvattanti bahussuttā paripucchakatā vinaye pakataññutā vuḍḍhasevitā kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Bāhusaccenapi hi ekaṃ vā dve vā tayo vā cattāro vā pañca vā nikāye pālivasena ca atthavasena ca uggaṇhantassāpi uddhaccakukkuccaṃ pahiyyati. Kappiyākappiyaparipucchābahulassāpi, vinayapaññattiyaṃ ciṇṇavasibhāvatāya pakataññunopi, vuḍḍhe mahallakatthere upasaṅkamantassāpi, upālittherasadise vinayadhare kalyāṇamitte sevantassāpi uddhaccakukkuccaṃ pahiyyati. Ṭhānanisajjādīsu kappiyākappiyanissitasappāyakathāyapi pahiyyati. Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā uddhaccakukkuccassa pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīne uddhaccakukkucce uddhaccassa arahattamaggena kukkuccassa anāgāmimaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti. Vicikicchāṭhānīyesu dhammesu ayonisomanasikārena vicikicchāya uppādo hoti. Vicikicchāṭhānīyā dhammā nāma punappunaṃ vicikicchāya kāraṇattā vicikicchāva. Tattha ayonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato vicikicchā uppajjati. Tenāha "atthi bhikkhave vicikicchaṭṭhānīyā dhammā, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannāya vā vicikicchāya uppādāya uppannāya vā vicikicchāya bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. 1- @Footnote: 1 saṃ. mahā 19/323/92 āhārasutta 2 saṃ. mahā. 19/323/94, 205/77 (pālinayo)--------------------------------------------------------------------------------------------- page397.
Kusalādidhammesu 1- yonisomanasikārena panassā pahānaṃ hoti. Tenāha "atthi bhikkhave kusalākusalā dhammā sāvajjānavajjā dhammā sevitabbāsevitabbā dhammā hīnapaṇītā dhammā kaṇhasukkasappaṭibhāgā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannāya vā vicikicchāya anuppādāya uppannāya vā vicikicchāya pahānāyā"ti. 2- Apica cha dhammā vicikicchāya pahānāya saṃvattanti bahussutatā paripucchakatā vinaye pakataññutā adhimokkhabahulatā kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Bāhusaccena hi ekaṃ vā .pe. Pañca vā nikāye pālivasena ca atthavasena ca uggaṇhantassāpi vicikicchā pahiyyati. Tīṇi ratanāni ārabbha paripucchābahulassāpi, vinaye ciṇṇavasibhāvassāpi, tīsu ratanesu okappaniyasaddhāsaṅkhātaadhimokkhabahulassāpi, saddhādhimutte vakkalittherasadise kalyāṇamitte sevantassāpi vicikicchā pahiyyati. Ṭhānanisajjādīsu tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇanissitasappāyakathāyapi pahiyyati. Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā vicikicchāya pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīnāya vicikicchāya sotāpattimaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ pañcanīvaraṇapariggaṇhaṇena attano vā dhammesu parassa vā dhammesu kālena vā attano kālena vā parassa dhammesu dhammānupassī viharati. Samudayavayā panettha subhanimittaasubhanimittādīsu ayonisomanasikārayonisomanasikāravasena pañcasu nīvaraṇesu vuttāyeva 3- nīharitabbā. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha nīvaraṇapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā nīvaraṇapariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ. Sesaṃ tādisamevāti. Nīvaraṇapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. --------------- @Footnote: 1 i. kusalesu 2 saṃ.mahā. 19/232/92 (pālinayo) āhārasutta @3 cha.Ma., i. vuttanayena--------------------------------------------------------------------------------------------- page398.
Khandhapabbavaṇṇanā [383] Evaṃ pañcanīvaraṇavasena dhammānupassanaṃ vibhājitvā idāni pañcakkhandhavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha pañcasu upādānakkhandhesūti upādānassa khandhā upādānakkhandhā, upādānassa paccayabhūtā dhammapuñjā dhammarāsayoti attho. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge khandhakathāya vutto. Iti rūpanti idaṃ rūpaṃ, ettakaṃ rūpaṃ, na ito paraṃ rūpaṃ atthīti sabhāvato rūpaṃ pajānāti. Vedanādīsupi eseva nayo. Ayamettha saṅkhepo, vitthārena pana rūpādīni visuddhimagge khandhakathāyameva vuttāni. Iti rūpassa samudayoti evaṃ avijjāsamudayādivasena pañcahākārehi rūpassa samudayo. Iti rūpassa atthaṅgamoti evaṃ avijjānirodhādivasena pañcahākārehi rūpassa atthaṅgamo. Vedanādīsupi eseva nayo. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge udayabbayañāṇakathāya vutto. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ pañcakkhandhapariggaṇhaṇena attano vā dhammesu parassa vā dhammesu kālena vā attano kālena vā parassa dhammesu dhammānupassī viharati. Samudayavayā panettha "avijjāsamudayā rūpasamudayo"ti ādīnaṃ pañcasu khandhesu vuttānaṃ paññāsāya lakkhaṇānaṃ vasena nīharitabbā. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha khandhapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā khandhapariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ. Sesaṃ tādisamevāti. Khandhapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. ---------- Āyatanapabbavaṇṇanā [384] Evaṃ pañcakkhandhavasena dhammānupassanaṃ vibhajitvā idāni āyatanavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha chasu ajjhattikabāhiresu--------------------------------------------------------------------------------------------- page399.
Āyatanesūti cakkhuṃ sotaṃ ghānaṃ jivhā kāyo manoti imesu chasu ajjhattikesu, rūpaṃ saddo gandho raso phoṭṭhabbo dhammoti imesu chasu bāhiresu. Cakkhuñca pajānātīti cakkhupasādaṃ yāthāvasarasalakkhaṇavasena pajānāti. Rūpe ca pajānātīti bahiddhā catusamuṭṭhānikarūpe ca yāthāvasarasalakkhaṇavasena pajānāti. Yañca tadubhayaṃ paṭicca uppajjati saññojananti 1- yaṃ ca taṃ cakkhuñceva rūpe cāti ubhayaṃ paṭicca kāmarāgasaññojanaṃpaṭighamānadiṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsabhavarāgaissāmacchariya- avijjāsaññojananti dasavidhaṃ saññojanaṃ uppajjati, tañca yāthāvasarasalakkhaṇavasena pajānāti. Kathaṃ panetaṃ uppajjatīti? cakkhudvāre tāva āpāthagataṃ iṭṭhārammaṇaṃ Kāmassādavasena assādayato abhinandato kāmarāgasaññojanaṃ uppajjati. Aniṭṭhārammaṇe kujjhato paṭighasaññojanaṃ uppajjati. "ṭhapetvā maṃ na 2- añño koci etaṃ ārammaṇaṃ vibhāvetuṃ samattho atthī"ti maññato mānasaññojanaṃ uppajjati. Etaṃ rūpārammaṇaṃ niccaṃ dhuvanti gaṇhato diṭṭhisaññojanaṃ uppajjati. "etaṃ rūpārammaṇaṃ satto nu kho, sattassa nu kho"ti vicikicchato vicikicchāsaññojanaṃ uppajjati. "sampattibhave vata no idaṃ sulabhaṃ jātan"ti bhavaṃ patthentassa bhavarāgasaññojanaṃ uppajjati. "āyatiṃpi evarūpaṃ sīlabbataṃ samādiyitvā sakkā laddhun"ti sīlabbataṃ samādiyantassa sīlabbataparāmāsasaññojanaṃ uppajjati. "aho vatetaṃ rūpārammaṇaṃ aññe na labheyyun"ti ussuyyato issāsaññojanaṃ uppajjati. Attanā laddhaṃ rūpārammaṇaṃ aññassa maccharāyato macchariyasaññojanaṃ uppajjati. Sabbeheva sahajātaaññāṇavasena avijjānato 3- avijjāsaññojanaṃ uppajjati. Yathā ca anuppannassāti yena kāraṇena asamudācāravasena anuppannassa tassa dasavidhassāpi saññojanassa uppādo hoti, tañca kāraṇaṃ pajānāti. Yathā ca uppannassāti appahīnaṭṭhena pana samudācāravasena vā uppannassa tassa dasavidhassāpi saññojanassa yena kāraṇena pahānaṃ hoti, tañca kāraṇaṃ @Footnote: 1 ka.,cha.Ma. saṃyojananti 2 cha.Ma. ṭhapetvā maṃ ko añño etaṃ.... @3 cha.Ma.,i. ayaṃ saddo na dissati--------------------------------------------------------------------------------------------- page400.
Pajānāti. Yathā ca pahīnassāti tadaṅgavikkhambhanappahānavasena pahīnassāpi tassa dasavidhassa saññojanassa yena kāraṇena āyatiṃ anuppādo hoti, tañca kāraṇaṃ pajānāti. Kena kāraṇena panassa āyatiṃ anuppādo hoti? diṭṭhivicikicchā- sīlabbataparāmāsaissāmacchariyabhedassa tāva pañcavidhassa saññojanassa sotāpattimaggena āyatiṃ anuppādo hoti. Kāmarāgapaṭighasaññojanadvayassa oḷārikassa sakadāgāmimaggena, aṇusahagatassa anāgāmimaggena, mānabhavarāgaavijjāsaññojana- ttayassa arahattamaggena āyatiṃ anuppādo hoti. Sotañca pajānāti, sadde cāti ādīsupi eseva nayo. Apicettha āyatanakathā vitthārato visuddhimagge āyatananiddese vuttanayeneva veditabbā. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ ajjhattikāyatanapariggaṇhaṇena attano vā dhammesu bāhirāyatanapariggaṇhaṇena parassa vā dhammesu kālena vā attano kālena vā parassa dhammesu dhammānupassī viharati. Samudayavayā panettha "avijjāsamudayā cakkhusamudayo"ti rūpāyatanassa rūpakkhandhe, arūpāyatanesu manāyatanassa viññāṇakkhandhe, dhammāyatanassa sesakkhandhesu vuttanayena nīharitabbā. Lokuttaradhammā na gahetabbā. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha āyatanapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā āyatanapariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ. Sesaṃ tādisamevāti. Āyatanapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. ------------ Bojjhaṅgapabbavaṇṇanā [385] Evaṃ chaajjhattikabāhirāyatanavasena dhammānupassanaṃ vibhajitvā idāni bojjhaṅgavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha bojjhaṅgesūti bujjhanakasattassa aṅgesu. Santanti paṭilābhavasena saṃvijjanānaṃ. Satisambojjhaṅganti--------------------------------------------------------------------------------------------- page401.
Satisaṅkhātaṃ sambojjhaṅgaṃ. Ettha 1- hi sambojjhaṅganti āraddhavipassakato paṭṭhāya yogāvacaro sambodhi. 1- Yāya vā so satiādikāya sattadhammasāmaggiyā sambujjhati kilesaniddāto uṭṭhāti, saccāni vā paṭivijjhati, sā dhammasāmaggī sambodhi. Tassa sambodhissa, tassā vā sambodhiyā aṅganti sambojjhaṅgaṃ. Tena vuttaṃ "satisaṅkhātaṃ sambojjhaṅgan"ti. Sesasambojjhaṅgesupi imināva nayena vacanaṭṭho veditabbo. Asantanti apaṭilābhavasena avijjamānaṃ. Yathā ca anuppannassāti ādīsu pana satisambojjhaṅgassa tāva "atthi bhikkhave satisambojjhaṅgaṭṭhānīyā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā satisambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā satisambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 2- evaṃ uppādo hoti. Tattha satiyeva satisambojjhaṅgaṭṭhānīyā dhammā. Yonisomanasikāro vuttalakkhaṇoyeva. Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato satisambojjhaṅgo uppajjati. Apica cattāro dhammā satisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti satisampajaññaṃ muṭṭhassatipuggalaparivajjanatā upaṭṭhitassatipuggalasevanatā tadadhimuttatāti. Abhikkantādīsu hi sattasu ṭhānesu satisampajaññena bhattanikkhittakākasadise muṭṭhassatipuggale parivajjanena tissadattattheraabhayattherādisadise 3- upaṭṭhitassatipuggale sevanena ṭhānanisajjādīsu satisamuṭṭhāpanatthaṃ ninnapoṇapab- bhāracittatāya ca satisambojjhaṅgo uppajjati. Evaṃ catūhi kāraṇehi uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti. Dhammavicayasambojjhaṅgassa pana "atthi bhikkhave kusalākusalā dhammā .pe. Kaṇhasukkasappaṭibhāgā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā dhammavicayasambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 2- evaṃ uppādo hoti. @Footnote: 1-1 cha.Ma. ettha hi sambujjhati āraddhavipassakato paṭṭhāya yogāvacaroti sambodhi. @2 saṃ. mahā. 19/232/92 āhārasutta 3 cha.Ma., i. tissadattattheraabhayattherasadise--------------------------------------------------------------------------------------------- page402.
Apica satta dhammā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti paripucchakatā vatthuvisadakiriyā indriyasamattapaṭipādanā duppaññapugagalaparivajjanā paññavantapuggalasevanā gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā tadadhimuttatāti. Tattha paripucchakatāti khandhadhātuāyatanaindriyabalabojjhaṅgamaggaṅgajhānaṅgasamathavipassanānaṃ atthasannissitaparipucchābahulatā. Vatthuvisadakiriyāti ajjhattikabāhirānaṃ vatthūnaṃ visadabhāvakaraṇaṃ. Yadā hissa kesanakhalomāni atidīghāni honti, sarīraṃ vā ussannadosañceva sedamalamakkhitaṃ ca. Tadā ajjhattikavatthu avisadaṃ hoti aparisuddhaṃ. Yadā pana cīvaraṃ jiṇṇaṃ kiliṭṭhaṃ duggandhaṃ hoti, senāsanaṃ vā ukkalāpaṃ, tadā bāhiravatthu avisadaṃ hoti aparisuddhaṃ. Tasmā kesādicchedanena uddhavirecanaadho- virecanādīhi sarīrasallahukabhāvakaraṇena ucchādananhānaduggandhavinodanena 1- ca ajjhattikavatthu visadaṃ kātabbaṃ. Sūcikammadhovanarajanaparibhaṇḍakaraṇādīhi bāhiravatthu visadaṃ kātabbaṃ. Etasmiṃ hi ajjhattikabāhire vatthumhi avisade uppannesu cittacetasikesu ñāṇaṃpi avisadaṃ hoti aparisuddhāni dīpakapallikavaṭṭitelāni nissāya uppannadīpasikhāya obhāso viya. Visade pana ajjhattikabāhire vatthumhi uppannesu cittacetasikesu ñāṇaṃpi visadaṃ hoti suparisuddhāni dīpakapallikavaṭṭitelāni nissāya uppannadīpasikhāya obhāso viya. Tena vuttaṃ "vatthuvisadakiriyatā 2- dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattatī"ti. Indriyasamattapaṭipādanā nāma saddhādīnaṃ indriyānaṃ samabhāvakaraṇaṃ. Sace hissa saddhindriyaṃ balavaṃ hoti, itarāni mandāni, tato viriyindriyaṃ paggahakiccaṃ satindriyaṃ upaṭṭhānakiccaṃ samādhindriyaṃ avikkhepakiccaṃ paññindriyaṃ dassanakiccaṃ kātuṃ na sakkoti. Tasmā taṃ dhammasabhāvapaccavekkhaṇena vā yathā vā manasikaroto balavaṃ jātaṃ, tathā amanasikārena hāpetabbaṃ. Vakkalittheravatthu cettha nidassanaṃ. Sace pana viriyindriyaṃ balavaṃ hoti, atha saddhindriyaṃ adhimokkhakiccaṃ kātuṃ na sakkoti, na itarāni itarakiccabhedaṃ. Tasmā taṃ passaddhādibhāvanāya hāpetabbaṃ. Tatrāpi soṇattherassa vatathuṃ dassetabbaṃ. Evaṃ sesesupi ekassa balavabhāve sati itaresaṃ attano kiccesu asamatthatā veditabbā. @Footnote: 1 cha.Ma. ucchādananhāpanena 2 cha.Ma. vatthuvisadakiriyā--------------------------------------------------------------------------------------------- page403.
Visesato panettha saddhāpaññānaṃ samādhiviriyānaṃ ca samataṃ pasaṃsanti. Balavasaddho hi mandapañño muddhappasanno 1- hoti, avatthusmiṃ pasīdati. Balavapañño mandasaddho kerāṭikapakkhaṃ bhajati, bhesajjasamuṭṭhito viya rogo atekiccho hoti. Cittuppādamatteneva kusalaṃ hotīti atidhāvitvā dānādīni akaronto niraye uppajjati. Ubhinnaṃ samatāya vatthusmiṃyeva pasīdati. Balavasamādhiṃ pana mandaviriyaṃ samādhissa kosajjapakkhattā kosajjaṃ abhibhavati. Balavaviriyaṃ mandasamādhiṃ viriyassa uddhaccapakkhattā uddhaccaṃ abhibhavati. Samādhi pana viriyena saññojito kosajje patituṃ na labhati, viriyaṃ samādhinā saññojitaṃ uddhacce patituṃ na labhati. Tasmā tadubhayaṃ samaṃ kātabbaṃ. Ubhayasamatāya hi appanā hoti. Apica samādhikammikassa balavatīpi saddhā vaṭṭati. Evaṃ hi saddahanto okappanto appanaṃ pāpuṇissati. Samādhipaññāsu pana samādhikammikassa ekaggatā balavatī vaṭṭati. Evaṃ hi so appanaṃ pāpuṇāti. Vipassanākammikassa paññā balavatī vaṭṭati. Evaṃ hi so lakkhaṇapaṭivedhaṃ pāpuṇāti. Ubhinnaṃ pana samatāyapi appanā hotiyeva. Sati pana sabbattha balavatī vaṭṭati. Sati hi cittaṃ uddhaccapakkhikānaṃ saddhāviriyapaññānaṃ vasena uddhaccapātato kosajjapakkhikena ca samādhinā kosajjapātato rakkhati. Tasmā sā loṇadhūpanā 2- viya sabbabyañjanesu sabbakammikaamacco viya ca sabbarājakiccesu sabbattha icchitabbā. Tenāha "sati ca pana sabbatthikā vuttā bhagavatā, kiṃkāraṇā? cittaṃ hi satipaṭisaraṇaṃ, ārakkhapaccupaṭṭhānā ca sati, na vinā satiyā cittassa paggahaniggaho hotī"ti. Duppaññapuggalaparivajjanā nāma khandhādibhede anogāḷhapaññānaṃ dummedhapuggalānaṃ ārakā parivajjanaṃ. Paññavantapuggalasevanā nāma samapaññāsalakkhaṇapariggāhikāya udayavayapaññāya samannāgatapuggalasevanā. Gambhīrañāṇacariya- paccavekkhaṇā nāma gambhīresu khandhādīsu pavattāya gambhīrapaññāya pabhedapaccavekkhaṇā. Tadadhimuttatā nāma ṭhānanisajjādīsu dhammavicayasambojjhaṅgasamuṭṭhāpanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittatā. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti. @Footnote: 1 cha.Ma. mudhappasanno 2 cha.Ma. loṇadhūpanaṃ--------------------------------------------------------------------------------------------- page404.
Viriyasambojjhaṅgassa "atthi bhikkhave ārambhadhātu nikkamadhātu parakkamadhātu, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā viriyasambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā viriyasambojgaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 1- evaṃ uppādo hoti. Apica ekādasa dhammā viriyasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti apāyabhayapaccavekkhaṇatā ānisaṃsadassāvitā gamanavīthipaccavekkhaṇatā piṇḍapātāpacāyanatā dāyajjamahattapaccavekkhaṇatā satthumahattapaccavekkhaṇatā jātimahattapaccavekkhaṇatā sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇatā kusītapuggalaparivajjanatā āraddhaviriyapuggalasevanatā tadadhimuttatāti. Tattha nirayesu pañcavidhabandhanakammakaraṇato paṭṭhāya mahādukkhaṃ anubhavanakālepi tiracchānayoniyaṃ jālakhipanakuminādīhi gahitakālepi pājanakaṇṭakādippahāratunnassa sakaṭavahanakālepi 2- pittivisaye anekānipi vassasahassāni ekaṃ buddhantaraṃpi khuppipāsāhi āturībhūtakālepi kālakañjikaasuresu saṭṭhihatthaasītihatthappamāṇena aṭṭhicammamatteneva attabhāvena vātātapādidukkhānubhavanakālepi na sakkā viriyasambojjhaṅgaṃ uppādetuṃ, ayameva te bhikkhu kālo viriyakaraṇāyāti evaṃ apāyabhayaṃ paccavekkhantassāpi viriyasambojjhaṅgo uppajjati. Na sakkā kusītena navalokuttaradhammaṃ laddhuṃ, āraddhaviriyeneva sakkā ayamānisaṃso viriyassāti evaṃ ānisaṃsadassāvinopi uppajjati. Sabbabuddhapacceka- buddhamahāsāvakeheva gatamaggo gantabbo. So ca na sakkā kusītena gantunti evaṃ gamanavīthiṃ paccavekkhantassāpi uppajjati. Ye taṃ piṇḍapātādīhi upaṭṭhahanti, ime te manussā neva ñātakā na dāsakammakarā, nāpi taṃ nissāya jīvissāmāti te paṇītāni cīvarādīni denti. Athakho attano kārānaṃ mahapphalataṃ paccāsiṃsamānā denti. Satthārāpi "ayaṃ ime paccaye paribhuñjitvā kāyadaḷhībahulo sukhaṃ viharissatī"ti na evaṃ sampassatā tuyhaṃ paccayā anuññātā. Athakho "ayaṃ ime paribhuñjamāno samaṇadhammaṃ katvā vaṭṭadukkhato muccissatī"ti tena paccayā @Footnote: 1 saṃ. mahā. 19/232 āhārasutta 2 cha.Ma. sakaṭavahanādikālepi 3 cha.Ma. te--------------------------------------------------------------------------------------------- page405.
Anuññātā, sodāni tvaṃ kusīto viharanto na taṃ piṇḍaṃ apacāyissasi. 1- Āraddhaviriyasseva hi piṇḍāpacāyanā nāma hotīti evaṃ piṇḍapātāpacāyanaṃ paccavekkhantassāpi uppajjati ayyamittattherassa viya. Thero kira kasakaleṇe nāma paṭivasati. Tassa ca gocaragāme ekā mahāupāsikā theraṃ puttaṃ katvā paṭijaggati. Sā ekadivasaṃ araññaṃ gacchantī dhītaraṃ āha "amma asukasmiṃ ṭhāne purāṇataṇḍulā, asukasmiṃ khīraṃ, asukasmiṃ sappi, asukasmiṃ phāṇitaṃ, tava bhātikassa ayyamittassa āgatakāle bhattaṃ pacitvā khīrasappiphāṇitehi saddhiṃ dehīti. "tvaṃ ca kiṃ bhuñjeyyāsī"ti "ahaṃ pana hiyyo pakkaṃ pārivāsikabhattaṃ kañjiyeneva bhuttāmhī"ti. "divā kiṃ bhuñjissasi ammāti. "sākapaṇṇaṃ pakkhipitvā kaṇtaṇḍulehi ambilayāguṃ pacitvā ṭhapehi ammāti. Thero cīvaraṃ pārupitvā pattaṃ nīharantova taṃ saddaṃ sutvā attānaṃ ovadi "mahāupāsikā kira kañjiyena pārivāsikabhattaṃ paribhuñji, divāpi sākapaṇṇambilayāguṃ 2- bhuñjissati, tuyhaṃ atthāya pana purāṇataṇḍulādīni ācikkhati, taṃ nissāya kho panesā neva khettaṃ na vatthuṃ na bhattaṃ na vatthaṃ paccāsiṃsati, tisso pana sampattiyo patthayamānā deti, tvaṃ etissā tā sampattiyo dātuṃ sakkhissasi no sakkhissasīti, ayaṃ kho pana piṇḍapāto tayā sarāgena sadosena samohena na sakkā gaṇhitun"ti pattaṃ thavikāya pakkhipitvā gaṇṭhikaṃ muñcitvā nivattitvā kasakaleṇameva gantvā pattaṃ heṭṭhāmañce cīvaraṃ cīvaravaṃse ṭhapetvā "arahattaṃ apāpuṇitvā na nikkhamissāmī"ti viriyaṃ adhiṭṭhahitvā nisīdi. Dīgharattaṃ appamatto hutvā nivuṭṭhabhikkhu vipassanaṃ vaḍḍhetvā purebhattameva arahattaṃ patvā vikasamānamiva padumaṃ mahākhīṇāsavo sitaṃ karontova nisīdi. Leṇadvāre rukkhampi adhivaṭṭhā devatā namo te purisājañña namo te purisuttama yassa te āsavā khīṇā dakkhiṇeyyosi mārisāti. @Footnote: 1 cha.Ma. apacāyissati 2 cha.Ma. kaṇapaṇṇambilayāguṃ--------------------------------------------------------------------------------------------- page406.
Udānaṃ udānetvā "bhante piṇḍāya paviṭṭhānaṃ tumhādisānaṃ arahantānaṃ bhikkhaṃ datvā mahallakitthiyo dukkhā muccissantī"ti āha. Thero uṭṭhahitvā dvāraṃ vivaritvā kālaṃ olokento "pātoyevā"ti ñatvā pattacīvaraṃ ādāya gāmaṃ pāvisi. Dārikāpi bhattaṃ sampādetvā "idāni me bhātā āgamissati idāni āgamissatī"ti dvāraṃ olokayamānā nisīdi. Sā there gharadvāraṃ sampatte pattaṃ gahetvā sappiphāṇitayojitassa khīrapiṇḍapātassa pūretvā hatthe ṭhapesi. Thero "sukhaṃ hotū"ti anumodanaṃ katvā pakkāmi. Sā taṃ olokayamānāva aṭṭhāsi. Therassa hi tadā ativiya parisuddho chavivaṇṇo ahosi, vippasannāni indriyāni, mukhaṃ bandhanā muttatālapakkaṃ viya ativiya virocittha. Mahāupāsikā araññā āgantvā "kiṃ amma bhātiko te āgato"ti pucchi. Sā sabbaṃ taṃ pavattiṃ ārocesi. Upāsikā "ajja mama puttassa pabbajitakiccaṃ matthakaṃ pattan"ti ñatvā "abhiramati te amma bhātā buddhasāsane, na ukkaṇṭhatī"ti āha. Mahantaṃ kho panetaṃ satthu dāyajjaṃ yadidaṃ sattaariyadhanāni nāma, taṃ na sakkā kusītena gahetuṃ. Yathā hi vippaṭipannaṃ puttaṃ mātāpitaro "ayaṃ amhākaṃ aputto"ti paribāhiraṃ karonti, so tesaṃ accayena dāyajjaṃ na labhati, evaṃ kusītopi idaṃ ariyadhanadāyajjaṃ na labhati, āraddhaviriyova labhatīti dāyajjamahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati. Mahā kho pana te satthā, satthuno hi te mātu kucchimmiṃ paṭisandhiggahaṇakālepi abhinikkhamanepi abhisambodhiyaṃpi dhammacakkappavattanayamakapāṭihāriya- devorohaṇaāyusaṅkhāravossajjanesupi parinibbānakālepi dasasahassīlokadhātu akampittha, yuttaṃ nu te evarūpassa sutthu sāsane pabbajitvā kusītena bhavitunti evaṃ satthumahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati. Jātiyāpi tvaṃ idāni na lāmakajātiko, asambhinnāya mahāsammatapaveṇiyā āgate ukkākarājavaṃse jātosi, suddhodanamahārājassa ca mahāmāyādeviyā--------------------------------------------------------------------------------------------- page407.
Ca nattā rāhulabhaddassa kaniṭṭho, tayā nāma evarūpena jinaputtena hutvā na yuttaṃ kusītena viharitunti evaṃ jātimahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati. Sāriputtamahāmoggallānā ceva asītimahāsāvakā ca viriyeneva lokuttaradhammaṃ paṭivijjhiṃsu, tvaṃ etesaṃ sabrahmacārīnaṃ maggaṃ paṭipajjasi na paṭipajjasīti evaṃ sabrahmacārimahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati. Kucchiṃ pūretvā ṭhitaajagarasadise visaṭṭhakāyikacetasikaviriye kusītapuggale parivajjentassāpi āraddhaviriye pahitatte puggale sevantassāpi ṭhānanisajjādīsu viriyuppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti. Pītisambojjhaṅgassa "atthi bhikkhave pītisambojjhaṅgaṭṭhāniyā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā pītisambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā pītisambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 1- evaṃ uppādo hoti. Tattha pītiyeva pītisambojjhaṅgaṭṭhāniyā dhammā nāma. Tassā uppādakamanasikāro yonisomanasikāro nāma. Apica ekādasa dhammā pītisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti buddhānussati dhammānussati saṃghānussati sīlānussati cāgānussati devatānussati upasamānussati lūkhapuggalaparivajjanatā siniddhapuggalasevanatā pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇatā tadadhimuttatāti. Buddhaguṇe anussarantassāpi hi yāva upacārā sakalasarīraṃ pharamāno pītisambojjhaṅgo uppajjati. Dhammasaṃghaguṇe anussarantassāpi, dīgharattaṃ akhaṇḍaṃ katvā rakkhitaṃ catupārisuddhisīlaṃ paccavekkhantassāpi, gihinopi dasasīlapañcasīlaṃ paccavekkhantassāpi, dubbhikkhabhayādīsu paṇītabhojanaṃ sabrahmacārīnaṃ datvā "evaṃ nāma adamhā"ti cāgaṃ paccavekkhantassāpi, gihinopi evarūpe kāle sīlavantānaṃ dinnadānaṃ paccavekkhantassāpi, yehipi guṇehi samannāgatā devatā devattaṃ pattā, tathārūpānaṃ guṇānaṃ attani atthitaṃ paccavekkhantassāpi, samāpattiyāpi @Footnote: 1 saṃ. mahā. 19/232/95 āhārasutta--------------------------------------------------------------------------------------------- page408.
Vikkhambhitā kilesā saṭṭhīpi sattatipi vassāni na samudācarantīti paccavekkhantas- sāpi, cetiyadassanabodhidassanatheradassanesu asakkaccakiriyāya saṃsucitalūkhabhāve buddhādīsu pasādasinehābhāvena gadrabhapiṭṭhe rajasadise lūkhapuggale parivajjantassāpi, buddhādīsu pasādabahule muducitte siniddhapuggale sevantassāpi, ratanattayaguṇaparidīpake pasādanīyasuttante paccavekkhantassāpi, ṭhānanisajjādīsu pītiuppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti. Passaddhisambojjhaṅgassa "atthi bhikkhave kāyapassaddhi cittapassaddhi, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā passaddhisambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā passaddhisambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 1- evaṃ uppādo hoti. Apica satta dhammā passaddhisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti paṇītabhojanasevanatā utusukhasevanatā iriyāpathasukhasevanatā majjhatatapayogatā sāraddhakāyapuggalaparivajjanatā passaddhakāyapuggalasevanatā tadadhimuttatāti. Paṇītaṃ hi siniddhaṃ sappāyabhojanaṃ bhuñjantassāpi sītuṇhesu ca utūsu ṭhānādīsu ca iriyāpathesu sappāyaṃ utuñca iriyāpathañca sevantassāpi passaddhi uppajjati. Yo pana mahāpurisajātiko sukhautuiriyāpathakkhamo 2- hoti, na taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yassa sabhāgavisabhāgatā atthi, tasseva visabhāge utuiriyāpathe vajjetvā sabhāge sevantassāpi uppajjati. Majjhattapayogo vuccati attano ca parassa ca kammassakatā- paccavekkhaṇā. Iminā majjhattapayogena uppajjati. Yo leḍḍudaṇḍādīhi paraṃ viheṭhayamānova vicarati, evarūpaṃ sāraddhakāyapuggalaṃ parivajjentassāpi, saṃyatapādapāṇiṃ passaddhakāyapuggalaṃ sevantassāpi, ṭhānanisajjādīsu passaddhiuppādanatthāya ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti. @Footnote: 1. saṃ. mahā. 19/232/95 āhārasutta 2 cha.Ma. sabbautuiriyāpathakkhamo--------------------------------------------------------------------------------------------- page409.
Samādhisambojjhaṅgassa "atthi bhikkhave samathanimittaṃ abyagganimittaṃ, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā samādhisambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā samādhisambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 1- evaṃ uppādo hoti. Tattha samathova samathanimittaṃ avikkhepaṭṭhena ca abyagganimittanti. Apica ekādasa dhammā samādhisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti vatthuvisadakiriyatā indriyasamattapaṭipādanatā nimittakusalatā samaye cittassa paggaṇhaṇatā samaye cittassa niggaṇhaṇatā samaye sampahaṃsanatā samaye ajjhupekkhanatā asamāhitapuggalaparivajjanatā samāhitapuggalasevanatā jhānavimokkhapaccavekkhaṇatā tadadhimuttatāti. Tattha vatthuvisadakiriyā ca indriyasamattapaṭipādanatā ca vuttanayeneva veditabbā. Nimittakusalatā nāma kasiṇanimittassa uggaṇhaṇakusalatā. Samaye cittassa paggaṇhaṇatāti yasmiṃ samaye atisithilaviriyatādīhi līnacittaṃ hoti, tasmiṃ samaye dhammavicayaviriyapītisambojjhaṅgasamuṭṭhāpanena tassa paggaṇhaṇaṃ. Samaye cittassa niggaṇhaṇatāti yasmiṃ samaye accāraddhaviriyatādīhi uddhatacittaṃ hoti, tasmiṃ samaye passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgasamuṭṭhāpanena tassa niggaṇhaṇaṃ. Samaye sampahaṃsanatāti yasmiṃ samaye cittaṃ paññāpayogamandatāya vā upasamasukhānadhigamena vā nirassādaṃ hoti, tasmiṃ samaye aṭṭhasaṃvegavatthupaccavekkhaṇena saṃvejeti. Aṭṭha saṃvegavatthūni nāma jātijarābayādhimaraṇāni cattāri, apāyadukkhaṃ pañcamaṃ, atīte vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, anāgate vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, paccuppanne āhārapariyeṭṭhimūlakaṃ dukakhanti. Ratanattayaguṇānussaraṇena ca pasādaṃ janeti, ayaṃ vuccati "samaye sampahaṃsanatā"ti. Samaye ajjhupekkhanatā nāma yasmiṃ samaye sammāpaṭipattiṃ āgamma alīnaṃ anuddhataṃ anirassādaṃ ārammaṇe samappavattaṃ samathavīthipaṭipannaṃ cittaṃ hoti, tadāssa paggahaniggahasampahaṃsanesu na byāpāraṃ āpajjati sārathī viya samappavattesu @Footnote: 1 saṃ. mahā. 19/232/96 āhārasutta (pālinayo)--------------------------------------------------------------------------------------------- page410.
Assesu. Ayaṃ vuccati "samaye ajjhupekkhanatā"ti. Asamāhitapuggalaparivajjanatā nāma upacāraṃ vā appanaṃ vā appattānaṃ vikkhittacittānaṃ puggalānaṃ ārakā parivajjanaṃ. Samāhitapuggalasevanā nāma upacārena vā appanāya vā samāhitacittānaṃ sevanā bhajanā payirupāsanā. Tadadhimuttatā nāma ṭhānanisajjādīsu samādhiuppādanatthaṃyeva ninnapoṇapabbhāracittatā. Evaṃ hi paṭipajjato esa uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti. Upekkhāsambojjhaṅgassa "atthi bhikkhave upekkhāsambojjhaṅgaṭṭhānīyā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā upekkhāsambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā upekkhāsambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 1- evaṃ uppādo hoti. Tattha ca upekkhāva upekkhāsambojjhaṅgaṭṭhānīyā dhammā nāma. Apica pañca dhammā upekkhāsambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti sattamajjhattatā saṅkhāramajjhattatā sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatā satta- saṅkhāramajjhattapuggalasevanatā tadadhimuttatāti. Tattha dvīhākārehi sattamajjhattataṃ samuṭṭhāpeti "tvaṃ attano kammena āgantvā attanova kammena gamissasi, esopi attano kammena āgantvā attanova kammena gamissati, tvaṃ kaṃ kelāyasī"ti evaṃ kammassakatāpaccavekkhaṇena ca "paramatthato sattoyeva natthi, so tvaṃ kaṃ kelāyasī"ti evaṃ nissattapaccavekkhaṇena cāti. Dvīhevākārehi saṅkhāramajjhattataṃ samuṭṭhāpeti "idaṃ cīvaraṃ anupubbena vaṇṇavikāratañceva jiṇṇabhāvañca upagantvā pādapuñchanacolakaṃ hutvā yaṭṭhikoṭiyā chaḍḍanīyaṃ bhavissati, sace panassa sāmiko bhaveyya, nāssa evaṃ vinassituṃ dadeyyā"ti evaṃ assāmikabhāvapaccavekkhaṇena ca "anaddhaniyaṃ idaṃ tāvakālikan"ti evaṃ tāvakālikabhāvapaccavekkhaṇena cāti. Yathā ca cīvare, evaṃ pattādīsupi yojanā kātabbā. @Footnote: 1 saṃ. mahā. 19/232/96 āhārasutta (pālinayo)--------------------------------------------------------------------------------------------- page411.
Sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatāti ettha yo puggalo gihī vā attano puttadhītādike pabbajito vā attano antevāsikasamānūpajjhāyakādike mamāyati, sahattheneva nesaṃ kesacchedanasūcikammacīvaradhovanarajanapattapacanādīni karoti, muhuttaṃpi apassanto "asuko sāmaṇero kuhiṃ gato asuko daharo kuhin"ti bhantamigo viya ito cito ca oloketi, aññena kesacchedanādīnaṃ atthāya "muhuttaṃ asukaṃ pesethā"ti yāciyamānopi "amhepi taṃ attano kammaṃ na kārema, tumhe naṃ gahetvā kilamissathā"ti na deti, ayaṃ sattakelāyano nāma. Yo pana cīvarapattathālakakattarayaṭṭhiādīni mamāyati, aññassa hatthena parāmasituṃpi na deti, tāvakālikaṃ yācitopi "mayaṃpi imaṃ mamāyantā na paribhuñjāma, tumhākaṃ kiṃ dassāmā"ti vadati, ayaṃ saṅkhārakelāyano nāma. Yo pana tesu dvīsupi vatthūsu majjhatto udāsino, ayaṃ sattasaṅkhāramajjhatto nāma. Iti ayaṃ upekkhāsambojjhaṅgo evarūpaṃ sattasaṅkhārakelāyanapuggalaṃ ārakā parivajjentassāpi sattasaṅkhāramajjhattapuggalaṃ sevantassāpi ṭhānanisajjādīsu taduppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ attano vā sattasambojjhaṅge pariggaṇhitvā parassa vā kālena vā attano kālena vā parassa satta sambojjhaṅge pariggaṇhitvā dhammesu dhammānupassī viharati. Samudayavayā panettha sambojjhaṅgānaṃ nibbattinirodhavasena veditabbā. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha bojjhaṅgapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā bojjhaṅgapariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ. Sesaṃ tādisamevāti. Bojjhaṅgapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. ------------------------------------------------------------------------------------------------------- page412.
Catusaccapabbavaṇṇanā [386] Evaṃ sattabojjhaṅgavasena dhammānupassanaṃ vibhajitvā idāni catusaccavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha idaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ pajānātīti ṭhapetvā taṇhaṃ tebhūmikadhamme "idaṃ dukkhan"ti yathāsabhāvato pajānāti, tasseva kho pana dukkhassa janikaṃ samuṭṭhāpikaṃ purimataṇhaṃ "ayaṃ dukkhasamudayo"ti, ubhinnaṃ appavattinibbānaṃ "ayaṃ dukkhanirodho"ti, dukkhaparijānanaṃ samudayapajahanaṃ nirodhasacchikaraṇaṃ ariyamaggaṃ "ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā"ti yathāsabhāvato pajānātīti attho. Avasesā ariyasaccakathā ṭhapetvā jātiādīnaṃ padabhājanakathaṃ visuddhimagge vitthāritāyeva. Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā [388] Padabhājane pana katamā ca bhikkhave jātīti bhikkhave yā jātipi dukkhāti evaṃ vuttā jāti, sā katamāti evaṃ sabbapucchāsu attho veditabbo. Yā tesaṃ tesaṃ sattānanti idaṃ "imesaṃ nāmā"ti niyamābhāvato sabbasattapariyādānavacanaṃ. Tamhi tamhi sattanikāyeti idaṃpi sabbasattanikāyapariyādānavacanaṃ. Jananaṃ jāti, savikārānaṃ paṭhamābhinibbattakkhandhānametaṃ adhivacanaṃ. Sañjātīti idaṃ tassāeva upasaggamaṇḍitaṃ vevacanaṃ. Sāeva anupaviṭṭhākārena okkamanaṭṭhena okkanti. Nibbattisaṅkhātena abhinibbattanaṭṭhena abhinibbatti. Iti ayaṃ catubbidhāpi sammatikathā nāma. Khandhānaṃ pātubhāvoti ayaṃ pana paramatthakathā. Ekavokārabhavādīsu ekacatupañcabhedānaṃ khandhānaṃyeva pātubhāvo na puggalassa, tasmiṃ pana sati puggalo pātubhūtoti vohāramattaṃ hoti. Āyatanānaṃ paṭilābhoti āyatanāni pātubhavantāneva paṭiladdhāni nāma honti, so tesaṃ pātubhāvasaṅkhāto paṭilābhoti attho. Jarāti sabhāvaniddeso. Jīraṇatāti ākārabhāvaniddeso. Khaṇḍiccanti ādi vikārabhāvaniddeso. Daharakālasmiṃ hi dantā samasetā honti, teyeva paripaccante anukkamena vaṇṇavikāraṃ āpajjitvā tattha tattha patanti. Atha patitañca--------------------------------------------------------------------------------------------- page413.
Ṭhitañca upādāya khaṇḍitadantā khaṇḍitā nāma. Khaṇḍitānaṃ bhāvo khañḍiccanti vuccati. Anukkamena pajajjarībhūtāni 1- kesalomāni palitāni nāma. Palitāni sañjātāni assāti palito, palitassa bhāvo pāliccaṃ. Jarāvātappahārena sositamaṃsalohitatāya valiyo tacamhi assāti valittaco, tassa bhāvo valittacatā. Ettāvate dantakesalomatacesu vikāradassanavasena pākaṭībhūtā pākaṭajarā dassitā. Yathā 2- udakassa vā vātassa vā aggino vā tiṇarukkhādīni 3- sambhaggaparibhaggatāya vā jhāmatāya vā gatamaggo pākaṭo hoti, na ca so gatamaggova pākaṭo tāneva udakādīni, evameva jarāya dantādīnaṃ 4- khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, cakkhuṃ ummilitvāpi na 5- gaṇhāti, 6- na ca khaṇḍiccādīneva jaRā. Na hi jarā cakkhuviññeyyā hoti. Yasmā pana jaraṃ pattassa āyu hāyati, tasmā jarā "āyuno saṃhānī"ti phalūpacārena vuttā. Yasmā ca daharakāle supasannāni sukhumampi attano visayaṃ sukheneva ca gaṇhaṇasamatthāni cakkhvādīni indriyāni jaraṃ pattassa paripakkāni āḷulitāni avisadāni oḷārikaṃpi attano visayaṃ gahetuṃ asamatthāni honti, tasmā "indriyānaṃ paripāko"tipi phalūpacāreneva vuttā. [390] Maraṇaniddese yanti maraṇaṃ sandhāya napuṃsakaniddeso, yaṃ maraṇaṃ cutīti vuccati, cavanatāti vuccatīti ayamettha atthayojanā. Tattha cutīti sabhāvaniddeso. Cavanatāti ākārabhāvaniddeso. Maraṇaṃ pattassa khandhā bhijjanti ceva antaradhāyanti ca adassanaṃ gacchanti, tasmā taṃ bhedo antaradhānanti vuccati. Maccumaraṇanti maccumaraṇaṃ na khaṇikamaraṇaṃ. Kālakiriyāti maraṇakālakiriyā. Ayaṃ sabbāpi sammatikathāva. Khandhānaṃ bhedoti ayaṃ pana paramatthakathā. Ekavokārabhavādīsu ekacatupañcabhedānaṃ khandhānaṃyeva bhedo na puggalassa, tasmiṃ pana sati puggalo matoti vohāramattaṃ hoti. Kaḷevarassa nikkhepoti attabhāvassa nikkhePo. Maraṇampattassa hi niratthaṃva kaliṅgaraṃ attabhāvo patti, tasmā taṃ kaḷevarassa nikkhepoti vuttaṃ. @Footnote: 1 cha.Ma.,i. paṇḍarabhūtāni. 2 cha.Ma.,i. yatheva hi. 3 cha.Ma., i. tiṇarukkhādīnaṃ. @4 Ma.,i. dantādīsu. 5 cha.Ma.,i. nasaddo na dissati. 6 cha.Ma.,i. gayhati.--------------------------------------------------------------------------------------------- page414.
Jīvitindriyassa upacchedo pana sabbākārato paramatthato maraṇaṃ. Etadeva sammatimaraṇanti vuccati. Jīvitindriyūpacchedameva hi gahetvā lokiyā "tisso mato, phusso mato"ti vadanti. [391] Byasanenāti ñātibyasanādīsu yena kenaci byasanena. Dukkhadhammenāti vadhabandhanādinā dukkhakāraṇena. Phuṭṭhassāti ajjhotthaṭassa abhibhūtassa. Sokoti yo ñātibyasanādīsu vā vadhabandhanādīsu vā aññatarasmiṃ sati tena abhibhūtassa uppajjati socanalakkhano soko. Socitattanti socitabhāvo. Yasmā panesa abbhantaraṃ 1- sosento parisosento uppajjati, tasmā antosoko antoparisokoti vuccati. [392] "mayhaṃ dhītā, mayhaṃ putto"ti evaṃ ādiya 2- devanti paridevanti etenāti ādevo. Taṃ taṃ vaṇṇaṃ parikittentā 3- devanti etenāti paridevo. Tato parā dve tasseva bhāvaniddesā. [393] Kāyikanti kāyappasādavatthukaṃ. Dukkhamanaṭṭhena dukkhaṃ. Asātanti amadhuraṃ. Kāyasamphassajaṃ dukkhanti kāyasamphassato jātaṃ dukkhaṃ. Asātaṃ vedayitanti amadhuraṃ vedayitaṃ. [394] Cetasikanti cittasampayuttaṃ. Sesaṃ dukkhe vuttanayameva. [395] Āyāsoti saṃsīdanavisīdanākārappatto cittakilamatho. Balavabhāvena 4- āyāso upāyāso. Tato parā dve attattaniyā bhāvadīpakā bhāvaniddesā. [398] Jātidhammānanti jātisabhāvānaṃ. Icchā uppajjatīti taṇhā uppajjati. Aho vatāti patthanā. Na kho panetaṃ icchāyāti etaṃ 5- jātiyā anāgamanaṃ vinā maggabhāvanaṃ na icchāya pattabbaṃ. Idampīti etaṃpi upari sesāni @Footnote: 1 cha.Ma. abbhantare 2 cha.Ma.,i. ādissa ādissa. 3 cha.Ma.,i. parikittetvā. @4 cha.Ma.,i. balavataraṃ. 5 cha.Ma.,i. evaṃ.--------------------------------------------------------------------------------------------- page415.
Upādāya pikāro. Yampicchanti yenapi dhammena alabbhaneyyavatthuṃ icchanto na labhati, taṃ alabbhaneyyavatthumhi icchanaṃ dukkhanti. Eseva nayo sabbattha. [399] Khandhaniddese rūpañca taṃ upādānakkhandho cāti rūpūpādānakkhandho. Evaṃ sabbattha. Samudayasaccaniddesavaṇṇanā [400] Yāyaṃ taṇhāti yā ayaṃ taṇhā. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇaṃ punobbhavo, punobbhavo sīlaṃ assāti ponobbhavikā. Nandirāgasahagatāti nandirāgena sahagatā. Nandirāgena saddhiṃ atthato ekattameva gatāti vuttaṃ hoti. Tatratatrābhinandinīti yatra yatra attabhāvo, abhinibbatti, 1- tatra tatra abhinandinī. Rūpādīsu vā ārammaṇesu tatra tatra abhinandinī, rūpābhinandinī saddagandharasaphoṭṭhabbadhammābhinandinīti attho. Seyyathīdanti nipāto, tassa sā katamāti ceti attho. Kāmataṇhāti kāme taṇhā, pañcakāmaguṇikarāgassetaṃ nāmaṃ. Bhave taṇhā bhavataṇhā, bhavapatthanāvasena uppannassa sassatadiṭṭhisahagatassa rūpārūpabhavarāgassa ca jhānanikkantiyā cetaṃ adhivacanaṃ. Vibhave taṇhā vibhavataṇhā, ucchedadiṭṭhisahagatarāgassetaṃ adhivacanaṃ. Idāni tassā taṇhāya vatthuṃ vitthārato dassetuṃ sā kho panesāti ādimāha. Tattha uppajjatīti jāyati. Nivīsatīti punappunaṃ pavattivasena patiṭṭhahati. Yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpanti yaṃ lokasmiṃ piyasabhāvañceva madhurasabhāvañca. Cakkhuṃ 2- loketi ādīsu lokasmiṃ hi cakkhvādīsu mamattena abhiniviṭṭhā sattā sampattiyaṃ patiṭṭhitā attano cakkhuṃ ādāsādīsu nimittaggahaṇānusārena vippasannapañcappasādaṃ suvaṇṇavimāne ugghātitamaṇisīhapañjaraṃ viya maññanti, sotaṃ rajatapanāḷikaṃ viya pāmaṅgasuttaṃ viya ca maññanti, "tuṅganāsā"ti laddhavohāraṃ ghānaṃ vaṭṭitvā ṭhapitaharitālavaṭṭaṃ viya maññanti, jivhaṃ rattakambalapaṭalaṃ viya mudusiniddhaṃ madhurasadaṃ 3- maññanti, kāyaṃ sālalaṭṭhikaṃ viya suvaṇṇatoraṇaṃ viya ca maññanti, manaṃ aññesaṃ @Footnote: 1 cha.Ma.,i. ayaṃ saddo na dissati 2 cha.Ma. cakkhu. evamuparipi @3 Ma. mudusiniddhamadhurasanti ca--------------------------------------------------------------------------------------------- page416.
Manena asadisaṃ uḷāraṃ maññanti. Rūpaṃ suvaṇṇakaṇṇikārapupphādivaṇṇaṃ viya, saddaṃ mattakaravīkakokilamandadhamitamaṇivaṃsanigghosaṃ viya, attanā paṭiladdhāni catusamuṭṭhānikagandhārammaṇādīni "kassa aññassa evarūpāni atthī"ti maññanti. Tesaṃ evaṃ maññamānānaṃ tāni cakkhvādīni piyarūpāni ceva sātarūpāni ca honti. Atha nesaṃ tattha anuppannā ceva taṇhā uppajjati, uppannā ca taṇhā punappunaṃ pavattivasena nivīsati. Tasmā bhagavā "cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjatī"ti ādimāha. Tattha uppajjamānā uppajjatīti yadā uppajjamānā hoti, tadā ettha uppajjatīti attho. Esa nayo sabbattha. Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā [401] Asesavirāganirodhoti ādīni sabbāni nibbānasseva vevacanāneva. Nibbānaṃ hi āgamma taṇhā asesā virajjati nirujjhati, tasmā taṃ "tassāyeva taṇhāya asesavirāganirodho"ti vuccati. Nibbānañca āgamma taṇhā cajiyati paṭinissajjiyati vimuccati na allīyati, tasmā nibbānaṃ cāgo paṭinissaggo mutti anālayo"ti vuccati, ekameva hi nibbānaṃ, nāmāni panassa sabbasaṅkhatānaṃ nāmapaṭipakkhavasena anekāni honti. Seyyathīdaṃ, asesavirāgo asesanirodho cāgo paṭinissaggo mutti anālayo rāgakkhayo dosakkhayo mohakkhayo taṇhakkhayo anuppādo appavattaṃ animittaṃ appaṇihitaṃ anāyūhanaṃ apaṭisandhi appavatti 1- agati ajātaṃ ajaraṃ abyādhi amataṃ asokaṃ aparidevaṃ anupāyāsaṃ asaṃkiliṭṭhanti ādīni. Idāni maggena chinnāya nibbānaṃ āgamma appavattipattāya sabbataṇhāya yesu vatthūsu tassā uppatti dassitā, tattheva abhāvaṃ dassetuṃ sā kho panesāti ādimāha. Tattha yathā puriso khette jātaṃ tittaalāvuvalliṃ disvā aggato paṭṭhāya mūlaṃ pariyesitvā chindeyya, sā anupubbena milāyitvā apaññattiṃ gaccheyya, tato tasmiṃ khette tittaalāvu 2- niruddhā pahīnāti @Footnote: 1 cha.Ma. anupapatti 2 cha.Ma. tittaalābu evamuparipi--------------------------------------------------------------------------------------------- page417.
Vucceyya, evameva khette tittaalāvu viya cakkhvādīsu taṇhā. Sā arahattamaggena mūlacchinnā nibbānaṃ āgamma appavattiṃ gacchati. Evaṃ gatā pana tesu vatthūsu khette tittaalāvu viya na paññāyati. Yathā ca aṭavito core ānetvā nagarassa dakkhiṇadvāre ghāteyyuṃ tato aṭviyaṃ corā matāti vā māritāti vā vucceyyuṃ, evameva aṭviyaṃ corā viya cakkhvādīsu taṇhā. Sā dakkhiṇadvāre corā viya nibbānaṃ āgamma niruddhattā nibbāne niruddhāva. Evaṃ niruddhā pana tesu vatthūsu aṭviyaṃ corā viya na paññāyati, tenassā tattheva nirodhaṃ dassento "cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhatī"ti ādimāha. Maggasaccaniddesavaṇṇanā [402] Ayamevāti aññamaggapaṭikkhepanatthaṃ niyamanaṃ. Ariyoti taṃtaṃmaggavajjhehi kilesehi ārakattā ca ariyabhāvakarattā ca ariyo. Dukkhe ñāṇanti ādinā catusaccakammaṭṭhānaṃ dassitaṃ. Tattha purimāni dve saccāni vaṭṭaṃ, pacchimāni vivaṭṭaṃ. Tesu bhikkhuno vaṭṭe kammaṭṭhānābhiniveso hoti, vivaṭṭe natthi abhiniveso. Purimāni hi dve saccāni "pañcakkhandhā dukkhaṃ, taṇhā samudayo"ti evaṃ saṅkhepena ca "katame pañcakkhandhā, rūpakkhandho"ti ādinā nayena vitthārena ca ācariyassa santike uggaṇhitvā vācāya punappunaṃ parivattento yogāvacaro kammaṃ karoti. Itaresu pana dvīsu saccesu nirodhasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ, maggasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpanti evaṃ savaneneva kammaṃ karoti. So evaṃ karonto cattāri saccāni ekapaṭivedhena paṭivijjhati, ekābhisamayena abhisameti. Dukkhaṃ pariññāpaṭivedhena paṭivijjhati, samudayaṃ pahānapaṭivedhena, nirodhaṃ sacchikiriyāpaṭivedhena, maggaṃ bhāvanāpaṭivedhena paṭivijjhati. Dukkhaṃ pariññābhisamayena .pe. Maggaṃ bhāvanābhisamayena abhisameti. Evamassa pubbabhāge dvīsu saccesu uggahaparipucchāsavanadhāraṇasammasanapaṭivedho hoti, dvīsu pana savanapaṭivedhoyeva. Aparabhāge--------------------------------------------------------------------------------------------- page418.
Tīsu kiccato paṭivedho hoti, nirodhe ārammaṇapaṭivedho hoti. Paccavekkhaṇā pana pattasaccassa hoti ayañca ādikammiko, tasmā sā idha na vuttā. Imassa ca bhikkhuno pubbe pariggaṇhato "dukkhaṃ parijānāmi, samudayaṃ pajahāmi, nirodhaṃ sacchikaromi, maggaṃ bhāvemī"ti ābhogasamannāhāramanasikārapaccavekkhaṇā natthi, pariggaṇhaṇato paṭṭhāya hoti. Aparabhāge pana dukkhaṃ pariññātameva .pe. Maggo bhāvitova hoti. Tattha dve saccāni duddasattā gambhīrāni, dve gambhīrattā duddasāni. Dukkhasaccaṃ hi uppattito pākaṭaṃ, khāṇukaṇṭakapahārādīsu "aho dukkhan"ti vattabbatampi āpajjati. Samudayampi khāditukāmatābhuñjitukāmatādivasena uppattito pākaṭaṃ. Lakkhaṇapaṭivedhato pana ubhayampi taṃ gambhīraṃ. Iti tāni duddasattā gambhīrāni. Itaresaṃ pana dvinnaṃ dassanatthāya payogo bhavaggagahaṇatthaṃ hatthappasāraṇaṃ viya avīciphusanatthaṃ pādappasāraṇaṃ viya sattadhā 1- bhinnassa vālassa koṭiyā koṭipaṭipādanaṃ viya ca hoti. Iti tāni gambhīrattā duddasāni. Evaṃ duddasattā gambhīresu gambhīrattā ca duddasesu catūsu saccesu uggahādivasena pubbabhāgañāṇuppattiṃ sandhāya idaṃ dukkhe ñāṇanti ādi vuttaṃ. Paṭivedhakkhaṇe pana ekameva taṃ ñāṇaṃ hoti. Nekkhammasaṅkappādayo kāmabyāpādavihiṃsāviramaṇasaññānaṃ nānattā pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesu tīsu ṭhānesu uppannassa akusalasaṅkappassa padapacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamāno ekova kusalasaṅkappo uppajjati. Ayaṃ sammāsaṅkappo nāma. Musāvādāveramaṇīādayopi musāvādādīhi viramaṇasaññānaṃ nānattā pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesu catūsu ṭhānesu uppannāya akusaladussīlyacetanāya padapacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammāvācā nāma. Pāṇātipātāveramaṇīādayopi pāṇātipātādīhi viramaṇasaññānaṃ nānattā pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesu tīsu ṭhānesu uppannāya @Footnote: 1 cha.Ma., i. satadhā.--------------------------------------------------------------------------------------------- page419.
Akusaladussīlyacetanāya akiriyato padapacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammākammanto nāma. Micchāājīvanti khādanīyabhojanīyādīnaṃ atthāya pavattitaṃ kāyavacīduccaritaṃ. Pahāyāti vajjetvā. Sammāājīvenāti buddhappasatthena ājīvena. Jīvikaṃ 1- kappetīti jīvitavuttiṃ 2- pavatteti. Sammāāvīvoti kuhanādīhi viramaṇasaññānaṃ nānattā pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesuyeva sattasu ṭhānesu uppannāya micchājīvadussīlyacetanāya padapacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammāājīvo nāma. Anuppannānanti ekasmiṃ vā bhave tathārūpe vā ārammaṇe attano na uppannānaṃ. Parassa pana uppajjamāne disvā "aho vata me evarūpā pāpakā akusalā dhammā na uppajjeyyun"ti evaṃ anuppannānaṃ vā pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya. Chandaṃ janetīti tesaṃ anuppādakapaṭipattisādhakaṃ viriyacchandaṃ janeti. Vāyamatīti vāyāmaṃ karoti. Viriyaṃ ārabhatīti viriyaṃ pavatteti. Cittaṃ paggaṇhātīti viriyena cittaṃ paggahitaṃ karoti. Padahatīti kāmaṃ taco nahāru ca, aṭṭhi ca avasissatūti padhānaṃ pavatteti. Uppannānanti samudācāravasena attano uppannapubbānaṃ. Idāni tādise na uppādessāmīti tesaṃ pahānāya chandaṃ janeti. Anuppannānaṃ kusalānanti apaṭiladdhānaṃ paṭhamajjhānādīnaṃ. Uppannānanti tesaṃyeva paṭiladdhānaṃ. Ṭhitiyāti punappanaṃ uppattibandhavasena ṭhitatthaṃ. Asammosāyāti avināsanatthaṃ. Bhiyyobhāvāyāti uparibhāvāya. Vepullāyāti vipulabhāvāya. Bhāvanāya pāripūriyāti bhāvanāya paripūraṇatthaṃ. Ayampi sammāvāyāmo anuppannānaṃ akusalānaṃ anuppādanādicittānaṃ nānattā pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesuyeva catūsu ṭhānesu kiccasādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānaṃ ekameva kusalaviriyaṃ uppajjati. Ayaṃ sammāvāyāmo nāma. @Footnote: 1 cha.Ma., ka. jīvitaṃ 2 cha.Ma., i. jīvitappavattiṃ--------------------------------------------------------------------------------------------- page420.
Sammāsatipi kāyādipariggāhakacittānaṃ nānattā pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana catūsu ṭhānesu kiccasādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sati uppajjati. Ayaṃ sammāsati nāma. Jhānāni pubbabhāgepi maggakkhaṇepi nānā, pubbabhāge samāpattivasena nānā, maggakkhaṇe nānā maggavasena. Ekassa hi paṭhamamaggo paṭhamajjhāniko hoti, dutiyamaggādayopi paṭhamajjhānikā vā dutiyajjhānādīsu aññatarajjhānikā vā. Ekassapi paṭhamamaggo dutiyādīnaṃ aññatarajjhāniko hoti, dutiyādayopi dutiyādīnaṃ aññatarajjhānikā vā paṭhamajjhānikā vā. Evaṃ cattāropi maggā jhānavasena sadisā vā asadisā vā ekaccasadisā vā honti. Ayaṃ panassa viseso pādakajjhānaniyamena hoti. Pādakajjhānaniyamena tāva paṭhamajjhānalābhino paṭhamajjhānā vuṭṭhāya vipassantassa uppanno maggo paṭhamajjhāniko hoti. Maggaṅgabojjhaṅgāni cettha paripuṇṇāneva honti. Dutiyajjhānato vuṭṭhāya vipassantassa uppanno dutiyajjhāniko hoti. Maggaṅgāni panettha satta honti. Tatiyajjhānato vuṭṭhāya vipassantassa uppanno tatiyajjhāniko. Maggaṅgāni panettha satta honti, bojjhaṅgāni pana cha honti. Eseva nayo catutthajjhānato vuṭṭhāya yāva nevasaññānāsaññāyatanaṃ. Arūpe catukkapañcakajjhānaṃ uppajjati, tañca lokuttaraṃ, na lokiyanti vuttaṃ, ettha kathanti. Etthāpi paṭhamajjhānādīsu yato vuṭṭhāya sotāpattimaggaṃ paṭilabhitvā arūpasamāpattiṃ bhāvetvā so āruppe uppanno, tajjhānikāvassa tattha tayo maggā uppajjanti. Evaṃ pādakajjhānameva niyameti. Keci pana therā "vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyamentī"ti vadanti. Keci "puggalajjhāsayo niyametī"ti vadanti. Keci "vuṭṭhānagāminī vipassanā niyametī"ti vadanti. Tesaṃ vādavinicchayo visuddhimagge vuṭṭhānagāminīvipassanādhikāre--------------------------------------------------------------------------------------------- page421.
Vuttanayeneva veditabbo. Ayaṃ vuccati bhikkhave sammāsamādhīti ayaṃ pubbabhāge lokiyo aparabhāge lokuttaro sammāsamādhīti vuccati. [403] Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ attano vā cattāri saccāni pariggaṇhitvā parassa vā kālena vā attano kālena vā parassa cattāri saccāni pariggaṇhitvā dhammesu dhammānupassī viharati. Samudayavayā panettha catunnaṃ saccānaṃ yathāsambhavato uppattinivattivasena veditabbā. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha catusaccapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā saccapariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ, sesaṃ tādisamevāti. Catusaccapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. Dhammānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā. ----------- [404] Ettāvatā ānāpānapabbaṃ catuiriyāpathapabbaṃ catusampajaññapabbaṃ dvattiṃsākāraṃ catudhātuvavatthānaṃ navasīvathikā vedanānupassanā cittānupassanā nīvaraṇapariggaho khandhapariggaho āyatanapariggaho bojjhaṅgapariggaho saccapariggahoti ekavīsati kammaṭṭhānāni. Tesu ānāpānaṃ dvattiṃsākāraṃ navasīvathikāti ekādasa appanākammaṭṭhānāni honti. Dīghabhāṇakamahāsīvatthero pana "navasīvathikā ādīnavānupassanāvasena vuttā"ti āha. Tasmā tassa matena dveyeva appanākammaṭṭhānāni, sesāni upacārakammaṭṭhānāni. Kiṃ panetesu sabbesu abhiniveso jāyati. Na jāyatīti. Iriyāpathasampajaññanīvaraṇabojjhaṅgesu hi abhiniveso na jāyati, sesesu jāyatīti. Mahāsīvatthero panāha "etesupi abhiniveso jāyati. Ayaṃ hi `atthi nukho me cattāro iriyāpathā udāhu natthi, atthi nukho me catusampajaññaṃ udāhu natthi, atthi nukho me pañca nīvaraṇā udāhu natthi, atthi nukho me satta bojjhaṅgā udāhu natthī'ti evaṃ pariggaṇhāti. Tasmā sabbattha abhiniveso jāyatī"ti.--------------------------------------------------------------------------------------------- page422.
Yo hi koci bhikkhaveti yo hi koci bhikkhave bhikkhu vā bhikkhunī vā upāsako vā upāsikā vā. Evaṃ bhāveyyāti ādito paṭṭhāya vuttena bhāvanānukkamena bhāveyya. Pāṭikaṅkhanti paṭikaṅkhitabbaṃ icchitabbaṃ avassaṃbhāvīti attho. Aññāti arahattaṃ. Sati vā upādiseseti upādisese 1- vā sati aparikkhīṇe. Anāgāmitāti anāgāmibhāvo. Evaṃ sattannaṃ vassānaṃ vasena sāsanassa niyyānikabhāvaṃ dassetvā puna tato appatarepi kāle dassento tiṭṭhantu bhikkhaveti ādimāha. Sabbampi cetaṃ majjhimassa veneyyapuggalassa vasena vuttaṃ, tikkhapaññaṃ pana sandhāya "pātova anusiṭṭho sāyaṃ visesaṃ adhigamissati, sāyaṃ anusiṭṭho pāto visesaṃ adhigamissatī"ti vuttaṃ. Iti bhagavā "evaṃ niyyānikaṃ bhikkhave mama sāsanan"ti dassetvā ekavīsatiyāpi ṭhānesu arahattanikūṭena desitaṃ desanaṃ niyyātento "ekāyano ayaṃ bhikkhave maggo .pe. Iti yantaṃ vuttaṃ, idametaṃ paṭicca vuttan"ti āha. Sesaṃ uttānatthamevāti. Desanāpariyosāne pana tiṃsabhikkhusahassāni arahatte patiṭṭhahiṃsūti. Mahāsatipaṭṭhānasuttavaṇṇanā niṭṭhitā. ---------------- @Footnote: 1 cha.Ma., i. upādānaseseThe Pali Atthakatha in Roman Book 5 page 383-422. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_rm.php?B=5&A=9804&pagebreak=1 อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=5&A=9804&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=273 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=6257 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=6842 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=6842 Contents of The Tipitaka Volume 10 http://84000.org/tipitaka/read/?index_10
        |
|
บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]