|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
17. Pasādakaradhammavaggavaṇṇanā
[366] Addhamidantiādīsu ekaṃsādhivacanametaṃ, 1- addhā idaṃ lābhaṃ, 2- ekaṃso esa
lābhānanti vuttaṃ hoti. Yadidaṃ āraññakattanti 3- yo ekaṃsaāraññakabhāvo. 4- Idaṃ
vuttaṃ hoti:- āraññakabhāvo nāma lābhānaṃ ekaṃso avassaṃ bhāvitattā 5- na sakkā
āraññakena lābhaṃ na labhitunti. Āraññako hi bhikkhu "attano araññavāsassa
anucchavikaṃ karissāmī"ti pāpakannāma na karoti, athassa "āraññako ayaṃ bhikkhū"ti
sañjātagāravo mahājano catupaccayapūjaṃ karoti. Tena vuttaṃ "addhamidaṃ bhikkhave lābhānaṃ
yadidaṃ āraññakattan"ti. Sesapadesupi eseva nayo. Ettha pana bāhusaccanti
bahussutabhāvo. Thāvareyyanti cirapabbajitattā thāvarappattabhāvo. Ākappasampadāti
cīvaragahaṇādino ākappassa sampatti. Parivārasampadāti suciparivāratā. Kolaputtīti 6-
kulaputtabhāvo. Vaṇṇapokkharatāti sampannarūpatā. Kalyāṇavākkaraṇatāti 7- vacanakiriyāya
madhurabhāvo. Appābādhatāti ārogyasampatti. Arogo hi bhikkhu attano sarīrakalyāṇatāya
8- vāsadhure 9- ca ganthadhure ca paripūriko 10- hoti, tenassa lābhā
uppajjantīti. 11-
Soḷasa pasādakaradhammā niṭṭhitā.
---------------------
@Footnote: 1 Sī.,cha.Ma. addhanti ekaṃsādhivacanametaṃ 2 cha.Ma. lābhānaṃ 3 cha.Ma. āraññikattanti
@4 cha.Ma. yo esa āraññikabhāvo 5 cha.Ma. avassabhāvitā 6 ka. kulaputtīti
@7 ka. kalyāṇavakkaraṇatāti 8 cha. sarīrakalyatāya 9 cha.Ma. vipassanādhure
@10 cha.Ma. paripūrakārī 11 cha.Ma. lābho uppajjatīti
18. Aparaaccharāsaṅghātavaggavaṇṇanā
[382] Accharāsaṅghātamattaṃpīti idaṃpi suttaṃ aggikkhandhopamaatthuppattiyaṃyeva
1- vuttaṃ. Appamattāya 2- hi mettāya avipākattaṃ 3- natthi. Tassāyeva
atthuppattiyā ayaṃ desanā āraddhāti veditabbā. Tattha paṭhamanti "gaṇanānupubbato 4-
paṭhamaṃ, idaṃ paṭhamaṃ samāpajjatīti paṭhaman"ti vibhaṅge 5- vuttatthameva. Jhānanti jhānaṃ nāma
duvidhaṃ ārammaṇūpanijjhānañca lakkhaṇūpanijjhānañcāti. Tattha ārammaṇūpanijjhānaṃ
nāma aṭṭha samāpattiyo. Tā hi paṭhavīkasiṇādino ārammaṇassa upanijjhānato 6-
ārammaṇūpanijjhānanti vuccanti. Lakkhaṇūpanijjhānanti vipassanāmaggaphalāni.
Vipassanā hi aniccādivasena saṅkhāralakkhaṇassa upanijjhānato lakkhaṇūpanijjhānannāma,
vipassanāya pana lakkhaṇūpanijjhānakiccaṃ maggena sijjhatīti maggo lakkhaṇūpanijjhānaṃ, phalaṃ
suññataanimittaappaṇihitalakkhaṇassa nibbānasseva upanijjhānato lakkhaṇūpanijjhānanti
vuccati. Tattha imasmiṃ pana atthe ārammaṇūpanijjhānaṃ adhippetaṃ. Ko pana vādo ye naṃ
bahulīkarontīti ye naṃ paṭhamajjhānaṃ bahulīkaronti, punappunaṃ karonti, tesu
vattabbameva natthi. Sesamettha heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.
[383] Dutiyantiādīsupi "gaṇanānupubbato dutiyan"tiādinā 7- nayena attho
veditabbo.
[386-387] Mettanti sabbasattesu hitapharaṇaṃ. Cetovimuttinti cittavimuttiṃ.
Idha appanāmattāva 8- mettā adhippetā. Karuṇādīsupi eseva nayo. Ime pana
cattāro brahmavihārā vaṭṭā 9- honti, vaṭṭapādā honti, vipassanāpādā honti,
diṭṭhadhammasukhavihārā honti, abhiññāpādā vā nirodhapādā vā honti. Lokuttarā
pana na honti. Kasmā? sattārammaṇattāti.
@Footnote: 1 aṅ.sattaka. 23/69/129 2 cha.Ma. appanāppattāya 3 cha.Ma. vipāke kathāyeva
@4 cha.Ma. gaṇanānupubbatā. evamuparipi 5 abhi.vi. 35/568/311 jhānavibhaṅga
@6 Sī. upanijjhāyanato 7 abhi.vi. 35/579/312 8 cha.Ma. appanāppattāva
@9 Sī.,cha.Ma. vaṭṭaṃ
[390] Kāye kāyānupassīti ānāpānapabbaṃ iriyāpathapabbaṃ catusampajaññapabbaṃ
paṭikūlamanasikārapabbaṃ dhātumanasikārapabbaṃ navasīvathikapabbanti 1- ajjhattaparikammavasena
cattāri nīlādikasiṇānīti imasmiṃ aṭṭhārasavidhe kāye tameva kāyaṃ paññāya
anupassanto. Viharatīti iriyati vattati. Iminā imassa aṭṭhārasavidhena
kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāventassa 2- bhikkhuno iriyāpatho kathito hoti. Ātāpīti
tasseva vuttappakārassa satipaṭṭhānassa bhāvanaviriyena 3- viriyavā. Sampajānoti
aṭṭhārasavidhena kāyānupassanāsatipaṭṭhānassa pariggahapaññāya 4- sammāpajānanto. Satimāti
aṭṭhārasavidhena kāyānupassanāpariggāhikāya satiyā samannāgato. Vineyya loke
abhijjhādomanassanti tasmiṃyeva kāyasaṅkhāte loke pañcakāmaguṇikataṇhañca
paṭighasampayuttadomanassañca vinetvā vikkhambhetvā kāye kāyānupassī viharatīti
vuttaṃ hoti. Ettāvatā kāyānupassanāsatipaṭṭhānavasena suddharūpasammasanameva kathitanti
veditabbaṃ.
Vedanāsu vedanānupassīti sukhādibhedāsu vedanāsu "sukhaṃ vedanaṃ vediyamāno
sukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānāti. Dukkhaṃ, adukkhamasukhaṃ, sāmisaṃ vā sukhaṃ, nirāmisaṃ
vā sukhaṃ, sāmisaṃ vā dukkhaṃ, nirāmisaṃ vā dukkhaṃ, sāmisaṃ vā adukkhamasukhaṃ, nirāmisaṃ
vā adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vediyamāno nirāmisaṃ adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti
pajānātī"ti. 5- Evaṃ vuttaṃ navavidhaṃ vedanaṃ anupassanto ātāpītiādinā panettha
navavidhena vedanānupassanāsatipaṭṭhānassa bhāvanāpariggāhikānaṃ viriyapaññāsatīnaṃ
vasena attho veditabbo. Loketi 6- cettha vedanā 7- veditabbā.
Cittadhammesupi eseva nayo. Ettha pana citte cittānupassīti "sarāgaṃ vā
cittaṃ sarāgaṃ cittanti pajānātī"ti 8- evaṃ vitthārite soḷasappabhede citte
evaṃ 9-
@Footnote: 1 Sī.,cha.Ma. navasivathikāpabbāni 2 cha.Ma....satipaṭṭhānabhāvakassa 3 cha.Ma. bhāvanakavīriyena
@4 Sī. pariggahaṇapaññāya, cha.Ma. pariggāhikapaññāya 5 dī.Ma. 10/380/254,
@Ma.mū. 12/113/82 mahāsatipaṭṭhānasutta, abhi.vi. 35/363/232 satipaṭṭhānavibhaṅga
@6 cha.Ma. lokoti 7 Sī. sāva vedanā 8 dī.Ma. 10/381/255,
@Ma.mū. 12/114/83 cittānupassanāsatipaṭṭhāna,
@abhi.vi. 35/365/234 cittānupassanāniddesa 9 cha.Ma. citte tameva cittaṃ
Pariggāhikāya anupassanāya anupassantoti attho. Dhammesu dhammānupassīti "pañcavidha-
nīvaraṇāni, 1- pañcupādānakkhandhā, cha ajjhattikabāhirāyatanāni, satta bojjhaṅgā,
cattāri ariyasaccānī"ti 2- evaṃ koṭṭhāsavasena pañcadhā vuttesu dhammesu
pariggāhikāya 3- anupassanāya te dhamme anupassantoti attho. Ettha pana
vedanānupassanāsatipaṭṭhāne ca cittānupassanāsatipaṭṭhāne ca suddhaarūpasammasanameva kathitaṃ,
dhammānupassanāsatipaṭṭhāne rūpārūpasammasanaṃ. Imāni 4- cattāripi satipaṭṭhānāni
lokiyalokuttaramissakāneva kathitānīti veditabbāni.
[394] Anuppannānanti anibbattānaṃ. Pāpakānanti lāmakānaṃ. Akusalānaṃ
dhammānanti akosallasambhūtānaṃ lobhādidhammānaṃ. Anuppādāyāti anibbattanatthāya.
Chandaṃ janetīti kattukamyatākusalacchandaṃ uppādeti. Vāyamatīti payogaṃ parakkamaṃ karoti.
Viriyaṃ ārabhatīti kāyikacetasikaviriyaṃ karoti. Cittaṃ paggaṇhātīti teneva
sahajātaviriyena cittaṃ ukkhipati. Padahatīti padhānaviriyaṃ karoti.
Uppannānanti jātānaṃ nibbattānaṃ. Kusalānaṃ dhammānanti kosalyasambhūtānaṃ 5-
alobhādidhammānaṃ. Ṭhitiyāti ṭhitatthaṃ. Asammosāyāti anassanatthaṃ. Bhiyyobhāvāyāti
punappunaṃ bhāvāya. Vepullāyāti vipulabhāvāya. Bhāvanāyāti vuḍḍhiyā. 6- Pāripūriyāti
paripūraṇatthāya. Ayaṃ tāva catunnaṃ sammappadhānānaṃ ekapadiko atthuddhāro.
Ayaṃ pana sammappadhānakathā nāma duvidhā lokiyā lokuttarā ca. Tattha
lokiyā sabbapubbabhāge hoti, sā kassapasaṃyuttapariyāyena lokiyamaggakkhaṇeyeva
veditabbā. Vuttañhi tattha:-
7- "cattārome āvuso sammappadhānā. Katame cattāro. 7- Idhāvuso bhikkhu
`anuppannā me pāpakā akusalā dhammā uppajjamānā anatthāya
@Footnote: 1 cha.Ma. pañca nīvaraṇāni 2 dī.Ma. 10/382-386/255, Ma.mū. 12/115-119/83,
@abhi.vi. 35/367/237 3 cha.Ma. dhammapariggāhikāya 4 cha.Ma. iti imāni
@5 cha.Ma. kosallasambhūtānaṃ 6 cha.Ma. vaḍḍhiyā 7-7 pāliyaṃ ime pāṭhā na dissanti
Saṃvatteyyun'ti ātappaṃ karoti, `uppannā me pāpakā akusalā dhammā
appahīyamānā anatthāya saṃvatteyyun'ti ātappaṃ karoti, `anuppannā me
kusalā dhammā anuppajjamānā anatthāya saṃvatteyyun'ti ātappaṃ karoti,
`uppannā me kusalā dhammā nirujjhamānā anatthāya saṃvatteyyun'ti
ātappaṃ karotī"ti. 1-
Ettha ca pāpakā akusalāti lobhādayo veditabbā. Anuppannā me 2- kusalā
dhammāti samathavipassanā ceva maggo ca. Uppannā kusalā nāma samathavipassanāva.
Maggo pana sakiṃ uppajjitvā nirujjhamāno anatthāya saṃvattaniko 3- nāma natthi.
So hi phalassa paccayaṃ datvāva nirujjhati. Uppannā kusalā nāma 4- purimasmiṃpi
vā samathavipassanāva gahetabbāti vuttaṃ, taṃ pana na yuttaṃ. Evaṃ lokiyasammappadhānakathā
sabbapubbabhāge kassapasaṃyuttapariyāyena veditabbā. Lokuttaramaggakkhaṇe panetaṃ
ekameva viriyaṃ catukiccasādhanavasena cattāri nāmāni labhati.
Tattha anuppannānaṃ pāpakānanti ettha "anuppanno ceva kāmacchando"tiādīsu
vuttanayena attho veditabbo. Uppannānaṃ pāpakānanti ettha catubbidhaṃ uppannaṃ
vattamānuppannaṃ bhutvāvigatuppannaṃ okāsakatuppannaṃ bhūmiladdhuppannanti.
Tattha ye kilesā vijjamānā upādānasamaṅgino, 5- idaṃ vattamānuppannaṃ nāma. Kamme
pana vijahante 6- ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddhe vipāko 7- bhutvā vigataṃ nāma,
kammaṃ uppajjitvā niruddhaṃ bhutvā vigataṃ nāma. Tadubhayaṃpi bhutvāvigatuppannanti
saṅkhyaṃ 8- gacchati. Kusalakammaṃ 9- aññassa kammassa vipākaṃ paṭibāhitvā attano
vipākassa okāsaṃ karoti, evaṃ kate okāse vipāko uppajjamāno okāsakaraṇato
paṭṭhāya uppannoti vuccati, idaṃ okāsakatuppannaṃ nāma. Pañcakkhandhā pana vipassanāya
@Footnote: 1 saṃ.ni. 16/145/189 anottappīsutta 2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
@3 cha.Ma. saṃvattanako 4 cha.Ma. uppannā kusalā nāmāti ime pāṭhā na dissanti
@5 Sī.,cha.Ma. uppādādisamaṅgino 6 Sī.,cha.Ma. javite 7 Sī.,cha.Ma. niruddhavipāko
@8 cha.Ma. saṅkhaṃ. evamuparipi 9 cha.Ma. kusalākusalakammaṃ
Bhūmi nāma, te atītādibhedā honti. Tesu anusayitakilesā pana atītā vā anāgatā
vā paccuppannā vāti na vattabbā. Atītakkhandhesu anusayitāpi hi appahīnāva
honti, anāgatakkhandhesu anusayitāpi hi appahīnāva honti, paccuppannakkhandhesu
anusayitāpi hi 1- appahīnāva honti, idaṃ bhūmiladdhuppannaṃ nāma. Tenāhu porāṇā
"tāsu tāsu bhūmīsu asamugghāṭitakilesā 2- bhūmiladdhuppannaṃ nāmāti 3- saṅkhyaṃ
gacchantī"ti.
Aparaṃpi catubbidhaṃ uppannaṃ samudācāruppannaṃ ārammaṇādhiggahituppannaṃ
avikkhambhituppannaṃ asamugghāṭituppannanti. Tattha sampati vattamānaṃyeva
samudācāruppannaṃ nāma. Sakiṃ cakkhūni ummiletvā ārammaṇe nimitte gahite
anussaritakkhaṇe 4- kilesā nuppajjissantīti na vattabbā. Kasmā? ārammaṇassa
adhigahitattā. Yathā kiṃ? yathā khīrarukkhassa kudhāriyā pahataṭṭhāne 5- khīraṃ na
nikkhamissatīti na vattabbaṃ, 6- evaṃ. Idaṃ ārammaṇādhiggahituppannaṃ nāma.
Samāpattiyā avikkhambhitakilesā pana imasmiṃ nāma ṭhāne na uppajjissantīti na
vattabbā. Kasmā? avikkhambhitattā. Yathā kiṃ? yathā khīrarukkhaṃ kudhāriyā
āhaneyyuṃ, imasmiṃ nāma ṭhāne khīraṃ na nikkhameyyāti na vattabbaṃ, evaṃ. Idaṃ
avikkhambhituppannaṃ nāma. Maggena asamugghāṭitakilesā pana bhavagge nibbattassāpi
uppajjantīti purimanayeneva vitthāretabbaṃ. Idaṃ asamugghāṭituppannaṃ nāma.
Imesu uppannesu vattamānuppannaṃ bhutvāvigatuppannaṃ okāsakatuppannaṃ
samudācāruppannanti catubbidhaṃ uppannaṃ na maggavajjhaṃ, bhūmiladdhuppannaṃ
ārammaṇādhiggahituppannaṃ avikkhambhituppannaṃ asamugghāṭituppannanti catubbidhaṃ
maggavajjhaṃ. Maggo hi uppajjamāno ete kilese pajahati. So ye kilese pajahati, te
atītā vā anāgatā vā paccuppannā vāti na vattabbā. Vuttaṃpi cetaṃ:-
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati 2 Sī.,cha.Ma. asamugghātagatā kilesā
@3 cha.Ma. bhūmiladdhuppannā 4 cha.Ma. anussaritānussaritakkhaṇe 5 Sī.,cha.Ma. kuṭhāriyā
@āhatāhataṭṭhāne 6 cha.Ma. vattabbā
"hañci atīte kilese pajahati, tena hi khīṇaṃ 1- khepeti. Niruddhaṃ nirodheti,
vigataṃ vigameti, atthaṅgataṃ atthaṅgameti, atītaṃ yaṃ natthi, taṃ pajahati. Hañci
anāgate kilese pajahati, tena hi ajātaṃ pajahati, anibbattaṃ, anuppannaṃ,
apātubhūtaṃ pajahati. Anāgataṃ yaṃ natthi, taṃ pajahati. Hañci paccuppanne
kilese pajahati, tena hi ratto rāgaṃ pajahati, duṭṭho dosaṃ, mūḷho mohaṃ,
vinibandho 2- mānaṃ, parāmaṭṭho diṭṭhiṃ, vikkhepagato uddhaccaṃ, aniṭṭhaṅgato
vicikicchaṃ, thāmagato anusayaṃ pajahati, kaṇhasukkadhammā yuganaddhā pavattanti,
saṅkilesikā maggabhāvanā hoti .pe. Tena hi natthi maggabhāvanā, natthi
phalasacchikiriyā, natthi kilesappahānaṃ, natthi dhammābhisamayoti. Atthi
maggabhāvanā .pe. Atthi dhammābhisamayoti. Yathā kathaṃ viya, yathāpi 3- taruṇo
rukkho .pe. Apātubhūtāyeva pātubhavantī"ti. 4-
Pāliyaṃ 5- ajātaphalarukkho āgato, jātaphalarukkho pana dīpetabbo. 6- Yathā hi
saphalataruṇambarukkhā, 7- tassa phalāni manussā paribhuñjeyyuṃ, sesāni pātetvā pacchiyo
pūreyyuṃ, athañño puriso taṃ pharasunā chindeyya. Tenassa neva atītāni phalāni
nāsitāni honti, na paccuppannāni na ca anāgatāni. 8- Atītāni hi manussehi
paribhuttāni, anāgatāni anibbattāni, na sakkā nāsetuṃ. Yasmiṃ pana samaye so
chinno, tadā phalāniyeva natthīti paccuppannānipi anāsitāni. Sace pana rukkho
acchinno assa, athassa paṭhavīrasañca āporasañca āgamma yāni phalāni nibbatteyyuṃ,
tāni nāsitāni honti. Tāni hi ajātāneva na jāyanti, anibbattāneva na
nibbattanti, apātubhūtāneva na pātubhavanti. Evameva maggo nāpi atītādibhede
kilese pajahati, nāpi nappajahati. Yesaṃ hi kilesānaṃ maggena khandhesu apariññātesu
uppatti siyā, maggena uppajjitvā khandhānaṃ pariññātattā te kilesā ajātāva
@Footnote: 1 cha.Ma. khīṇaṃyeva 2 cha.Ma. vinibaddho 3 cha.Ma. seyyathāpi
@4 khu.paṭi. 31/699/605 abhisamayakathā 5 cha.Ma. iti pāḷiyaṃ 6 Sī. jātaphalarukkhena pana
@dīpetabbaṃ 7 Sī.,cha.Ma. saphalo taruṇambarukkho 8 cha.Ma. na anāgatapaccuppannāni
Na jāyanti, anibbattāva na nibbattanti, apātubhūtāva na pātubhavanti. Taruṇaputtāya
itthiyā puna avijāyanatthaṃ byādhitānaṃ rogavūpasamanatthampi vā bhesajjehi 1- ayamattho
vibhāvetabbo. Evaṃ maggo ye kilese pajahati, te atītā vā anāgatā vā
paccuppannā vāti na vattabbā. Na ca maggo kilese nappajahati. Ye pana
maggo kilese pajahati, te sandhāya "uppannānaṃ pāpakānan"tiādi vuttaṃ.
Na kevalañca maggo kileseyeva pajahati, kilesānaṃ pana suppahīnattā 2- ye
uppajjeyyuṃ upādinnakkhandhā, tepi pajahati. 3- Vuttaṃpi cetaṃ
"sotāpattimaggañāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhena sattabhave ṭhapetvā anamatagge
saṃsāre ye uppajjeyyuṃ nāmañca rūpañca, etthete nirujjhantī"ti vitthāro. Iti
maggo upādinnaanupādinnato 4- vuṭṭhāti. Sabbabhavavasena 5- pana sotāpattimaggo
apāyabhavato vuṭṭhāti, sakadāgāmimaggo sugatibhavekadesato, anāgāmimaggo sugatikāmabhavato,
arahattamaggo rūpārūpabhavato vuṭṭhāti. Sabbabhavehi ca 6- vuṭṭhātiyevātipi vadanti.
Atha maggakkhaṇe kathaṃ anuppannānaṃ uppādāya bhāvanā hoti, kathaṃ vā uppannānaṃ
ṭhitiyāti? maggappavattiyāyeva. Maggo hi pavattamāno pubbe anuppannapubbattā
anuppanno nāma vuccati. Anāgatapubbaṃ hi ṭhānaṃ gantvā ananubhūtapubbañca 7-
ārammaṇaṃ anubhavitvā vattāro bhavanti 8- "na anāgataṭṭhānaṃ āgatamha, na ananubhūtaṃ
ārammaṇaṃ anubhūtamhā"ti. 8- Yāpassa 9- pavatti, ayameva ṭhiti nāmāti "ṭhitiyā
bhāve"tipi vattuṃ vaṭṭati. evameva tassa 10- bhikkhuno idaṃ lokuttaramaggakkhaṇe
viriyaṃ "anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāyā"tiādīni cattāri
nāmāni labhati. Ayaṃ lokuttaramaggakkhaṇe sammappadhānakathā. Imasmiṃ pana sutte
lokiyalokuttaramissakāneva sammappadhānāni kathitāni.
@Footnote: 1 cha.Ma. rogavūpasamanatthaṃ pītabhesajjehi cāpi 2 Sī.,cha.Ma. appahīnattā
@3 Sī.,cha.Ma. pajahatiyeva 4 cha.Ma. upādinnato anupādinnato ca 5 cha.Ma. bhavavasena
@6 cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati 7 cha.Ma. ananubhūtapubbaṃ vā 8-8 cha.Ma. anāgataṭṭhānaṃ
@āgatamha, ananubhūtaṃ ārammaṇaṃ anubhavāmāti 9 cha.Ma. yā cassa 10 cha.Ma. evametassa
[398-401] Iddhipādesu chandaṃ nissāya pavatto samādhi chandasamādhi,
padhānabhūtā saṅkhārā padhānasaṅkhāRā. Samannāgatanti tehi dhammehi upetaṃ. Iddhiyā
pādaṃ, iddhibhūtaṃ vā pādanti iddhipādaṃ. Sesesupi eseva nayo. Ayamettha saṅkhepo,
vitthāro pana iddhipādavibhaṅge 1- āgatoeva. Visuddhimagge 2- panassa attho dīpito.
Tatrāyaṃ bhikkhu yadā chandādīsu ekaṃ dhuraṃ nissāya vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ
pāpuṇi, tadāssa iddhipādo 3- pubbabhāge lokiyo, aparabhāge lokuttaro. Evaṃ
sesāpīti. Imasmiṃpi sutte lokiyalokuttarāva iddhipādā kathitā.
[402-406] Saddhindriyaṃ bhāvetītiādīsu saddhā ca 4- attano saddhādhure
indaṭṭhaṃ karotīti 5- saddhindriyaṃ. Viriyindriyādīsupi eseva nayo. Bhāvetīti
ettha pana ādikammiko yogāvacaro tīhi kāraṇehi saddhindriyaṃ visodhento
saddhindriyaṃ bhāveti nāma. Viriyindriyādīsupi eseva nayo. Vuttaṃ hetaṃ:-
"assaddhe puggale parivajjayato, saddhe puggale sevato bhajato
payirupāsato, pasādaniye suttante paccavekkhato imehi tīhi kāraṇehi 6-
saddhindriyaṃ visujjhati.
Kusīte puggale parivajjayato, āraddhaviriye puggale sevato bhajato
payirupāsato, sammappadhāne paccavekkhato imehi tīhi kāraṇehi viriyindriyaṃ
visujjhati.
Muṭṭhassatī puggale parivajjayato, upaṭṭhitassatī puggale sevato bhajato
payirupāsato, satipaṭṭhāne paccavekkhato imehi tīhi kāraṇehi satindriyaṃ
visujjhati.
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/431/260 2 visuddhi. 2/216 iddhividhaniddesa 3 cha.Ma. paṭhamiddhipādo
@4 cha.Ma. saddhāva 5 cha.Ma. kāretīti 6 pāli.,cha.Ma. tīhākārehi. evamuparipi
Asamāhite puggale parivajjayato, samāhite puggale sevato bhajato
payirupāsato, jhānavimokkhe paccavekkhato imehi tīhi kāraṇehi samādhindriyaṃ
visujjhati.
Duppaññe puggale parivajjayato, paññavante puggale sevato bhajato
payirupāsato, gambhīrañāṇacariyaṃ paccavekkhato imehi tīhi kāraṇehi
paññindriyaṃ visujjhatī"ti. 1-
Ettha ca gambhīrañāṇacariyaṃ paccavekkhatoti saṇhasukhumaṃ khandhantaraṃ 2- āyatanantaraṃ
dhātantaraṃ 2- indriyabalabojjhaṅgantaraṃ maggantaraṃ phalantarañca paccavekkhantassāti
attho. Imesaṃ hi tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ kāraṇānaṃ vasena akatābhiniveso ādikammiko yogāvacaro
saddhādhurādīsu abhinivesaṃ paṭṭhapetvā bhāvento avasāne vivajjetvā 3- arahattaṃ
gaṇhāti. So yāva arahattamaggā imāni indriyāni bhāveti nāma, arahattaphale patte
bhāvitindriyo nāma hotīti. Evaṃ imānipi pañcindriyāni lokiyalokuttarāneva
kathitānīti.
Saddhābalādīsu saddhāyeva akampiyaṭṭhena balanti saddhābalaṃ, viriyabalādīsupi
eseva nayo. Ettha hi saddhā assaddhiyena 4- na kampati, viriyaṃ kosajjena 5- na
kampati, sati muṭṭhasaccena 6- na kampati, samādhi uddhaccena 7- na kampati, paññā
avijjāya na kampatīti sabbānipi akampiyaṭṭhena balānīti vuccanti. Bhāvanānuyogo 8-
panettha indriyabhāvanāya vuttanayeneva veditabboti. Imāni pañcabalāni 9-
lokiyalokuttarāneva kathitānīti.
[418] Satisambojjhaṅgaṃ bhāvetīti ettha ayaṃ ādikammikānaṃ kulaputtānaṃ
vasena saddhiṃ atthavaṇṇanāya bhāvanānayo. Tattha satisambojjhaṅgantiādinā nayena
@Footnote: 1 khu.paṭi. 31/424/301 indriyakathā 2-2 ka. ime pāṭhā na dissanti
@3 cha.Ma. vivaṭṭetvā 4 cha.Ma. assaddhiye 5 cha.Ma. kosajje 6 cha.Ma. muṭṭhassacce
@7 cha.Ma. uddhacce 8 cha.Ma. bhāvanānayo 9 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
Vuttānaṃ sattannaṃ ādipadānaṃ tāva ayamettha vaṇṇanā 1- :- satisambojjhaṅge tāva
saraṇaṭṭhena sati, sā panesā upaṭṭhānalakkhaṇā, apilāpanalakkhaṇā vā. Vuttaṃpi cetaṃ:-
"yathā mahārāja rañño bhaṇḍāgāriko rañño sāpateyyaṃ apilāpeti `ettakaṃ
mahārāja hiraññaṃ, ettakaṃ suvaṇṇaṃ, ettakaṃ sāpateyyan'ti. Evameva kho mahārāja
sati uppajjamānā kusalākusalasāvajjānavajjahīnappaṇītakaṇhasukkasappaṭibhāge dhamme
apilāpeti sarāpeti 2- ime cattāro satipaṭṭhānā"ti 3- vitthāro.
Apilāpanarasā, kiccavaseneva hissā etaṃ lakkhaṇaṃ therena vuttaṃ. Asammosarasā
vā, gocarābhimukhībhāvapaccupaṭṭhānā. Evaṃ satisambojjhaṅgo. 4-
Tattha bodhiyā, bodhissa vā aṅgoti bojjhaṅgo. Kiṃ vuttaṃ hoti? yā
hi ayaṃ dhammasāmaggiyā 5- lokiyalokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānāya līnuddhacca-
patiṭṭhānāyūhanakāmasukhaattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ
paṭipakkhabhūtāya satidhammavicayaviriyapītipassaddhisamādhiupekkhāsaṅkhātāya dhammasāmaggiyā
ariyasāvako bujjhatīti katvā bodhīti vuccati, bujjhatīti kilesasantānaniddāya
vuṭṭhahati, 6- cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikarotīti
vuttaṃ hoti. Yathāha "satta bojjhaṅge bhāvetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ
abhisambuddho"ti. 7- Tassā dhammasāmaggisaṅkhātāya bodhiyā aṅgotipi bojjhaṅgo
jhānaṅgamaggaṅgādayo viya. Sesaṃ 8- yathāvuttappakārāya etāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti
katvā ariyasāvako bodhīti vuccati, tassa aṅgotipi bojjhaṅgo senaṅgarathaṅgādayo viya.
Tenāhu aṭṭhakathācariyā "bujjhanakassa ca 9- puggalassa aṅgāti 10- bojjhaṅgā"ti.
Apica "bojjhaṅgāti kenaṭṭhena bojjhaṅgā? bodhāya saṃvattantīti bojjhaṅgā,
Bujjhantīti bojjhaṅgā, anubujjhantīti bojjhaṅgā, paṭibujjhantīti bojjhaṅgā,
@Footnote: 1 cha.Ma. ayamatthavaṇṇanā 2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
@3 khu.milinda. 13/36(parivattitapotthaka) 4 Sī.,cha.Ma. satieva sambojjhaṅgoti
@satisambojjhaṅgo 5 cha.Ma. dhammasāmaggī yāya 6 cha.Ma. uṭṭhahati 7 pāli. yathābhūtaṃ
@bhāvetvā, saṃ.Ma. 19/378/140 nālandasutta, dī.pā. 11/143/87 sampasādanīyasutta
@8 cha.Ma. yopesa 9 cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati 10 cha.Ma. aṅgāti vā
Sambujjhantīti bojjhaṅgā"ti iminā paṭisambhidānayenāpi 1- bojjhaṅgattho
veditabbo. Pasattho sundaro vā bojjhaṅgo sambojjhaṅgo, satieva sambojjhaṅgo
satisambojjhaṅgo, taṃ satisambojjhaṅgaṃ.
Dhammavicayasambojjhaṅgantiādīsupi catusaccadhamme vicinatīti dhammavicayo. So
pavicayalakkhaṇo, obhāsanaraso, sambodhipaccupaṭṭhāno. 2- Vīrabhāvato, vidhinā īrayitabbato
ca viriyaṃ. Taṃ paggahalakkhaṇaṃ, upatthambhanarasaṃ, anosīdanapaccupaṭṭhānaṃ. Pīṇayatīti 3-
pīti. Sā pharaṇalakkhaṇā, tuṭṭhilakkhaṇā vā, kāyacittānaṃ pīṇanarasā, 4- tesaṃyeva
odagyapaccupaṭṭhānā. 5- Kāyacittadarathappassambhanato passaddhi. Sā upasamalakkhaṇā,
kāyacittadarathamaddanarasā, kāyacittānaṃ aparipphandabhūtapītibhāvapaccupaṭṭhānā. 6- Samādhānato
samādhi. So avikkhepalakkhaṇo, avisāhāralakkhaṇo 7- vā, cittacetasikasampiṇḍanaraso, 8-
cittaṭṭhitipaccupaṭṭhāno. Ajjhupekkhanato upekkhā. Sā paṭisaṅkhānalakkhaṇā, samavāhita-
lakkhaṇā vā, ūnādhikanivāraṇarasā, pakkhapātupacchedanarasā vā, majjhattabhāva-
paccupaṭṭhānā. Sesaṃ vuttanayameva. Bhāvetīti brūheti vaḍḍheti, uppādetīti attho.
Tattha cattāro dhammā satisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti 9- satisampajaññaṃ
muṭṭhassatipuggalaparivajjanatā upaṭṭhitasatipuggalasevanatā tadadhimuttatāti. Abhikkamādī-
supi 10- hi sattasu ṭhānesu satisampajaññena 11- tissadattattheraabhayattherādisadisa-
upaṭṭhitasatipuggalasevanena, 12- ṭhānanisajjādīsu satisamuṭṭhāpanatthaṃ ninnapoṇapabbhāra-
cittassāpi 13- satisambojjhaṅgo uppajjati. Tasmā ādikammiko kulaputto imehi
catūhi kāraṇehi satisambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpetvā tadeva dhuraṃ katvā abhinivesaṃ
paṭṭhapetvā anukkamena
@Footnote: 1 ka. bojjhaṅgā, paṭivijjhantīti bojjhaṅgā, khu.paṭi. 31/557/463 bojjhaṅgakathā
@(syā) 2 cha.Ma. asammohapaccupaṭṭhāno 3 Ma. pīṇātīti, ka. pīnayatīti 4 Sī. pīnanarasā
@5 Sī. odaggapaccupaṭṭhānā 6 cha.Ma. aparipphandanasītibhāvapaccupaṭṭhānā,
@saṅgaṇī.A. 1/1/180 cittuppādakaṇḍavaṇṇanā (syā) 7 Sī.,cha.Ma. avisāralakkhaṇo
@8 cha.Ma. cittacetasikānaṃ sampiṇḍanaraso 9 cha.Ma. saṃvattantīti veditabbā
@10 cha.Ma. abhikkantādīsu 11 Sī. satisampajaññarahite 12 cha.Ma. bhattanikkhittakākasadise
@muṭṭhassatipuggale parivajjanena, tissadattattheraabhayattherādisadise
@upaṭṭhitassatipuggale sevanena 13 cha.Ma. ninnapoṇapabbhāracittatāya
Arahattaṃ gaṇhāti. Soyeva arahattamagge 1- satisambojjhaṅgaṃ bhāveti nāma, phale patte
bhāvito nāma hoti.
Satta dhammā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti paripucchakatā 2-
vatthuvisadakiriyatā indriyasamattapaṭipādanatā duppaññapuggalaparivajjanatā
paññavantapuggalasevanatā gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇatā 2- tadadhimuttatāti. Tattha
paripucchakatāti khandhadhātuāyatanaindriyabalabojjhaṅgamaggaṅgajhānasamathavipassanānaṃ
atthasannissitaparipucchā bahulatā.
Vatthuvisadakiriyāti ajjhattikabāhirānaṃ vatthūnaṃ visadabhāvakaraṇaṃ. Yadā hissa
kesanakhalomā dīghā honti, sarīraṃ vā ussannadosañceva 3- sedamalamakkhitañca, tadā
ajjhattikavatthu avisadaṃ hoti aparisuddhaṃ. Yadā pana cīvaraṃ jiṇṇaṃ kiliṭṭhaṃ duggandhaṃ
vā hoti, senāsanaṃ vā uklāpaṃ, tadā bāhiravatthu avisadaṃ hoti aparisuddhaṃ.
Tasmā kesādicchedanena uddhaṃvirecanaadhovirecanādīhi sarīrassa lahukabhāvakaraṇena 4-
ucchādananhāpanena ca ajjhattikavatthu visadaṃ kātabbaṃ. Sūcikammadhovanarajanaparibhaṇḍa-
karaṇādīhi bāhiravatthu visadaṃ kātabbaṃ. Ekasmiṃ hi ajjhattikabāhire vatthumhi
avisade uppannesu cittacetasikesu ñāṇaṃpi aparisuddhaṃ 5- hoti aparisuddhāni
dīpakapallakavaṭṭitelādīni 6- nissāya uppannadīpasikhāya obhāso viya. Visade pana
ajjhattikabāhire vatthumhi uppannesu cittacetasikesu ñāṇaṃpi visadaṃ hoti
parisuddhāni dīpakapallakavaṭṭitelādīni nissāya uppannadīpasikhāya obhāso viya. Tena
vuttaṃ "vatthuvisadakiriyā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattatī"ti.
Indriyasamattapaṭipādanā nāma saddhādīnaṃ indriyānaṃ samabhāvakaraṇaṃ. Sace hissa
saddhindriyaṃ balavaṃ hoti, itarāni mandāni, tato viriyindriyaṃ paggahakiccaṃ,
@Footnote: 1 cha.Ma. so yāva arahattamaggā 2-2 cha.Ma. vatthuvisadakiriyā
@indriyasamattapaṭipādanā..parivajjanā..sevanā..paccavekkhaṇā
@3 cha.Ma. uppannadosañceva 4 cha.Ma. sarīrasallahukabhāvakaraṇena 5 cha.Ma. avisadaṃ
@6 cha.Ma. dīpakapallavaṭṭi... evamuparipi
Satindriyaṃ upaṭṭhānakiccaṃ, samādhindriyaṃ avikkhepakiccaṃ, paññindriyaṃ
dassanakaccaṃ kātuṃ na sakkoti. Tasmā taṃ dhammasabhāvapaccavekkhaṇena vā, yathā vā
manasikaroto balavaṃ jātaṃ, tathā amanasikārena hāpetabbaṃ. Vakkalittherassa vatthu 1-
cettha nidassanaṃ. Sace pana viriyindriyaṃ balavaṃ hoti, atha neva saddhindriyaṃ
adhimokkhakiccaṃ kātuṃ sakkoti, na itarāni itarakiccabhedaṃ. Tasmā taṃ saddhādibhāvanāya
2- hāpetabbaṃ. Tatrāpi soṇattherassa vatthu dassetabbaṃ. Evaṃ sesesupi ekassa
balavabhāve sati itaresaṃ attano kiccesu asamatthatā veditabbā.
Visesato panettha saddhāpaññānaṃ samādhiviriyānañca samataṃ pasaṃsanti. Balavasaddho hi
mandapañño muddhappasanno 3- hoti, avatthusmiṃ pasīdati. Balavapañño mandasaddho
kerāṭikapakkhaṃ bhajati, bhesajjasamuṭṭhito viya rogo atekiccho hoti.
Cittuppādamatteneva kusalaṃ hotīti atidhāvitvā dānādīni akaronto niraye
uppajjati. Ubhinnaṃ samatāya vatthusmiṃyeva pasīdati. Balavasamādhiṃ pana mandaviriyaṃ
samādhissa kosajjapakkhattā kosajjaṃ abhibhavati. Balavaviriyaṃ mandasamādhiṃ viriyassa
uddhaccapakkhattā uddhaccaṃ abhibhavati. Samādhi pana viriyena saṃyojito kosajje patituṃ
na labhati, viriyaṃ samādhinā saṃyojitaṃ uddhacce patituṃ na labhati. Tasmā tadubhayaṃ samaṃ
kattabbaṃ. Ubhayasamatāya hi appanā hoti.
Apica samādhikammikassa balavatī saddhā vaṭṭati. Evaṃ hi saddahanto okappento
appanaṃ pāpuṇissati. Samādhipaññāsu pana samādhikammikassa ekaggatā balavatī vaṭṭati.
Evaṃ hi so appanaṃ pāpuṇāti. Vipassanākammikassa paññā balavatī vaṭṭati. Evaṃ
hi so lakkhaṇapaṭivedhaṃ pāpuṇāti. Ubhinnaṃ pana samatāpi appanā 4- hotiyeva. Sati
pana sabbattha balavatī vaṭṭati. Sati hi cittaṃ uddhaccapakkhikānaṃ saddhāviriyapaññānaṃ
vasena uddhaccapātato kosajjapakkhikena ca samādhinā kosajjapātato rakkhati. Tasmā
sā loṇadhūpanaṃ viya sabbabyañjanesu, sabbakammikaamacco viya ca sabbarājakiccesu,
@Footnote: 1 cha.Ma. vakkalittheravatthu 2 cha.Ma. passaddhādibhāvanāya 3 cha.Ma. mudhappasanno
@4 cha.Ma. samatāyapi
Sabbesu 1- icchitabbā. Tenāha "sati ca pana sabbatthikā vuttā 2- bhagavatā, kiṃ
kāraṇā? cittaṃ hi satipaṭisaraṇaṃ, ārakkhapaṭisaraṇā 3- ca sati, na vinā satiyā
cittassa paggahaniggaho hotī"ti.
Duppaññapuggalaparivajjanā nāma khandhādibhedesu anogāḷhapaññānaṃ dummedha-
puggalānaṃ ārakā parivajjanaṃ. Paññavantapuggalasevanā nāma samapaññāsalakkhaṇa-
pariggāhikāya udayavayapaññāya samannāgatapuggalasevanā. Gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā
nāma gambhīresu khandhādīsu pavattāya gambhīrañāṇāya 4- pabhedapaccavekkhaṇā. Tadadhimuttatā
nāma ṭhānanisajjādīsu dhammavicayasambojjhaṅgasamuṭṭhāpanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittatā.
Tasmā ādikammiko kulaputto imehi sattahi kāraṇehi dhammavicayasambojjhaṅgaṃ
samuṭṭhāpetvā tadeva dhuraṃ katvā abhinivesaṃ paṭṭhapetvā anukkamena arahattaṃ gaṇhāti.
So yāva arahattamaggā dhammavicayasambojjhaṅgaṃ bhāveti nāma, phale patte bhāvito
nāma hoti.
Ekādasa dhammā viriyasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti:- apāyabhayapaccavekkhaṇatā
ānisaṃsadassāvitā gamanavīthipaccavekkhaṇatā piṇḍapātāpacāyanatā dāyajjamahattapaccavekkhaṇatā
satthumahattapaccavekkhaṇatā jātimahattapaccavekkhaṇatā sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇatā
kusītapuggalaparivajjanatā āraddhaviriyapuggalasevanatā tadadhimuttatāti.
Tattha "nirayesu pañcavidhabandhanakammakaraṇato paṭṭhāya mahādukkhaṃ anubhavanakālepi,
tiracchānayoniyaṃ jālukkhipakuminādi 5- gahitakālepi, pāpanakaṇṭhakādippahāratunnassa 6-
pana sakaṭavahanādikālepi, pittivisaye anekānipi vassasahassāni ekaṃ buddhantaraṃpi
khuppipāsāhi āturibhūtakālepi, kālakañjikaasuresu 7- saṭṭhihatthappamāṇena 8-
@Footnote: 1 cha.Ma. sabbattha 2 saṃ.Ma. 19/234/102 atthato samānaṃ (aggisutta)
@3 Sī.,cha.Ma. ārakkhapaccupaṭṭhānā 4 cha.Ma. gambhīrapaññāya
@5 Sī.,cha.Ma. jālakkhipakuminādīhi 6 Sī. pājanakaṇḍakādippahāratunnassa,
@cha.Ma. pājanakaṇṭakādippahāratunnassa 7 cha.Ma. kālakañcikaasuresu
@8 cha.Ma. saṭṭhihatthaasītihatthappamāṇena
Aṭṭhicammamatteneva attabhāvakālepi 1- vātātapādidukkhānubhavanakālepi na sakkā
viriyasambojjhaṅgaṃ uppādetuṃ, ayameva te bhikkhu kālo"ti evaṃ apāyaṃ 2-
paccavekkhantassāpi viriyasambojjhaṅgo uppajjati.
"na sakkā kusītena navalokuttaradhammo 3- laddhuṃ, āraddhaviriyeneva sakkā,
ayamānisaṃso viriyasambojjhaṅgassā"ti 4- evaṃ ānisaṃsadassāvinopi uppajjati.
"sabbabuddhapaccekabuddhamahāsāvakehi 5- gatamaggova mayā gantabbo, so pana 6- na sakkā
kusītena gantun"ti evaṃ gamanavīthiṃ paccavekkhantassāpi uppajjati.
"ye taṃ piṇḍapātādīhi upaṭṭhahanti, ime te manussā neva ñātakā,
na dāsakammakarā, nāpi taṃ nissāya jīvissāmāti te paṇītāni piṇḍapātāni 7-
denti. Athakho attano kārānaṃ mahapphalataṃ paccāsiṃsamānā denti. Satthārāpi `ayaṃ
ime paccaye paribhuñjitvā kāyadaḷhibahulo 8- sukhaṃ viharissatī'ti na evaṃ sampassatā
tuyhaṃ paccayā anuññātā, athakho `ayaṃ ime paribhuñjamāno samaṇadhammaṃ katvā
vaṭṭadukkhato muccissatī'ti te paccayā anuññātā. So dāni tvaṃ kusīto viharanto
na taṃ piṇḍapātaṃ apacāyissasi. Āraddhaviriyasseva hi piṇḍāpacāyanaṃ nāma hotī"ti
evaṃ piṇḍapātāpacāyanaṃ paccavekkhantassāpi uppajjati mahāmittattherassa viya
piṇḍapātiyatissattherassa viya ca.
Mahāmittatthero kira kassakaleṇe nāma paṭivasati. Tassa ca gocaragāme ekā
mahāupāsikā theraṃ puttaṃ katvā paṭijaggati. Sā ekadivasaṃ araññaṃ gacchantī dhītaraṃ āha
"amma asukasmiṃ ṭhāne purāṇataṇḍulo, 9- asukasmiṃ khīraṃ, asukasmiṃ sappi, asukasmiṃ
phāṇitaṃ, tava bhātikassa ayyamittassa āgatakāle bhattaṃ pacitvā khīrasappiphāṇitehi
saddhiṃ dehi, datvā tvañca bhuñjeyyāsi, ahaṃ pana hiyyo pakkaṃ pārivāsikabhattaṃ
@Footnote: 1 Sī.,cha.Ma. attabhāvena 2 cha.Ma. apāyabhayaṃ 3 cha.Ma. nava lokuttaradhammā
@4 cha.Ma. vīriyassāti 5 Sī.,Ma. sabbaññubuddha... 6 cha.Ma. ca 7 cha.Ma. piṇḍapātādīni
@8 Sī. kāyadaḍḍhibahulo 9 cha.Ma. purāṇataṇḍulā
Kañjiyena bhuttamhī"ti. 1- Divā kiṃ bhuñjissasi ammāti. Sākapaṇṇaṃ pakkhipitvā
kaṇataṇḍulehi ambilayāguṃ pacitvā ṭhapehi ammāti.
Thero cīvaraṃ pārupitvā pattaṃ nīharantova taṃ saddaṃ sutvā attānaṃ
ovadi "mahāupāsikā kira kañjiyena pārivāsikabhattaṃ bhuñjissati, 2- divāpi
kaṇapaṇṇambilayāguṃ bhuñjissati, tuyhaṃ atthāya pana purāṇataṇḍulādīni ācikkhati. Taṃ
nissāya kho panesā neva khettaṃ na vatthuṃ na bhattaṃ na vatthaṃ paccāsiṃsati, tisso pana
sampattiyo paṭṭhayamānā deti, tvaṃ etissā tā sampattiyo dātuṃ sakkhissasi,
na sakkhissasīti, ayaṃ kho pana piṇḍapāto tayā sarāgena sadosena samohena
na sakkā gaṇhitun"ti pattaṃ thavikāya pakkhipitvā gaṇṭhikaṃ muñcitvā nivattitvā
kassakaleṇameva gantvā pattaṃ heṭṭhāmañce, cīvaraṃ ca cīvaravaṃse ṭhapetvā "arahattaṃ
apāpuṇitvā na nikkhamissāmī"ti viriyaṃ adhiṭṭhahitvā nisīdi. Dīgharattaṃ appamatto
hutvā nivuṭṭhabhikkhu vipassanaṃ vaḍḍhetvā purebhattameva arahattaṃ patto 3-
vikasitamiva 4- padumaṃ mahākhīṇāsavo sitaṃ karontova nikkhami. Leṇadvāre 5- adhivaṭṭhā
devatā:-
"namo te purisājañña namo te purisuttama
yassa te āsavā khīṇā dakkhiṇeyyosi mārisā"ti 6-
udānaṃ udānetvā "bhante piṇḍāya paviṭṭhānaṃ tumhādisānaṃ arahantānaṃ bhikkhaṃ datvā
mahallakitthiyo dukkhā muccissantī"ti āha. Thero uṭṭhahitvā dvāraṃ vivaritvā
kālaṃ olokento "pātoyevā"ti ñatvā pattacīvaraṃ ādāya gāmaṃ pāvisi.
Dārikāpi bhattaṃ sampādetvā "idāni me bhātā āgamissati, idāni me
bhātā āgamissatī"ti dvāraṃ olokayamānā nisīdi. Sā there gharadvāraṃ sampatte pattaṃ
gahetvā sappiphāṇitayojitassa bhattassa 7- pūretvā hatthe ṭhapesi. Thero "sukhaṃ 8-
@Footnote: 1 cha.Ma. bhuttāmhīti 2 cha.Ma. bhuñji 3 cha.Ma. patvā 4 cha. vikasamānamiva
@5 cha.Ma. rukkhamhi adhivatthā 6 su.vi. 2/385/405,
@pa.sū. 1/118/311 7 cha.Ma. khīrapiṇḍapātassa 8 Ma. sukhī
Hotū"ti anumodanaṃ katvā pakkāmi. Sā ca 1- taṃ olokayamānā aṭṭhāsi. Therassa
hi tadā ativiyaparisuddho chavivaṇṇo ahosi, vippasannāni indriyāni, mukhaṃ bandhanā
pamuttatālapakkaṃ 2- viya ativirocittha. 3-
Mahāupāsikā araññato āgantvā "kiṃ amma bhātiko te āgato"ti pucchi. Sā
sabbaṃ taṃ pavuttiṃ ārocesi. Upāsikā "ajja me divase 4- puttassa pabbajitakiccaṃ
matthakaṃ pattan"ti ñatvā "abhiramati te amma bhātā buddhasāsane na ukkaṇṭhatī"ti
āha.
Piṇḍapātiyattheravatthuṃ 5- pana evaṃ veditabbaṃ:- mahāgāme kireko daliddapuriso
dāruvikkayena jīvitaṃ 6- kappeti, so teneva kāraṇena nāmaṃ labhitvā dārubhaṇḍaka-
mahātisso nāma jāto. So ekadivasaṃ attano bhariyaṃ āha "kiṃ amhākaṃ jīvitaṃ
nāma, satthārā daliddadānassa mahapphalabhāvo kathito, mayañca nibaddhaṃ dātuṃ na
sakkoma, pakkhikabhattaṃ 7- datvā paraṃ uppannasalākabhattaṃpi 8- dassāmā"ti. Sā "sādhu
sāmī"ti sampaṭicchitvā punadivase yathālābhena pakkhikabhattaṃ adāsi. Bhikkhusaṃghassa
ca paccayehi nipparissayakālo hoti, daharasāmaṇerā paṇītabhojanāni bhuñjitvā
"ayaṃ lūkhāhāro"ti tesaṃ pakkhikabhattaṃ gahitamattakameva katvā tesaṃ passantānaṃyeva
chaḍḍetvā gacchanti.
Sā ca 9- itthī taṃ disvā sāmikassa kathesi, "mayā dinnaṃ chaḍḍentī"ti
puna na 10- vippaṭisārinī ahosi. Tassā sāmiko āha "mayaṃ duggatabhāvena ayyānaṃ
sukhena pana paribhuñjāpetuṃ na sakkhimha, kiṃ nu kho katvā ayyānaṃ 11- manaṃ gahetuṃ
sakkhissāmā"ti. Athassa bhariyā āha "kiṃ vadesi sāmi, saputtakā duggatā nāma
@Footnote: 1 cha.Ma. sāpi 2 Sī. muttatālapakkaṃ, cha.Ma. pavuttatālapakkaṃ 3 cha.Ma. ativiya
@virocittha 4 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati 5 cha.Ma. piṇḍapātikatissattheravatthu
@6 cha.Ma. jīvikaṃ 7 cha.Ma. pakkhikabhattamattaṃ 8 Sī. puna uppanne salākabhattamattampi,
@cha.Ma. puna uppannaṃ salākabhattampi 9 cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati 10 cha.Ma. na pana
@11 Sī. ariyānaṃ
Atthīti 1- ayaṃ te dhītā, imaṃ ekasmiṃ kule ṭhapetvā dvādasa kahāpaṇe gaṇhitvā
ekaṃ khīradhenuṃ āhara, ayyānaṃ khīrasalākabhattaṃ dassāma, evaṃ tesaṃ cittaṃ gaṇhituṃ
sakkhissāmā"ti. So sādhūti sampaṭicchitvā tathā akāsi. Tesaṃ puññena sā
dhenu sāyaṃ tīṇi mānikāni, 2- khīraṃ deti. Sāyaṃ dadhiṃ katvā punadivase tato gahitanavanītena
sappiṃ katvā sappinā saddhiṃyeva 3- khīrasalākabhattaṃ denti. Tato paṭṭhāya tassa gehe
salākabhattaṃ puññavantāva labhanti.
So ekadivasaṃ bhariyaṃ āha "mayaṃ dhītu atthitāya lajjitabbato ca muttā,
geheva 4- no bhattaṃ ayyānaṃ paribhogārahaṃ jātaṃ. Tvaṃ yāva ahaṃ nāgacchāmi, 5- tāva
imasmiṃ kalyāṇavatte 6- mā pamajji. Ahaṃ kiñcideva katvā dhītaraṃ mocessāmī"ti.
So ekaṃ padesaṃ gantvā ucchuyantakammaṃ katvā chahi māsehi dvādasa kahāpaṇe
labhitvā "alaṃ ettakaṃ mama dhītu mocanatthāyā"ti te kahāpaṇe dussante 7- bandhitvā
"gehaṃ gamissāmī"ti maggaṃ paṭipajji.
Tasmiṃ samaye ambariyamahāvihāravāsī piṇḍapātiyatissatthero "mahāvihāraṃ 8-
gantvā cetiyaṃ vandissāmī"ti attano vasanaṭṭhānato mahāgāmaṃ gacchanto tameva
maggaṃ paṭipajji. So upāsako theraṃ dūratova disvā "ekatova āgantvā 9- iminā
ayyena saddhiṃ ekaṃ dhammakathaṃ suṇanto gamissāmi. Sīlavanto hi sabbakālaṃ dullabhā"ti
vegena theraṃ sampāpuṇitvā abhivādetvā saddhiṃ gacchanto velāya upakaṭṭhāya
cintesi "mayhaṃ hatthe pūṭakabhattaṃ natthi, ayyassa ca bhikkhākālo sampatto, ayañca me
pariccayo 10- hatthe atthi, ekaṃ gāmadvāraṃ pattakāle ayyassa piṇḍapātaṃ
dassāmī"ti.
Tasseva 11- citte uppannamatteyeva eko pūṭakabhattaṃ gahetvā taṃ ṭhānaṃ
sampatto. Upāsako taṃ disvā "bhante thokaṃ āgametha thokaṃva āgamethā"ti 12- vatvā taṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. natthīti 2 cha.Ma. māṇikāni, pāto tīṇi māṇikāni 3 Ma. sappinā parisekaṃ,
@cha. sasappiparisekaṃ 4 cha.Ma. gehe ca 5 cha.Ma. āgacchāmi 6 Ma. ayyānaṃ vatte
@7 Sī. dasante 8 cha.Ma. tissamahāvihāraṃ 9 cha.Ma. ekakova agantvā 10 cha.Ma. paribbayo
@11 cha.Ma. tassevaṃ 12 cha.Ma. bhante thokaṃ āgamethāti
Upasaṅkamitvā "ahaṃ 1- kahāpaṇante bho purisa dammi, tvaṃ 2- me pūṭakabhattaṃ dehī"ti
āha. So cintesi "imaṃpi bhattaṃ imasmiṃ kāle māsakaṃpi na agghati, ayañca
mayhaṃ ekavāreneva kahāpaṇaṃ deti, bhavissati tattha 3- kāraṇan"ti cintetvā "nāhaṃ
kahāpaṇena demī"ti āha. Evaṃ sante dve gaṇhāhi, tīṇi gaṇhāhīti iminā
niyāmena sabbepi te kahāpaṇe dātukāmo jāto. Itaro "aññepissa atthī"ti
saññāya taṃ "na demi"cceva āha. Atha naṃ so āha "sace me bho aññepi
assu, tepi dadeyyaṃ. Na kho panāhaṃ attano atthāya gaṇhāmi, ekasmiṃ 4- me rukkhamūle
eko ayyo nisīdāpito, tuyhaṃpi kusalaṃ bhavissati, dehi me taṃ bhattan"ti.
Tenahi bho gaṇha, āhara te kahāpaṇeti kahāpaṇe gahetvā pūṭakabhattaṃ adāsi.
Upāsako bhattaṃ gahetvā 5- theraṃ upasaṅkamitvā "pattaṃ nīharatha bhante"ti āha.
Thero pattaṃ nīharitvā upaḍḍhabhatte dinne pattaṃ pidahi. Upāsako āha "ayaṃ
bhante ekasseva paṭiviso, 6- na sakkā mayā ito bhuñjituṃ. Tumhākaṃyeva me atthāya
imaṃ pariyesitvā laddhaṃ, gaṇhatha naṃ mayi 7- anukampaṃ upādāyā"ti. Thero "atthi
kāraṇan"ti gahetvā sabbaṃ paribhuñji. Upāsako dhammakarakena 8- pānīyaṃ parissāvetvā
adāsi. Tato niṭṭhitabhattakicce there ubhopi maggaṃ paṭipajjiṃsu.
Thero upāsakaṃ pucchi "kena kāraṇena tvaṃ na paribhuñjī"ti. 9- So attano
gamanavidhānaṃ 10- sabbaṃ kathesi. Thero taṃ sutvā saṃvegappatto cintesi "dukkaraṃ
upāsakena kataṃ, mayā pana evarūpaṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā etassa kataññunā bhavitabbaṃ,
sappāyasenāsanaṃ labhitvā tattheva chavimaṃsalohitesu sukkhantesupi nisinnapallaṅkeneva
arahattaṃ appatvā na uṭṭhahissāmī"ti. So tissamahāvihāraṃ gantvā āgantukavattaṃ
katvā attano pattasenāsanaṃ pavisitvā paccattharaṇaṃ attharitvā 11- tattha nisinno
attano mūlakammaṭṭhānameva gaṇhi. So tāya rattiyā obhāsamattaṃpi nibbattetuṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati 2 cha.Ma. taṃ 3 cha.Ma. bhavissatettha 4 cha.Ma. etasmiṃ
@5 cha.Ma. gahetvā hatthe dhovitvā 6 ka. ekova paṭiviso 7 cha.Ma. maṃ 8 cha.Ma. dhamakaraṇena
@9 cha.Ma. na bhuñjasīti 10 cha.Ma. gamanāgamanavidhānaṃ 11 ka. paccaṭṭharaṇaṃ aṭṭharitvā
Nāsakkhi. Punadivasato paṭṭhāya bhikkhācārapalibodhaṃ chinditvā tadeva kammaṭṭhānaṃ
anulomapaṭilomaṃ vipassi. Etena upāyena vipassanto sattame aruṇe saha paṭisambhidāhi
arahattaṃ patvā cintesi "ativiya me kilantaṃ sarīraṃ, kiṃ nu kho me jīvitaṃ 1- ciraṃ
pavattissati, na pavattissatī"ti. Athassa appavattanabhāvaṃ niyāmetvā 2- pattacīvaraṃ
ādāya vihāramajjhaṃ gantvā bheriṃ paharāpetvā bhikkhusaṃghaṃ sannipātāpesi.
Saṃghatthero "kena bhikkhusaṃgho 3- sannipātito"ti pucchi. Mayā bhanteti. Kimatthaṃ
sappurisāti. Bhante aññaṃ kammaṃ natthi, yesaṃ pana magge vā phale vā kaṅkhā atthi,
te maṃ pucchantūti. Sappurisa tādisā nāma bhikkhū asantaguṇaṃ na kathenti, amhākaṃ
ettha kaṅkhā natthi. Kiṃ pana te saṃvegakāraṇaṃ ahosi, kiṃ paccayaṃ katvā tayā arahattaṃ
nibbattitanti. 4- Bhante imasmiṃ mahāgāme valliyavīthiyaṃ dārubhaṇḍakamahātisso
nāma upāsako attano dhītaraṃ bahi ṭhapetvā dvādasa kahāpaṇe gaṇhitvā 5- ekaṃ
khīradhenuṃ gahetvā saṃghassa khīrabhattasalākaṃ paṭṭhapesi, so "dhītaraṃ mocessāmī"ti cha
māse yantasālāya bhatiṃ katvā dvādasa kahāpaṇe labhitvā "dhītaraṃ mocessāmī"ti attano
gehaṃ gacchanto antarāmagge maṃ disvā bhikkhācāravelāya sabbepi te kahāpaṇe
datvā pūṭakabhattaṃ gaṇhitvā sabbaṃ mayhaṃ adāsi. Ahaṃ taṃ piṇḍapātaṃ bhuñjitvā 6-
idhāgantvā sappāyasenāsanaṃ labhitvā "piṇḍapātāpacāyanakammaṃ 7- karissāmī"ti visesaṃ
nibbattesiṃ bhanteti. Taṃ ṭhānaṃ sampattā catassopi parisā therassa sādhukāraṃ adaṃsu.
Sakabhāvena saṇṭhātuṃ 8- samattho nāma nāhosi. Thero saṃghamajjhe nisīditvā kathento
kathentova "mayhaṃ kūṭāgāraṃ dārubhaṇḍakamahātissassa hatthena phuṭṭhakāleyeva calatū"ti
adhiṭṭhāya anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi.
@Footnote: 1 Sī. āyusaṅkhāro 2 Sī.,cha.Ma. disvā senāsanaṃ paṭisāmetvā 3 cha.Ma. kena bhikkhunā
@saṃgho 4 cha.Ma. nibbattanti 5 cha.Ma. gaṇhitvā tehi 6 cha.Ma. paribhuñjitvā
@7 cha.Ma. piṇḍāpacāyanakammaṃ 8 Ma. sandhāretuṃ
Kākavaṇṇatissamahārājā "eko kira thero parinibbuto"ti sutvā vihāraṃ
gantvā sakkārasammānaṃ katvā kūṭāgāraṃ sajjetvā theraṃ tattha āropetvā
"idāni citakaṭṭhānaṃ gamissāmī"ti 1- ukkhipanto cāletuṃ nāsakkhi. Rājā bhikkhusaṃghaṃ
pucchi "atthi bhante therena kiñci kathitan"ti. Bhikkhū therena kathitavidhānaṃ
ācikkhiṃsu. Rājā taṃ upāsakaṃ pakkosāpetvā "tayā ito sattadivasamatthake kassaci
magge paṭipannassa bhikkhuno pūṭakabhattaṃ dinnan"ti pucchi. Āma devāti. Kena te
niyāmena dinnanti. So taṃ kāraṇaṃ sabbaṃ ārocesi. Atha naṃ rājā therassa
kūṭāgāraṭṭhāne 2- pesesi "gaccha naṃ theraṃ sañjāna 3- so vā añño vā"ti. So
gantvā sāṇiṃ ukkhipitvā therassa mukhaṃ disvā sañjānitvā dvīhi hatthehi hadayaṃ
paharanto 4- rañño santikaṃ gantvā "deva mayhaṃ ayyo"ti āha. Athassa rājā
mahāpasādhanaṃ dāpesi. Taṃ pasādhetvā āgataṃ "gaccha 5- bhātika mahātissa mayhaṃ ayyaṃ
vanditvā 6- kūṭāgāraṃ ukkhipā"ti āha. Upāsako "sādhu devā"ti gantvā therassa
pāde vanditvā 7- ubhohi hatthehi ukkhipitvā attano matthake akāsi. Tasmiṃyeva
khaṇe kūṭāgāraṃ ākāsena 8- uppatitvā citakamatthake patiṭṭhāsi. Tasmiṃ kāle citakassa
catūhipi kaṇṇehi sayameva aggijālā uṭṭhahiṃsu. 9-
"mahantaṃ kho panetaṃ satthu dāyajjaṃ, yadidaṃ satta ariyadhanāni nāma, taṃ
na sakkā kusītena gahetuṃ. Yathā hi vippaṭipannaṃ puttaṃ mātāpitaro `aputto'ti
paribāhiraṃ karonti, so tesaṃ accayena dāyajjaṃ na labhati, evaṃ kusītopi idaṃ
ariyadhanadāyajjaṃ na labhati, āraddhaviriyova labhatī"ti evaṃ 11- dāyajjamahattaṃ
paccavekkhatopi uppajjati.
"mahā kho pana te satthā. Satthuno hi te mātukucchismiṃ paṭisandhigahaṇakālepi
@Footnote: 1 cha.Ma. gamissāmāti 2 cha.Ma. kūṭāgāraṭṭhānaṃ 3 Ma. sañjānātha 4 cha.Ma. sandhārento
@5 Ma. āgacchatha 6 cha.Ma. ayyāti vatvā 7 Sī. vivaritvā 8 cha.Ma. ākāse
@9 cha.Ma. uṭṭhahiṃsūti 10 cha.Ma. `ayaṃ amhākaṃ aputto'ti 11 cha.Ma. ayaṃ saddo na
@dissati
Abhinikkhamanepi abhisambodhiyampi dhammacakkappavattanayamakapāṭihāriyadevorohanaāyu-
saṅkhāravossajjanesupi parinibbānakālepi dasasahassīlokadhātu kampittha, na 1- yuttaṃ te
evarūpassa satthu sāsane pabbajitvā kusītena 2- bhavitun"ti evaṃ satthumahattaṃ
paccavekkhatopi uppajjati.
"jātiyāpi tvaṃ idāni na lāmakajātiko, asambhinnāya mahāsammatapaveṇiyā
āgato mahāsammatapaveṇiyā okkākarājavaṃse 3- jātosi, suddhodanamahārājassa ca
māyādeviyā ca nattā, rāhulabhaddassa kaniṭṭho, tayā nāma evarūpena jinaputtena
hutvā na yuttaṃ kusītena viharitun"ti evaṃ jātimahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati.
"sāriputtamoggallānā ceva asīti mahāsāvakā ca viriyena navalokuttaradhammaṃ 4-
paṭivijjhiṃsu, tvaṃ etesaṃ sabrahmacārīnaṃ maggaṃ paṭipajjasī"ti 5- evaṃ
sabrahmacārimahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati.
Kucchiṃ pūretvā ṭhitaajagarasadise vissaṭṭhakāyikacetasikaviriye kusītapuggale
parivajjentassāpi, āraddhaviriye pahitatte puggale sevantassāpi, ṭhānanisajjādīsu
viriyuppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Tasmā ādikammiko
kulaputto imehi ekādasahi kāraṇehi viriyasambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpetvā tameva 6- dhuraṃ
katvā abhinivesaṃ paṭṭhapetvā anukkamena arahattaṃ gaṇhāti. So yāva arahattamaggā
viriyasambojjhaṅgaṃ bhāveti nāma, phale patte bhāvito nāma hotīti. 7-
Ekādasa dhammā pītisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti:- buddhadhamma-
saṃghasīlacāgadevatānussati 8- upasamānussati 9- lūkhapuggalaparivajjanā
siniddhapuggalasevanā pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇā 9- tadadhimuttatāti.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati 2 ka. kusītabhāvena 3 cha.Ma. āgataokkākarājavaṃse
@4 cha.Ma. vīriyeneva lokuttaradhammaṃ 5 cha.Ma. maggaṃ paṭipajjasi, na paṭipajjasīti
@6 cha.Ma. tadeva 7 cha.Ma. hoti 8 cha.Ma. buddhānussati, dhamma,saṃgha,sīla,cāga,devatānussati
@9-9 cha.Ma. lūkhapuggalaparivajjanatā...sevanatā...paccavekkhaṇatā
Buddhaguṇe anussarantassāpi hi yāva upacārā sakalasarīraṃ pharamāno pītisambojjhaṅgo
uppajjati, dhammasaṃghaguṇe anussarantassāpi, dīgharattaṃ akhaṇḍaṃ katvā rakkhitaṃ
catupārisuddhisīlaṃ paccavekkhantassāpi, gihino dasasīlaṃ pañcasīlaṃ paccavekkhan
tassāpi, dubbhikkhabhayādīsu paṇītabhojanaṃ sabrahmacārīnaṃ datvā "evaṃ nāma adamhā"ti
cāgaṃ paccavekkhantassāpi, gihinopi evarūpaṃ 1- sīlavantānaṃ dinnadānaṃ paccavekkhan-
tassāpi, yehi guṇehi samannāgatā devattaṃ pattā, tathārūpānaṃ guṇānaṃ attani
atthitaṃ paccavekkhantassāpi, samāpattiyā vikkhambhite kilese 2- saṭṭhīpi sattatipi
vassāni na samudācarantīti paccavekkhantassāpi, cetiyadassanabodhidassanatheradassanesu
asakkaccakiriyāya saṃsappitalūkhabhāvena 3- buddhādīsu pasādasinehābhāvena gadrabhapiṭṭhe
rajasadise lūkhapuggale parivajjentassāpi, buddhādīsu pasādabahule muducitte
siniddhapuggale sevantassāpi, ratanattayaguṇaparidīpake pasādaniye suttante
paccavekkhantassāpi, ṭhānanisajjādīsu pītiuppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi
uppajjati. Tasmā ādikammiko kulaputto imehi ekādasahi kāraṇehi
pītisambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpetvā tadeva dhuraṃ katvā abhinivesaṃ paṭṭhapetvā anukkamena
arahattaṃ gaṇhāti. So yāva arahattamaggā pītisambojjhaṅgaṃ bhāveti nāma, phale patte
bhāvito nāma hoti.
Satta dhammā passaddhisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti:- paṇītabhojanasevanatā
utusukhasevanatā iriyāpathasukhasevanatā majjhattappayogatā sāraddhakāyapuggalaparivajjanatā
passaddhakāyapuggalasevanatā tadadhimuttatāti.
Paṇītaṃ hi siniddhaṃ sappāyabhojanaṃ bhuñjantassāpi, sītuṇhesu ca utūsu ṭhānādīsu
ca iriyāpathesu sappāyaṃ utuñca iriyāpathañca sevantassāpi passaddhi uppajjati.
Yo pana mahāpurisajātiko sabbautuiriyāpathesu khamova 4- hoti, na taṃ sandhāyetaṃ
vuttaṃ. Yassa sabhāgatā natthi, 5- tasseva visabhāge utuiriyāpathe vajjetvā sabhāge
@Footnote: 1 cha.Ma. evarūpe kāle 2 cha.Ma. vikkhambhitā kilesā
@3 Sī. saṃsūcitalūkhabhāvena, cha.Ma. saṃsūcitalūkhabhāve 4 cha.Ma. sabbautuiriyāpathakkhamo
@5 cha.Ma. yassa sabhāgavisabhāgatā atthi
Sevantassa uppajjati. Majjhattappayogo vuccati attano ca parassa ca kammassakata-
paccavekkhaṇā. Iminā majjhattappayogena uppajjati. Yo leḍḍudaṇḍādīhi paraṃ
viheṭhayamāno carati, 1- evarūpaṃ sāraddhakāyapuggalaṃ parivajjentassāpi, saññatapādapāṇiṃ
passaddhakāyaṃ puggalaṃ sevantassāpi, ṭhānanisajjādīsu passaddhiuppādanatthāya
ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Tasmā ādikammiko kulaputto
imehi sattahi kāraṇehi passaddhisambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpetvā tadeva dhuraṃ katvā
abhinivesaṃ paṭṭhapetvā anukkamena arahattaṃ gaṇhāti. So yāva arahattamaggā
passaddhisambojjhaṅgaṃ bhāveti nāma, phale patte bhāvito nāma hoti.
Ekādasa dhammā samādhisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti:- vatthuvisadakiriyatā
indriyasamattapaṭipādanatā nimittakusalatā samaye cittassa paggaṇhanatā samaye cittassa
niggaṇhanatā samaye sampahaṃsanatā samaye ajjhupekkhanatā asamāhitapuggalaparivajjanatā
samāhitapuggalasevanatā jhānavimokkhapaccavekkhaṇatā 2- tadadhimuttatāti. Tattha
vatthuvisadakiriyatā ca indriyasamattapaṭipādanatā ca vuttanayeneva veditabbā.
Nimittakusalatā nāma kasiṇanimittassa uggahakusalatā. Samaye cittassa paggaṇhanatāti
yasmiṃ samaye sithilaviriyatādīhi 3- līnaṃ cittaṃ hoti, tasmiṃ samaye dhammavicaya-
viriyapītisambojjhaṅgassa samuṭṭhāpanena cittassa 4- paggaṇhanaṃ. Samaye cittassa
niggaṇhanatāti yasmiṃ samaye accāraddhaviriyatādīhi uddhataṃ cittaṃ hoti, tasmiṃ samaye
passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgassa samuṭṭhāpanena cittassa niggaṇhanaṃ. Samaye
sampahaṃsanatāti yasmiṃ samaye cittaṃ paññāppayogamandatāya vā upasamasukhānadhigatena 5-
vā nirassādaṃ hoti, tasmiṃ samaye aṭṭhasaṃvegavatthupaccavekkhaṇena saṃvejeti. Aṭṭha
saṃvegavatthūni nāma jātijarābyādhimaraṇāni cattāri, apāyadukkhaṃ pañcamaṃ, atīte
vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, paccuppanne āhārapariyeṭṭhimūlakaṃ dukkhaṃ anāgate vaṭṭamūlakaṃ
dukkhanti. Ratanattayaguṇānussaraṇeneva pasādaṃ janeti, ayaṃ vuccati "samaye
sampahaṃsanatā"ti.
@Footnote: 1 cha.Ma. vicarati 2 su.vi. 2/385/409,
@pa.sū. 1/118/314 3 cha.Ma. atisithilavīriyatādīhi 4 cha.Ma. tassa
@5 cha.Ma. upasamasukhānadhigamena
Samaye ajjhupekkhanatā nāma yasmiṃ samaye sammāpaṭipattiṃ āgamma alīnaṃ
anuddhatamananirassādaṃ 1- ārammaṇe samappavattasamathavīthipaṭipannaṃ cittaṃ hoti, tadā
tassa paggahaniggahasampahaṃsanesu abyāpāraṃ 2- āpajjati sārathi viya samappavattesu
assesu. Ayaṃ vuccati "samaye ajjhupekkhanatā"ti. Asamāhitapuggalaparivajjanatā nāma
upacāraṃ vā appanaṃ vā appattānaṃ vikkhittacittānaṃ puggalānaṃ ārakā parivajjanaṃ.
Samāhitapuggalasevanatā nāma upacārena vā appanāya vā samāhitacittānaṃ sevanā
bhajanā payirupāsanā. Tadadhimuttatā nāma ṭhānanisajjādīsu samādhiuppādanatthaṃyeva
ninnapoṇapabbhāracittatā. Evaṃ hi paṭipajjatoeva 3- uppajjati. Tasmā ādikammiko
kulaputto imehi ekādasahi kāraṇehi samādhisambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpetvā tadeva dhuraṃ
katvā abhinivesaṃ paṭṭhapetvā anukkamena arahattaṃ gaṇhāti. So yāva arahattamaggā
samādhisambojjhaṅgaṃ bhāveti nāma, phale patte bhāvito nāma hoti.
Pañca dhammā upekkhāsambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti:- sattamajjhattatā
saṅkhāramajjhattatā sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatā sattasaṅkhāramajjhattapuggala-
sevanatā tadadhimuttatāti. Tattha dvīhākārehi sattamajjhattataṃ samuṭṭhāpeti "tvaṃ attano
kammena āgamma attano 4- kammena gamissasi, esopi attano kammena āgantvā
attanova kammena gamissati, tvaṃ kaṃ kelāyasī"ti evaṃ kammassakatapaccavekkhaṇena ca,
"paramatthato sattoyeva natthi, so tvaṃ kaṃ kelāyasī"ti evaṃ nissattapaccavekkhaṇena
ca. 5- Dvīhākārehi saṅkhāramajjhattataṃ samuṭṭhāpeti "idaṃ cīvaraṃ anupubbena
vaṇṇavikārañceva jiṇṇabhāvañca upagantvā pādapuñchanacoḷakaṃ hutvā yaṭṭhikoṭiyā
chaḍḍanīyaṃ bhavissati, sace panassa sāmiko bhaveyya, nāssa evaṃ vinassituṃ dadeyyā"ti
evaṃ assāmikabhāvapaccavekkhaṇena ca, "anaddhanīyaṃ 6- idantāvakālikan"ti evaṃ
tāvakālikabhāvapaccavekkhaṇena ca. 5- Yathā ca cīvare, evaṃ pattādīsupi yojanā kātabbā.
@Footnote: 1 cha.Ma. anuddhataṃ anirassādaṃ 2 cha.Ma. tadāssa... na byāpāraṃ 3 cha.Ma. paṭipajjato esa
@4 cha.Ma. āgantvā attanova 5 cha.Ma. cāti 6 ka. achaḍḍanīyaṃ
Sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatāti ettha yo puggalo gihī vā attano
puttadhītādike, pabbajito vā attano antevāsike samānupajjhāyakādike mamāyati,
sahattheneva nesaṃ kesamassucchedanasūcikammacīvaradhovanarajanapattapacanādīni 1- karoti,
muhuttaṃpi apassanto "asuko sāmaṇero kuhiṃ, asuko daharo kuhin"ti bhantamigo
viya ito cito ca oloketi, aññena kesacchedanādīnaṃ atthāya "muhuttaṃ tāva
asukaṃ pesethā"ti yāciyamānopi "amhepi taṃ attano kammaṃ na kārema, tumhe naṃ
gahetvā kilamissathā"ti 2- na deti, ayaṃ sattakelāyano nāma. Yo pana
cīvarapattathālakakattarayaṭṭhiādīni mamāyati, aññassa 3- hatthena parāmasituṃpi na deti,
tāvakālikaṃ yācito "mayaṃpi idaṃ mamāyantā 4- sayaṃ 5- na paribhuñjāma, tumhākaṃ kiṃ
dassāmā"ti vadati, ayaṃ saṅkhārakelāyano nāma.
Yo pana tesu dvīsupi vatthūsu majjhatto udāsino, 6- ayaṃ sattasaṅkhāramajjhatto
nāma. Iti ayaṃ upekkhāsambojjhaṅgo evarūpaṃ sattasaṅkhārakelāyanapuggalaṃ ārakā
parivajjentassāpi, sattasaṅkhāramajjhattapuggalaṃ sevantassāpi, ṭhānanisajjādīsu
taduppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Tasmā ādikammiko
kulaputto imehi pañcahi kāraṇehi upekkhāsambojjhaṅgaṃ samuṭṭhāpetvā tadeva dhuraṃ
katvā abhinivesaṃ paṭṭhapetvā anukkamena arahattaṃ gaṇhāti. So yāva arahattamaggā
upekkhāsambojjhaṅgaṃ bhāveti nāma, phale patte bhāvito nāma hoti. Iti imepi satta
bojjhaṅgā lokiyalokuttaramissakāva kathitā.
[419] Sammādiṭṭhiṃ bhāvetīti aṭṭhaṅgikassa maggassa ādibhūtaṃ sammādiṭṭhiṃ
brūheti vaḍḍheti. Sesapadesupi eseva nayo. Ettha pana sammādassanalakkhaṇā
sammādiṭṭhi. Sammāabhiniropanalakkhaṇo sammāsaṅkapPo. Sammāpariggahaṇalakkhaṇā
sammāvācā. Sammāsamuṭṭhāpanalakkhaṇo sammākammanto. Sammāvodānalakkhaṇo 7-
@Footnote: 1 cha.Ma. kesacchedana... 2 cha.Ma. kilamessathāti 3 ka. aññesaṃ 4 cha. dhanāyantā
@5 cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati 6 ka. upāsino 7 cha. sammāvodāpanalakkhaṇo
Sammāājīvo. Sammāpaggahalakkhaṇo sammāvāyāmo. Sammāupaṭṭhānalakkhaṇā sammāsati.
Sammāsamādhānalakkhaṇo sammāsamādhi.
Tesu ekekassa tīṇi tīṇi kiccāni honti. Seyyathīdaṃ, sammādiṭṭhi tāva
aññehipi attano paccanīkakilesehi 1- saddhiṃ micchādiṭṭhiṃ pajahati, nirodhaṃ ārammaṇaṃ
karoti, sampayuttadhamme ca passati tappaṭicchādakamohavidhamanavasena asammohato.
Sammāsaṅkappādayopi tatheva micchāsaṅkappādīni ca pajahanti, nirodhañca ārammaṇaṃ
karonti. Visesato panettha sammāsaṅkappo sahajātadhamme sammā abhiniropeti, sammāvācā
sammā pariggaṇhāti, sammākammanto sammā samuṭṭhapeti, sammāājīvo sammā
vodāpeti, sammāvāyāmo sammā paggaṇhāti, sammāsati sammā upaṭṭhāti, 2-
sammāsamādhi sammā padahati.
Apicesā sammādiṭṭhi nāma pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā hoti,
maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā. Kiccato pana dukkhe ñāṇantiādīni cattāri nāmāni
labhati. Sammāsaṅkappādayopi pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā honti, maggakāle
ekakkhaṇā ekārammaṇā. Tesu sammāsaṅkappo kiccato nekkhammasaṅkappotiādīni 3-
tīṇi nāmāni labhati. 4- Sammāvācādayo tayo pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā
viratiyopi 4- honti cetanādayopi, maggakkhaṇe pana viratiyova. Sammāvāyāmo sammāsatīti
idaṃpi dvayaṃ kiccato sammappadhānasatipaṭṭhānavasena cattāri nāmāni labhati. Sammāsamādhi
pana pubbabhāgepi maggakkhaṇepi sammāsamādhiyeva.
Iti imesu aṭṭhasu dhammesu bhagavatā nibbānādhigamāya paṭipannassa yogino
bahukārattā 5- paṭhamaṃ sammādiṭṭhi desitā. Ayaṃ hi "paññāpajjoto paññāsatthan"ti 6-
ca vuttā. 7- Tasmā etāya pubbabhāge vipassanāñāṇasaṅkhātāya sammādiṭṭhiyā
@Footnote: 1 ka. paccatthikakilesehi 2 ka. upaṭṭhapeti 3 cha.Ma. nekkhammasaṅkappo
@avihiṃsāsaṅkappo abyāpādasaṅkappoti 4-4 cha.Ma. sammāvācādayo tayo pubbabhāge
@viratiyopi, ka. sammāvācādayopi catassopi viratiyopi 5 Ma. bahupakārattā
@6 abhi.saṅ. 34/16,20/24 cittuppādakaṇḍa 7 ka. pavattā
Avijjandhakāraṃ vidhamitvā 1- kilesacore ghātento khemena yogāvacaro nibbānaṃ
pāpuṇāti. Tena vuttaṃ "nibbānādhigamāya paṭipannassa yogino bahukārattā paṭhamaṃ
sammādiṭṭhi desitā"ti.
Sammāsaṅkappo pana tassā bahukāro, tasmā tadanantaraṃ vutto. Yathā hi
heraññiko hatthena parivattetvā parivattetvā cakkhunā kahāpaṇaṃ olokento
"ayaṃ kūṭo ayaṃ cheko"ti jānāti, evaṃ yogāvacaropi pubbabhāge vitakkena vitakketvā
vitakketvā vipassanāpaññāya olokayamāno "ime dhammā kāmāvacarā, ime
rūpāvacarādayo"ti jānāti. Yathā vā pana purisena koṭiyaṃ gahetvā parivattetvā
parivattetvā dinnaṃ mahārukkhaṃ tacchako vāsiyā tacchetvā kamme upaneti, evaṃ
vitakkena vitakketvā vitakketvā dinne dhamme yogāvacaro paññāya "ime dhammā
kāmāvacarā, ime dhammā rūpāvacarā"tiādinā nayena paricchinditvā kamme upaneti.
Tena vuttaṃ "sammāsaṅkappo pana tassā bahukāro, tasmā tadanantaraṃ vutto"ti.
Svāyaṃ yathā sammādiṭṭhiyā, evaṃ sammāvācāyapi upakārako. Yathāha "pubbe
kho gahapati vitakketvā vicāretvā pacchā vācaṃ bhindatī"ti, 2- tasmā tadanantaraṃ
sammāvācā vuttā.
Yasmā pana idañcidañca karissāmāti paṭhamaṃ vācāya saṃvidahitvā loke kammante
payojenti, tasmā 3- vācā kāyakammassa upakārikāti 3- sammāvācāya anantaraṃ
sammākammanto vutto.
Catubbidhaṃ pana vacīduccaritaṃ tividhaṃ kāyaduccaritañca pahāya ubhayasucaritaṃ
pūrentasseva yasmā ājīvaṭṭhamakasīlaṃ pūreti, na itarassa. Tasmā tadubhayānantaraṃ
sammāājīvo vutto.
@Footnote: 1 Ma. viddhaṃsetvā 2 Ma.mū. 12/463/413 cūḷavedallasutta 3-3 ka. vācāya kammantassa
@upakārikattā
Evaṃ visuddhājīvena 1- pana "parisuddho me ājīvo"ti ettāvatā paritosaṃ katvā
suttappamattena viharituṃ na yuttaṃ, athakho sabbairiyāpathesu idaṃ viriyamārabhitabbanti
dassetuṃ tadanantaraṃ sammāvāyāmo vutto.
Tato āraddhaviriyenāpi kāyādīsu catūsu vatthūsu sati supatiṭṭhitā 2- kātabbāti
dassanatthaṃ tadanantaraṃ sammāsati desitā.
Yasmā pana evaṃ suppatiṭṭhitā sati sammāsamādhissa 3- upakārānupakārānaṃ 4-
dhammānaṃ gatiyo sumanasikatvāva pahoti 5- ekaggārammaṇe 6- cittaṃ samādhātuṃ, tasmā
sammāsatiyā anantaraṃ sammāsamādhi desitoti veditabboti. 7- Iti ayaṃpi aṭṭhaṅgiko
maggo lokiyalokuttaramissakova kathito.
[427] Ajjhattaṃ rūpasaññītiādīsu ajjhattarūpe parikammavasena ajjhattaṃ rūpasaññī
nāma hoti. Ajjhattaṃ hi nīlaparikammaṃ karonto kesesu 8- vā pitte vā akkhitārakāya
vā karoti, pītaparikammaṃ karonto mede vā chaviyā vā hatthapādatalesu 9- vā akkhīnaṃ
pītakaṭṭhāne vā karoti, lohitaparikammaṃ karonto maṃse vā lohite vā jivhāya vā
akkhīnaṃ rattaṭṭhāne vā karoti, odātaparikammaṃ karonto aṭṭhimhi vā dante vā nakhe
vā akkhīnaṃ setaṭṭhāne vā karoti. Taṃ pana sunīlaṃ supītakaṃ 10- sulohitakaṃ suodātaṃ
11- na hoti, avisuddhameva hoti.
Eko 12- bahiddhā rūpāni passatīti yasseva 13- parikammaṃ ajjhattaṃ uppannaṃ
hoti, nimittaṃ pana bahiddhā, so evaṃ ajjhattaparikammassa bahiddhā ca appanāya vasena
"ajjhattaṃ rūpasaññī bahiddhā rūpāni passatī"ti vuccati. Parittānīti avaḍḍhitāni.
@Footnote: 1 cha.Ma. suddhājīvena 2 Ma. suppatiṭṭhitā, cha. sūpaṭṭhitā 3 cha.Ma. samādhissa
@4 Sī. upakārāpakārānaṃ 5 Sī. samannesitvā pahoti, cha.Ma. samanvesitvā pahoti
@6 cha.Ma. ekattārammaṇe 7 cha.Ma. veditabbo 8 cha.Ma. kese 9 Ma. hatthapādapiṭṭhesu
@10 cha.Ma. supītaṃ 11 cha.Ma. suodātakaṃ 12 ayaṃ pāṭho pāliyaṃ na dissati,
@saṅgītisutte pana dissati, dī.Ma. 10/173/98 mahāparinibbānasutte,
@Ma.Ma. 13/249/224 mahāsakuludāyisutte, aṅ.aṭṭhaka. 23/162/314 abhibhāyatanasutte ca
@ayaṃ pāṭho dissati 13 cha.Ma. yassevaṃ
Suvaṇṇadubbaṇṇānīti suvaṇṇāni vā hontu 1- dubbaṇṇāni vā, parittavaseneva
idaṃ abhibhāyatanaṃ vuttanti veditabbaṃ. Tāni abhibhuyyāti yathā nāma sampannagahaṇiko
puriso kaṭacchumattaṃ bhattaṃ labhitvā "kiṃ ettha bhuñjitabbaṃ atthī"ti saṅkaḍḍhitvā
ekaṃ kabalameva karoti, evameva ñāṇuttariko puggalo visadañāṇo "kimettha parittake
ārammaṇe samāpajjitabbaṃ atthi, nāyaṃ mama bhāro"ti tāni rūpāni abhibhavitvā
samāpajjati, saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetīti attho. Jānāmi passāmīti
iminā panassa ābhogo kathito. So ca kho samāpattito vuṭṭhitassa, na antosamāpattiyaṃ.
Evaṃsaññī hotīti ābhogasaññāyapi jhānasaññāyapi evaṃsaññī hoti. Abhibhavasaññā 2-
hissa antosamāpattiyaṃpi atthi, ābhogasaññā pana samāpattito vuṭṭhahantasseva. 3-
Appamāṇānīti vaḍḍhitappamāṇāni, mahantānīti attho. Abhibhuyyāti ettha pana
yathā mahagghaso puriso ekaṃ bhattavaḍḍhikaṃ 4- labhitvā "aññāpi 5- hotu, kiṃ esā 6-
mayhaṃ karissatī"ti taṃ na mahantato passati, evameva ñāṇuttaro puggalo visadañāṇo "kiṃ
ettha samāpajjitabbaṃ, nayidaṃ appamāṇanti, 7- na 8- mayhaṃ cittekaggatākaraṇe bhāro
atthī"ti tāni abhibhavitvā samāpajjati, saha nimittuppādenevettha appanaṃ pāpetīti
attho.
Ajjhattaṃ arūpasaññīti alābhitāya vā anatthikatāya vā ajjhattarūpe parikammasaññā-
virahito eko. 9- Bahiddhā rūpāni passatīti yassa parikammaṃpi nimittaṃpi bahiddhāva
uppannaṃ hoti, so evaṃ bahiddhā parikammassa ceva appanāya ca vasena 10- "ajjhattaṃ
arūpasaññī eko bahiddhā rūpāni passatī"ti vuccati. Sesamettha catutthābhibhāyatane
vuttanayameva. Imesu pana catūsu parittaṃ vitakkacaritavasena āgataṃ, appamāṇaṃ
mohacaritavasena, suvaṇṇaṃ dosacaritavasena, dubbaṇṇaṃ rāgacaritavasena. Etesaṃ hi etāni
sappāyāni, sā ca nesaṃ sappāyatā vitthārato visuddhimagge cariyaniddese vuttā.
@Footnote: 1 cha.Ma. honti 2 cha.Ma. abhibhavanasaññā 3 cha.Ma. vuṭṭhitasseva
@4 Sī. ekañca bhattavaḍḍhītakaṃ, cha.Ma. ekaṃ bhattavaḍḍhitakaṃ 5 cha.Ma. aññampi
@6 cha.Ma. etaṃ 7 cha.Ma. appamāṇaṃ 8 Sī. na-saddo na dissati 9 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na
@dissati 10 ka. parikammasseva vasena
Pañcamaabhibhāyatanādīsu nīlānīti sabbasaṅgāhavasena 1- vuttaṃ. Nīlavaṇṇānīti
vaṇṇavasena. Nīlanidassanānīti nīlanidassanavasena, 2- paññāyamānavivarāni 3-
asambhinnavaṇṇāni ekanīlāneva hutvā dissantīti vuttaṃ hoti. Nīlanibhāsānīti idaṃ
pana obhāsavasena vuttaṃ, nīlobhāsāni nīlappabhāyuttānīti attho. Etena nesaṃ visuddhataṃ
dasseti. Visuddhavaṇṇavaseneva hi imāni cattāri abhibhāyatanāni vuttāni. "nīlakasiṇaṃ
gaṇhanto nīlasmiṃ nimittaṃ gaṇhāti pupphasmiṃ vā vatthasmiṃ vā vaṇṇadhātuyā
vā"tiādikaṃ panettha kasiṇakaraṇañca parikammañca appanāvidhānañca sabbaṃ visuddhimagge
vitthārato vuttameva. Imāni pana aṭṭha abhibhāyatanajjhānāni vaṭṭānipi honti
vaṭṭapādakānipi vipassanāpādakānipi diṭṭhadhammasukhavihārānipi abhiññāpādakānipi
nirodhapādakānipi, lokiyāneva pana na lokuttarānīti veditabbāni.
[435] Rūpī rūpāni passatīti ettha ajjhattaṃ kesādīsu nīlakasiṇādīsu
nīlakasiṇādivasena uppāditaṃ rūpajjhānaṃ rūpaṃ, taṃ tassa atthīti rūpī. Bahiddhā
rūpāni passatīti bahiddhāpi nīlakasiṇādīni rūpāni jhānacakkhunā passati. Iminā
ajjhattabahiddhāvatthukesu kasiṇesu uppāditajjhānapuggalassa cattāripi
rūpāvacarajjhānāni dassitāni. Ajjhattaṃ arūpasaññīti ajjhattaṃ na rūpasaññī, attano
kesādīsu anuppāditarūpāvacarajjhānoti attho. Iminā bahiddhā parikammaṃ katvā
bahiddhāva uppāditajjhānassa puggalassa rūpāvacarajjhānāni dassitāni.
Subhantveva adhimutto hotīti iminā visuddhesu 4- nīlādivaṇṇakasiṇesu jhānāni
dassitāni. Tattha kiñcāpi antoappanāya subhanti ābhogo natthi, yo pana suvisuddhaṃ
subhaṃ kasiṇārammaṇaṃ katvā viharati, so yasmā "subhanti adhimutto hotī"ti vattabbataṃ
āpajjati, tasmā evaṃ desanā katā. Paṭisambhidāmagge pana "kathaṃ subhantveva
adhimutto hotīti vimokkho:- idha bhikkhu mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā
@Footnote: 1 Sī. sabbasaṅgāhikavasena, cha.Ma. sabbasaṅgāhakavasena 2 cha.Ma. nidassanavasena
@3 cha.Ma. apaññāyamānavivarāni 4 cha.Ma. suvisuddhesu
Viharati .pe. Mettāya bhāvitattā sattā appaṭikūlā honti. Karuṇā. Muditā.
Upekkhāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharati .pe. Upekkhāya bhāvitattā sattā
appaṭikūlā honti. Evaṃ subhantveva adhimutto hotīti vimokkho"ti 1- vuttaṃ.
Sabbaso rūpasaññānantiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃpi 2- sabbaṃ visuddhimagge vuttameva.
[443] Paṭhavīkasiṇaṃ bhāvetīti ettha pana sakalaṭṭhena kasiṇaṃ, paṭhavīeva kasiṇaṃ
paṭhavīkasiṇaṃ. Paṭhavīkasiṇārammaṇassāpi paṭhaviyā nimittassāpi 3- paṭibhāganimittassāpi taṃ
nimittaṃ ārammaṇaṃ katvā uppannajjhānassāpi etaṃ adhivacanaṃ. Idaṃ 4-
paṭhavīkasiṇārammaṇajjhānaṃ adhippetaṃ. Taṃ so 5- bhāveti. Āpokasiṇādīsupi eseva nayo.
Imāni pana kasiṇāni bhāventena sīlāni sodhetvā suparisuddhe sīle 6- patiṭṭhitena
yvāyaṃ 7- dasasu palibodhesu palibodho atthi, taṃ upacchinditvā kammaṭṭhānadāyakaṃ
kalyāṇamittaṃ upasaṅkamitvā attano cariyānukūlavasena yaṃ yassa sappāyaṃ,
tantena gahetvā kasiṇabhāvanāya ananurūpaṃ vihāraṃ pahāya anurūpe viharantena
khuddakapalibodhupacchedaṃ katvā sabbaṃ bhāvanāvidhānaṃ aparihāpentena bhāvetabbāni.
Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge 8- vutto. Kevalaṃ hi tattha
viññāṇakasiṇaṃ nāgataṃ, taṃ atthato ākāsakasiṇe pavattaṃ viññāṇaṃ. Tañca kho
ārammaṇavasena vuttaṃ, na samāpattivasena. Taṃ hi anantaraṃ viññāṇaṃ 9- ārammaṇaṃ
katvā esa viññāṇañcāyatanasamāpattiṃ bhāvento viññāṇakasiṇaṃ bhāvetīti vuccati.
Imānipi dasa kasiṇāni vaṭṭānipi honti vaṭṭapādakānipi vipassanāpādakānipi
diṭṭhadhammasukhavihāratthānipi abhiññāpādakānipi nirodhapādakānipi, lokiyāneva na pana
lokuttarānīti.
[453] Asubhasaññaṃ bhāvetīti asubhaṃ 10- vuccati uddhumātakādīsu dasasu
ārammaṇesu 11- uppannā paṭhamajjhānasahagatā saññā, taṃ bhāveti brūheti vaḍḍheti,
anuppannaṃ
@Footnote: 1 khu.paṭi. 31/476/359 vimokkhakathā (syā) 2 cha.Ma. taṃ 3 cha.Ma. parikammapathaviyāpi
@uggahanimittassāpi 4 cha.Ma. idha pana 5 cha.Ma. taṃ hesa 6 cha.Ma. parisuddhasīle
@7 cha.Ma. yvāssa 8 visuddhi. 1/104 kammaṭṭhānaggahaṇaniddesa (syā) 9 cha.Ma. anantaṃ
@viññāṇanti 10 cha.Ma. asubhasaññā 11 Sī. asubhārammaṇesu
Uppādeti, uppannaṃ anurakkhatīti attho. Dasannaṃ pana asubhānaṃ bhāvanānayo sabbo
visuddhimagge 1- vitthāritoyeva. Maraṇasaññaṃ bhāvetīti sammatimaraṇaṃ 2- khaṇikamaraṇaṃ
samucchedamaraṇanti tividhaṃpi maraṇaṃ ārammaṇaṃ katvā uppannaṃ saññaṃ 3- bhāveti,
anuppannaṃ uppādeti, uppannaṃ anurakkhatīti attho. Heṭṭhā vuttalakkhaṇā vā
maraṇasatiyeva idha maraṇasaññāti vuttā, taṃ bhāveti uppādeti vaḍḍhetīti attho.
Bhāvanānayo panassā visuddhimagge 4- vitthāritoyeva. Āhāre paṭikūlasaññaṃ bhāvetīti
asitapītādibhede kavaḷiṅkārāhāre 5- gamanapaṭikūlādīni nava paṭikūlāni paccavekkhantassa
uppajjanakasaññaṃ bhāveti, uppādeti vaḍḍhetīti attho. Tassāpi bhāvanānayo
visuddhimagge vitthāritoyeva. Sabbaloke anabhiratasaññaṃ 6- bhāvetīti sabbasmiṃpi
tedhātuke loke anabhiratasaññaṃ ukkaṇṭhitasaññaṃ bhāvetīti attho. Aniccasaññaṃ bhāvetīti
pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ uppādabbayaññathattapariggāhikaṃ 7- pañcasu khandhesu
aniccanti uppajjanakasaññaṃ bhāveti. Anicce dukkhasaññaṃ bhāvetīti anicce
khandhapañcake paṭipīḷanasaṅkhātadukkhalakkhaṇapariggāhikaṃ 8- dukkhanti uppajjanakasaññaṃ
bhāvetīti. Dukkhe anattasaññaṃ bhāvetīti paripīḷanaṭṭhena 9- dukkhe khandhapañcake
anupassanākārasaṅkhātaanattalakkhaṇapariggāhikaṃ 10- anattāti uppajjanakasaññaṃ bhāveti.
Pahānasaññaṃ bhāvetīti pañcavidhaṃ pahānaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjanakasaññaṃ bhāveti.
Virāgasaññaṃ bhāvetīti pañcavidhameva virāgaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjanakasaññaṃ bhāveti.
Nirodhasaññaṃ bhāvetīti saṅkhāranirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjanakasaññaṃ bhāveti.
Nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjanakasaññantipi vadanti. Ettha ca sabbaloke
anabhiratasaññā aniccasaññā anicce dukkhasaññāti imāhi tīhi saññāhi balavavipassanā
kathitā, puna aniccasaññaṃ bhāvetītiādikāhi dasahi saññāhi vipassanāsamārambhova kathito.
@Footnote: 1 visuddhi. 1/226 asubhakammaṭṭhānaniddesa (syā) 2 cha.Ma. sammutimaraṇaṃ
@3 cha. uppajjanakasaññaṃ 4 visuddhi. 2/1 anussatikammaṭṭhānaniddesa-maraṇassatikathā
@(syā) 5 cha.Ma. kabaḷīkāre āhāre 6 cha.Ma. anabhiratisaññaṃ. evamuparipi
@7 cha.Ma. udayabbayaññathattapariggāhikaṃ 8 Ma. paṭipīḷanasaṅkhātaṃ 9 cha.Ma. paṭipīḷanaṭṭhena
@10 cha.Ma. avasavattanākārasaṅkhāta...
[473] Buddhānussatintiādīni vuttatthāneva.
[483] Paṭhamajjhānasahagatanti paṭhamajjhānena saddhiṃ gataṃ pavattaṃ, paṭhamajjhānena
sampayuttanti attho. Saddhindriyaṃ bhāvetīti paṭhamajjhānasahagataṃ katvā saddhindriyaṃ
bhāveti visuṃ bhāveti 1- brūheti vaḍḍheti. Esa nayo sabbattha.
Aparaaccharāsaṅghātavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
--------------
@Footnote: 1 cha.Ma. visuṃ bhāvetīti pāṭho na dissati
19. Kāyagatāsativaggavaṇṇanā
[563] Cetasā phuṭoti 1- ettha duvidhaṃ pharaṇaṃ āpopharaṇañca dibbacakkhupharaṇañca.
Tattha āpokasiṇaṃ samāpajjitvā āpena pharaṇaṃ āpopharaṇaṃ nāma. Evaṃ phuṭṭhepi 2-
mahāsamudde sabbā samuddaṅgamā kunnadiyo antogadhāva honti. Ālokaṃ pana vaḍḍhetvā
dibbacakkhunā 3- sakalasamuddassa dassanaṃ dibbacakkhupharaṇaṃ nāma. Evaṃ phuṭṭhepi 4-
mahāsamuddaṅgamā kunnadiyo antogadhāva honti. Antogadhā tassāti tassa bhikkhuno
bhāvanā 5- abbhantaragatāva honti. Vijjābhāgiyāti ettha sampayogavasena vijjaṃ
bhajantīti vijjābhāgā, 6- vijjābhāge vijjākoṭṭhāse vattantītipi vijjābhāgiyā.
Tattha vipassanāñāṇaṃ manomayiddhi cha abhiññāti aṭṭha vijjā, 7- purimena atthena
tāhi sampayuttadhammāpi vijjābhāgiyā. Pacchimena atthena tāsu yā kāci ekā
vijjā vijjā, sesā vijjābhāgiyāti evaṃ vijjāpi vijjāsampayuttadhammāpi
vijjābhāgiyātveva veditabbā.
[564] Mahato saṃvegāyāti mahantassa saṃvegassa atthāya. Upari padadvayepi eseva
nayo. Ettha ca mahāsaṃvego nāma vipassanā, mahāattho nāma cattāro maggā,
mahāyogakkhemo nāma cattāri sāmaññaphalāni. Athavā mahāsaṃvego nāma saha vipassanāya 8-
maggo, mahāattho nāma cattāri sāmaññaphalāni, mahāyogakkhemo nāma nibbānaṃ.
Satisampajaññāyāti satiyā ca ñāṇassa ca atthāya. Ñāṇadassanapaṭilābhāyāti dibbacakkhuñāṇāya.
Diṭṭhadhammasukhavihārāyāti imasmiṃyeva paccakkhaattabhāve sukhavihāratthāya.
Vijjāvimuttiphalasacchikiriyāyāti vijjāvimuttīnaṃ phalassa paccakkhakaraṇatthāya. Ettha
ca vijjāti maggapaññā, vimuttīti taṃsampayuttā sesā dhammā. Tesaṃ phalaṃ nāma
arahattaphalaṃ, tassa sacchikiriyāyāti attho.
@Footnote: 1 ka. phuṭṭhoti 2 cha.Ma. phuṭepi (pāli. phuṭa...) 3 ka. cakkhunā 4 cha.Ma. phuṭepi
@mahāsamudde sabbā 5 cha.Ma. bhāvanāya 6 cha.Ma. vijjābhāgiyā, aṭṭhasāliniyampana
@vijjābhāginoti pāṭho dissati 7 Ma. vijjā vijjā 8 Sī. sahavipassanako
[571] Kāyopi passambhatīti nāmakāyopi karajakāyopi passambhati, vūpasanto 1-
hoti. Vitakkavicārāpīti ete dhammā dutiyajjhānena vūpasamanti 2- nāma, idha pana
oḷārikavūpasamaṃ sandhāya 3- vuttaṃ. Kevalāti sakalā, sabbe niravasesāti attho.
Vijjābhāgiyāti vijjākoṭṭhāsiyā, te heṭṭhā vibhajitvā dassitāva.
[574] Avijjā pahīyatīti aṭṭhasu ṭhānesu vaṭṭamūlakaṃ mahāandhakārakaṃ mahātamo 4-
aññāṇaṃ pahīyati. Vijjā uppajjatīti arahattamaggavijjā uppajjati. Asmimāno
pahīyatīti asmīti navavidho māno pahīyati. Anusayāti satta anusayā. Saṃyojanānīti
dasa saṃyojanāni.
[575] Paññāppabhedāyāti paññāppabhedagamanatthaṃ. Anupādāparinibbānāyāti
apaccayaparinibbānassa sacchikiriyatthāya.
[577] 5- Anekadhātupaṭivedho hotīti aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ lakkhaṇapaṭivedho hoti.
Nānādhātupaṭivedho hotīti tāsaṃyeva aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ nānābhāvena lakkhaṇapaṭivedho
hoti. Anekadhātupaṭisambhidā hotīti iminā dhātubhedañāṇaṃ 6- kathitaṃ. Dhātubhedañāṇannāma
7- "imā dhātuyo ussannā nāma hontī"ti 7- jānanapaññā. Taṃ panetaṃ dhātubhedañāṇaṃ
na sabbesaṃ hoti, buddhānameva nippadesaṃ hoti. Taṃ sammāsambuddhena sabbaso
na kathitaṃ. Kasmā? tasmiṃ kathite attho natthīti.
[584] Paññāpaṭilābhāyātiādīni soḷasa padāni paṭisambhidāmagge "sappurisasaṃsevo
saddhammassavanaṃ yoniso manasikāro dhammānudhammapaṭipatti. Ime kho bhikkhave cattāro
dhammā bhāvitā bahulīkatā paññāpaṭilābhāya saṃvattanti .pe. Nibbedhikapaññatāya
saṃvattantī"ti evaṃ mātikaṃ ṭhapetvā vitthāritāneva. Vuttaṃ hetaṃ:- 8-
@Footnote: 1 cha.Ma. vūpasantadaratho 2 cha.Ma. vūpasammanti 3 Ma. vūpasamatthāya
@4 Sī. bahalandhakārakārakaṃ mahātamo, cha.Ma. bahalandhakāraṃ mahātamaṃ 5 cha.Ma. 576
@6 Ma. dhātubhede ñāṇaṃ, cha. dhātupabhedañāṇaṃ. evamuparipi 7-7 cha.Ma. imāya dhātuyā
@ussannāya idaṃ nāma hotīti 8 khu.paṭi. 31/664/569 mahāpaññākathā (syā)
Paññāpaṭilābhāya saṃvattantīti katamo paññāpaṭilābho, catunnaṃ maggañāṇānaṃ
catunnaṃ phalañāṇānaṃ catunnaṃ paṭisambhidāñāṇānaṃ channaṃ abhiññāñāṇānaṃ tesattatīnaṃ
ñāṇānaṃ sattasattatīnaṃ ñāṇānaṃ lābho paṭilābho patti sampatti phassanā sacchikiriyā
upasampadā, paññāpaṭilābhāya saṃvattantīti ayaṃ paññāpaṭilābho. (1)
Paññāvuḍḍhiyā saṃvattantīti katamā paññāvuḍḍhi, sattannañca sekkhānaṃ
puthujjanakalyāṇakassa ca paññā vaḍḍhati, arahato paññā vaḍḍhitavaḍḍhanā, 1-
paññāvuḍḍhiyā saṃvattantīti ayaṃ paññāvuḍḍhi. (2)
Paññāvepullāya saṃvattantīti katamaṃ paññāvepullaṃ, sattannañca sekkhānaṃ
puthujjanakalyāṇakassa ca paññā vepullaṃ gacchati, arahato paññā vepullaṃ gatā,
paññāvepullāya saṃvattantīti idaṃ paññāvepullaṃ. (3)
Mahāpaññatāya saṃvattantīti katamā mahāpaññā, mahante atthe pariggaṇhātīti
mahāpaññā, mahante dhamme .pe. Mahantā niruttiyo, mahantāni paṭibhāṇāni 2-
mahante sīlakkhandhe, mahante samādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanakkhandhe, mahantāni
ṭhānāṭṭhānāni, mahantā vihārasamāpattiyo, mahantāni ariyasaccāni, mahante
satipaṭṭhāne, sammappadhāne, iddhipāde, mahantāni indriyāni, mahantāni balāni,
mahante bojjhaṅge, mahantaṃ ariyamaggaṃ, 3- mahantāni sāmaññaphalāni, mahantā 4-
mahāabhiññāyo, mahantaṃ paramatthaṃ 5- nibbānaṃ pariggaṇhātīti mahāpaññā, mahāpaññatāya
saṃvattantīti ayaṃ mahāpaññā. (4)
Puthupaññatāya saṃvattantīti katamā puthupaññā, puthunānākkhandhesu ñāṇaṃ pavattatīti
puthupaññā. Puthunānādhātūsu, puthunānāāyatanesu, puthunānāpaṭiccasamuppādesu,
puthunānāsuññatamanupalabbhesu, puthunānāatthesu, dhammesu, niruttīsu,
@Footnote: 1 Ma. vaḍḍhati, vaḍḍhitavaḍḍhanā 2 cha.Ma. paṭibhānāni. evamuparipi
@3 Sī. mahantaṃ ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ, cha.Ma. mahante ariyamagge 4 cha.Ma. mahantāti
@pāṭho na dissata 5 ka. paramaṭṭhaṃ
Paṭibhāṇesu, puthunānāsīlakkhandhesu, samādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanakkhandhesu,
puthunānāṭhānāṭṭhānesu, puthunānāvihārasamāpattīsu, puthunānāariyasaccesu,
puthunānāsatipaṭṭhānesu, sammappadhānesu, iddhipādesu, indriyesu, balesu,
bojjhaṅgesu, puthunānāariyamaggesu, puthunānāsāmaññaphalesu, puthunānāabhiññāsu ñāṇaṃ
pavattatīti puthupaññā. Puthunānājanasādhāraṇe 1- dhamme samatikkamma 2- paramatthe 3-
nibbāne ñāṇaṃ pavattatīti puthupaññā. Puthupaññatāya saṃvattantīti ayaṃ puthupaññā. (5)
Vipulapaññatāya saṃvattantīti katamā vipulapaññā, vipule atthe pariggaṇhāti
vipulapaññā .pe. Vipulaṃ paramatthaṃ nibbānaṃ pariggaṇhāti vipulapaññā, vipulapaññatāya
saṃvattantīti ayaṃ vipulapaññā. (6)
Gambhīrapaññatāya saṃvattantīti katamā gambhīrapaññā, gambhīresu khandhesu ñāṇaṃ
pavattatīti gambhīrapaññā. Puthupaññāsadiso vitthāro. Gambhīre paramatthe 3- nibbāne
ñāṇaṃ pavattatīti gambhīrapaññā, gambhīrapaññatāya saṃvattantīti ayaṃ gambhīrapaññā. (7)
Assāmantapaññatāya 4- saṃvattantīti katamā assāmantapaññā, yassa puggalassa
atthavavatthānato atthapaṭisambhidā adhigatā hoti sacchikatā phassitā paññāya.
Dhammaniruttipaṭibhāṇavavatthānato paṭibhāṇapaṭisambhidā adhigatā hoti sacchikatā phassitā
paññāya, tassa atthe ca dhamme ca niruttiyā ca paṭibhāṇe ca na añño
koci sakkoti abhisambhavituṃ, anabhisambhavanīyo ca so aññehīti assāmantapañño.
Puthujjanakalyāṇakassa paññā aṭṭhamakassa paññāya dūre vidūre suvidūre na
santike na sāmantā, puthujjanakalyāṇakaṃ upādāya aṭṭhamako assāmantapañño.
Aṭṭhamakassa paññā sotāpannassa paññāya dūre .pe. Aṭṭhamakaṃ upādāya sotāpanno
@Footnote: 1 Ma. puthujjanasādhāraṇe 2 Ma. atikkamma 3 ka. paramaṭṭhe
@4 cha.Ma. asāmanta...,ṭīkāyaṃ pana asamantapaññāti pāṭho dissati
Assāmantapañño. Sotāpannassa paññā sakadāgāmissa paññāya. Sakadāgāmissa
paññāya. Anāgāmissa paññā arahato paññāya. Arahato paññā paccekabuddhassa
paññāya dūre vidūre suvidūre na santike na sāmantā, arahantaṃ upādāya
paccekabuddho assāmantapañño. Paccekabuddhañca sadevakañca lokaṃ upādāya tathāgato
arahaṃ sammāsambuddho aggo assāmantapañño.
Paññāppabhedakusalo pabhinnañāṇo .pe. Te pañhañca abhisaṅkharitvā 1- tathāgataṃ
upasaṅkamitvā pucchanti guḷhāni ca paṭicchannāni ca, kathitā vissajjitā ca te
pañhā ca bhagavato honti. 2- Niddiṭṭhakāraṇā, upakkhittakā ca te bhagavato sampajjanti.
Athakho bhagavā 3- tattha atirocati yadidaṃ paññāyāti aggo assāmantapañño,
assāmantapaññatāya saṃvattantīti ayaṃ assāmantapaññā. (8)
Bhūripaññatāya saṃvattantīti katamā bhūripaññā, rāgaṃ abhibhuyyatīti bhūripaññā,
abhibhavitāti bhūripaññā. Dosaṃ, mohaṃ, kodhaṃ, upanāhaṃ, makkhaṃ palāsaṃ, 4- issaṃ,
macchariyaṃ, māyaṃ, sāṭheyyaṃ, thambhaṃ, sārambhaṃ, mānaṃ, atimānaṃ, madaṃ, pamādaṃ, sabbe
kilese, sabbe duccarite, sabbe abhisaṅkhāre, .pe. 5- Sabbe bhavagāmikamme
abhibhuyyatīti bhūripaññā, abhibhavitāti bhūripaññā. Rāgo ari, taṃ ariṃ maddanī paññāti
bhūripaññā, abhibhavitāti bhūripaññā, 6- doso moho .pe. Sabbe bhavagāmikammā ari,
taṃ ariṃ maddanī paññāti bhūripaññā. Bhūri vuccati paṭhavī, tāya paṭhavīsamāya vitthatāya
vipulāya paññāya samannāgatoti bhūripañño. Apica paññāya etaṃ adhivacanaṃ bhūri medhā
pariṇāyikāti, bhūripaññatāya saṃvattantīti ayaṃ bhūripaññā. (9)
Paññābāhullāya saṃvattantīti katamaṃ paññābāhullaṃ, idhekacco paññāgaruko
hoti paññācarito paññāsayo paññādhimutto paññādhajo paññāketu paññādhipateyyo
@Footnote: 1 cha.Ma. pañhaṃ abhisaṅkharitvā abhisaṅkharitvā 2 cha.Ma. pañhā bhagavatā, pāli....bhagavatā
@3 Sī. bhagavāva 4 ka. paḷāsaṃ 5 cha.Ma. .pe. na dissati, khu.paṭi. 31/670/579 (syā)
@6 pāli.,cha.Ma. abhibhavitāti bhūripaññāti ime pāṭhā na dissanti, khu.paṭi. 31/670/579
Vicayabahulo pavicayabahulo okkhāyanabahulo sampekkhāyanabahulo 1- sampekkhāyanadhammo
vibhūtaviharitaccarito 2- taggaruko tabbahulo tanninno tappoṇo tappabbhāro
tadadhimutto tadādhipateyyo, yathā gaṇagaruko vuccati gaṇabāhullikoti, cīvaragaruko,
pattagaruko, senāsanagaruko vuccati senāsanabāhullikoti, evamevaṃ idhekacco
paññāgaruko hoti paññācarito .pe. Tadādhipateyyo, paññābāhullāya saṃvattantīti
idaṃ paññābāhullaṃ. (10)
Sīghapaññatāya saṃvattantīti katamā sīghapaññā, sīghaṃ sīghaṃ sīlāni paripūretīti
sīghapaññā. Sīghaṃ sīghaṃ indriyasaṃvaraṃ, bhojane mattaññutaṃ, jāgariyānuyogaṃ,
sīlakkhandhaṃ, samādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanakkhandhaṃ paripūretīti sīghapaññā.
Sīghaṃ sīghaṃ ṭhānāṭṭhānāni paṭivijjhatīti, 3- vihārasamāpattiyo paripūretīti, 4-
ariyasaccāni paṭivijjhatīti. Satipaṭṭhāne bhāvetīti. 5- Sammappadhāne iddhipāde
indriyāni balāni bojjhaṅge ariyamaggaṃ bhāvetīti sīghapaññā. Sīghaṃ sīghaṃ
sāmaññaphalāni sacchikarotīti sīghapaññā. Sīghaṃ sīghaṃ abhiññāyo paṭivijjhatīti sīghapaññā.
Sīghaṃ sīghaṃ paramatthaṃ nibbānaṃ sacchikarotīti sīghapaññā, sīghapaññatāya saṃvattantīti ayaṃ
sīghapaññā. (11)
Lahupaññatāya saṃvattantīti katamā lahupaññā, lahuṃ lahuṃ sīlāni paripūretīti
lahupaññā .pe. Lahuṃ lahuṃ paramatthaṃ nibbānaṃ sacchikarotīti lahupaññā, lahupaññatāya
saṃvattantīti ayaṃ lahupaññā. (12)
Hāsapaññatāya saṃvattantīti katamā hāsapaññā, idhekacco hāsabahulo
vedabahulo tuṭṭhibahulo pāmujjabahulo sīlāni paripūretīti hāsapaññā .pe. Paramatthaṃ
nibbānaṃ sacchikarotīti hāsapaññā, hāsapaññatāya saṃvattantīti ayaṃ hāsapaññā. (13)
@Footnote: 1 cha.Ma. samokkhāyanabahulo 2 cha.Ma. vibhūtavihārī taccarito
@3 cha.Ma. paṭivijjhati. evamuparipi 4 cha.Ma. paripūreti 5 cha.Ma. bhāveti,
@khu.paṭi. 31/672/580
Javanapaññatāya saṃvattantīti katamā javanapaññā, yaṅkiñci rūpaṃ atītānāgata-
paccuppannaṃ, yā kāci vedanā, yā kāci saññā, ye keci saṅkhārā, yaṅkiñci
viññāṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā oḷārikaṃ vā
sukhumaṃ vā hīnaṃ vā paṇītaṃ vā yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ viññāṇaṃ aniccato
khippaṃ javatīti javanapaññā, dukkhato, anattato khippaṃ javatīti javanapaññā. Cakkhuṃ
.pe. Jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccato, dukkhato, anattato khippaṃ javatīti
javanapaññā. Rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccaṃ khayaṭṭhena, dukkhaṃ bhayaṭṭhena, anattā
asārakaṭṭhenāti tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā rūpanirodhe nibbāne
khippaṃ javatīti javanapaññā .pe. Jarāmaraṇanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā.
Rūpaṃ .pe. Jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ 1- aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ 1-
khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhammanti tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā
vibhūtaṃ katvā jarāmaraṇanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā, javanapaññatāya
saṃvattantīti ayaṃ javanapaññā. (14)
Tikkhapaññatāya saṃvattantīti katamā tikkhapaññā, khippaṃ kilese chindatīti
tikkhapaññā. Uppannaṃ kāmavitakkaṃ, byāpādavitakkaṃ, vihiṃsāvitakkaṃ,
uppannuppanne pāpake akusale dhamme nādhivāseti pajahati vinodeti byantīkaroti
anabhāvaṃ gametīti tikkhapaññā. Uppannaṃ rāgaṃ, dosaṃ, mohaṃ .pe. Sabbe bhavagāmikamme
nādhivāseti pajahati vinodeti byantīkaroti anabhāvaṃ gametīti tikkhapaññā. Ekamhi
āsane cattāro ca ariyamaggā cattāri ca sāmaññaphalāni catasso ca paṭisambhidāyo cha
ca 2- abhiññāyo adhigatā honti sacchikatā phassitā paññāyāti tikkhapaññā,
tikkhapaññatāya saṃvattantīti ayaṃ tikkhapaññā. (15)
@Footnote: 1-1 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti, khu.paṭi. 31/675/584 (syā) 2 cha.Ma. ca-saddā na
@dissanti
Nibbedhikapaññatāya saṃvattantīti katamā nibbedhikapaññā, idhekacco
sabbasaṅkhāresu ubbegabahulo hoti uttāsabahulo ukkaṇṭhitabahulo 1- aratibahulo
anabhiratibahulo bahimukho na ramati sabbasaṅkhāresu, anibbiddhapubbaṃ appadālitapubbaṃ
lobhakkhandhaṃ nibbijjhati padāletīti nibbedhikapaññā, anibbiddhapubbaṃ
appadālitapubbaṃ dosakkhandhaṃ, mohakkhandhaṃ, kodhaṃ, upanāhaṃ .pe. Sabbe bhavagāmikamme
nibbijjhati padāletīti nibbedhikapaññā, nibbedhikapaññatāya saṃvattantīti ayaṃ
nibbedhikapaññā. (16)
Evaṃ paṭisambhidāmagge vuttanayenevettha attho veditabbo. Kevalaṃ hi tattha
bahuvacanaṃ, idha ekavacananti ayamettha 2- viseso. Sesaṃ tādisamevāti. Imā ca pana
soḷasa mahāpaññā lokiyalokuttaramissakabhāvena 3- kathitā.
Kāyagatāsativaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
-----------------------
@Footnote: 1 cha.Ma. ukkaṇṭhanabahulo, khu.paṭi. 31/677/585 (syā) 2 cha.Ma. ayameva
@3 cha.Ma....missakāva
20. Amatavaggavaṇṇanā
[600-611] Amatante bhikkhave paribhuñjantīti te maraṇavirahitaṃ nibbānaṃ
paribhuñjantīti attho. Nanu ca nibbānaṃ lokuttaraṃ, kāyagatāsati lokiyā, kathantaṃ
paribhuñjantā amataṃ paribhuñjantīti? taṃ bhāvetvā adhigantabbato. Kāyagataṃ hi satiṃ
bhāvento amataṃ adhigacchati, abhāvento nādhigacchati. Tasmā evaṃ vuttaṃ. Etenupāyena
sabbattha attho veditabbo. Apicettha viraddhanti viraddhitaṃ 1- nādhigataṃ.
Āraddhanti 2- paripuṇṇaṃ. Pamādiṃsūti pamajjanti. Pamuṭṭhanti pammuṭṭhaṃ 3-
vissaritaṃ naṭṭhaṃ vā. Āsevitanti ādito sevitaṃ. Bhāvitanti vaḍḍhitaṃ. Bahulīkatanti
punappunaṃ kataṃ. Anabhiññātanti ñātaabhiññāya ajānitaṃ. Apariññātanti
ñātaapariññāvaseneva 4- apariññātaṃ. Asacchikatanti appaccakkhakataṃ. 5- Sacchikatanti
paccakkhakataṃ. 5- Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.
Amatavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Manorathapūraṇiyā aṅguttaranikāyaṭṭhakathāya
sahassasuttantaparimāṇassa
ekakanipātassa saṃvaṇṇanā niṭṭhitā.
-----------------
@Footnote: 1 cha.Ma. virādhitaṃ 2 Ma. aviraddhanti 3 Sī. pammuṭṭhanti pamuṭṭhaṃ,
@cha.Ma. pamuṭṭhanti sammuṭṭhaṃ 4 cha.Ma. ñātapariññā 5-5 cha.Ma. sacchikatanti
The Pali Atthakatha in Roman Book 14 page 437-480.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_rm.php?B=14&A=10418
อรรถกถาบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=14&A=10418
อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=207
เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=1059
พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=1027
The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=1027
Contents of The Tipitaka Volume 20
http://84000.org/tipitaka/read/?index_20
         |
|
บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]