บาลีพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙ - พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๒๑

สุตฺตนฺตปิฏเก ขุทฺทกนิกายสฺส มหานิทฺเทโส -------------- นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ฯ อฏฺกวคฺคิโก ปโม กามสุตฺตนิทฺเทโส [๑] กามํ กามยมานสฺส ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ อทฺธา ปีติมโน โหติ ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติ ฯ [๒] กามํ กามยมานสฺสาติ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ ฯ {๒.๑} กตเม วตฺถุกามา ฯ มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา อตฺถรณา ปาปุรณา ^๑- ทาสีทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺญฺจ ชนปโท จ โกโส ^๒- จ โกฏฺาคารญฺจ ยงฺกิญฺจิ รชนียวตฺถุ วตฺถุกามา ฯ อปิจ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา ปจฺจุปฏฺิตา กามา นิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา ปริคฺคหิตา กามา อปริคฺคหิตา กามา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปาวุรณา ฯ ^๒ ม. โกฏฺโ ฯ มมายิตา กามา อมมายิตา กามา สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา กามนียฏฺเน รชนียฏฺเน มทนียฏฺเน กามา อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา ฯ {๒.๒} กตเม กิเลสกามา ฯ ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺทิ กามตณฺหา กามเสฺนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ อทฺทสํ กาม เต มูลํ สงฺกปฺปา กาม ชายสิ น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ เอวํ กาม น เหหิสิ ^๑- ฯ อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา ฯ กามํ กามยมานสฺสาติ กามํ ^๒- กามยมานสฺส อิจฺฉมานสฺส สาทิยมานสฺส ปตฺถยมานสฺส ปิหยมานสฺส อภิชปฺปมานสฺสาติ กามํ กามยมานสฺส ฯ [๓] ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌตีติ ตสฺส เจติ ตสฺส ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วา ฯ ตนฺติ วตฺถุกามา วุจฺจนฺติ มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา ฯ สมิชฺฌตีติ อิชฺฌติ สมิชฺฌติ ลภติ ปฏิลภติ อธิคจฺฉติ วินฺทตีติ ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. น โหหิสีติ ฯ ^๒ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ [๔] อทฺธา ปีติมโน โหตีติ อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขวจนํ อเทฺวชฺฌวจนํ อเทฺวฬฺหกวจนํ นิโยควจนํ อปณฺณกวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ อทฺธาติ ฯ ปีตีติ ยา ปญฺจกามคุณปฏิสญฺุตฺตา ปีติ ปามุชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ ตุฏฺิ โอทคฺยํ ^๑- อตฺตมนตา ^[๒]- อภิปูรณตา ^๓- จิตฺตสฺส ฯ มโนติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺาณํ วิญฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺาณธาตุ อยํ วุจฺจติ มโน ฯ อยํ มโน อิมาย ปีติยา สหคโต โหติ สหชาโต สํสฏฺโ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณ ฯ ปีติมโน โหตีติ ^๔- ตุฏฺมโน หฏฺมโน ปหฏฺมโน อตฺตมโน อุทคฺคมโน สมุทิตมโน ^๕- โหตีติ อทฺธา ปีติมโน โหติ ฯ [๕] ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตีติ ลทฺธาติ ลทฺธา ^๖- ลภิตฺวา ปฏิลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ฯ มจฺโจติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาตุ ^๗- ชนฺตุ อินฺทคุ ^๘- มนุโช ฯ ยทิจฺฉตีติ ยํ อิจฺฉติ ยํ สาทิยติ ยํ ปตฺเถติ ยํ ปิเหติ ยํ อภิชปฺปติ รูปํ วา สทฺทํ วา คนฺธํ วา รสํ วา โผฏฺพฺพํ วาติ ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติ ฯ เตนาห ภควา กามํ กามยมานสฺส ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ อทฺธา ปีติมโน โหติ ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตีติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. โอทคยํ ฯ ^๒ ยุ. จิตฺตสฺส ฯ ^๓ ม. อภิผรณตา ฯ ^๔ ม. ยุ. @อิติสทฺโท น ทิสฺสติ ฯ ^๕ ม. ยุ. มุทิตมโน ปโมทิตมโน ฯ ^๖ ม. อยํ ปาโ @นตฺถิ ฯ ^๗ ม. ชาคู ฯ ยุ. ชคู ฯ ^๘ หินฺทคูติปิ ปาโ ฯ [๖] ตสฺส เจ กามยมานสฺส ^๑- ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน เต กามา ปริหายนฺติ สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ ฯ [๗] ตสฺส เจ กามยมานสฺสาติ ตสฺส เจติ ตสฺส ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วา ฯ กามยมานสฺสาติ กามยมานสฺส อิจฺฉมานสฺส สาทิยมานสฺส ปตฺถยมานสฺส ปิหยมานสฺส อภิชปฺปมานสฺส ฯ อถวา กามตณฺหาย ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหริยติ ฯ ยถา หตฺถิยาเนน วา อสฺสยาเนน วา โคยาเนน วา อชยาเนน วา เมณฺฑกยาเนน วา โอฏฺยาเนน วา ขรยาเนน วา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหริยติ เอวเมว กามตณฺหาย ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหริยตีติ ตสฺส เจ กามยมานสฺส ฯ [๘] ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโนติ ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺทิ กามตณฺหา กามเสฺนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ ตสฺส โส กามจฺฉนฺโท ชาโต โหติ สญฺชาโต นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต ปาตุภูโต ฯ ชนฺตุโนติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาตุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสาติ ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน ฯ [๙] เต กามา ปริหายนตีติ เต วา กามา ปริหายนฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. กามยานสฺส ฯ โส วา กาเมหิ ปริหายติ ฯ กถํ เต กามา ปริหายนฺติ ฯ ตสฺส ติฏฺนฺตสฺเสว เต โภเค ราชาโน วา หรนฺติ โจรา วา หรนฺติ อคฺคิ วา ฑหติ อุทกํ วา วหติ อปฺปิยา วา ทายาทา หรนฺติ นิหิตํ วา นาธิคจฺฉติ ^๑- ทุปฺปยุตฺตา วา กมฺมนฺตา ภิชฺชนฺติ ^๒- กุเล วา กุลชฺฌาปโก ^๓- อุปฺปชฺชติ โย เต โภเค วิกิรติ วิธเมติ วิทฺธํเสติ อนิจฺจตาเยว อฏฺมี เอวํ เต กามา หายนฺติ ปริหายนฺติ ปริทฺธํเสนฺติ ปริจฺจชนฺติ ^๔- อนฺตรธายนฺติ วิปฺปลุชฺชนฺติ ฯ {๙.๑} กถํ โส กาเมหิ ปริหายติ ฯ ติฏฺนฺเตว เต โภคา โส จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ เอวํ โส กาเมหิ หายติ ปริหายติ ปริทฺธํเสติ ปริจฺจชติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ ฯ โจรา หรนฺติ ราชาโน อคฺคิ ฑหติ นสฺสติ อโถ อนฺเตน ชหติ สรีรํ สปริคฺคหํ เอตทญฺาย เมธาวี ภุญฺเชถ จ ทเทถ จ ทตฺวา จ ภุตฺวา จ ยถานุภาวํ อนินฺทิโต สคฺคมุเปติ านนฺติ ฯ เต กามา ปริหายนฺติ ฯ [๑๐] สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตีติ ยถา อโยมเยน วา สลฺเลน วิทฺโธ อฏฺิมเยน วา สลฺเลน ทนฺตมเยน วา สลฺเลน วิสาณมเยน @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. นิหิตฏฺานา วา วิคจฺฉติ ฯ ^๒ ยุ. ภญฺชนฺติ ฯ ^๓ กุลงฺคาโรติปิ ปาโ ฯ @^๔ ม. ยุ. ปริปตนฺติ ฯ วา สลฺเลน กฏฺมเยน วา สลฺเลน วิทฺโธ รุปฺปติ กุปฺปติ ฆฏฺฏิยติ ปีฬิยติ พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหติ เอวเมว วตฺถุกามานํ วิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา โส กามสลฺเลน ^๑- วิทฺโธ รุปฺปติ กุปฺปติ ฆฏฺฏิยติ ปีฬิยติ พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหตีติ สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ ฯ เตนาห ภควา ตสฺส เจ กามยมานสฺส ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน เต กามา ปริหายนฺติ สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตีติ ฯ [๑๑] โย กาเม ปริวชฺเชติ สปฺปสฺเสว ปทา สิโร โสมํ วิสตฺติกํ โลเก สโต สมติวตฺตติ ฯ [๑๒] โย กาเม ปริวชฺเชตีติ โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยณฺานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส วา ฯ กาเม ปริวชฺเชตีติ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา ฯ กาเม ปริวชฺเชตีติ ทฺวีหิ การเณหิ กาเม ปริวชฺเชติ วิกฺขมฺภนโต วา สมุจฺเฉทโต วา ฯ {๑๒.๑} กถํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ ฯ อฏฺิกงฺกลูปมา กามา อปฺปสฺสาทฏฺเนาติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. กามสลฺเลน จ โสกสลฺเลน จ ฯ มํสเปสูปมา กามา พหุสาธารณฏฺเนาติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ ติณุกฺกูปมา กามา อนุทหนฏฺเนาติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ องฺคารกาสูปมา กามา มหาปริฬาหฏฺเนาติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ สุปินกูปมา กามา อิตฺตรปจฺจุปฏฺานฏฺเนาติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ ยาจิตกูปมา กามา ตาวกาลิกฏฺเนาติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ รุกฺขผลูปมา กามา สมฺภญฺชนปริภญฺชนฏฺเนาติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ อสิสูนูปมา กามา อธิกนฺตนฏฺเนาติ ^๑- ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ สตฺติสูลูปมา กามา วินิวิชฺฌนฏฺเนาติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ สปฺปสิรูปมา กามา สปฺปฏิภยฏฺเนาติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ อคฺคิกฺขนฺธูปมา กามา มหคฺคิตาปนฏฺเนาติ ^๒- ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ ฯ {๑๒.๒} พุทฺธานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ ธมฺมานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ สงฺฆานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ สีลานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ จาคานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ เทวตานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ อานาปานสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ มรณานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ กายคตาสตึ ภาเวนฺโตปิ อุปสมานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ ฯ ปมํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. อธิกุฏฺฏนฏฺเนาติ ฯ ^๒ ม. ยุ. มหาภิตาปนฏฺเนาติ ฯ กาเม ปริวชฺเชติ ทุติยํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ ตติยํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ จตุตฺถํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปิ วิญฺาณญฺจายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปิ อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปิ เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ ฯ เอวํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ ฯ {๑๒.๓} กถํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชติ ฯ โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ อปายคมนีเย กาเม สมุจฺเฉทโต ปริวชฺเชติ สกทาคามิมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ โอฬาริเก กาเม สมุจฺเฉทโต ปริวชฺเชติ อนาคามิมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ อณุสหคเต กาเม สมุจฺเฉทโต ปริวชฺเชติ อรหตฺตมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชติ ฯ เอวํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชตีติ โย กาเม ปริวชฺเชติ ฯ [๑๓] สปฺปสฺเสว ปทา สิโรติ สปฺโป วุจฺจติ อหิ ฯ เกนตฺเถน สปฺโป ฯ สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ สปฺโป ฯ ภุชนฺโต คจฺฉตีติ ภุชโค ฯ อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค ฯ ปนฺนสิโร คจฺฉตีติ ปนฺนโค ฯ สิเรน สุปตีติ สิริสโป ฯ วิเล สยตีติ วิลาสโย ^๑- ฯ คุหายํ เสตีติ คุหาสโย ฯ ทาฒา ตสฺส อาวุโธติ ทาฒาวุโธ ฯ วิสํ ตสฺส โฆรนฺติ โฆรวิโส ฯ ชิวฺหา ตสฺส ทุวิธาติ ทุชิวฺหา ฯ ทฺวีหิ @เชิงอรรถ: ^๑ วิลสโยติปิ ปาโ ฯ ชิวฺหาหิ รสํ สายตีติ ทิรสญฺู ^๑- ฯ ยถา ปุริโส ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฏิกูโล ปาเทน สปฺปสิรํ วชฺเชยฺย วิวชฺเชยฺย ปริวชฺเชยฺย อภินิวชฺเชยฺย เอวเมว สุขกาโม ทุกฺขปฏิกูโล กาเม วชฺเชยฺย วิวชฺเชยฺย ปริวชฺเชยฺย อภินิวชฺเชยฺยาติ สปฺปสฺเสว ปทา สิโร ฯ [๑๔] โสมํ วิสตฺติกํ โลเก สโต สมติวตฺตตีติ โสติ โย กาเม ปริวชฺเชติ ฯ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺทิ นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สงฺโค ^๒- ปงฺโก เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา สุตฺตํ วิสฏา อายูหนี ^๓- ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ วนํ วนโถ สนฺถโว เสฺนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธา อาสา อาสึสนา อาสึสิตตฺตํ รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺพฺพาสา ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปา ^๔- ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปา โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉญฺจิกตา ^๕- สาธุกมฺยตา อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. ทฺวิรสญฺู ฯ ^๒ สตฺโตติปิ ปาโ ฯ ^๓ ม. อายูหินี ฯ ^๔ ม. ยุ. @อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๕ ม. ยุ. มุจฺฉญฺจิกตา ฯ โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺานํ ลตา เววิจฺฉํ ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ^๑- ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทลํ ^๒- ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ {๑๔.๑} วิสตฺติกาติ เกนตฺเถน วิสตฺติกา ฯ วิสตาติ วิสตฺติกา ฯ วิสาลาติ วิสตฺติกา ฯ วิสฏาติ วิสตฺติกา ฯ วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา ฯ วิสํหรตีติ วิสตฺติกา ฯ วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา ฯ วิสมูลาติ วิสตฺติกา ฯ วิสผลาติ วิสตฺติกา ฯ วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา ฯ วิสาลา วา ปน สา รูเป ตณฺหา สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจย- เภสชฺชปริกฺขาเร กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา กามภเว รูปภเว อรูปภเว สญฺาภเว อสญฺาภเว เนวสญฺานาสญฺาภเว เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปญฺจโวการภเว อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน ทิฏฺสุตมุตวิญฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา ฯ {๑๔.๒} โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก ฯ {๑๔.๓} สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ @เชิงอรรถ: ^๑ ทุกฺขนิธานนฺติปิ ปาโ ฯ ^๒ ม. ยุ. ตณฺหาคทฺทูลํ ฯ ภาเวนฺโต สโต เวทนาสุ จิตฺเต ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต ฯ {๑๔.๔} อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต อสติปริวชฺชนาย สโต สติกรณียานํ ^๑- ธมฺมานํ กตตฺตา สโต สติปฏิปกฺขานํ ^๒- ธมฺมานํ หตตฺตา สโต สตินิมิตฺตานํ ธมฺมานํ อปฺปมุฏฺตฺตา ^๓- สโต ฯ {๑๔.๕} อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต สติยา วสิตตฺตา สโต สติยา ปาคุญฺตาย สโต สติยา อปจฺโจโรหณตาย สโต ฯ {๑๔.๖} อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต สตตฺตา สโต สนฺตตฺตา สโต สมิตตฺตา สโต สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโต ฯ พุทฺธานุสฺสติยา สโต ธมฺมานุสฺสติยา สโต สงฺฆานุสฺสติยา สโต สีลานุสฺสติยา สโต จาคานุสฺสติยา สโต เทวตานุสฺสติยา สโต อานาปานสฺสติยา สโต มรณานุสฺสติยา สโต กายคตาสติยา สโต อุปสมานุสฺสติยา สโต ฯ ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสฺสมฺมุสฺสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค อยํ วุจฺจติ สติ ฯ อิมาย สติยา อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ สโต ฯ {๑๔.๗} โสมํ วิสตฺติกํ โลเก สโต สมติวตฺตตีติ ยา ^๔- โลเก วิสตฺติกา อิมํ โลเก วิสตฺติกํ สโต ตรติ อุตฺตรติ ปตรติ สมติกฺกมติ วีติวตฺตตีติ โสมํ วิสตฺติกํ โลเก สโต สมติวตฺตติ ฯ เตนาห ภควา @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ยุ. สติกรณียานญฺจ ฯ ^๒ ม. สติปริปนฺธานํ ฯ ^๓ ม. อสมฺมุฏฺตฺตา ฯ @^๔ ม. โลเก วา สา วิสตฺติกา โลเก วา ตํ วิสตฺติกํ ... ฯ โย กาเม ปริวชฺเชติ สปฺปสฺเสว ปทา สิโร โสมํ วิสตฺติกํ โลเก สโต สมติวตฺตตีติ ฯ [๑๕] เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺ วา ควาสฺสํ ทาสโปริสํ ถิโย พนฺธู ปุถู กาเม โย นโร อนุคิชฺฌติ ฯ [๑๖] เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺ วาติ เขตฺตนฺติ สาลิกฺเขตฺตํ วีหิกฺเขตฺตํ มุคฺคกฺเขตฺตํ มาสกฺเขตฺตํ ยวกฺเขตฺตํ โคธูมกฺเขตฺตํ ติลกฺเขตฺตํ ฯ วตฺถุนฺติ ฆรวตฺถุ โกฏฺวตฺถุ ปุเรวตฺถุ ปจฺฉาวตฺถุ อารามวตฺถุ วิหารวตฺถุ ฯ หิรญฺนฺติ หิรญฺ วุจฺจติ กหาปโณติ เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺ วา ฯ [๑๗] ควาสฺสํ ทาสโปริสนฺติ ควนฺติ คาโว ^๑- วุจฺจนฺติ ฯ อสฺสาติ ปสุกาทโย วุจฺจนฺติ ฯ ทาสาติ จตฺตาโร ทาสา อนฺโตชาตโก ทาโส ธนกฺกีตโก ทาโส สามํ วา ทาสวิยํ ^๒- อุเปติ อกามโก ^๓- วา ทาสวิยํ ^๔- อุเปติ ฯ อามาย ทาสาปิ ภวนฺติ เหเก ธเนน กีตาปิ ภวนฺติ ทาสา สามญฺจ เอเก อุปยนฺติ ทาสํ ^๕- ภยาปนุณฺณาปิ ภวนฺติ ทาสา ^๖- ฯ โปริสนฺติ ตโย ปุริสา ภชกา กมฺมกรา อุปชีวิโนติ ควาสฺสํ ทาสโปริสํ ฯ [๑๘] ถิโย พนฺธู ปุถู กาเมติ ถิโยติ อิตฺถีปริคฺคโห วุจฺจติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ควา ฯ ^๒ ม. ทาสพฺยํ ฯ ^๓ โป. กรมโก ฯ ^๔ ม. ยุ. ทาสวิสยํ ฯ @^๕ ม. ทาสยํ ฯ ^๖ ม. ทาสาติ ฯ พนฺธูติ จตฺตาโร พนฺธู าติพนฺธวาปิ พนฺธุ โคตฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ มนฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ สิปฺปพนฺธวาปิ พนฺธุ ฯ ปุถู กาเมติ พหู กาเม ฯ เอเต ปุถู กามา มนาปิกา รูปา ฯเปฯ มนาปิกา โผฏฺพฺพาติ ถิโย พนฺธู ปุถู กาเม ฯ [๑๙] โย นโร อนุคิชฺฌตีติ โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยณฺานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส วา ฯ นโรติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาตุ ชนฺตุ อินฺทคู มนุโช ฯ อนุคิชฺฌตีติ กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ คิชฺฌติ อนุคิชฺฌติ ปลิคิชฺฌติ ปลิพชฺฌตีติ โย นโร อนุคิชฺฌติ ฯ เตนาห ภควา เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺ วา ควาสฺสํ ทาสโปริสํ ถิโย พนฺธู ปุถู กาเม โย นโร อนุคิชฺฌตีติ ฯ [๒๐] อพลา นํ พลียนฺติ มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยา ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ นาวํ ภินฺนมิโวทกํ ฯ [๒๑] อพลา นํ พลียนฺตีติ อพลาติ อพลา กิเลสา ทุพฺพลา อปฺปพลา อปฺปถามกา หีนา นิหีนา ปริหีนา โอมกา ลามกา ชตุกฺกา ปริตฺตา ฯ เต กิเลสา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ เอวมฺปิ อพลา นํ พลียนฺติ ฯ อถวา อพลํ ปุคฺคลํ ทุพฺพลํ อปฺปพลํ อปฺปถามกํ หีนํ นิหีนํ ปริหีนํ โอมกํ ลามกํ ชตุกฺกํ ปริตฺตํ ยสฺส นตฺถิ สทฺธาพลํ วิริยพลํ สติพลํ สมาธิพลํ ปญฺาพลํ หิรีพลํ โอตฺตปฺปพลํ เต กิเลสา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ เอวมฺปิ อพลา นํ พลียนฺติ ฯ [๒๒] มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยาติ ปริสฺสยาติ ^๑- เทฺว ปริสฺสยา ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ ฯ {๒๒.๑} กตเม ปากฏปริสฺสยา ฯ สีหา พฺยคฺฆา ทีปิ อจฺฉตรจฺฉา โกกา โคมหิสา หตฺถี อหิ วิจฺฉิกา สตปที โจรา วา อสฺสุ มาณวา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑโห ^๒- ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สุลา วิสูจิกา กุฏฺ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตํ ปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา วาตสมุฏฺานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺสา อิติ วา อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา ฯ {๒๒.๒} กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา ฯ กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. อิเม ปาา นตฺถิ ฯ ^๒ ม. สพฺพตฺก ฑาโหติ ทิสฺสติ ฯ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถีนมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา ฯ {๒๒.๓} ปริสฺสยาติ เกนตฺเถน ปริสฺสยา ฯ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา ฯ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา ฯ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา ฯ {๒๒.๔} กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา ฯ เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติ ฯ เอวํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา ฯ {๒๒.๕} กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา ฯ เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ ปริหานาย อนฺตรายาย สํวตฺตนฺติ ฯ กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฯ สมฺมาปฏิปทาย อนุโลมปฏิปทาย อปจฺจนีกปฏิปทาย อนฺวตฺถปฏิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย สีเลสุ ปริปูริการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตญฺุตาย ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชญฺสฺส จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ อิทฺธิปฺปาทานํ ภาวนานุโยคสฺส ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนานุโยคสฺส ปญฺจนฺนํ พลานํ ภาวนานุโยคสฺส สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวนานุโยคสฺส อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปริหานาย อนฺตรายาย สํวตฺตนฺติ ฯ เอวํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา ฯ {๒๒.๖} กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา ฯ ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา ฯ ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ ทเก ทกาสยา ปาณา สยนฺติ วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ รุกฺเข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ เอวเมว ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา ฯ {๒๒.๗} วุตฺตํ เหตํ ภควตา สานฺเตวาสิโก ภิกฺขเว ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ^[๑]- ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สญฺโชนียา ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ เต นํ สมุทาจรนฺติ ^๒- ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ ปุน จปรํ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา มนสา ธมฺมํ วิญฺาย อุปฺปชฺชนฺติ ^[๓]- ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สญฺโชนียา ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ @เชิงอรรถ: ^๑-๓ ม. เย ฯ ^๒ ม. สมุทาจรนฺติ นํ ฯ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ เต นํ สมุทาจรนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตีติ ฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา ฯ {๒๒.๘} วุตฺตํ เหตํ ภควตา ตโยเม ภิกฺขเว อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา กตเม ตโย โลโภ ภิกฺขเว อนฺตรามโล ^๑- อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก โทโส ภิกฺขเว อนฺตรามโล ^๒- อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก โมโห ภิกฺขเว อนฺตรามโล ^๓- อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก อิเม โข ภิกฺขเว ตโย อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกาติ ฯ อนตฺถชนโน โลโภ โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน ภยมนฺตรโต ชาตํ ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ อนฺธตมํ ตทา โหติ ยํ โลโภ สหเต นรํ อนตฺถชนโน โทโส โทโส จิตฺตปฺปโกปโน ภยมนฺตรโต ชาตํ ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ @เชิงอรรถ: ^๑-๒-๓ ม. ยุ. อนฺตรามลํ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ อนฺธตมํ ตทา โหติ ยํ โกโธ ^๑- สหเต นรํ อนตฺถชนโน โมโห โมโห จิตฺตปฺปโกปโน ภยมนฺตรโต ชาตํ ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ มูโฬฺห อตฺถํ น ชานาติ มูโฬฺห ธมฺมํ น ปสฺสติ อนฺธตมํ ตทา โหติ ยํ โมโห สหเต นรนฺติ ฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา ฯ {๒๒.๙} วุตฺตํ เหตํ ภควตา ตโย โข มหาราช ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย กตเม ตโย โลโภ โข มหาราช ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย โทโส โข มหาราช ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย โมโห โข มหาราช ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย อิเม โข มหาราช ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายาติ ฯ โลโภ โทโส จ โมโห จ ปุริสํ ปาปเจตสํ หึสนฺติ อตฺตสมฺภูตา ตจสารํว สมฺผลนฺติ ฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โทโส ฯ {๒๒.๑๐} วุตฺตํ เหตํ ภควตา ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา อรตี รติ โลมหํโส อิโต ชาโต อิโต สมุฏฺาย มโนวิตกฺกา กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชฺชนฺตีติ ฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา ฯ {๒๒.๑๑} มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยาติ เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยา ฯ [๒๓] ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวตีติ ^[๑]- ตโต ตโต ปริสฺสยโต ตํ ปุคฺคลํ ทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ ชาติทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ ชราทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ พฺยาธิทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ มรณทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ เนรยิกทุกฺขํ ติรจฺฉานโยนิกทุกฺขํ ปิตฺติวิสยิกทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ มานุสกทุกฺขํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกทุกฺขํ คพฺเภ ิติมูลกทุกฺขํ คพฺภวุฏฺาน- มูลกทุกฺขํ ชาตสฺสูปนิพนฺธิกทุกฺขํ ^๒- ชาตสฺสปราเธยฺยกทุกฺขํ อตฺตูปกฺกมทุกฺขํ ปรูปกฺกมทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ ทุกฺขทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ สงฺขารทุกฺขํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ตโตติ ฯ ^๒ ม. ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ ฯ วิปริณามทุกฺขํ จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สุลา ^๑- วิสูจิกา กุฏฺ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตํ ปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา วาตสมุฏฺานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺสทุกฺขํ มาตุมรณทุกฺขํ ปิตุมรณทุกฺขํ ภาตุมรณทุกฺขํ ภคินีมรณทุกฺขํ ปุตฺตมรณทุกฺขํ ธีตุมรณทุกฺขํ าติพฺยสนทุกฺขํ โภคพฺยสนทุกฺขํ โรคพฺยสนทุกฺขํ สีลพฺยสนทุกฺขํ ทิฏฺิพฺยสนทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหตีติ ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ ฯ [๒๔] นาวํ ภินฺนมิโวทกนฺติ ยถา ภินฺนํ นาวํ อุทกํ ^๒- อนฺวายิกํ ^๓- ตโต ตโต อุทกํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ ปุรโตปิ อุทกํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ ปจฺฉโตปิ เหฏฺโตปิ ปสฺสโตปิ อุทกํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ เอวเมว ตโต ตโต ปริสฺสยโต ตํ ปุคฺคลํ ทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ ชาติทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ ฯเปฯ ทิฏฺิพฺยสนทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหตีติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สูลา. ฯ ^๒ ม. ทกเมสี ตโต ตโต ... ฯ ^๓ ยุ. อนฺวายิกนฺติ ปาปทํ @นตฺถิ ฯ นาวํ ภินฺนมิโวทกํ ฯ เตนาห ภควา อพลา นํ พลียนฺติ มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยา ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ นาวํ ภินฺนมิโวทกนฺติ ฯ [๒๕] ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต กามานิ ปริวชฺชเย เต ปหาย ตเร โอฆํ นาวํ สิตฺวาว ปารคู ฯ [๒๖] ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโตติ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา ^๑- เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน กาเมสูติ ตสฺมา ฯ ชนฺตูติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาตุ ชนฺตุ อินฺทคู มนุโช ฯ สทาติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ โปขานุโปขํ ^๒- อุทกุมฺมิกชาตํ อวีจิ สนฺตติ สหิตํ ผุสิตํ ^๓- ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุเณฺห วสฺเส เหมนฺเต คิเมฺห ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ ฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต เวทนาสุ จิตฺเต ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต ฯ อปเรหิปิ ^๔- จตูหิ การเณหิ สโต ฯเปฯ โส วุจฺจติ สโตติ ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต ฯ [๒๗] กามานิ ปริวชฺชเยติ กามานีติ อุทฺทานโต เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา ฯเปฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ตํนิทานนฺติปิ ปาโ ฯ ^๒ ม. ยุ. โปงฺขานุโปงฺขํ ฯ ^๓ ม. ผสฺสิตํ. โป. ยุ. @ผุสฺสิตํ ฯ อิโต ปรํ เอวํ าตพฺพํ ฯ ^๔ ม ปิสทฺโท นตฺถิ ฯ อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา ฯ กามานิ ปริวชฺชเยติ ทฺวีหิ การเณหิ กาเม ปริวชฺเชยฺย วิกฺขมฺภนโต วา สมุจฺเฉทโต วา ฯ กถํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย ฯ อฏฺิกงฺกลูปมา กามา อปฺปสฺสาทฏฺเนาติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย มํสเปสูปมา กามา พหุสาธารณฏฺเนาติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย ติณุกฺกูปมา กามา อนุทหนฏฺเนาติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย ฯเปฯ เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปิ ^๑- วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย ฯ เอวํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย ฯเปฯ เอวํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชยฺยาติ กามานิ ปริวชฺชเย ฯ [๒๘] เต ปหาย ตเร โอฆนฺติ เตติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนทิตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวงฺคมิตฺวา กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนทิตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวงฺคมิตฺวา พฺยาปาทนีวรณํ ถีนมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจ- นีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนทิตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวงฺคมิตฺวา กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ เต ปหาย ตเร โอฆํ ฯ [๒๙] นาวํ สิตฺวาว ปารคูติ ยถา ครุกํ นาวํ ภาริกํ อุทกํ สิญฺจิตฺวา ^๒- โอสิญฺจิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา ลหุกาย นาวาย ขิปฺปํ ลหุํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปิสทฺโท นตฺถิ ฯ ^๒ ม. ยุ. สิตฺวา ฯ อปฺปกสิเรเนว ปารํ คจฺเฉยฺย เอวเมว วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนทิตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวงฺคมิตฺวา กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถีนมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจ- กุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนทิตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวงฺคมิตฺวา ขิปฺปํ ลหุํ อปฺปกสิเรเนว ปารํ คจฺเฉยฺย ฯ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ ปารํ คจฺเฉยฺย ปารํ อธิคจฺเฉยฺย ปารํ ผุเสยฺย ปารํ สจฺฉิกเรยฺย ฯ ปารคูติ โยปิ ปารํ คนฺตุกาโม โสปิ ปารคู โยปิ ปารํ คจฺฉติ โสปิ ปารคู โยปิ ปารํ คโต โสปิ ปารคู ฯ {๒๙.๑} วุตฺตํ เหตํ ภควตา ติณฺโณ ปารคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณติ ฯ พฺราหฺมโณติ โข ภิกฺขเว อรหโต เอตํ อธิวจนํ โส อภิญฺาปารคู ปริญฺาปารคู ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคู อภิญฺาปารคู สพฺพธมฺมานํ ปริญฺาปารคู สพฺพทุกฺขานํ ปหานปารคู สพฺพกิเลสานํ ภาวนาปารคู จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ สจฺฉิกิริยาปารคู นิโรธสฺส สมาปตฺติปารคู สพฺพสมาปตฺตีนํ โส วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สีลสฺมึ วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สมาธิสฺมึ วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปญฺาย วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา โส ปารคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส คตโกฏิโก ปาลิตพฺรหฺมจริโย อุตฺตมทิฏฺิปฺปตฺโต ภาวิตมคฺโค ปหีนกิเลโส ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธ ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺาตํ สมุทโย ปหีโน มคฺโค ภาวิโต นิโรโธ สจฺฉิกโต อภิญฺเยฺยํ อภิญฺาตํ ปริญฺเยฺยํ ปริญฺาตํ ปหาตพฺพํ ปหีนํ ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ {๒๙.๒} โส อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริกฺโข อพฺพูเฬฺหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสญฺุตฺโต ปญฺจงฺควิปฺปหีโน ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปสฺเสโน ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ สมวยสฏฺเสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปญฺโ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปฺปตฺติปฺปตฺโต {๒๙.๓} โส เนว อาจินาติ ^๑- น อปจินาติ อปจินิตฺวา ิโต เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโต เนว วิสิเนติ ^๒- น อุสฺสิเนติ วิสิเนตฺวา ิโต เนว วิธุเปติ น สนฺธุเปติ วิธุเปตฺวา ิโต อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ิโต อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน อเสกฺเขน ปญฺากฺขนฺเธน อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน อเสกฺเขน วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธน @เชิงอรรถ: ^๑ โป. เนว อาจิณฺณาติ น อปจินติ อปวีทิตฺวา ฯ ม. เนวาจินติ ฯ ^๒ ม. เนว @สํสิพฺพติ ฯ สมนฺนาคตตฺตา ิโต สจฺจํ ปฏิปาทยิตฺวา ิโต เอวํ ^๑- สมติกฺกมิตฺวา ิโต กิเลสคฺคึ ปริยาทยิตฺวา ิโต อปริคมนตาย ิโต กุฏํ ^๒- สมาทาย ิโต มุตฺติปฏิเสวนตาย ิโต เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ิโต กรุณาย มุทิตาย อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ิโต อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ิโต อกมฺมญฺตาย ^๓- ปาริสุทฺธิยา ิโต วิมุตฺตตฺตา ิโต สนฺตุสิตตฺตา ิโต ขนฺธปริยนฺเต ิโต ธาตุปริยนฺเต ิโต อายตนปริยนฺเต ิโต คติปริยนฺเต ิโต อุปปตฺติปริยนฺเต ิโต ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ิโต ภวปริยนฺเต ิโต สํสารปริยนฺเต ิโต วฏฺฏปริยนฺเต ิโต อนฺติมภเว ิโต อนฺติมสมุสฺสเย ิโต อนฺติมเทหธโร อรหา ฯ ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว จริโมยํ สมุสฺสโย ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ ฯ นาวํ สิตฺวาว ปารคู ฯ เตนาห ภควา ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต กามานิ ปริวชฺชเย เต ปหาย ตเร โอฆํ นาวํ สิตฺวาว ปารคูติ ฯ ปโม กามสุตฺตนิทฺเทโส นิฏฺิโต ฯ -------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. เอชํ ฯ ^๒ ม. ยุ. กฏํ ฯ ^๓ ม. อกมฺยตาย ฯ ทุติโย คุหฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส [๓๐] สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน ติฏฺ นโร โมหนสฺมึ ปคาโฬฺห ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา ฯ [๓๑] สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโนติ สตฺโตติ หิ โข วุตฺตํ ฯ อปิจ คุหา ตาว วตฺตพฺพา ฯ คุหา วุจฺจติ กาโย ฯ กาโยติ วา คุหาติ วา เทโหติ วา สนฺเทโหติ วา นาวาติ วา รโถติ วา ธโชติ วา วมฺมิโกติ วา นิทฺธนฺติ วา นครนฺติ วา กุฏีติ วา คณฺโฑติ วา กุมฺโภติ ^๑- วา ^[๒]- กายสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ สตฺโต คุหายนฺติ คุหายํ สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ ฯ ยถา ภิตฺติขีเล วา นาคทนฺเต วา ภณฺฑํ สตฺตํ วิสตฺตํ อาสตฺตํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ เอวเมว คุหายํ สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ ฯ {๓๑.๑} วุตฺตํ เหตํ ภควตา รูเป โข ^[๓]- โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺทิ ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา ตตฺราสตฺโต ^๔- ตสฺมา สตฺโตติ วุจฺจตีติ ฯ สตฺโตติ ลคฺคนาธิวจนนฺติ สตฺโต คุหายํ ฯ พหุนาภิฉนฺโนติ พหุเกหิ กิเลเสหิ ฉนฺโน ราเคน ฉนฺโน โทเสน ฉนฺโน โมเหน @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. กุมฺโม ฯ ^๒ โป. ม. ยุ. นาโคติ วา ฯ ^๓ ม. ยุ. ราธ-อิติ อตฺถิ ฯ @^๔ ม. ยุ. ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต ฯ ฉนฺโน โกเธน ฉนฺโน อุปนาเหน ฉนฺโน มกฺเขน ฉนฺโน ปฬาเสน ฉนฺโน อิสฺสาย ฉนฺโน มจฺฉริเยน ฉนฺโน มายาย ฉนฺโน สาเยฺเยน ฉนฺโน ถมฺเภน ฉนฺโน สารมฺเภน ฉนฺโน มาเนน ฉนฺโน อติมาเนน ฉนฺโน มเทน ฉนฺโน ปมาเทน ฉนฺโน สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพทรเถหิ สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ ฉนฺโน อุจฺฉนฺโน อาวุโฏ นิวุโฏ โอผุโฏ ^๑- ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโน ปฏิกุชฺชิโตติ สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน ฯ [๓๒] ติฏฺ นโร โมหนสฺมึ ปคาโฬฺหติ ติฏฺ นโรติ ติฏฺนฺโต นโร รตฺโต ราควเสน ติฏฺติ ทุฏฺโ โทสวเสน ติฏฺติ มูโฬฺห โมหวเสน ติฏฺติ วินิพนฺโธ มานวเสน ติฏฺติ ปรามฏฺโ ทิฏฺิวเสน ติฏฺติ วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจวเสน ติฏฺติ อนิฏฺงฺคโต วิจิกิจฺฉาวเสน ติฏฺติ ถามคโต อนุสยวเสน ติฏฺตีติ ^๒- เอวมฺปิ ติฏฺ นโร ฯ {๓๒.๑} วุตฺตํ เหตํ ภควตา สนฺติ ภิกฺขเว จกฺขุวิญฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนียา ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ สนฺติ ภิกฺขเว โสตวิญฺเยฺยา สทฺทา ฆานวิญฺเยฺยา คนฺธา ชิวฺหาวิญฺเยฺยา รสา กายวิญฺเยฺยา โผฏฺพฺพา มโนวิญฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนียา ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺตีติ ฯ เอวมฺปิ ติฏฺ นโร ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. โอวุโฏ ฯ ^๒ ม. อิติสทฺโท นตฺถิ ฯ {๓๒.๒} วุตฺตํ เหตํ ภควตา รูปูปายํ ^๑- วา ภิกฺขเว วิญฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺติ รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺ นนฺทูปเสวนํ ^๒- วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชติ เวทนูปายํ วา ภิกฺขเว สญฺูปายํ วา ภิกฺขเว สงฺขารูปายํ วา ภิกฺขเว วิญฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺติ สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺ นนฺทูปเสวนํ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชตีติ ฯ เอวมฺปิ ติฏฺ นโร ฯ {๓๒.๓} วุตฺตํ ^๓- เหตํ ภควตา กวฬิงฺกาเร เจ ภิกฺขเว อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺทิ อตฺถิ ตณฺหา ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิญฺาณํ วิรูฬฺหํ ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิญฺาณํ วิรูฬฺหํ อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุฑฺฒิ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุฑฺฒิ อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ สโสกนฺตํ ภิกฺขเว สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามิ ^๔- ฯ {๓๒.๔} ผสฺเส เจ ภิกฺขเว อาหาเร มโนสญฺเจตนาย เจ ภิกฺขเว อาหาเร วิญฺาเณ เจ ภิกฺขเว อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺทิ อตฺถิ ตณฺหา ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิญฺาณํ วิรูฬฺหํ ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิญฺาณํ วิรูฬฺหํ อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุฑฺฒิ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุฑฺฒิ อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. รูปูปยํ .. สงฺขารูปยํ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ ^๒ ม. นนฺทูปเสจนํ ฯ @^๓ ม. ยุ. วุตฺตมฺปิ เหตํ ฯ ^๔ โป. ม. วทามีติ เอวมฺปิ ติฏฺ นโร ฯ สพฺพตฺถ @อีทิสเมว ฯ ภินิพฺพตฺติ อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ สโสกนฺตํ ภิกฺขเว สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามีติ ฯ เอวมฺปิ ติฏฺ นโร ฯ {๓๒.๕} โมหนสฺมึ ปคาโฬฺหติ โมหนา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา จกฺขุวิญฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนียา โสตวิญฺเยฺยา สทฺทา ฆานวิญฺเยฺยา คนฺธา ชิวฺหาวิญฺเยฺยา รสา กายวิญฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนียา ฯ กึการณา โมหนา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา ฯ เยภุยฺเยน เทวมนุสฺสา ปญฺจสุ กามคุเณสุ มุยฺหนฺติ สมฺมุยฺหนฺติ สมฺปมุยฺหนฺติ มูฬฺหา สมฺมูฬฺหา สมฺปมูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธิกตา อาวุฏา นิวุฏา โอผุฏา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตา ตํการณา โมหนา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา ฯ โมหนสฺมึ ปคาโฬฺหติ โมหนสฺมึ ปคาโฬฺห โอคาโฬฺห อชฺโฌคาโฬฺห นิมุคฺโคติ ติฏฺ นโร โมหนสฺมึ ปคาโฬฺห ฯ [๓๓] ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสติ วิเวกาติ ตโย วิเวกา กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโก ฯ {๓๓.๑} กตโม กายวิเวโก ฯ อิธ ภิกฺขุ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรญฺ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺชํ กาเยน จ วิวิตฺโต วิหรติ โส เอโก คจฺฉติ เอโก ติฏฺติ เอโก นิสีทติ เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ เอโก ปฏิกฺกมติ เอโก รโห นิสีทติ เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ อยํ กายวิเวโก ฯ {๓๓.๒} กตโม จิตฺตวิเวโก ฯ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺาย ปฏิฆสญฺาย นานตฺตสญฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ วิญฺาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตน- สญฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ อากิญฺจญฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺาณญฺจายตนสญฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ เนวสญฺานาสญฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺายตนสญฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตฺตปรามาสา ทิฏฺานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสญฺโชนา ปฏิฆสญฺโชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ อนาคามิสฺส อณุสหคตา กามราคสญฺโชนา ปฏิฆสญฺโชนา อณุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ อรหโต รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ อยํ จิตฺตวิเวโก ฯ {๓๓.๓} กตโม อุปธิวิเวโก ฯ อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ ฯ อุปธิวิเวโก วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ โย โส ^๑- สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ อยํ อุปธิวิเวโก ฯ {๓๓.๔} กายวิเวโก จ วูปกฏฺกายานํ ^๒- เนกฺขมฺมาภิรตานํ จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ อุปธิวิเวโก จ นิรูปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํ ฯ {๓๓.๕} ทูเร วิเวกา หีติ โย โส เอวํ คุหายํ สตฺโต เอวํ พหุเกหิ กิเลเสหิ ฉนฺโน เอวํ โมหนสฺมึ ปคาโฬฺห โส กายวิเวกาปิ ทูเร จิตฺตวิเวกาปิ ทูเร อุปธิวิเวกาปิ ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา อนาสนฺเน อนุปกฏฺเ ^๓- ฯ ตถาวิโธติ ตถาวิโธ ^๔- ตาทิโส ตสฺสณฺิโต ตปฺปกาโร ตปฺปฏิภาโค โย โส โมหนสฺมึ ปคาโฬฺหติ ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส ฯ [๓๔] กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ ฯ {๓๔.๑} กตเม วตฺถุกามา ฯ มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา อตฺถรณา ปาปุรณา ทาสีทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๒ ม. วิเวกฏฺกายานํ ฯ ^๓ โป. นวกฏฺเ ฯ @ม. วิเวกฏฺเ ฯ ^๔ โป. ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ หิรญฺ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารญฺจ ยงฺกิญฺจิ รชนียวตฺถุ วตฺถุกามา ฯ อปิจ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา ปจฺจุปฏฺิตา กามา นิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา ปริคฺคหิตา กามา อปริคฺคหิตา กามา มมายิตา กามา อมมายิตา กามา สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา กามนียฏฺเน รชนียฏฺเน มทนียฏฺเน กามา อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา ฯ {๓๔.๒} กตเม กิเลสกามา ฯ ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺทิ กามตณฺหา กามเสฺนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ อทฺทสํ กาม เต มูลํ สงฺกปฺปา กาม ชายสิ น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ เอวํ กาม น เหหิสิ ฯ อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา ฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก ฯ กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติ กามา หิ โลเก ทุปฺปหายา ทุจฺจชา ทุปฺปริจฺจชา ทุนฺนิมฺมทยา ^[๑]- ทุพฺพินิเวธยา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพีติวตฺตาติ ^๒- กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา ฯ เตนาห ภควา สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน ติฏฺ นโร โมหนสฺมึ ปคาโฬฺห ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติ ฯ [๓๕] อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา ^๓- เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺโมกฺขา ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา อิเมว กาเม ปุริเมว ชปฺปํ ฯ [๓๖] อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธาติ อิจฺฉาติ วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺทิ นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สงฺโค ปงฺโก เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา สุตฺตํ วิสฏา อายูหนี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ วนํ วนโถ สนฺถโว เสฺนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธา ^๔- อาสา อาสึสนา อาสึสิตตฺตํ รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺพฺพาสา ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ชปฺปา ปชปฺปา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ทุนฺนิเวยา ฯ ยุ. ทุนฺนิเวธยา ฯ ^๒ ม. ทุพฺพินิวตฺตาติ ฯ ^๓ กตฺถจิ @โปตฺถเก ภวสาตพนฺธาติ ปาโ ทิสฺสติ ฯ ^๔ โป. ม. ปฏิพนฺธุ ฯ ยุ. ปฏิพนฺโธ ฯ อภิชปฺปา ชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปา โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉญฺจิกตา ^๑- สาธุกมฺยตา อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺานํ ลตา เววิจฺฉํ ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ อิจฺฉานิทานาติ อิจฺฉานิทานา ^๒- อิจฺฉาเหตุกา อิจฺฉาปจฺจยา อิจฺฉาการณา อิจฺฉาปภวาติ อิจฺฉานิทานา ฯ {๓๖.๑} ภวสาตพทฺธาติ เอกํ ภวสาตํ สุขา เวทนา ฯ เทฺว ภวสาตานิ สุขา จ เวทนา อิฏฺญฺจ วตฺถุ ฯ ตีณิ ภวสาตานิ โยพฺพญฺ อาโรคฺยํ ชีวิตํ ฯ จตฺตาริ ภวสาตานิ ลาโภ ยโส ปสํสา สุขํ ฯ ปญฺจ ภวสาตานิ มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา ฯ ฉ ภวสาตานิ จกฺขุสมฺปทา โสตสมฺปทา ฆานสมฺปทา ชิวฺหาสมฺปทา กายสมฺปทา มโนสมฺปทา ฯ ภวสาตพทฺธาติ สุขาย เวทนาย พทฺธา อิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ พทฺธา โยพฺพญฺเ พทฺธา อาโรเคฺย พทฺธา ชีวิเต พทฺธา ลาเภ พทฺธา ยเส พทฺธา ปสํสาย พทฺธา สุเข @เชิงอรรถ: ^๑ โป. มุญฺจิกตา ฯ ม. ปุจฺฉญฺฉิกตา ฯ ยุ. มุจฺฉญฺฉิกตา ฯ ^๒ ม. อิจฺฉานิทานกา ฯ พทฺธา มนาปิเกสุ รูเปสุ พทฺธา สทฺเทสุ คนฺเธสุ รเสสุ มนาปิเกสุ โผฏฺพฺเพสุ พทฺธา จกฺขุสมฺปทาย พทฺธา โสตสมฺปทาย ฆานสมฺปทาย ชิวฺหาสมฺปทาย กายสมฺปทาย มโนสมฺปทาย พทฺธา วินิพทฺธา อาพทฺธา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา ฯ [๓๗] เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺโมกฺขาติ เต วา ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจา สตฺตา วา เอตฺโต ทุมฺโมจยา ฯ {๓๗.๑} กถํ เต ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจา ฯ สุขา เวทนา ทุมฺมุญฺจา อิฏฺ วตฺถุ ทุมฺมุญฺจํ โยพฺพญฺ ทุมฺมุญฺจํ อาโรคฺยํ ทุมฺมุญฺจํ ชีวิตํ ทุมฺมุญฺจํ ลาโภ ทุมฺมุญฺโจ ยโส ทุมฺมุญฺโจ ปสํสา ทุมฺมุญฺจา สุขํ ทุมฺมุญฺจํ มนาปิกา รูปา ทุมฺมุญฺจา มนาปิกา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา ทุมฺมุญฺจา จกฺขุสมฺปทา ทุมฺมุญฺจา โสตสมฺปทา ฆานสมฺปทา ชิวฺหาสมฺปทา กายสมฺปทา มโนสมฺปทา ทุมฺมุญฺจา ทุปฺปมุญฺจา ทุมฺโมจยา ทุปฺปโมจยา ทุนฺนิมฺมทยา ทุพฺพินิเวธยา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพีติวตฺตา ฯ เอวนฺเต ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจา ฯ {๓๗.๒} กถํ สตฺตา เอตฺโต ทุมฺโมจยา ฯ สุขาย เวทนาย สตฺตา ทุมฺโมจยา อิฏฺสฺมา วตฺถุสฺมา ทุมฺโมจยา โยพฺพญฺา ทุมฺโมจยา อาโรคฺยา ทุมฺโมจยา ชีวิตา ทุมฺโมจยา ลาภา ทุมฺโมจยา ยสา ทุมฺโมจยา ปสํสาย ทุมฺโมจยา สุขา ทุมฺโมจยา มนาปิเกหิ รูเปหิ ทุมฺโมจยา มนาปิเกหิ สทฺเทหิ คนฺเธหิ รเสหิ โผฏฺพฺเพหิ ทุมฺโมจยา จกฺขุสมฺปทาย ทุมฺโมจยา โสตสมฺปทาย ฆานสมฺปทาย ชิวฺหาสมฺปทาย กายสมฺปทาย มโนสมฺปทาย ทุมฺโมจยา ทุปฺปโมจยา ทุรุทฺธรา ทุสฺสมุทฺธรา ทุพฺพุฏฺาปนา ^๑- ทุสฺสมุฏฺาปนา ฯ เอวํ สตฺตา เอตฺโต ทุมฺโมจยาติ เต ทุปฺปมุญฺจา ฯ {๓๗.๓} น หิ อญฺโมกฺขาติ เต อตฺตนา ปลิปปลิปนฺนา น สกฺโกนฺติ ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริตุํ ฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา โส วต จุนฺท อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ โส วต จุนฺท อตฺตนา อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโต ปรํ ทเมสฺสติ วิเนสฺสติ ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ ฯ เอวํ น หิ อญฺโมกฺขา ฯ อถวา นตฺถญฺโ โกจิ โมเจตุํ ^๒- เต ยทิ มุจฺเจยฺยุํ สเกน ถาเมน สเกน พเลน สเกน วิริเยน สเกน ปรกฺกเมน สเกน ปุริสถาเมน สเกน ปุริสพเลน สเกน ปุริสวิริเยน สเกน ปุริสปรกฺกเมน อตฺตนา สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺชมานา มุจฺเจยฺยุนฺติ ฯ เอวมฺปิ น หิ อญฺโมกฺขา ฯ {๓๗.๔} วุตฺตํ เหตํ ภควตา นาหํ สมิสฺสามิ ปโมจนาย กถํกถึ โธตก กญฺจิ โลเก @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ทุพฺพุฏฺาปยา ทุสฺสมุฏฺาปยา ทุนฺนิเวยา ทุพฺพินิเวยา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา @ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตา ฯ ^๒ ม. ยุ. โมเจตา ฯ ธมฺมญฺจ เสฏฺ อภิชานมาโน เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสีติ ฯ เอวมฺปิ น หิ อญฺโมกฺขา ฯ {๓๗.๕} วุตฺตํ เหตํ ภควตา อตฺตนา ปกตํ ปาปํ อตฺตนา สงฺกิลิสฺสติ อตฺตนา อกตํ ปาปํ อตฺตนาว วิสุชฺฌติ สุทฺธิ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ นาญฺโ อญฺ วิโสธเยติ ฯ เอวมฺปิ น หิ อญฺโมกฺขา ฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา เอวเมว โข พฺราหฺมณ ติฏฺเตว นิพฺพานํ ติฏฺติ นิพฺพานคามิมคฺโค ติฏฺามหํ สมาทเปตา อถ จ ปน มม สาวกา มยา เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานา อปฺเปกจฺเจ อจฺจนฺตนิฏฺ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ เอกจฺเจ นาราเธนฺติ เอตฺถ กฺยาหํ พฺราหฺมณ กโรมิ มคฺคกฺขายี พฺราหฺมณ ตถาคโต มคฺคํ พุทฺโธ อาจิกฺขติ อตฺตนา ปฏิปชฺชมานา มุจฺเจยฺยุนฺติ ฯ เอวมฺปิ น หิ อญฺโมกฺขาติ เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺโมกฺขา ฯ [๓๘] ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานาติ ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคตํ ปุเร วุจฺจติ อตีตํ ฯ อปิจ อตีตํ อุปาทาย อนาคตญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ ปจฺฉา อนาคตํ อุปาทาย อตีตญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ ปุเร ฯ {๓๘.๑} กถํ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ ฯ เอวํรูโป อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาคเมติ ^๑- เอวํเวทโน อโหสึ เอวํสญฺโ อโหสึ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. สมนฺนาเนติ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ เอวํสงฺขาโร อโหสึ เอวํวิญฺาโณ อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาคเมติ ฯ เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ ฯ อถวา อิติ เม จกฺขุ อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ รูปาติ ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺาณํ ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺาณสฺส ตทภินนฺทติ ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ ฯ อิติ เม โสตํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ สทฺทาติ ฯ อิติ เม ฆานํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ คนฺธาติ ฯ อิติ เม ชิวฺหา อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ รสาติ ฯ อิติ เม กาโย อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ โผฏฺพฺพาติ ฯ อิติ เม มโน อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ ธมฺมาติ ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺาณํ ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺาณสฺส ตทภินนฺทติ ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ ฯ อถวา ยานิสฺส ^๑- ตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธึ หสิตลปิตกีฬิตานิ ตทสฺสาเทติ ตํ นิกาเมติ เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ ฯ เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ ฯ {๓๘.๒} กถํ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ ฯ เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาคเมติ เอวํเวทโน สิยํ เอวํสญฺโ สิยํ เอวํสงฺขาโร สิยํ เอวํวิญฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาคเมติ ฯ เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ ฯ อถวา อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ รูปาติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ เจตโส ปณิธาน- ปจฺจยา ตทภินนฺทติ ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. ยานสฺสุ ฯ อิติ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ สทฺทาติ ฯ อิติ เม ฆานํ สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ คนฺธาติ ฯ อิติ เม ชิวฺหา สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ รสาติ ฯ อิติ เม กาโย สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ โผฏฺพฺพาติ ฯ อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ อิติ ธมฺมาติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติ ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ ฯ อถวา อิมินาหํ สีเลน วา วตฺเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺตโร วาติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติ ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรตีติ ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา ฯ [๓๙] อิเมว กาเม ปุริเมว ชปฺปนฺติ อิเมว กาเมติ ปจฺจุปฺปนฺเน ปญฺจ กามคุเณ อิจฺฉนฺตา สาทิยนฺตา ปตฺถยนฺตา ปิหยนฺตา อภิชปฺปนฺตา ฯ ปุริเมว ชปฺปนฺติ อตีเต ปญฺจ กามคุเณ ชปฺปนฺตา ปชปฺปนฺตา อภิชปฺปนฺตาติ อิเมว กาเม ปุริเมว ชปฺปํ ฯ เตนาห ภควา อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺโมกฺขา ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา อิเมว กาเม ปุริเมว ชปฺปนฺติ ฯ [๔๐] กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺา ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส ฯ [๔๑] กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหาติ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา ฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา ^๑- ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ กาเมสุ คิทฺธา ฯ ปสุตาติ เยปิ กาเม เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทาธิปเตยฺยา เตปิ กามปฺปสุตา ฯ {๔๑.๑} เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทาธิปเตยฺยา เตปิ กามปฺปสุตา ฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภนฺติ สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ ปฏิลภนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทาธิปเตยฺยา เตปิ กามปฺปสุตา ฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป @เชิงอรรถ: ^๑ อชฺโฌสนฺนาติปิ ปาโ ฯ ปริภุญฺชนฺติ สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ ปริภุญฺชนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทาธิปเตยฺยา เตปิ กามปฺปสุตา ฯ ยถา กลหการโก กลหปฺปสุโต กมฺมการโก กมฺมปฺปสุโต โคจเร จรนฺโต โคจรปฺปสุโต ฌายี ฌานปฺปสุโต เอวเมว เยปิ กาเม เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทาธิปเตยฺยา เตปิ กามปฺปสุตา ฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทาธิปเตยฺยา เตปิ กามปฺปสุตา ฯ {๔๑.๒} เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภนฺติ สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ ปฏิลภนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทาธิปเตยฺยา เตปิ กามปฺปสุตา ฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภุญฺชนฺติ สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ ปริภุญฺชนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทาธิปเตยฺยา เตปิ กามปฺปสุตา ฯ {๔๑.๓} ปมูฬฺหาติ เยภุยฺเยน เทวมนุสฺสา ปญฺจสุ กามคุเณสุ มุยฺหนฺติ สมฺมุยฺหนฺติ ^๑- สมฺปมุยฺหนฺติ มูฬฺหา สมฺมูฬฺหา สมฺปมูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธิกตา ^๒- @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ปมุยฺหนฺติ ฯ ^๒ อนฺธิคตาติปิ ปาโ ฯ อาวุฏา นิวุฏา โอผุฏา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา ฯ [๔๒] อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺาติ อวทานิยาติ อวงฺคจฺฉนฺตีติปิ ^๑- อวทานิยา ฯ มจฺฉริโนปิ วุจฺจนฺติ อวทานิยา ฯ พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ ^๒- วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺึ นาทิยนฺตีติ อวทานิยา ฯ {๔๒.๑} กถํ อวงฺคจฺฉนฺตีติ อวทานิยา ฯ อวงฺคจฺฉนฺตีติ นิรยํ คจฺฉนฺติ ติรจฺฉานโยนึ คจฺฉนฺติ ปิตฺติวิสยํ คจฺฉนฺตีติ เอวํ อวงฺคจฺฉนฺตีติ อวทานิยา ฯ {๔๒.๒} กถํ มจฺฉริโน วุจฺจนฺติ อวทานิยา ฯ ปญฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยํ กุลมจฺฉริยํ ลาภมจฺฉริยํ วณฺณมจฺฉริยํ ธมฺมมจฺฉริยํ ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ ฯ อปิจ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ ฯ อิมินา มจฺฉริเยน อวทญฺุตาย สมนฺนาคตา ชนา ปมตฺตา เอวํ มจฺฉริโน วุจฺจนฺติ อวทานิยา ฯ {๔๒.๓} กถํ พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺึ นาทิยนฺตีติ อวทานิยา ฯ พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺึ นาทิยนฺติ น สุสฺสุสนฺติ น โสตํ โอทหนฺติ น @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อวคจฺฉนฺตีติปิ ฯ ^๒ โป. ม. สาวกานํ ฯ อญฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ อนสฺสวา อวจนกรา ปฏิโลมวุตฺติโน อญฺเเนว มุขํ กโรนฺติ เอวํ พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺึ นาทิยนฺตีติ อวทานิยา ฯ {๔๒.๔} เต วิสเม นิวิฏฺาติ วิสเม กายกมฺเม นิวิฏฺา วิสเม วจีกมฺเม นิวิฏฺา วิสเม มโนกมฺเม นิวิฏฺา วิสเม ปาณาติปาเต นิวิฏฺา วิสเม อทินฺนาทาเน นิวิฏฺา วิสเม กาเมสุ มิจฺฉาจาเร นิวิฏฺา วิสเม มุสาวาเท นิวิฏฺา วิสมาย ปิสุณาย วาจาย นิวิฏฺา วิสมาย ผรุสาย วาจาย นิวิฏฺา วิสเม สมฺผปฺปลาเป นิวิฏฺา วิสมาย อภิชฺฌาย นิวิฏฺา วิสเม พฺยาปาเท นิวิฏฺา วิสมาย มิจฺฉาทิฏฺิยา นิวิฏฺา วิสเมสุ สงฺขาเรสุ นิวิฏฺา วิสเมสุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ นิวิฏฺา วิสเมสุ ปญฺจสุ นีวรเณสุ นิวิฏฺา วิสมาย เจตนาย วิสมาย ปตฺถนาย วิสมาย ปณิธิยา นิวิฏฺา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺา ฯ [๔๓] ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺตีติ ทุกฺขูปนีตาติ ทุกฺขูปนีตา ทุกฺขปฺปตฺตา ทุกฺขสมฺปตฺตา ทุกฺขูปคตา มารปฺปตฺตา มารสมฺปตฺตา มารูปคตา มรณปฺปตฺตา มรณสมฺปตฺตา มรณูปคตาติ ทุกฺขูปนีตา ฯ ปริเทวยนฺตีติ ลปนฺติ ลาลปนฺติ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ ฯ [๔๔] กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสติ อิโต จุตา กึสุ ภวิสฺสาม เนรยิกา ภวิสฺสาม ติรจฺฉานโยนิกา ภวิสฺสาม ปิตฺติวิสยิกา ภวิสฺสาม มนุสฺสา ภวิสฺสาม เทวา ^๑- ภวิสฺสาม รูปี ภวิสฺสาม อรูปี ภวิสฺสาม สญฺี ภวิสฺสาม อสญฺี ภวิสฺสาม เนวสญฺีนาสญฺี ภวิสฺสาม ภวิสฺสาม นุ โข มยํ อนาคตมทฺธานํ น นุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ กึ นุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ กถํ นุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสาม นุ โข มยํ อนาคตมทฺธานนฺติ สํสยปกฺขนฺนา วิมติปกฺขนฺนา เทฺวฬฺหกชาตา ลปนฺติ ลาลปนฺติ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส ฯ เตนาห ภควา กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺา ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสติ ฯ [๔๕] ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ ยงฺกิญฺจิ ชญฺา วิสมนฺติ โลเก น ตสฺส เหตู ^๒- วิสมํ จเรยฺย อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา ฯ [๔๖] ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตูติ ตสฺมาติ ตสฺมา @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ยุ. เทวา กึ ... ฯ ^๒ ยุ. เหตุ ฯ ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน กาเมสูติ ตสฺมา ฯ สิกฺเขถาติ ติสฺโส สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปญฺาสิกฺขา ฯ {๔๖.๑} กตมา อธิสีลสิกฺขา ฯ อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ ปาฏิโมกฺข- สํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ สีลํ ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ^๑- ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา อยํ อธิสีลสิกฺขา ฯ {๔๖.๒} กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา ฯ อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ฯ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ ยนฺตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ฯ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา ฯ {๔๖.๓} กตมา อธิปญฺาสิกฺขา ฯ อิธ ภิกฺขุ ปญฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปญฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โมกฺขํ ปโมกฺขํ ฯ สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยา โส อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ อิเม อาสวาติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ อาสวสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ อาสวนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ อธิปญฺาสิกฺขา ฯ {๔๖.๔} อิมา ติสฺโส สิกฺขา อาวชฺเชนฺโต สิกฺเขยฺย ชานนฺโต สิกฺเขยฺย ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต สิกฺเขยฺย สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย วิริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย สตึ อุปฏฺหนฺโต สิกฺเขยฺย จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย ปญฺาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย อภิญฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย ปริญฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺย ฯ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม อิมสฺมึ วินเย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อิมสฺมึ ปาวจเน อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน อิมสฺมึ อตฺตภาเว อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก ^[๑]- ฯ ชนฺตูติ สตฺโต นโร ฯเปฯ มนุโชติ ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ ฯ [๔๗] ยงฺกิญฺจิ ชญฺา วิสมนฺติ โลเกติ ยงฺกิญฺจีติ สพฺเพน @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. เตน วุจฺจติ อิธาติ ฯ สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทายวจนเมตํ ^๑- ยงฺกิญฺจีติ ฯ ชญฺา วิสมนฺตีติ วิสมํ กายกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย วิสมํ วจีกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย วิสมํ มโนกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย วิสมํ ปาณาติปาตํ วิสโมติ ชาเนยฺย วิสมํ อทินฺนาทานํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย วิสมํ กาเมสุ มิจฺฉาจารํ วิสโมติ ชาเนยฺย วิสมํ มุสาวาทํ วิสโมติ ชาเนยฺย วิสมํ ปิสุณํ วาจํ วิสมาติ ชาเนยฺย วิสมํ ผรุสํ วาจํ วิสมาติ ชาเนยฺย วิสมํ สมฺผปฺปลาปํ วิสโมติ ชาเนยฺย วิสมํ อภิชฺฌํ วิสมาติ ชาเนยฺย วิสมํ พฺยาปาทํ วิสโมติ ชาเนยฺย วิสมํ มิจฺฉาทิฏฺึ วิสมาติ ชาเนยฺย วิสเม สงฺขาเร วิสมาติ ชาเนยฺย วิสเม ปญฺจ กามคุเณ วิสมาติ ชาเนยฺย วิสเม ปญฺจ นีวรเณ วิสมาติ ชาเนยฺย วิสมํ เจตนํ วิสมาติ ชาเนยฺย วิสมํ ปตฺถนํ วิสมาติ ชาเนยฺย วิสมํ ปณิธึ วิสมาติ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺย ฯ โลเกติ อปายโลเก ฯเปฯ อายตนโลเกติ ยงฺกิญฺจิ ชญฺา วิสมนฺติ โลเก ฯ [๔๘] น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺยาติ วิสมสฺส กายกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย วิสมสฺส วจีกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย วิสมสฺส มโนกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย วิสมสฺส ปาณาติปาตสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย วิสมสฺส อทินฺนาทานสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย วิสมสฺส กาเมสุ มิจฺฉาจารสฺส เหตุ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปริยาทิยนวจนเมตํ ฯ วิสมํ น จเรยฺย วิสมสฺส มุสาวาทสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย วิสมาย ปิสุณาย วาจาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย วิสมาย ผรุสาย วาจาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย วิสมสฺส สมฺผปฺปลาปสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย วิสมาย อภิชฺฌาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย วิสมสฺส พฺยาปาทสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย วิสมาย มิจฺฉาทิฏฺิยา เหตุ วิสมํ น จเรยฺย วิสมานํ สงฺขารานํ เหตุ วิสเม ^๑- น จเรยฺย วิสมานํ ปญฺจนฺนํ กามคุณานํ เหตุ วิสเม ^๑- น จเรยฺย วิสมานํ ปญฺจนฺนํ นีวรณานํ เหตุ วิสเม น จเรยฺย วิสมาย เจตนาย เหตุ วิสมาย ปตฺถนาย เหตุ วิสมาย ปณิธิยา เหตุ วิสมํ น จเรยฺย น อาจเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺยาติ น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย ฯ [๔๙] อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราติ ชีวิตนฺติ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ฯ อปิจ ทฺวีหิ การเณหิ อปฺปกํ ชีวิตํ ิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ สรสปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ ฯ {๔๙.๑} กถํ ิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ ฯ อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ น ชีวติ น ชีวิสฺสติ ฯ อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ น ชีวติ น ชีวิตฺถ ฯ ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติ ฯ ชีวิตํ อตฺตภาโว จ สุขทุกฺขา จ เกวลา เอกจิตฺตสมายุตฺตา ลหุโส วตฺตติกฺขโณ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วิสมํ ฯ จูฬาสีติสหสฺสานิ กปฺปา ติฏฺนฺติ เย มรู น เตฺวว เตปิ ชีวนฺติ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สมาหิตา ^๑- เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส ติฏฺมานสฺส วา อิธ สพฺเพว สทิสา ขนฺธา คตา อปฺปฏิสนฺธิกา อนนฺตรา จ เย ภงฺคา ^๒- เย จ ภงฺคา ^๓- อนาคตา ตทนฺตเร นิรุทฺธานํ เวสมฺมํ นตฺถิ ลกฺขเณ อนิพฺพตฺเตน น ชาโต ปจฺจุปฺปนฺเน น ชีวติ จิตฺตภงฺคมโต ^๔- โลโก ปญฺตฺติ ปรมตฺถิยา ยถา นินฺนา ปวตฺตนฺติ ฉนฺเทน ปริณามิตา อจฺฉินฺนวารา วตฺตนฺติ สฬายตนปจฺจยา อนิธานคตา ภงฺคา ^๕- ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเต นิพฺพตฺตาเยว ^๖- ติฏฺนฺติ อารคฺเค สาสปูปมา นิพฺพตฺตานญฺจ ธมฺมานํ ภงฺโค เนสํ ปุเรกฺขโต ^๗- ปโลกธมฺมา ติฏฺนฺติ ปุราเณหิ อมิสฺสิตา อทสฺสนโต อายนฺติ ภงฺคา คจฺฉนฺติ ทสฺสนํ วิชฺชุปฺปาโทว อากาเส อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จาติ ฯ เอวํ ิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ ฯ {๔๙.๒} กถํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ ฯ อสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ ปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ อสฺสาสปฺปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ มหาภูตูปนิพทฺธํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สํยุตฺตา ฯ ^๒-๓-๕ โป. ม. ภคฺคา ฯ ^๔ ม. จิตฺตภคฺคามโต ฯ ^๖ ม. จ ฯ @^๗ ปุรกฺขโตติปิ ปาโ ฯ ชีวิตํ อุสฺมูปนิพทฺธํ ชีวิตํ กวฬิงฺการาหารูปนิพทฺธํ ชีวิตํ วิญฺาณูปนิพทฺธํ ชีวิตํ ฯ มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพลํ ฯ ปุพฺพเหตูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา ฯ เยปิ ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลา ฯ เยปิ ปภวิกา ^๑- เตปิ ทุพฺพลา ฯ สหภูปิ ^๒- อิเมสํ ทุพฺพลา ฯ สมฺปโยคาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา ฯ สหชาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา ฯ ยาปิ ปโยชิกา สาปิ ทุพฺพลา ฯ อญฺมญฺ นิจฺจทุพฺพลา อิเม ฯ อญฺมญฺ อนวตฺถิตา อิเม ฯ อญฺมญฺ ปริปาตยนฺติ อิเม ฯ อญฺมญฺสฺส หิ นตฺถิ ตายิตา ฯ น จาปิ เปนฺติ อญฺมญฺิเม ฯ โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น วิชฺชติ ฯ น จ เกนจิ โกจิ หายติ ฯ ภงฺคพฺยา ^๓- จ อิเม หิ สพฺพโส ฯ ปุริเมหิ ปภาวิตา อิเม ฯ เยปิ ปภาวิตา เต ปุเร มตา ฯ ปุริมาปิจ ปจฺฉิมาปิจ อญฺมญฺ น กทาจิ อทฺทสํสูติ ฯ เอวํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ ฯ {๔๙.๓} อปิจ จาตุมฺมหาราชิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ น จิรฏฺิติกํ ชีวิตํ ฯ ตาวตึสานํ เทวานํ ฯ ยามานํ เทวานํ ฯ ตุสิตานํ เทวานํ ฯ นิมฺมานรตีนํ เทวานํ ฯ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ ฯ พฺรหฺมกายิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปภาวิกา ฯ ^๒ โป. ม. สหภูมิ ฯ ^๓ ม. คนฺธพฺพา ฯ น จิรฏฺิติกํ ชีวิตํ ฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา อปฺปมิทํ ภิกฺขเว มนุสฺสานํ อายุ คมนีโย สมฺปราโย มนฺตาย โผฏฺพฺพํ กตฺตพฺพํ กุสลํ จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ โย ^[๑]- ภิกฺขเว จิรํ ชีวติ โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิยฺโย ฯ อปฺปมายุ มนุสฺสานํ หิเฬยฺย นํ สุโปริโส จเรยฺยาทิตฺตสีโสว นตฺถิ มจฺจุสฺส นาคโม อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ อายุ ขียติ มจฺจานํ กุนฺนทีนํว อูทกนฺติ ฯ {๔๙.๔} อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราติ ธีราติ ธิติมาติ ธีรา ฯ ธิติสมฺปนฺนาติ ธีรา ฯ ธิกฺกตปาปาติ ธีรา ฯ ธี วุจฺจติ ปญฺา ยา ปญฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรี เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺ ปโตโท ปญฺา ปญฺินฺทฺริยํ ปญฺาพลํ ปญฺาสตฺถํ ปญฺาปาสาโท ปญฺาอาโลโก ปญฺาโอภาโส ปญฺาปชฺโชโต ปญฺารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ตาย ปญฺาย สมนฺนาคตตฺตา ธีรา ฯ อปิจ ขนฺธธีรา ธาตุธีรา อายตนธีรา ปฏิจฺจสมุปฺปาทธีรา สติปฏฺานธีรา สมฺมปฺปธานธีรา อิทฺธิปฺปาทธีรา อินฺทฺริยธีรา พลธีรา โพชฺฌงฺคธีรา มคฺคธีรา ผลธีรา นิพฺพานธีรา ฯ เต ธีรา เอวมาหํสุ มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. หิ. ฯ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺิติกํ ชีวิตนฺติ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา ฯ {๔๙.๕} เตนาห ภควา ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ ยงฺกิญฺจิ ชญฺา วิสมนฺติ โลเก น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราติ ฯ [๕๐] ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ ฯ [๕๑] ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานนฺติ ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ ทิพฺพจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ ปญฺาจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ พุทฺธจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ สมนฺตจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามิ ฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก ฯ {๕๑.๑} ปริผนฺทมานนฺติ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานํ ทิฏฺิผนฺทนาย ผนฺทมานํ กิเลสผนฺทนาย ผนฺทนาย ผนฺทมานํ ปโยคผนฺทนาย ผนฺทมานํ วิปากผนฺทนาย ผนฺทมานํ ทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมานํ รตฺตราเคน ^๑- ผนฺทมานํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. รตฺตํ .. ทุฏฺ .. มุฬฺหํโมเหน ฯ ทุฏฺโทเสน ผนฺทมานํ มูฬฺหโมเหน ผนฺทมานํ วินิพนฺธมาเนน ^๑- ผนฺทมานํ ปรามฏฺทิฏฺิยา ผนฺทมานํ วิกฺเขปคตอุทฺธจฺเจน ผนฺทมานํ อนิฏฺงฺคตวิจิกิจฺฉาย ผนฺทมานํ ถามคตอนุสเยหิ ผนฺทมานํ ลาเภน ผนฺทมานํ อลาเภน ผนฺทมานํ ยเสน ผนฺทมานํ อยเสน ผนฺทมานํ ปสํสาย ผนฺทมานํ นินฺทาย ผนฺทมานํ สุเขน ผนฺทมานํ ทุกฺเขน ผนฺทมานํ ชาติยา ผนฺทมานํ ชราย ผนฺทมานํ พฺยาธินา ผนฺทมานํ มรเณน ผนฺทมานํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ผนฺทมานํ เนรยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ ติรจฺฉานโยนิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ ปิตฺติวิสยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ มานุสิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ คพฺโภกฺกนฺติมูลเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ คพฺเภ ิติมูลเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ คพฺภวุฏฺานมูลเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ ชาตสฺสูปนิพทฺธิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ ชาตสฺสปราเธยฺยเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ อตฺตูปกฺกเมน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ ปรูปกฺกเมน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ ทุกฺขทุกฺเขน ผนฺทมานํ สงฺขารทุกฺเขน ผนฺทมานํ วิปริณามทุกฺเขน ผนฺทมานํ จกฺขุโรเคน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ โสตโรเคน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ ฆานโรเคน ทุกฺเขน ชิวฺหาโรเคน ทุกฺเขน กายโรเคน ทุกฺเขน สีสโรเคน ทุกฺเขน กณฺณโรเคน มุขโรเคน ทนฺตโรเคน กาเสน สาเสน ปินาเสน ฑเหน ชเรน กุจฺฉิโรเคน มุจฺฉาย ปกฺขนฺทิกาย @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. วินิพนฺธํ .. ปรามฏฺ .. วิเขปคตํ อนิฏฺงฺคตํ .. ถามคตํ .. ฯ สุลาย ^๑- วิสูจิกาย กุฏฺเน คณฺเฑน กิลาเสน โสเสน อปมาเรน ททฺทุยา กณฺฑุยา กจฺฉุยา รขสาย วิตจฺฉิกาย โลหิเตน ปิตฺเตน มธุเมเหน อํสาย ปิฬกาย ภคนฺทลาย ^๒- ปิตฺตสมุฏฺาเนน อาพาเธน เสมฺหสมุฏฺาเนน อาพาเธน วาตสมุฏฺาเนน อาพาเธน สนฺนิปาติเกน อาพาเธน อุตุปริณามเชน อาพาเธน วิสมปริหารเชน อาพาเธน โอปกฺกมิเกน อาพาเธน กมฺมวิปากเชน อาพาเธน สีเตน อุเณฺหน ชิฆจฺฉาย ปิปาสาย อุจฺจาเรน ปสฺสาเวน ฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺเสน ทุกฺเขน มาตุมรเณน ทุกฺเขน ปิตุมรเณน ทุกฺเขน ภาตุมรเณน ทุกฺเขน ภคินีมรเณน ทุกฺเขน ปุตฺตมรเณน ทุกฺเขน ธีตุมรเณน ทุกฺเขน าติพฺยสเนน โภคพฺยสเนน โรคพฺยสเนน สีลพฺยสเนน ทิฏฺิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ สมฺผนฺทมานํ วิปฺผนฺทมานํ เวธมานํ ปเวธมานํ สมฺปเวธมานํ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ ฯ [๕๒] ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสูติ ปชาติ สตฺตาธิวจนํ ฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา ฯ ตณฺหคตนฺติ ตณฺหาคตํ ตณฺหานุคตํ ตณฺหานุสฏํ ตณฺหายาปนฺนํ ตณฺหาย ปาติตํ ^๓- อภิภูตํ ปริยาทินฺนจิตฺตํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สูลาย ฯ ^๒ โป. ม. ยุ. ภคนฺทเลน ฯ อีทิสฏฺาเน สพฺพตฺถ เอวํ @าตพฺพํ ฯ ^๓ ปริปาติตนฺติปิ ปาโ ฯ ภเวสูติ กามภเว รูปภเว อรูปภเวติ ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ ฯ [๕๓] หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺตีติ หีนา นราติ ^[๑]- หีเนน กายกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา ^[๒]- ฯ หีเนน วจีกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา ^[๒]- ฯ หีเนน มโนกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา ^[๒]- ฯ หีเนน ปาณาติปาเตน สมนฺนาคตาติ หีนา ฯ ^[๓]- หีเนน อทินฺนาทาเนน ฯ หีเนน กาเมสุมิจฺฉาจาเรน ฯ หีเนน มุสาวาเทน ฯ หีนาย ปิสุณาย วาจาย ฯ หีนาย ผรุสาย วาจาย ฯ หีเนน สมฺผปฺปลาเปน ฯ หีนาย อภิชฺฌาย ฯ หีเนน พฺยาปาเทน ฯ หีนาย มิจฺฉาทิฏฺิยา ฯ หีเนหิ สงฺขาเรหิ ฯ หีเนหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ ฯ หีเนหิ ปญฺจหิ นีวรเณหิ ฯ หีนาย เจตนาย ฯ หีนาย ปตฺถนาย ฯ หีนาย ปณิธิยา สมนฺนาคตาติ หีนา ^[๔]- นิหีนา โอมกา ลามกา ชตุกฺกา ปริตฺตาติ หีนา นรา ฯ มจฺจุมุเข ลปนฺตีติ มจฺจุมุเข มารมุเข มรณมุเข มจฺจุปฺปตฺตา มจฺจุสมฺปตฺตา มจฺจูปาคตา มารปฺปตฺตา มารสมฺปตฺตา มารูปาคตา มรณปฺปตฺตา มรณสมฺปตฺตา มรณูปาคตา ลปนฺติ ลาลปนฺติ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ ฯ [๕๔] อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสูติ ตณฺหาติ รูปตณฺหา ฯเปฯ ธมฺมตณฺหา ฯ ภวาภเวสูติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. หีนา นรา ฯ ^๒-๓ โป. ม. นรา ฯ ^๔ โป. ม. นรา หีนา นิหีนา ... @โอหีนา กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนํ ภเว ปุนปฺปุนํ คติยา ปุนปฺปุนํ อุปปตฺติยา ปุนปฺปุนํ ปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนํ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ฯ อวีตตณฺหาเสติ อวีตตณฺหา อวิคตตณฺหา อจฺจตฺตตณฺหา อวนฺตตณฺหา อมุตฺตตณฺหา อปฺปหีนตณฺหา อปฺปฏินิสฺสฏฺตณฺหาติ อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ ฯ เตนาห ภควา ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสูติ ฯ [๕๕] มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน มจฺเฉว อปฺโปทกขีณโสเต ^๑- เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน ฯ [๕๖] มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเนติ มมตฺตาติ เทฺว มมตฺตา ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺิมมตฺตญฺจ ฯ {๕๖.๑} กตมํ ตณฺหามมตฺตํ ฯ ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ มริยาทิกตํ โอธิกตํ ปริยนฺติกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ อิทํ มมํ เอตํ มมํ เอตฺตกํ มมํ เอตฺตาวตา มมํ มม รูปา สทฺทา @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. อปฺโปทเก ฯ คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา อตฺถรณา ปาปุรณา ทาสีทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารญฺจ เกวลมฺปิ มหาปวึ ตณฺหาวเสน มมายติ ยาวตา อฏฺสตตณฺหาวิปรีตํ อิทํ ตณฺหามมตฺตํ ฯ {๕๖.๒} กตมํ ทิฏฺิมมตฺตํ ฯ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสญฺโชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปริตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมึ ยาถาวกนฺติ คาโห ยาวตา ทฺวาสฏฺี ทิฏฺิคตานิ อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ ฯ {๕๖.๓} มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเนติ มมายิตวตฺถุอจฺเฉทสงฺกิโนปิ ผนฺทนฺติ อจฺฉิชฺชนฺเตปิ ผนฺทนฺติ อจฺฉินฺเนปิ ผนฺทนฺติ มมายิตวตฺถุ- วิปริณามสงฺกิโนปิ ผนฺทนฺติ วิปริณามนฺเตปิ ผนฺทนฺติ วิปริณเตปิ ผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวเธนฺติ ปเวเธนฺติ สมฺปเวเธนฺติ เอวํ ผนฺทมาเน ^๑- สมฺผนฺทมาเน วิปฺผนฺทมาเน เวธมาเน ปเวธมาเน สมฺปเวธมาเน ปสฺสถ ทกฺขถ โอโลเกถ นิชฺฌายถ อุปปริกฺขถาติ มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน ฯ [๕๗] มจฺเฉว อปฺโปทกขีณโสเตติ ยถา มจฺฉา อปฺโปทเก @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. ปผนฺทมาเน .. ปริตฺโตทเก อุทกปริยาทาเน กาเกหิ วา กุลเลหิ วา พลาเกหิ วา ปริปาติยมานา อุกฺขิปิยมานา ขชฺชมานา ผนฺทนฺติ ^[๑]- สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวเธนฺติ ปเวเธนฺติ สมฺปเวเธนฺติ เอวเมว ปชา มมายิตวตฺถุอจฺเฉทสงฺกิโนปิ ผนฺทนฺติ อจฺฉิชฺชนฺเตปิ ผนฺทนฺติ อจฺฉินฺเนปิ ผนฺทนฺติ มมายิตวตฺถุวิปริณามสงฺกิโนปิ ผนฺทนฺติ วิปริณามนฺเตปิ ผนฺทนฺติ วิปริณเตปิ ผนฺทนฺติ ^[๒]- สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวเธนฺติ ปเวเธนฺติ สมฺปเวเธนฺตีติ มจฺเฉว อปฺโปทก- ขีณโสเต ฯ [๕๘] เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺยาติ เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมตฺเตสูติ เอตมฺปิ ทิสฺวา ฯ อมโม จเรยฺยาติ มมตฺตาติ เทฺว มมตฺตา ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺิมมตฺตญฺจ ฯเปฯ อิทํ ตณฺหามมตฺตํ ฯเปฯ อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ ฯ ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อมมายนฺโต โสตํ อมมายนฺโต ฆานํ อมมายนฺโต ชิวฺหํ อมมายนฺโต กายํ อมมายนฺโต มนํ อมมายนฺโต รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ กุลํ คณํ อาวาสํ ลาภํ ยสํ ปสํสํ สุขํ จีวรํ ปิณฺฑปาตํ เสนาสนํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ กามธาตุํ รูปธาตุํ อรูปธาตุํ กามภวํ รูปภวํ อรูปภวํ สญฺาภวํ อสญฺาภวํ เนวสญฺานาสญฺาภวํ เอกโวการภวํ จตุโวการภวํ ปญฺจโวการภวํ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ทิฏฺสุตมุตวิญฺาตพฺเพ ธมฺเม อมมายนฺโต อคฺคณฺหนฺโต อปรามสนฺโต อนภินิวิสนฺโต @เชิงอรรถ: ^๑-๒ ม. ยุ. ปผนฺทนฺติ ฯ จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย ฯ [๕๙] ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนติ ภเวสูติ กามภเว รูปภเว อรูปภเว ฯ อาสตฺติ วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนติ ภเวสุ อาสตฺตึ อกุพฺพมาโน ฉนฺทํ เปมํ ราคํ ขนฺตึ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน ฯ เตนาห ภควา มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน มจฺเฉว อปฺโปทกขีณโสเต เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนติ ฯ [๖๐] อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ ผสฺสํ ปริญฺาย อนานุคิทฺโธ ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน น ลิมฺปตี ^๑- ทิฏฺสุเตสุ ธีโร ฯ [๖๑] อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ อนฺตาติ ผสฺโส เอโก อนฺโต ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต ฯ อตีโต เอโก อนฺโต อนาคโต ทุติโย อนฺโต ฯ สุขา เวทนา เอโก อนฺโต @เชิงอรรถ: ^๑ น ลิมฺปตีติปิ ปาโ ฯ ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อนฺโต ฯ นามํ เอโก อนฺโต รูปํ ทุติโย อนฺโต ฯ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต ฯ สกฺกาโย เอโก อนฺโต สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโตติ ฯ ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺทิ กามตณฺหา กามเสนฺโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ ฯ อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ อุโภสุ อนฺเตสุ ฉนฺทํ วิเนยฺย ปฏิวิเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย ^๑- อนภาวงฺคเมยฺยาติ อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ ฯ [๖๒] ผสฺสํ ปริญฺาย อนานุคิทฺโธติ ผสฺโสติ จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส ฆานสมฺผสฺโส ชิวฺหาสมฺผสฺโส กายสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส อธิวจนสมฺผสฺโส ปฏิฆสมฺผสฺโส สุขเวทนีโย สมฺผสฺโส ทุกฺขเวทนีโย สมฺผสฺโส อทุกฺขมสุขเวทนีโย สมฺผสฺโส กุสโล ผสฺโส อกุสโล ผสฺโส อพฺยากโต ผสฺโส กามาวจโร ผสฺโส รูปาวจโร ผสฺโส อรูปาวจโร ผสฺโส สุญฺโต ผสฺโส อนิมิตฺโต ผสฺโส อปฺปณิหิโต ผสฺโส โลกิโย ผสฺโส โลกุตฺตโร ผสฺโส อตีโต ผสฺโส อนาคโต ผสฺโส ปจฺจุปฺปนฺโน ผสฺโส โย เอวรูโป ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ อยํ วุจฺจติ ผสฺโส ฯ ผสฺสํ ปริญฺายาติ ผสฺสํ ตีหิ ปริญฺาหิ ปริชานิตฺวา าตปริญฺาย ตีรณปริญฺาย ปหานปริญฺาย ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. พฺยนฺตี .. {๖๒.๑} กตมา าตปริญฺา ฯ ผสฺสํ ชานาติ อยํ จกฺขุสมฺผสฺโส อยํ โสตสมฺผสฺโส อยํ ฆานสมฺผสฺโส อยํ ชิวฺหาสมฺผสฺโส อยํ กายสมฺผสฺโส อยํ มโนสมฺผสฺโส อยํ อธิวจนสมฺผสฺโส อยํ ปฏิฆสมฺผสฺโส อยํ สุขเวทนีโย ผสฺโส อยํ ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส อยํ อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส อยํ กุสโล ผสฺโส อยํ อกุสโล ผสฺโส อยํ อพฺยากโต ผสฺโส อยํ กามาวจโร ผสฺโส อยํ รูปาวจโร ผสฺโส อยํ อรูปาวจโร ผสฺโส อยํ สุญฺโต ผสฺโส อยํ อนิมิตฺโต ผสฺโส อยํ อปฺปณิหิโต ผสฺโส อยํ โลกิโย ผสฺโส อยํ โลกุตฺตโร ผสฺโส อยํ อตีโต ผสฺโส อยํ อนาคโต ผสฺโส อยํ ปจฺจุปฺปนฺโน ผสฺโสติ ชานาติ ปสฺสติ อยํ าตปริญฺา ฯ {๖๒.๒} กตมา ตีรณปริญฺา ฯ เอวํ าตํ กตฺวา ผสฺสํ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อทฺธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติธมฺมโต ^๑- ชราธมฺมโต พฺยาธิธมฺมโต มรณธมฺมโต โสกปริเทวทุกฺข- โทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สงฺกิเลสิกธมฺมโต ^๒- สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ อยํ ตีรณปริญฺา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโต ฯ ^๒ ม. สงฺกิเลสธมฺมโต ฯ {๖๒.๓} กตมา ปหานปริญฺา ฯ เอวํ ตีรยิตฺวา ผสฺเส ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวงฺคเมติ ฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา โย ภิกฺขเว ผสฺเสสุ ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ เอวํ โส ผสฺโส ปหีโน ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺคโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโมติ ฯ อยํ ปหานปริญฺา ฯ {๖๒.๔} ผสฺสํ ปริญฺายาติ ผสฺสํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺาหิ ปริชานิตฺวา ฯ อนานุคิทฺโธติ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ ยสฺเสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ โส วุจฺจติ อคิทฺโธ ฯ โส รูเป อคิทฺโธ สทฺเท อคิทฺโธ คนฺเธ อคิทฺโธ รเส อคิทฺโธ โผฏฺพฺเพ อคิทฺโธ กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา กามภเว รูปภเว อรูปภเว สญฺาภเว อสญฺาภเว เนวสญฺานาสญฺาภเว เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปญฺจโวการภเว อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน ทิฏฺสุตมุตวิญฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌปนฺโน ^๑- วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺเคโธ วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา @เชิงอรรถ: ^๑ อนชฺฌาปนฺโนติปิ อนชฺฌสนฺโนติปิ ปาโ ฯ วิหรตีติ ผสฺสํ ปริญฺาย อนานุคิทฺโธ ฯ [๖๓] ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโนติ ยทนฺติ ยํ อตฺตนา ^๑- ครหติ ฯ ทฺวีหิ การเณหิ อตฺตานํ ครหติ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ ฯ {๖๓.๑} กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ ฯ กตํ เม กายทุจฺจริตํ อกตํ เม กายสุจริตนฺติ อตฺตานํ ครหติ ฯ กตํ เม วจีทุจฺจริตํ อกตํ เม วจีสุจริตนฺติ อตฺตานํ ครหติ ฯ กตํ เม มโนทุจฺจริตํ อกตํ เม มโนสุจริตนฺติ อตฺตานํ ครหติ ฯ กโต เม ปาณาติปาโต อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณีติ อตฺตานํ ครหติ ฯ กตํ เม อทินฺนาทานํ อกตา เม อทินฺนาทานา เวรมณีติ อตฺตานํ ครหติ ฯ กโต เม กาเมสุ มิจฺฉาจาโร อกตา เม กาเมสุ มิจฺฉาจารา เวรมณีติ อตฺตานํ ครหติ ฯ {๖๓.๒} กโต เม มุสาวาโท อกตา เม มุสาวาทา เวรมณีติ อตฺตานํ ครหติ ฯ กตา เม ปิสุณา วาจา อกตา เม ปิสุณาย วาจาย เวรมณีติ อตฺตานํ ครหติ ฯ กตา เม ผรุสา วาจา อกตา เม ผรุสาย วาจาย เวรมณีติ อตฺตานํ ครหติ ฯ กโต เม สมฺผปฺปลาโป อกตา เม สมฺผปฺปลาปา เวรมณีติ อตฺตานํ ครหติ ฯ กตา เม อภิชฺฌา อกตา เม อนภิชฺฌาติ อตฺตานํ ครหติ ฯ กโต เม พฺยาปาโท อกโต เม อพฺยาปาโทติ อตฺตานํ ครหติ ฯ กตา เม มิจฺฉาทิฏฺิ อกตา เม สมฺมาทิฏฺีติ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. อตฺตานํ ครหติ ฯ ม. ยุ. อตฺตา ครหีติ ฯ อตฺตานํ ครหติ ฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ ฯ อถวา สีเลสุมฺหิ น ปริปูริการีติ อตฺตานํ ครหติ ฯ อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโรติ อตฺตานํ ครหติ ฯ โภชเน ^๑- อมตฺตญฺุมฺหีติ อตฺตานํ ครหติ ฯ ชาคริยํ อนนุยุตฺโตมฺหีติ ^๒- อตฺตานํ ครหติ ฯ น สติสมฺปชญฺเน สมนฺนาคโตมฺหีติ อตฺตานํ ครหติ ฯ อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺานาติ อตฺตานํ ครหติ ฯ อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ อตฺตานํ ครหติ ฯ อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปฺปาทาติ อตฺตานํ ครหติ ฯ อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานีติ อตฺตานํ ครหติ ฯ {๖๓.๓} อภาวิตานิ เม ปญฺจ พลานีติ อตฺตานํ ครหติ ฯ อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคาติ อตฺตานํ ครหติ ฯ อภาวิโต เม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ อตฺตานํ ครหติ ฯ ทุกฺขํ เม อปริญฺาตนฺติ อตฺตานํ ครหติ ฯ สมุทโย เม อปฺปหีโนติ อตฺตานํ ครหติ ฯ มคฺโค เม อภาวิโตติ อตฺตานํ ครหติ ฯ นิโรโธ เม อสจฺฉิกโตติ อตฺตานํ ครหติ ฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ ฯ เอวํ อตฺตครหิยํ ^๓- กมฺมํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน ฯ [๖๔] น ลิมฺปตี ทิฏฺสุเตสุ ธีโรติ เลปาติ เทฺว เลปา ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺิเลโป จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหาเลโป ฯเปฯ อยํ ทิฏฺิเลโป ฯ ธีโรติ ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺวา พุทฺธิมา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โภชเนสุมฺหิ ฯ ^๒ โป. ม. อนนุยุตฺโตติ ฯ ^๓ ม. ยุ. อตฺตครหิตํ ฯ าณี วิภาวี เมธาวี ฯ ธีโร ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ทิฏฺเ น ลิมฺปติ สุเต น ลิมฺปติ มุเต น ลิมฺปติ วิญฺาเต น ลิมฺปติ น ^๑- สํลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺโต อสํลิตฺโต ^๒- อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสฏฺโ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ น ลิมฺปตี ทิฏฺสุเตสุ ธีโร ฯ เตนาห ภควา อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ ผสฺสํ ปริญฺาย อนานุคิทฺโธ ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน น ลิมฺปตี ทิฏฺสุเตสุ ธีโรติ ฯ [๖๕] สญฺ ปริญฺา วิตเรยฺย โอฆํ ปริคฺคเหสู ^๓- มุนิ โนปลิตฺโต อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต นาสึสตี โลกมิมํ ปรญฺจ ฯ [๖๖] สญฺ ปริญฺา วิตเรยฺย โอฆนฺติ สญฺาติ กามสญฺา พฺยาปาทสญฺา วิหึสาสญฺา เนกฺขมฺมสญฺา อพฺยาปาทสญฺา อวิหึสาสญฺา รูปสญฺา สทฺทสญฺา คนฺธสญฺา รสสญฺา โผฏฺพฺพสญฺา ธมฺมสญฺา ยา เอวรูปา สญฺา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ อยํ วุจฺจติ สญฺา ฯ สญฺ ปริญฺาติ สญฺ ตีหิ ปริญฺาหิ ปริชานิตฺวา าตปริญฺาย ตีรณปริญฺาย ปหานปริญฺาย ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. น ปลิมฺปติ ฯ ^๒ ม. อปลิตฺโต ฯ ^๓ โป. ม. ยุ. ปริคฺคเหสุ ฯ {๖๖.๑} กตมา าตปริญฺา ฯ สญฺ ชานาติ อยํ กามสญฺา อยํ พฺยาปาทสญฺา อยํ วิหึสาสญฺา อยํ เนกฺขมฺมสญฺา อยํ อพฺยาปาทสญฺา อยํ อวิหึสาสญฺา อยํ รูปสญฺา อยํ สทฺทสญฺา อยํ คนฺธสญฺา อยํ รสสญฺา อยํ โผฏฺพฺพสญฺา อยํ ธมฺมสญฺาติ ชานาติ ปสฺสติ อยํ าตปริญฺา ฯ {๖๖.๒} กตมา ตีรณปริญฺา ฯ เอวํ าตํ กตฺวา สญฺ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต ฯเปฯ สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ อยํ ตีรณปริญฺา ฯ {๖๖.๓} กตมา ปหานปริญฺา ฯ เอวํ ตีเรตฺวา ^๑- สญฺาย ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวงฺคเมติ ฯ วุตฺตํ ^๒- เหตํ ภควตา โย ภิกฺขเว สญฺาย ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ เอวํ สา สญฺา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺคตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ ฯ อยํ ปหานปริญฺา ฯ {๖๖.๔} สญฺ ปริญฺาติ สญฺ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺาหิ ปริชานิตฺวา ฯ วิตเรยฺย โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ วิตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ สญฺ ปริญฺา วิตเรยฺย โอฆํ ฯ [๖๗] ปริคฺคเหสู มุนิ โนปลิตฺโตติ ปริคฺคหาติ เทฺว ปริคฺคหา @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ตีรยิตฺวา ฯ ^๒ โป. ม. วุตฺตมฺปิ ฯ ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺิปริคฺคโห จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหาปริคฺคโห ฯเปฯ อยํ ทิฏฺิปริคฺคโห ฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ เตน าเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโตติ ฯ ตีณิ โมเนยฺยานิ กายโมเนยฺยํ วจีโมเนยฺยํ มโนโมเนยฺยํ ฯ {๖๗.๑} กตมํ กายโมเนยฺยํ ฯ ติวิธานํ กายทุจฺจริตานํ ปหานํ กายโมเนยฺยํ ฯ ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ ฯ กายารมฺมณํ ^๑- าณํ กายโมเนยฺยํ ฯ กายปริญฺา กายโมเนยฺยํ ฯ ปริญฺาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ ฯ กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ ฯ กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ ฯ อิทํ กายโมเนยฺยํ ฯ {๖๗.๒} กตมํ วจีโมเนยฺยํ ฯ จตุพฺพิธานํ วจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํ ฯ จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ ฯ วาจารมฺมณํ ^๒- าณํ วจีโมเนยฺยํ ฯ วาจาปริญฺา วจีโมเนยฺยํ ฯ ปริญฺาสหคโต มคฺโค วจีโมเนยฺยํ ฯ วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ ฯ วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ ฯ อิทํ วจีโมเนยฺยํ ฯ {๖๗.๓} กตมํ มโนโมเนยฺยํ ฯ ติวิธานํ มโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํ ฯ ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ ฯ จิตฺตารมฺมณํ ^๓- าณํ มโนโมเนยฺยํ ฯ จิตฺตปริญฺา มโนโมเนยฺยํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. กายารมฺมเณ ฯ ^๒ โป. ม. วาจารมฺมเณ ฯ ^๓ โป. ม. จิตฺตารมฺมเณ ฯ ปริญฺาสหคโต มคฺโค มโนโมเนยฺยํ ฯ จิตฺเต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ ฯ จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สญฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ มโนโมเนยฺยํ ฯ อิทํ มโนโมเนยฺยํ ฯ กายมุนึ วาจามุนึ มโนมุนิมนาสวํ มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ อาหุ สพฺพปฺปหายินํ ฯ กายมุนึ วาจามุนึ มโนมุนิมนาสวํ มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ อาหุ นินฺหาตปาปกนฺติ ฯ {๖๗.๔} อิเมหิ ตีหิ โมเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ฉ มุนโย อาคารมุนโย อนาคารมุนโย เสขมุนโย อเสขมุนโย ปจฺเจกมุนโย มุนิมุนโย ฯ กตเม อาคารมุนโย ฯ เย เต อาคาริกา ทิฏฺปทา วิญฺาตสาสนา อิเม อาคารมุนโย ฯ กตเม อนาคารมุนโย ฯ เย เต ปพฺพชิตา ทิฏฺปทา วิญฺาตสาสนา อิเม อนาคารมุนโย ฯ สตฺต เสขา เสขมุนโย ฯ อรหนฺโต อเสขมุนโย ฯ ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนโย ฯ มุนิมุนโย วุจฺจนฺติ ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ฯ น โมเนน มุนิ โหติ มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห วรมาทาย ปณฺฑิโต ปาปานิ ปริวชฺเชติ ส มุนิ เตน โส มุนิ โย มุนาติ อุโภ โลเก มุนิ เตน ปวุจฺจติ ฯ อสตญฺจ สตญฺจ ตฺวา ธมฺมํ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก เทวมนุสฺเสหิ ปูชิโต โย โส สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ ฯ {๖๗.๕} เลปาติ เทฺว เลปา ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺิเลโป จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหาเลโป ฯเปฯ อยํ ทิฏฺิเลโป ฯ มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ปริคฺคเหสุ น ลิมฺปติ น สํลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺโต อสํลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสฏฺโ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ ปริคฺคเหสู มุนิ โนปลิตฺโต ฯ [๖๘] อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโตติ สลฺลนฺติ สตฺต สลฺลานิ ราคสลฺลํ โทสสลฺลํ โมหสลฺลํ มานสลฺลํ ทิฏฺิสลฺลํ โสกสลฺลํ กถํกถาสลฺลํ ฯ ยสฺเสตานิ สลฺลานิ ^๑- ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ โส วุจฺจติ อพฺพูฬฺหสลฺโล อพฺพูหิตสลฺโล ^๒- ^[๓]- อุทฺธฏสลฺโล สมุทฺธฏสลฺโล อุปฺปาฏิตสลฺโล สมุปฺปาฏิตสลฺโล จตฺตสลฺโล วนฺตสลฺโล มุตฺตสลฺโล ปหีนสลฺโล ปฏินิสฺสฏฺสลฺโล นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ อพฺพูฬฺหสลฺโล ฯ {๖๘.๑} จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโต ฯ อปฺปมตฺโตติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี อฏฺิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ ฯ กถาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโ ปุํลิงฺโค ทิสฺสติ ฯ อิโต ปรํ อีทิสเมว ฯ ^๒ ยุ. อพฺพูฬฺหิตสลฺโล ฯ @^๓ โป. อปหิตสลฺโล ยุ. ปหตสลฺโล ฯ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺาย อนุคฺคเณฺหยฺยนฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติสมฺปชญฺญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ ฯ กถาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ ปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺาย อนุคฺคณฺเหยฺยนฺติ ฯเปฯ กุสเลสุ ธมฺเมสุ ฯ {๖๘.๒} กถาหํ อปริปูรํ วา ปญฺากฺขนฺธํ ^[๑]- วิมุตฺติกฺขนฺธํ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ ปริปูรํ วา วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺาย อนุคฺคณฺเหยฺยนฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติสมฺปชญฺญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ ฯ กถาหํ อปริญฺาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติสมฺปชญฺญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต ฯ [๖๙] นาสึสตี โลกมิมํ ปรญฺจาติ อิมํ โลกํ นาสึสติ สกตฺตภาวํ ปรโลกํ นาสึสติ ปรตฺตภาวํ ฯ อิมํ โลกํ นาสึสติ สกรูปเวทนา- สญฺาสงฺขารวิญฺาณํ ปรโลกํ นาสึสติ ปรรูปเวทนาสญฺา- สงฺขารวิญฺาณํ ฯ อิมํ โลกํ นาสึสติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ปริปูเรยฺยํ ฯ ปรโลกํ นาสึสติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ฯ อิมํ โลกํ นาสึสติ มนุสฺสโลกํ ปรโลกํ นาสึสติ เทวโลกํ ฯ อิมํ โลกํ นาสึสติ กามธาตุํ ปรโลกํ นาสึสติ รูปธาตุํ อรูปธาตุํ ฯ อิมํ โลกํ นาสึสติ กามธาตุํ รูปธาตุํ ปรโลกํ นาสึสติ อรูปธาตุํ ฯ ปุน คตึ วา อุปปตฺตึ วา ปฏิสนฺธึ วา ภวํ วา สํสารํ วา วฏฺฏํ วา นาสึสติ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปตฺเถติ น ปิเหติ นาภิชปฺปตีติ ^๑- นาสึสตี โลกมิมํ ปรญฺจ ฯ เตนาห ภควา สญฺ ปริญฺา วิตเรยฺย โอฆํ ปริคฺคเหสู มุนิ โนปลิตฺโต อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต นาสึสตี โลกมิมํ ปรญฺจาติ ฯ ทุติโย คุหฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส นิฏฺิโต ฯ ------------- @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. นาติชปฺปตีติ ฯ ตติโย ทุฏฺฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส [๗๐] วทนฺติ เว ทุฏฺมนาปิ เอเก อญฺเปิ ^๑- เว สจฺจมนา วทนฺติ วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจิ ฯ [๗๑] วทนฺติ เว ทุฏฺมนาปิ เอเกติ เต ติตฺถิยา ทุฏฺมนา ปทุฏฺมนา วิรุทฺธมนา ปฏิวิรุทฺธมนา อาหตมนา ปจฺจาหตมนา อาฆาฏิตมนา ปจฺจาฆาฏิตมนา วทนฺติ อุปวทนฺติ ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อภูเตนาติ วทนฺติ เว ทุฏฺมนาปิ เอเก ฯ [๗๒] อญฺเปิ ^๑- เว สจฺจมนา วทนฺตีติ เย เตสํ ติตฺถิยานํ สทฺทหนฺตา โอกปฺเปนฺตา อธิมุจฺจนฺตา สจฺจมนา สจฺจสญฺิโน ภูตมนา ภูตสญฺิโน ตถมนา ตถสญฺิโน ยาถาวมนา ยาถาวสญฺิโน อวิปรีตมนา อวิปรีตสญฺิโน วทนฺติ อุปวทนฺติ ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อภูเตนาติ อญฺเปิ ^๑- เว สจฺจมนา วทนฺติ ฯ [๗๓] วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปตีติ โส วาโท ชาโต โหติ สญฺชาโต นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต ปาตุภูโต ปรโต โฆโส อกฺโกโส อุปวาโท ภควโต จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อภูเตนาติ วาทญฺจ ชาตํ ฯ มุนิ โน อุเปตีติ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อโตปิ ฯ เตน าเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโต ฯเปฯ สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ ฯ โย วาทํ อุเปติ โส ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติ ฯ การโก การกตาย วาทํ อุเปติ ฯ อถวา วุจฺจมาโน อุปวทิยมาโน กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺิยติ โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติ อการโกมฺหีติ ฯ โย วาทํ อุเปติ โส อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติ ฯ มุนิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ น อุเปติ ฯ อการโก อการกตาย วาทํ น อุเปติ ฯ อถวา วุจฺจมาโน อุปวทิยมาโน น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฏฺิยติ น โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติ อการโกมฺหีติ ฯ มุนิ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ น อภินิวิสตีติ วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ ฯ [๗๔] ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา มุนิโน อาหตจิตฺตตา ขีลชาตตาปิ นตฺถิ ฯ ปญฺจปิ เจโตขีลา นตฺถิ ตโยปิ ขีลา นตฺถิ ราคขีโล โทสขีโล โมหขีโล นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ ฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขีโล กุหิญฺจิ ฯ เตนาห ภควา วทนฺติ เว ทุฏฺมนาปิ เอเก อญฺเปิ เว สจฺจมนา วทนฺติ วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติ ฯ [๗๕] สกญฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโ สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺย ฯ [๗๖] สกญฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺยาติ เย ^๑- เต ติตฺถิยา สุนฺทรึ ปริพฺพาชิกํ หนฺตฺวา สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ อวณฺณํ ปกาสยิตฺวา เอวํ เอตํ ลาภํ ยสํ สกฺการสมฺมานํ ปจฺจาหริสฺสามาติ เอวํทิฏฺิกา เอวํขนฺติกา เอวํรุจิกา เอวํลทฺธิกา เอวํอชฺฌาสยา เอวํอธิปฺปายา เต นาสกฺขึสุ สกํ ทิฏฺึ สกํ ขนฺตึ สกํ รุจึ สกํ ลทฺธึ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ อติกฺกมิตุํ ฯ อถโข เสฺวว อยโส เต ปจฺจาคโตติ เอวมฺปิ สกญฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย ฯ อถวา สสฺสโต โลโก อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติ โย โส เอวํวาโท โส สกํ ทิฏฺึ สกํ ขนฺตึ สกํ รุจึ สกํ ลทฺธึ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ กถํ อจฺจเยยฺย อติกฺกเมยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺย ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ ตสฺส สา ทิฏฺิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฏฺา อภินิวิฏฺา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยํ เต ฯ เอวมฺปิ สกญฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย ฯ อสสฺสโต โลโก อนฺตวา โลโก อนนฺตวา โลโก ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ อญฺ ชีวํ อญฺ สรีรํ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติ โย โส เอวํวาโท โส สกํ ทิฏฺึ สกํ ขนฺตึ สกํ รุจึ สกํ ลทฺธึ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ กถํ อจฺจเยยฺย อติกฺกเมยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺย ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ ตสฺส สา ทิฏฺิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฏฺา อภินิวิฏฺา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ เอวมฺปิ สกญฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย ฯ [๗๗] ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโติ ฉนฺทานุนีโตติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหริยติ ฯ ยถา หตฺถิยาเนน วา รถยาเนน วา อสฺสยาเนน วา โคยาเนน วา อชยาเนน วา เมณฺฑกยาเนน วา โอฏฺยาเนน วา ขรยาเนน วา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหริยติ เอวเมว สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหริยตีติ ฉนฺทานุนีโต ฯ รุจิยา นิวิฏฺโติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา นิวิฏฺโ ปติฏฺิโต อลฺลีโน อุปาคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโ ฯ [๗๘] สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโนติ สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ อยํ สตฺถา สพฺพญฺูติ สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ อยํ ธมฺโม สฺวากฺขาโต อยํ คโณ สุปฏิปนฺโน อยํ ทิฏฺิ ภทฺทิกา อยํ ปฏิปทา สุปญฺตฺตา อยํ มคฺโค นิยฺยานิโกติ สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ ชเนติ สญฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตตีติ สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน ฯ [๗๙] ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยาติ ยถา ชาเนยฺย ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีเปยฺย โวหเรยฺย ฯ สสฺสโต โลโก อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติ ยถา ชาเนยฺย ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีเปยฺย โวหเรยฺย ฯ อสสฺสโต โลโก ฯเปฯ เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติ ยถา ชาเนยฺย ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีเปยฺย โวหเรยฺยาติ ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺย ฯ เตนาห ภควา สกญฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโ สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยาติ ฯ [๘๐] โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ อนานุปุฏฺโ จ ^๑- ปเรส ปาวา ^๒- อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา ฯ [๘๑] โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตูติ โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยณฺานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส วา ฯ สีลวตานีติ อตฺถิ สีลญฺเจว วตฺตญฺจ ^๓- อตฺถิ วตฺตํ ^๔- น สีลํ ฯ {๘๑.๑} กตมํ สีลญฺเจว วตฺตญฺจ ฯ อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ ปาฏิโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ โย ตตฺถ สํยโม สํวโร อวีติกฺกโม อิทํ สีลํ ฯ ยํ สมาทานํ ตํ วตฺตํ ฯ สํวรฏฺเน สีลํ สมาทานฏฺเน วตฺตํ อิทํ วุจฺจติ สีลญฺเจว วตฺตญฺจ ฯ {๘๑.๒} กตมํ วตฺตํ น สีลํ ฯ อฏฺ ธุตงฺคานิ อารญฺิกงฺคํ ปิณฺฑปาติกงฺคํ ปํสุกูลิกงฺคํ เตจีวริกงฺคํ สปทานจาริกงฺคํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ เนสชฺชิกงฺคํ ยถาสนฺถติกงฺคํ อิทํ วุจฺจติ วตฺตํ น @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ว. ฯ ^๒ โป. ม. ปาว ฯ อิโต ปรํ อีทิสเมว ฯ ^๓-๔ โป. ม. วตญฺจ ฯ @สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ สีลํ ฯ วิริยสมาทานมฺปิ วุจฺจติ วตฺตํ น สีลํ ฯ กามํ ตโจ จ นหารุ ^๑- จ อฏฺิ จ อวสุสฺสตุ ^๒- สรีเร อุปสุสฺสตุ มํสโลหิตํ ยนฺตํ ปุริสถาเมน ปุริสพเลน ปุริสวิริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ น ตํ อปาปุณิตฺวา วิริยสฺส สณฺานํ ภวิสฺสตีติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ เอวรูปมฺปิ วิริยสมาทานํ ^[๓]- วุจฺจติ วตฺตํ น สีลํ ฯ {๘๑.๓} น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตีติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ เอวรูปมฺปิ วิริยสมาทานํ วุจฺจติ วตฺตํ น สีลํ ฯ นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ วิหารโต น นิกฺขมึ นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ ตณฺหาสลฺเล อนูหเตติ {๘๑.๔} จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ เอวรูปมฺปิ วิริยสมาทานํ วุจฺจติ วตฺตํ น สีลํ ฯ น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺหิสฺสามิ จงฺกมา โอโรหิสฺสามิ วิหารา นิกฺขมิสฺสามิ อฑฺฒโยคา นิกฺขมิสฺสามิ ปาสาทา นิกฺขมิสฺสามิ หมฺมิยา นิกฺขมิสฺสามิ คุหาย นิกฺขมิสฺสามิ เลณา นิกฺขมิสฺสามิ กุฏิยา นิกฺขมิสฺสามิ กูฏาคารา นิกฺขมิสฺสามิ อฏฺฏา นิกฺขมิสฺสามิ มาฬา นิกฺขมิสฺสามิ อุทฺทณฺฑา ^๔- นิกฺขมิสฺสามิ อุปฏฺานสาลาย นิกฺขมิสฺสามิ มณฺฑปา นิกฺขมิสฺสามิ รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตีติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ เอวรูปมฺปิ วิริยสมาทานํ วุจฺจติ วตฺตํ น สีลํ ฯ อิมสฺมิญฺเว ปุพฺพณฺหสมยํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. นหารู ฯ ^๒ ม. อวสิสฺสตุ ฯ ^๓ โป. ม. อิทํ ฯ ^๔ โป. ยุ. @อุทฺทณฺหา ฯ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผุสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ เอวรูปมฺปิ วิริยสมาทานํ วุจฺจติ วตฺตํ น สีลํ ฯ อิมสฺมิญฺเว มชฺฌนฺติกสมยํ สายณฺหสมยํ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุเณฺห วสฺเส เหมนฺเต คิเมฺห ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผุสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ เอวรูปมฺปิ วิริยสมาทานํ วุจฺจติ วตฺตํ น สีลํ ฯ {๘๑.๕} ชนฺตูติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาตุ ชนฺตุ อินฺทคู มนุโชติ โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ ฯ [๘๒] อนานุปุฏฺโ จ ปเรส ปาวาติ ปเรสนฺติ ปเรสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํ ฯ อนานุปุฏฺโติ อปุฏฺโ อปุจฺฉิโต อนายาจิโต อนชฺเฌสิโต อปฺปสาทิโต ฯ ปาวาติ อตฺตโน สีลํ วา วตฺตํ วา สีลวตฺตํ วา ปาวทติ ฯ อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา วตฺตสมฺปนฺโนติ วา สีลวตฺตสมฺปนฺโนติ วา ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเกน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเณน วา อญฺตรญฺตเรน วา วตฺถุนา อุจฺจากุลา ปพฺพชิโตติ วา มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา าโต ยสสฺสี คหฏฺานํ ปพฺพชิตานนฺติ วา ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสน- คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา อารญฺิโกติ วา ปิณฺฑปาติโกติ วา ปํสุกูลิโกติ วา เตจีวริโกติ วา สปทานจาริโกติ วา ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา เนสชฺชิโกติ วา ยถาสนฺถติโกติ วา ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา วิญฺาณญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา อากิญฺจญฺายตน- สมาปตฺติยา ลาภีติ วา เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา ปาวทติ กเถติ ภณติ ทีปยติ โวหรตีติ อนานุปุฏฺโ จ ปเรส ปาวา ฯ [๘๓] อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหูติ กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปฺปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา เต กุสลา เอวมาหํสุ อนริยานํ เอโส ธมฺโม เนโส ธมฺโม อริยานํ พาลานํ เอโส ธมฺโม เนโส ธมฺโม ปณฺฑิตานํ อสปฺปุริสานํ เอโส ธมฺโม เนโส ธมฺโม สปฺปุริสานนฺติ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ ฯ [๘๔] โย อาตุมานํ สยเมว ปาวาติ อาตุมา วุจฺจติ อตฺตา ฯ สยเมว ปาวาติ สยเมว อตฺตานํ ปาวทติ อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา วตฺตสมฺปนฺโนติ วา สีลวตฺตสมฺปนฺโนติ วา ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเกน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเณน วา อญฺตรญฺตเรน วา วตฺถุนา อุจฺจากุลา ปพฺพชิโตติ วา มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา าโต ยสสฺสี คหฏฺานํ ^๑- ปพฺพชิตานนฺติ วา ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสน- คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา อารญฺิโกติ วา ปิณฺฑปาติโกติ วา ปํสุกูลิโกติ วา เตจีวริโกติ วา สปทานจาริโกติ ขลุปจฺฉา- ภตฺติโกติ วา เนสชฺชิโกติ วา ยถาสนฺถติโกติ วา ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา วิญฺาณญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา เนวสญฺานาสญฺายตน- สมาปตฺติยา ลาภีติ วา ปาวทติ กเถติ ภณติ ทีปยติ โวหรตีติ โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา ฯ เตนาห ภควา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สคหฏฺปพฺพชิตานนฺติ ฯ โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ อนานุปุฏฺโ จ ปเรส ปาวา อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ โย อาตุมานํ สยเมว ปาวาติ ฯ [๘๕] สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ฯ [๘๖] สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโตติ สนฺโตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต โทสสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต โมหสฺส สนฺตตฺตา ^๑- สนฺโต โกธสฺส อุปนาหสฺส มกฺขสฺส ปฬาสสฺส อิสฺสาย มจฺฉริยสฺส มายาย สาเยฺยสฺส ถมฺภสฺส สารมฺภสฺส มานสฺส อติมานสฺส มทสฺส ปมาทสฺส สพฺพกิเลสานํ สพฺพทุจฺจริตานํ สพฺพทรถานํ สพฺพปริฬาหานํ สพฺพสนฺตาปานํ สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธติ สนฺโต ฯ ภิกฺขูติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ ฯ สกฺกายทิฏฺิ ภินฺนา โหติ วิจิกิจฺฉา ภินฺนา โหติ สีลพฺพตปรามาโส ภินฺโน โหติ ราโค ภินฺโน โหติ โทโส ภินฺโน โหติ โมโห ภินฺโน โหติ มาโน ภินฺโน @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. สมิตตฺตา ฯ โหติ ฯ ภินฺนสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สงฺกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณียา ฯ ปชฺเชน กเตน อตฺตนา (สภิยาติ ภควา) ปรินิพฺพานคโต วิติณฺณกงฺโข วิภวญฺจ ภวญฺจ วิปฺปหาย วุสิตวา ขีณปุนพฺภโวติ ^๑- ฯ สนฺโต จ ภิกฺขุ ฯ อภินิพฺพุตตฺโตติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโต โกธสฺส อุปนาหสฺส มกฺขสฺส ปฬาสสฺส อิสฺสาย มจฺฉริยสฺส มายาย สาเยฺยสฺส ถมฺภสฺส สารมฺภสฺส มานสฺส อติมานสฺส มทสฺส ปมาทสฺส สพฺพกิเลสานํ สพฺพทุจฺจริตานํ สพฺพทรถานํ สพฺพปริฬาหานํ สพฺพสนฺตาปานํ สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโตติ สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต ฯ [๘๗] อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโนติ อิติหนฺติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูริ อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเมตํ ^๒- อิติหนฺติ ฯ สีเลสุ อกตฺถมาโนติ อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถี ฯ โส กตฺถติ วิกตฺถติ อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา วตฺตสมฺปนฺโนติ วา สีลวตฺตสมฺปนฺโนติ วา ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเกน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ฯเปฯ เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา กตฺถติ วิกตฺถติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขูติ ฯ ^๒ ม. ปทานุปุพฺพตาเปตํ ฯ เอวํ น กตฺถติ น วิกตฺถติ กตฺถนา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสฏฺโ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน ฯ [๘๘] ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺตีติ กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปฺปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา เต กุสลา เอวํ วทนฺติ อริยานํ เอโส ธมฺโม เนโส ธมฺโม อนริยานํ ปณฺฑิตานํ เอโส ธมฺโม เนโส ธมฺโม พาลานํ สปฺปุริสานํ เอโส ธมฺโม เนโส ธมฺโม อสปฺปุริสานนฺติ เอวํ วทนฺติ ^[๑]- เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ ฯ [๘๙] ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกติ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส ฯ อุสฺสทาติ สตฺตุสฺสทา ราคุสฺสโท โทสุสฺสโท โมหุสฺสโท มานุสฺสโท ทิฏฺฐุสฺสโท กิเลสุสฺสโท กมฺมุสฺสโท ฯ ยสฺสิเม อุสฺสทา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา ฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา ฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อริยานํ ฯ กุหิญฺจิ โลเก ฯ เตนาห ภควา สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกติ ฯ [๙๐] ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตา ^๑- ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ ตนฺนิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตึ ฯ [๙๑] ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมาติ ปกปฺปนาติ เทฺว ปกปฺปนา ตณฺหาปกปฺปนา จ ทิฏฺิปกปฺปนา จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหาปกปฺปนา ฯเปฯ อยํ ทิฏฺิปกปฺปนา ฯ สงฺขตาติ สงฺขตา วิสงฺขตา อภิสงฺขตา สณฺปิตาติปิ สงฺขตา ฯ อถวา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติปิ สงฺขตา ฯ ยสฺสาติ ทิฏฺิคติกสฺส ฯ ธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺี ทิฏฺิคตานีติ ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา ฯ [๙๒] ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตาติ ^๒- ปุเรกฺขาราติ เทฺว ปุเรกฺขารา ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร ฯเปฯ อยํ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร ฯ ตสฺส ตณฺหา- ปุเรกฺขาโร อปฺปหีโน ทิฏฺิปุเรกฺขาโร อปฺปฏินิสฺสฏฺโ ตสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ กตฺถจิ สนฺติมเววทาตาติ ทิสฺสติ ฯ ^๒ โป. อเววทาตา ฯ ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส อปฺปหีนตฺตา ตสฺส ทิฏฺิปุเรกฺขารสฺส อปฺปฏินิสฺสฏฺตฺตา โส ตณฺหํ วา ทิฏฺึ วา ปุรโต กตฺวา จรติ ตณฺหาธโช ตณฺหาเกตุ ตณฺหาธิปเตยฺโย ทิฏฺิทฺธโช ทิฏฺิเกตุ ทิฏฺาธิปเตยฺโย ตณฺหาย วา ทิฏฺิยา วา ปริวาริโต จรตีติ ปุรกฺขตา ฯ สนฺตีติ สนฺติ สํวิชฺชนฺติ ^[๑]- อุปลพฺภนฺติ ฯ อวีวทาตาติ อวีวทาตา ^๒- อโวทาตา อปริสุทฺธา สงฺกิลิฏฺา สงฺกิเลสิกาติ ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตา ฯ [๙๓] ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสนฺติ ยทตฺตนีติ ยํ อตฺตนิ ฯ อตฺตา วุจฺจติ ทิฏฺิคตํ ฯ อตฺตโน ทิฏฺิยา เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ ทิฏฺธมฺมิกญฺจ อานิสํสํ สมฺปรายิกญฺจ อานิสํสํ ฯ {๙๓.๑} กตโม ทิฏฺิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส ฯ ยํทิฏฺิโก สตฺถา โหติ ตํทิฏฺิกา สาวกา โหนฺติ ฯ ตํทิฏฺิกํ สตฺถารํ สาวกา สกฺกโรนฺติ ครุกโรนฺติ มาเนนฺติ ปูเชนฺติ อปจิตึ กโรนฺติ ลภนฺติ จ ตโตนิทานํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อยํ ทิฏฺิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส ฯ {๙๓.๒} กตโม ทิฏฺิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส ฯ อยํ ทิฏฺิ อลํ นาคตฺตาย วา สุปณฺณตฺตาย วา ยกฺขตฺตาย วา อสุรตฺตาย วา คนฺธพฺพตฺตาย วา มหาราชตฺตาย วา อินฺทตฺตาย วา พฺรหฺมตฺตาย วา เทวตฺตาย วา อยํ ทิฏฺิ อลํ สุทฺธิยา วิสุทฺธิยา ปริสุทฺธิยา มุตฺติยา วิมุตฺติยา ปริมุตฺติยา อิมาย ทิฏฺิยา สุชฺฌนฺติ วิสุชฺฌนฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. อตฺถิ ฯ ^๒ โป. ม. อเววทาตา ฯ ปริสุชฺฌนฺติ มุจฺจนฺติ วิมุจฺจนฺติ ปริมุจฺจนฺติ อิมาย ทิฏฺิยา สุชฺฌิสฺสามิ วิสุชฺฌิสฺสามิ ปริสุชฺฌิสฺสามิ มุจฺจิสฺสามิ วิมุจฺจิสฺสามิ ปริมุจฺจิสฺสามีติ อายตึ ผลปาฏิกงฺขี โหติ อยํ ทิฏฺิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส ฯ {๙๓.๓} อตฺตโน ทิฏฺิยา อิเม เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ ฯ [๙๔] ตนฺนิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺติ ติสฺโส สนฺติโย อจฺจนฺตสนฺติ ตทงฺคสนฺติ สมฺมติสนฺติ ฯ {๙๔.๑} กตมา อจฺจนฺตสนฺติ ฯ อจฺจนฺตสนฺติ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ อยํ อจฺจนฺตสนฺติ ฯ {๙๔.๒} กตมา ตทงฺคสนฺติ ฯ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรณา สนฺตา โหนฺติ ฯ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา สนฺตา โหนฺติ ฯ ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติ สนฺตา โหติ ฯ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺขา สนฺตา โหนฺติ ฯ อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺา ปฏิฆสญฺา นานตฺตสญฺา สนฺตา โหนฺติ ฯ วิญฺาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺา สนฺตา โหติ ฯ อากิญฺจญฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺาณญฺจายตนสญฺา สนฺตา โหติ ฯ เนวสญฺานาสญฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺายตนสญฺา สนฺตา โหติ ฯ อยํ ตทงฺคสนฺติ ฯ {๙๔.๓} กตมา สมฺมติสนฺติ ^๑- ฯ สมฺมติสนฺติ วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺี ทิฏฺิคตานิ ทิฏฺิสนฺติโย ฯ อปิจ สมฺมติสนฺติ อิมสฺมึ ^[๒]- อธิปฺเปตา สนฺตีติ ฯ {๙๔.๔} ตนฺนิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺติ กุปฺปสนฺตึ ปกุปฺปสนฺตึ เอริตสนฺตึ สเมริตสนฺตึ จลิตสนฺตึ ฆฏฺฏิตสนฺตึ กปฺปิตสนฺตึ ปกปฺปิตสนฺตึ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ สนฺตึ นิสฺสิโต ^[๓]- อลฺลีโน อุปาคโต ^๔- อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ ตนฺนิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตึ ฯ เตนาห ภควา ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตา ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ ตนฺนิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺติ ฯ [๙๕] ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ นิรสฺสตี อาทิยติจฺจ ^๕- ธมฺมํ ฯ [๙๖] ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาติ ทิฏฺีนิเวสาติ สสฺสโต โลโก อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติ อภินิเวสปฺปรามาโส ทิฏฺินิเวสนํ อสสฺสโต โลโก อนฺตวา โลโก อนนฺตวา โลโก ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ อญฺ ชีวํ อญฺ สรีรํ โหติ ตถาคโต @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. สมฺมุติสนฺติ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ ^๒ ม. ยุ. อตฺเถ ฯ @^๓ ม. อสิโต ยุ. อาสิโต ฯ ^๔ ม. อุปคโต ฯ ^๕ ม. อาทิยตี จ ฯ ปรมฺมรณา น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติ อภินิเวสปฺปรามาโส ทิฏฺินิเวสนนฺติ ทิฏฺีนิเวสา ฯ น หิ สฺวาติวตฺตาติ ^[๑]- ทุรติวตฺตา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพีติวตฺตาติ ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา ฯ [๙๗] ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติ ธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคเตสุ ฯ นิจฺเฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ^[๒]- โอธิคฺคาโห วิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฏฺาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตนฺติ คหิตํ ปรามฏฺ อภินิวิฏฺ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตนฺติ ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ ฯ [๙๘] ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสูติ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตํปจฺจยา ตํนิทานา ฯ นโรติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาตุ ชนฺตุ อินฺทคู มนุโช ฯ เตสุ นิเวสเนสูติ เตสุ ทิฏฺินิเวสเนสูติ ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ ฯ [๙๙] นิรสฺสตี อาทิยติจฺจ ธมฺมนฺติ นิรสฺสตีติ ทฺวีหิ การเณหิ นิรสฺสติ ปรวิจฺฉินฺทนาย วา นิรสฺสติ อนภิสมฺภุณนฺโต วา นิรสฺสติ ฯ {๙๙.๑} กถํ ปรวิจฺฉินฺทนาย นิรสฺสติ ฯ ปโร วิจฺฉินฺทติ โส สตฺถา น สพฺพญฺู ธมฺโม น สฺวากฺขาโต คโณ น สุปฏิปนฺโน @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา ฯ ^๒ ม. ยุ. สมุคฺคหีตนฺติ นิเวสเนสุ ฯ ทิฏฺิ น ภทฺทิกา ปฏิปทา น สุปญฺตฺตา มคฺโค น นิยฺยานิโก นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา น ตตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ชตุกฺกา ^๑- ปริตฺตาติ ฯ เอวํ ปโร วิจฺฉินฺทติ ฯ เอวํ วิจฺฉินฺทิยมาโน สตฺถารํ นิรสฺสติ ธมฺมกฺขานํ นิรสฺสติ คณํ นิรสฺสติ ทิฏฺึ นิรสฺสติ ปฏิปทํ นิรสฺสติ มคฺคํ นิรสฺสติ ฯ เอวํ ปรวิจฺฉินฺทนาย นิรสฺสติ ฯ {๙๙.๒} กถํ อนภิสมฺภุณนฺโต นิรสฺสติ ฯ สีลํ อนภิสมฺภุณนฺโต สีลํ นิรสฺสติ วตฺตํ อนภิสมฺภุณนฺโต วตฺตํ นิรสฺสติ สีลวตฺตํ ^๒- อนภิสมฺภุณนฺโต สีลวตฺตํ นิรสฺสติ ฯ เอวํ อนภิสมฺภุณนฺโต นิรสฺสติ ฯ {๙๙.๓} อาทิยติจฺจ ธมฺมนฺติ สตฺถารํ คณฺหาติ ธมฺมกฺขานํ คณฺหาติ คณํ คณฺหาติ ทิฏฺึ คณฺหาติ ปฏิปทํ คณฺหาติ มคฺคํ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ นิรสฺสตี อาทิยติจฺจ ธมฺมํ ฯ เตนาห ภควา ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ นิรสฺสตี อาทิยติจฺจ ธมฺมนฺติ ฯ [๑๐๐] โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ฉตุกฺกา ฯ ^๒ ม. สีลพฺพตํ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโน ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โส ฯ [๑๐๑] โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสูติ โธโนติ โธนา วุจฺจติ ปญฺา ยา ปญฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรี เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺ ปโตโท ปญฺา ปญฺินฺทฺริยํ ปญฺาพลํ ปญฺาสตฺถํ ปญฺาปาสาโท ปญฺาอาโลโก ปญฺาโอภาโส ปญฺาปชฺโชโต ปญฺารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ฯ กึการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺา ฯ {๑๐๑.๑} ตาย ปญฺาย กายทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ ฯ วจีทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ ฯ มโนทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ ฯ ราโค ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ ฯ โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ ฯ ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺา ฯ {๑๐๑.๒} อถวา สมฺมาทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺิ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ ฯ สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉา สงฺกปฺโป ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ ฯ สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจา ธุตา จ ฯ สมฺมากมฺมนฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺโต ธุโต จ ฯ สมฺมาอาชีเวน มิจฺฉาอาชีโว ธุโต จ ฯ สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายาโม ธุโต จ ฯ สมฺมาสติยา มิจฺฉาสติ ธุตา จ ฯ สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธิ ธุโต จ ฯ สมฺมาาเณน มิจฺฉาาณํ ธุตญฺจ ฯ สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ ฯ {๑๐๑.๓} อถวา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ ฯ อรหา อิเมหิ โธเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต ตสฺมา อรหา โธโน ฯ โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ โธโน ฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา ฯ {๑๐๑.๔} โลเกติ อปายโลเก ฯเปฯ อายตนโลเก ฯ ปกปฺปนาติ ^๑- เทฺว ปกปฺปนา ตณฺหาปกปฺปนา จ ทิฏฺิปกปฺปนา จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหาปกปฺปนา ฯเปฯ อยํ ทิฏฺิปกปฺปนา ฯ ภวาภเวสูติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว กมฺมภเว อรูปภเว @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปกปฺปิตาติ ฯ ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนํ ^๑- ภเว ปุนปฺปุนํ คติยา ปุนปฺปุนํ อุปปตฺติยา ปุนปฺปุนํ ปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนํ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ฯ โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสูติ โธนสฺส กุหิญฺจิ โลเก ภวาภเวสุ จ กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺปิตา ทิฏฺิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสุ ฯ [๑๐๒] มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโนติ มายา วุจฺจติ วญฺจนิกา จริยา ฯ อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ มา มํ ชญฺาติ อิจฺฉติ มา มํ ชญฺาติ สงฺกปฺเปติ มา มํ ชญฺาติ วาจํ ภาสติ มา มํ ชญฺาติ กาเยน ปรกฺกมติ ฯ ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจสรา วญฺจนา นิกติ นิกิรณา ปริหรณา คุหณา ปริคุหณา ฉาทนา ปริจฺฉาทนา อนุตฺตานิกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา อยํ วุจฺจติ มายา ฯ {๑๐๒.๑} มาโนติ เอกวิเธน มาโน ยา จิตฺตสฺส อุณฺณติ ฯ ทุวิเธน มาโน อตฺตุกฺกํสนมาโน ปรวมฺภนมาโน ฯ ติวิเธน มาโน เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน สทิโสหมสฺมีติ มาโน หีโนหมสฺมีติ มาโน ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ปุนปฺปุน ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ จตุพฺพิเธน มาโน ลาเภน มานํ ชเนติ ยเสน มานํ ชเนติ ปสํสาย มานํ ชเนติ สุเขน มานํ ชเนติ ฯ ปญฺจวิเธน มาโน ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ รูปานนฺติ มานํ ชเนติ ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺพฺพานนฺติ มานํ ชเนติ ฯ ฉพฺพิเธน มาโน จกฺขุสมฺปทาย มานํ ชเนติ โสตสมฺปทาย มานํ ชเนติ ฆานสมฺปทาย ชิวฺหาสมฺปทาย กายสมฺปทาย มโนสมฺปทาย มานํ ชเนติ ฯ สตฺตวิเธน มาโน มาโน อติมาโน มานาติมาโน โอมาโน อธิมาโน อสฺมิมาโน มิจฺฉามาโน ฯ {๑๐๒.๒} อฏฺวิเธน มาโน ลาเภน มานํ ชเนติ อลาเภน โอมานํ ชเนติ ยเสน มานํ ชเนติ อยเสน โอมานํ ชเนติ ปสํสาย มานํ ชเนติ นินฺทาย โอมานํ ชเนติ สุเขน มานํ ชเนติ ทุกฺเขน โอมานํ ชเนติ ฯ นววิเธน มาโน เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน ฯ ทสวิเธน มาโน อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเกน ^๑- วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเณน วา อญฺตรญฺตเรน วา วตฺถุนา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โกลปุตฺติเยน ฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺนา มญฺิตตฺตํ อุณฺณติ อุณฺณโม ^๑- ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส อยํ วุจฺจติ มาโน ฯ {๑๐๒.๓} มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโนติ ^[๒]- มายญฺจ มานญฺจ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนทิตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวงฺคเมตฺวาติ มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโน ฯ [๑๐๓] ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โสติ อุปโยติ ^๓- เทฺว อุปยา ตณฺหูปโย จ ทิฏฺฐูปโย จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหูปโย ฯเปฯ อยํ ทิฏฺฐูปโย ฯ ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน ทิฏฺฐูปโย ปฏินิสฺสฏฺโ ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺฐูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา อนูปโย ฯ โส ^๔- เกน ราเคน คจฺเฉยฺย เกน โทเสน คจฺเฉยฺย เกน โมเหน คจฺเฉยฺย เกน มาเนน คจฺเฉยฺย กาย ทิฏฺิยา คจฺเฉยฺย เกน อุทฺธจฺเจน คจฺเฉยฺย กาย วิจิกิจฺฉาย คจฺเฉยฺย เกหิ อนุสเยหิ คจฺเฉยฺย รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพนฺโธติ ^๕- วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา ฯ {๑๐๓.๑} เต อภิสงฺขารา ปหีนา อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน คจฺเฉยฺย เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา ปิตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺีติ วา อสญฺีติ วา เนวสญฺีนาสญฺีติ วา ฯ โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน คจฺเฉยฺยาติ ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โส ฯ เตนาห ภควา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุนฺนาโม ฯ ^๒ ม. โธโน ฯ ^๓ ม. อุปยาติ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ @^๔ โป. ม. ปุคฺคโล ฯ ^๕ โป. ม. วินิพทฺโธติ ฯ โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสุ มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโน ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โสติ ฯ [๑๐๔] อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย อตฺตํ ^๑- นิรตฺตํ น หิ ตสฺส อตฺถิ อโธสิ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพํ ฯ [๑๐๕] อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทนฺติ อุปโยติ เทฺว อุปยา ตณฺหูปโย จ ทิฏฺฐูปโย จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหูปโย ฯเปฯ อยํ ทิฏฺฐูปโย ฯ ตสฺส ตณฺหูปโย อปฺปหีโน ทิฏฺฐูปโย อปฺปฏินิสฺสฏฺโ ตณฺหูปยสฺส อปฺปหีนตฺตา ทิฏฺฐูปยสฺส อปฺปฏินิสฺสฏฺตฺตา ธมฺเมสุ วาทํ อุเปติ รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพนฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา ฯ เต อภิสงฺขารา อปฺปหีนา อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา วาทํ อุเปติ เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา ปิตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺีติ วา อสญฺีติ วา เนวสญฺีนาสญฺีติ วา วาทํ อุเปติ อุปคจฺฉติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อตฺตา นิรตฺตา ฯ [๑๐๖] อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺยาติ อุปโยติ เทฺว อุปยา ตณฺหูปโย จ ทิฏฺฐูปโย จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหูปโย ฯเปฯ อยํ ทิฏฺฐูปโย ฯ ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน ทิฏฺฐูปโย ปฏินิสฺสฏฺโ ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺฐูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา อนูปยํ ^[๑]- เกน ราเคน วเทยฺย เกน โทเสน วเทยฺย เกน โมเหน วเทยฺย เกน มาเนน วเทยฺย กาย ทิฏฺิยา วเทยฺย เกน อุทฺธจฺเจน วเทยฺย กาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺย เกหิ อนุสเยหิ วเทยฺย รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพนฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา ฯ เต อภิสงฺขารา ปหีนา อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน วเทยฺย เนรยิโกติ วา ฯเปฯ เนวสญฺีนาสญฺีติ วา ฯ โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย ฯ [๑๐๗] อตฺตํ นิรตฺตํ น หิ ตสฺส อตฺถีติ อตฺตาติ สสฺสตทิฏฺิ ^๒- นตฺถิ นิรตฺตาติ อุจฺเฉททิฏฺิ นตฺถิ อตฺตาติ คหิตํ นตฺถิ นิรตฺตาติ มุญฺจิตพฺพํ นตฺถิ ฯ ยสฺสตฺถิ คหิตํ ตสฺสตฺถิ มุญฺจิตพฺพํ ยสฺสตฺถิ มุญฺจิตพฺพํ ตสฺสตฺถิ คหิตํ ฯ คหณมุญฺจนํ ^๓- สมติกฺกนฺโต อรหา วุฑฺฒิปริหานึ วีติวตฺโต ฯ โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ ฯเปฯ นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ อตฺตํ นิรตฺตํ น หิ ตสฺส อตฺถิ ฯ [๑๐๘] อโธสิ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพนฺติ ตสฺส ทฺวาสฏฺี @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปุคฺคลํ ฯ ^๒ ม. อตฺตานุทิฏฺิ ฯ ^๓ ม. คหณํ มุญฺจนา ฯ ทิฏฺิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ ฯ โส สพฺพํ ทิฏฺิคตํ อิเธว อโธสิ ธุนิ สนฺธุนิ นิทฺธุนิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวงฺคเมสีติ อโธสิ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพํ ฯ เตนาห ภควา อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย อตฺตํ นิรตฺตํ น หิ ตสฺส อตฺถิ อโธสิ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพนฺติ ฯ ตติโย ทุฏฺฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส นิฏฺิโต ฯ --------------- จตุตฺโถ สุทฺธฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส [๑๐๙] ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ ทิฏฺเน สํสุทฺธิ นรสฺส โหติ เอวาภิชานํ ^๑- ปรมนฺติ ตฺวา สุทฺธานุปสฺสีติ ปจฺเจติ าณํ ฯ [๑๑๐] ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคนฺติ ปสฺสามิ สุทฺธนฺติ ปสฺสามิ สุทฺธํ ทกฺขามิ สุทฺธํ โอโลเกมิ สุทฺธํ นิชฺฌายามิ สุทฺธํ อุปปริกฺขามิ สุทฺธํ ฯ ปรมํ อโรคนฺติ ปรมํ อาโรคฺยปฺปตฺตํ เขมปฺปตฺตํ ตาณปฺปตฺตํ เลณปฺปตฺตํ สรณปฺปตฺตํ ปรายนปฺปตฺตํ อภยปฺปตฺตํ อจฺจุตปฺปตฺตํ อมตปฺปตฺตํ นิพฺพานปฺปตฺตนฺติ ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ ฯ [๑๑๑] ทิฏฺเน สํสุทฺธิ นรสฺส โหตีติ จกฺขุวิญฺาเณน ^๒- รูปทสฺสเนน นรสฺส สุทฺธิ วิสุทฺธิ ปริสุทฺธิ มุตฺติ วิมุตฺติ ปริมุตฺติ โหติ นโร สุชฺฌติ วิสุชฺฌติ ปริสุชฺฌติ มุจฺจติ วิมุจฺจติ ปริมุจฺจตีติ ทิฏฺเน สํสุทฺธิ นรสฺส โหติ ฯ [๑๑๒] เอวาภิชานํ ปรมนฺติ ตฺวาติ เอวํ อภิชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปรมนฺติ ตฺวา ชานิตฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. เอตาภิชานํ ฯ ^๒ โป. ม. จกฺขุวิญฺาณํ ฯ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ เอวาภิชานํ ปรมนฺติ ตฺวา ฯ [๑๑๓] สุทฺธานุปสฺสีติ ปจฺเจติ าณนฺติ โย สุทฺธํ ปสฺสติ โส สุทฺธานุปสฺสี ฯ ปจฺเจติ าณนฺติ จกฺขุวิญฺาเณน ^๑- รูปทสฺสนํ าณนฺติ ปจฺเจติ มคฺโคติ ปจฺเจติ ปโถติ ปจฺเจติ นิยฺยานนฺติ ปจฺเจตีติ สุทฺธานุปสฺสีติ ปจฺเจติ าณํ ฯ เตนาห ภควา ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ ทิฏฺเน สํสุทฺธิ นรสฺส โหติ เอวาภิชานํ ปรมนฺติ ตฺวา สุทฺธานุปสฺสีติ ปจฺเจติ าณนฺติ ฯ [๑๑๔] ทิฏฺเน เจ สุทฺธิ นรสฺส โหติ าเณน วา โส ปชหาติ ทุกฺขํ อญฺเน โส สุชฺฌติ โสปธีโก ทิฏฺี หิ นํ ปาว ตถา วทานํ ฯ [๑๑๕] ทิฏฺเน เจ สุทฺธิ นรสฺส โหตีติ จกฺขุวิญฺาเณน รูปทสฺสเนน เจ นรสฺส สุทฺธิ วิสุทฺธิ ปริสุทฺธิ มุตฺติ วิมุตฺติ ปริมุตฺติ โหติ นโร สุชฺฌติ วิสุชฺฌติ ปริสุชฺฌติ มุจฺจติ วิมุจฺจติ ปริมุจฺจตีติ ทิฏฺเน เจ สุทฺธิ นรสฺส โหติ ฯ [๑๑๖] าเณน วา โส ปชหาติ ทุกฺขนฺติ จกฺขุวิญฺาเณน รูปทสฺสเนน เจ นโร ชาติทุกฺขํ ปชหติ ชราทุกฺขํ ปชหติ พฺยาธิทุกฺขํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. จกฺขุวิญฺาณํ รูปทสฺสเนน าณนฺติ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ ทุกฺขํ ปชหติ มรณทุกฺขํ ปชหติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ปชหตีติ าเณน วา โส ปชหาติ ทุกฺขํ ฯ [๑๑๗] อญฺเน โส สุชฺฌติ โสปธีโกติ อญฺเน อสุทฺธิมคฺเคน มิจฺฉาปฏิปทาย อนิยฺยานปเถน ^๑- อญฺตฺร สติปฏฺาเนหิ อญฺตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ อญฺตฺร อิทฺธิปฺปาเทหิ อญฺตฺร อินฺทฺริเยหิ อญฺตฺร พเลหิ อญฺตฺร โพชฺฌงฺเคหิ อญฺตฺร อริยา อฏฺงฺคิกา มคฺคา นโร สุชฺฌติ วิสุชฺฌติ ปริสุชฺฌติ มุจฺจติ วิมุจฺจติ ปริมุจฺจติ ฯ โสปธีโกติ สราโค สโทโส สโมโห สมาโน สตโณฺห สทิฏฺิ สกิเลโส สอุปาทาโนติ อญฺเน โส สุชฺฌติ โสปธีโก ฯ [๑๑๘] ทิฏฺี หิ นํ ปาว ตถา วทานนฺติ สาว ทิฏฺิ ตํ ปุคฺคลํ ปาวทติ อิติปายํ ปุคฺคโล มิจฺฉาทิฏฺิโก วิปรีตทสฺสโนติ ฯ ตถา วทานนฺติ ตถา วทนฺตํ กเถนฺตํ ภณนฺตํ ทีปยนฺตํ โวหรนฺตํ สสฺสโต โลโก อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติ ตถา วทนฺตํ กเถนฺตํ ภณนฺตํ ทีปยนฺตํ โวหรนฺตํ อสสฺสโต โลโก อนฺตวา โลโก อนนฺตวา โลโก ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ อญฺ ชีวํ อญฺ สรีรํ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติ ตถา วทนฺตํ กเถนฺตํ ภณนฺตํ ทีปยนฺตํ โวหรนฺตนฺติ ทิฏฺี หิ นํ ปาว ตถา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อนิยฺยานิกปเถน ฯ วทานํ ฯ เตนาห ภควา ทิฏฺเน เจ สุทฺธิ นรสฺส โหติ าเณน วา โส ปชหาติ ทุกฺขํ อญฺเน โส สุชฺฌติ โสปธีโก ทิฏฺี หิ นํ ปาว ตถา วทานนฺติ ฯ [๑๑๙] น พฺราหฺมโณ อญฺโต สุทฺธิมาห ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา ปุญฺเ จ ปาเป จ อนูปลิตฺโต อตฺตญฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโน ฯ [๑๒๐] น พฺราหฺมโณ อญฺโต สุทฺธิมาห ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วาติ นาติ ปฏิกฺเขโป ฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ ฯ สกฺกายทิฏฺิ พาหิตา โหติ วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ ราโค พาหิโต โหติ โทโส พาหิโต โหติ โมโห พาหิโต โหติ มาโน พาหิโต โหติ ฯ พาหิตสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สงฺกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณียา ฯ พาเหตฺวา สพฺพปาปกานิ (สภิยาติ ภควา) วิมโล สาธุสมาหิโต ิตตฺโต สํสารมติจฺจ เกวลี โส อนิสฺสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา ฯ {๑๒๐.๑} น พฺราหฺมโณ อญฺโต สุทฺธิมาหาติ พฺราหฺมโณ อญฺเน อสุทฺธิมคฺเคน มิจฺฉาปฏิปทาย อนิยฺยานปเถน อญฺตฺร สติปฏฺาเนหิ อญฺตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ อญฺตฺร อิทฺธิปฺปาเทหิ อญฺตฺร อินฺทฺริเยหิ อญฺตฺร พเลหิ อญฺตฺร โพชฺฌงฺเคหิ อญฺตฺร อริยา ^๑- อฏฺงฺคิกา มคฺคา สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถติ น ภณติ น ทีปยติ น โวหรตีติ น พฺราหฺมโณ อญฺโต สุทฺธิมาห ฯ ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วาติ สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺสุทฺธิกา ^๒- เต เอกจฺจานํ รูปานํ ทสฺสนํ มงฺคลํ ปจฺเจนฺติ เอกจฺจานํ รูปานํ ทสฺสนํ อมงฺคลํ ปจฺเจนฺติ ฯ {๑๒๐.๒} กตเมสํ รูปานํ ทสฺสนํ มงฺคลํ ปจฺเจนฺติ ฯ เต กาลโต วุฏฺหิตฺวา อภิมงฺคลคตานิ รูปานิ ปสฺสนฺติ วาตสกุณํ ปสฺสนฺติ ปุสฺสเวฬุวลฏฺึ ปสฺสนฺติ คพฺภินิตฺถึ ปสฺสนฺติ กุมาริกํ ขนฺเธ อาโรเปตฺวา คจฺฉนฺตํ ปสฺสนฺติ ปุณฺณฆฏํ ปสฺสนฺติ โรหิตมจฺฉํ ปสฺสนฺติ อาชญฺ ปสฺสนฺติ อาชญฺรถํ ปสฺสนฺติ อุสภํ ปสฺสนฺติ โคกปิลํ ปสฺสนฺติ เอวรูปานํ รูปานํ ทสฺสนํ มงฺคลํ ปจฺเจนฺติ ฯ {๑๒๐.๓} กตเมสํ รูปานํ ทสฺสนํ อมงฺคลํ ปจฺเจนฺติ ฯ ปลาลปุญฺชํ ปสฺสนฺติ ตกฺกฆฏํ ปสฺสนฺติ ริตฺตฆฏํ ปสฺสนฺติ นฏํ ปสฺสนฺติ นคฺคสมณํ ปสฺสนฺติ ขรํ ปสฺสนฺติ ขรยานํ ปสฺสนฺติ เอกยุตฺตยานํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ยุ. อริยฏฺงฺคิกมคฺเคน ฯ ม. อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน ฯ @^๒ โป. ม. ทิฏฺิสุทฺธิกา ฯ อิโต ปรํ อีทิสเมว ฯ ปสฺสนฺติ กาณํ ปสฺสนฺติ กุณึ ปสฺสนฺติ ขญฺชํ ปสฺสนฺติ ปกฺขหตํ ปสฺสนฺติ ชิณฺณกํ ปสฺสนฺติ พฺยาธิกํ ปสฺสนฺติ มตํ ปสฺสนฺติ เอวรูปานํ รูปานํ ทสฺสนํ อมงฺคลํ ปจฺเจนฺติ ฯ อิเม เต สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺสุทฺธิกา เต ทิฏฺเน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ ฯ {๑๒๐.๔} สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา สุตสุทฺธิกา เต เอกจฺจานํ สทฺทานํ สวนํ มงฺคลํ ปจฺเจนฺติ เอกจฺจานํ สทฺทานํ สวนํ อมงฺคลํ ปจฺเจนฺติ ฯ {๑๒๐.๕} กตเมสํ สทฺทานํ สวนํ มงฺคลํ ปจฺเจนฺติ ฯ เต กาลโต วุฏฺหิตฺวา อภิมงฺคลคตานิ สทฺทานิ สุณนฺติ วฑฺฒาติ วา วฑฺฒมานาติ วา ปุณฺณาติ วา ปุสฺสาติ วา อสฺโสกาติ วา สุมนาติ วา สุนกฺขตฺตาติ วา สุมงฺคลาติ วา สิรีติ วา สิรีวฑฺฒาติ วา เอวรูปานํ สทฺทานํ สวนํ มงฺคลํ ปจฺเจนฺติ ฯ {๑๒๐.๖} กตเมสํ สทฺทานํ สวนํ อมงฺคลํ ปจฺเจนฺติ ฯ กาโณติ วา กุณีติ วา ขญฺโชติ วา ปกฺขหโตติ วา ชิณฺณโกติ วา พฺยาธิโกติ วา มโตติ วา ฉินฺนนฺติ วา ภินฺนนฺติ วา ทฑฺฒนฺติ วา นฏฺนฺติ วา นตฺถีติ วา เอวรูปานํ สทฺทานํ สวนํ อมงฺคลํ ปจฺเจนฺติ ฯ อิเม เต สมณพฺราหฺมณา สุตสุทฺธิกา เต สุเตน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ ฯ {๑๒๐.๗} สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา สีลสุทฺธิกา เต สีลมตฺเตน สญฺมมตฺเตน สํวรมตฺเตน อวีติกฺกมมตฺเตน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ ฯ สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต ^๑- เอวมาห จตูหิ โข อหํ ถปติ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ ปุริสปุคฺคลํ ปญฺาเปมิ สมฺปนฺนกุสลํ ปรมกุสลํ อุตฺตมปฺปตฺติปฺปตฺตํ สมณํ อโยชฺฌํ กตเมหิ จตูหิ อิธ ถปติ น กาเยน ปาปกมฺมํ กโรติ น ปาปิกํ วาจํ ภาสติ น ปาปกํ สงฺกปฺปํ สงฺกปฺเปติ น ปาปกํ อาชีวํ อาชีวติ อิเมหิ โข อหํ ถปติ จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ ปุริสปุคฺคลํ ปญฺาเปมิ สมฺปนฺนกุสลํ ปรมกุสลํ อุตฺตมปฺปตฺติปฺปตฺตํ สมณํ อโยชฺฌํ ฯ เอวเมว สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา สีลสุทฺธิกา เต สีลมตฺเตน สญฺมมตฺเตน สํวรมตฺเตน อวีติกฺกมมตฺเตน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ ฯ {๑๒๐.๘} สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา วตฺตสุทฺธิกา เต หตฺถิวตฺติกา ^๒- วา โหนฺติ อสฺสวตฺติกา วา โหนฺติ โควตฺติกา วา โหนฺติ กุกฺกุรวตฺติกา วา โหนฺติ กากวตฺติกา วา โหนฺติ วาสุเทววตฺติกา วา โหนฺติ พลเทววตฺติกา วา โหนฺติ ปุณฺณภทฺทวตฺติกา วา โหนฺติ มณิภทฺทวตฺติกา วา โหนฺติ อคฺคิวตฺติกา วา โหนฺติ นาควตฺติกา วา โหนฺติ สุปณฺณวตฺติกา วา โหนฺติ ยกฺขวตฺติกา วา โหนฺติ อสุรวตฺติกา วา โหนฺติ คนฺธพฺพวตฺติกา วา โหนฺติ มหาราชวตฺติกา วา โหนฺติ จนฺทวตฺติกา วา โหนฺติ สุริยวตฺติกา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สมโณ มุณฺฑิกาปุตฺโต ฯ ^๒ โป. ม. ...วติกา ฯ อิโต ปรํ อีทิสเมว ฯ วา โหนฺติ อินฺทวตฺติกา วา โหนฺติ พฺรหฺมวตฺติกา วา โหนฺติ เทววตฺติกา วา โหนฺติ ทิสวตฺติกา ^๑- วา โหนฺติ ฯ อิเม เต สมณพฺราหฺมณา วตฺตสุทฺธิกา เต วตฺเตน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ ฯ {๑๒๐.๙} สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา มุตสุทฺธิกา ฯ เต กาลโต วุฏฺหิตฺวา ปวึ อามสนฺติ หริตํ อามสนฺติ โคมยํ อามสนฺติ กจฺฉปํ อามสนฺติ ชาลํ ^๒- อกฺกมนฺติ ติลวาหํ อามสนฺติ ปุสฺสติลํ ขาทนฺติ ปุสฺสเตลํ มกฺเขนฺติ ปุสฺสทนฺตกฏฺ ^๓- ขาทนฺติ ปุสฺสมตฺติกาย นหายนฺติ ปุสฺสสาฏกํ นิวาเสนฺติ ปุสฺสเวฏฺนํ เวฏฺนฺติ ฯ อิเม เต สมณพฺราหฺมณา มุตสุทฺธิกา เต มุเตน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ ฯ {๑๒๐.๑๐} น พฺราหฺมโณ อญฺโต สุทฺธิมาห ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วาติ พฺราหฺมโณ ทิฏฺสุทฺธิยาปิ สุทฺธึ นาห สุตสุทฺธิยาปิ สุทฺธึ นาห สีลสุทฺธิยาปิ สุทฺธึ นาห วตฺตสุทฺธิยาปิ สุทฺธึ นาห มุตสุทฺธิยาปิ สุทฺธึ นาห น กเถติ น ภณติ น ทีปยติ น โวหรตีติ น พฺราหฺมโณ อญฺโต สุทฺธิมาห ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา ฯ [๑๒๑] ปุญฺเ จ ปาเป จ อนูปลิตฺโตติ ปุญฺ วุจฺจติ ยงฺกิญฺจิ เตธาตุกํ กุสลาภิสงฺขารํ ฯ อปุญฺ วุจฺจติ สพฺพํ อกุสลํ ฯ ยโต ปุญฺาภิสงฺขาโร จ อปุญฺาภิสงฺขาโร จ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ทิสาวติกา ฯ ^๒ ม. ผาลํ ฯ ^๓ ม. ผุสฺส ... ผุสฺสมตฺติกา ฯ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺคตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา เอตฺตาวตา จ ปุญฺเ จ ปาเป จ น ลิมฺปติ น สํลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺโต อสํลิตฺโต อนูปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสฏฺโ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ ปุญฺเ จ ปาเป จ อนูปลิตฺโต ฯ [๑๒๒] อตฺตญฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโนติ อตฺตญฺชโหติ อตฺตทิฏฺิชโห ฯ อตฺตญฺชโหติ คาหชโห ^๑- ฯ อตฺตญฺชโหติ ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน คหิตํ ปรามฏฺ อภินิวิฏฺ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ สพฺพํ ตํ จตฺตํ โหติ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺ ฯ นยิธ ปกุพฺพมาโนติ ปุญฺาภิสงฺขารํ วา อปุญฺาภิสงฺขารํ วา อาเนญฺชาภิสงฺขารํ วา อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ อตฺตญฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโน ฯ เตนาห ภควา น พฺราหฺมโณ อญฺโต สุทฺธิมาห ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา ปุญฺเ จ ปาเป จ อนูปลิตฺโต อตฺตญฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโนติ ฯ [๑๒๓] ปุริมํ ปหาย อปรํ สิตาเส เอชานุคา เต น ตรนฺติ สงฺคํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. คาหํ ชโห ฯ เต อุคฺคหายนฺติ นิรสฺสชนฺติ กปีว สาขํ ปมุขํ ^๑- คหาย ฯ [๑๒๔] ปุริมํ ปหาย อปรํ สิตาเสติ ปุริมํ สตฺถารํ ปหาย อปรํ ^๒- สตฺถารํ นิสฺสิตา ปุริมํ ธมฺมกฺขานํ ปหาย อปรํ ธมฺมกฺขานํ นิสฺสิตา ปุริมํ คณํ ปหาย อปรํ คณํ นิสฺสิตา ปุริมํ ทิฏฺึ ปหาย อปรํ ทิฏฺึ นิสฺสิตา ปุริมํ ปฏิปทํ ปหาย อปรํ ปฏิปทํ นิสฺสิตา ปุริมํ มคฺคํ ปหาย อปรํ มคฺคํ นิสฺสิตา สนฺนิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ ปุริมํ ปหาย อปรํ สิตาเส ฯ [๑๒๕] เอชานุคา เต น ตรนฺติ สงฺคนฺติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ เอชานุคาติ เอชานุคา เอชานุคตา เอชานุสฏา เอชายาปนฺนา ^๓- ปติตา อภิภูตา ปริยาทินฺนจิตฺตา ฯ เต น ตรนฺติ สงฺคนฺติ ราคสงฺคํ โทสสงฺคํ โมหสงฺคํ มานสงฺคํ ทิฏฺิสงฺคํ กิเลสสงฺคํ ทุจฺจริตสงฺคํ น ตรนฺติ น อุตฺตรนฺติ น ปตรนฺติ น สมติกฺกมนฺติ น วีติวตฺตนฺตีติ เอชานุคา เต น ตรนฺติ สงฺคํ ฯ [๑๒๖] เต อุคฺคหายนฺติ นิรสฺสชนฺตีติ สตฺถารํ คณฺหนฺติ ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺ สตฺถารํ คณฺหนฺติ ธมฺมกฺขานํ คณฺหนฺติ ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺ ธมฺมกฺขานํ คณฺหนฺติ คณํ คณฺหนฺติ ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺ คณํ คณฺหนฺติ ทิฏฺึ คณฺหนฺติ ตํ มุญฺจิตฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ปมุญฺจํ ฯ ^๒ ม. ปรํ ฯ ^๓ สพฺพตฺถ โปตฺถเก เอชายปนฺนา ฯ อญฺ ทิฏฺึ คณฺหนฺติ ปฏิปทํ คณฺหนฺติ ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺ ปฏิปทํ คณฺหนฺติ มคฺคํ คณฺหนฺติ ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺ มคฺคํ คณฺหนฺติ คณฺหนฺติ จ มุญฺจนฺติ จ อาทิยนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จาติ เต อุคฺคหายนฺติ นิรสฺสชนฺติ ฯ [๑๒๗] กปีว สาขํ ปมุขํ คหายาติ ยถา มกฺกโฏ อรญฺเ ปวเน จรมาโน สาขํ คณฺหาติ ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺ สาขํ คณฺหาติ ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺ สาขํ คณฺหาติ เอวเมว ปุถู สมณพฺราหฺมณา ปุถู ทิฏฺิคตานิ คณฺหนฺติ จ มุญฺจนฺติ จ อาทิยนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จาติ กปีว สาขํ ปมุขํ คหาย ฯ เตนาห ภควา ปุริมํ ปหาย อปรํ สิตาเส เอชานุคา เต น ตรนฺติ สงฺคํ เต อุคฺคหายนฺติ นิรสฺสชนฺติ กปีว สาขํ ปมุขํ คหายาติ ฯ [๑๒๘] สยํ สมาทาย วตานิ ชนฺตุ อุจฺจาวจํ คจฺฉติ สญฺสตฺโต วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมํ น อุจฺจาวจํ คจฺฉติ ภูริปญฺโ ฯ [๑๒๙] สยํ สมาทาย วตานิ ชนฺตูติ สยํ สมาทายาติ สามํ สมาทาย ฯ วตานีติ หตฺถิวตฺตํ ^๑- วา อสฺสวตฺตํ วา โควตฺตํ วา กุกฺกุรวตฺตํ วา กากวตฺตํ วา วาสุเทววตฺตํ วา พลเทววตฺตํ วา ปุณฺณภทฺทวตฺตํ วา มณิภทฺทวตฺตํ วา อคฺคิวตฺตํ วา นาควตฺตํ วา สุปณฺณวตฺตํ วา ยกฺขวตฺตํ วา อสุรวตฺตํ วา ฯเปฯ ทิสวตฺตํ วา อาทาย สมาทาย อาทิยิตฺวา สมาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา ฯ ชนฺตูติ สตฺโต นโร ฯเปฯ มนุโชติ สยํ สมาทาย วตานิ ชนฺตุ ฯ [๑๓๐] อุจฺจาวจํ คจฺฉติ สญฺสตฺโตติ สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉติ ธมฺมกฺขานโต ธมฺมกฺขานํ คจฺฉติ คณโต คณํ คจฺฉติ ทิฏฺิยา ทิฏฺึ คจฺฉติ ปฏิปทาโต ^๒- ปฏิปทํ คจฺฉติ มคฺคโต มคฺคํ คจฺฉติ ฯ สญฺสตฺโตติ กามสญฺาย พฺยาปาทสญฺาย วิหึสาสญฺาย ทิฏฺิสญฺาย สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ ฯ ยถา ภิตฺติขีเล วา นาคทนฺเต วา ภณฺฑํ สตฺตํ วิสตฺตํ อาสตฺตํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ เอวเมว กามสญฺาย พฺยาปาทสญฺาย วิหึสาสญฺาย ทิฏฺิสญฺาย สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธติ อุจฺจาวจํ คจฺฉติ สญฺสตฺโต ฯ [๑๓๑] วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมนฺติ วิทฺวาติ วิทฺวา วิชฺชาคโต าณี พุทฺธิมา วิภาวี เมธาวี ฯ เวเทหีติ เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ปญฺา ปญฺินฺทฺริยํ ปญฺาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ ฯ เตหิ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ...วตํ ฯ อิโต ปรํ อีทิสเมว ฯ ^๒ ม. ปฏิปทาย ฯ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต ฯ เวทานํ วา อนฺตคโตติ เวทคู ฯ เวเทหิ วา อนฺตคโตติ เวทคู ฯ สตฺตนฺนํ ^[๑]- ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู สกฺกายทิฏฺิ วิทิตา โหติ วิจิกิจฺฉา วิทิตา โหติ สีลพฺพตปรามาโส วิทิโต โหติ ราโค วิทิโต โหติ โทโส วิทิโต โหติ โมโห วิทิโต โหติ มาโน วิทิโต โหติ ฯ วิทิตสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สงฺกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณียา ฯ เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ (สภิยาติ ภควา) สมณานํ ยานิปตฺถิ ^๒- พฺราหฺมณานํ สพฺพเวทนาสุ วีตราโค สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โส ^[๓]- ฯ {๑๓๑.๑} วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมนฺติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณนฺติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วาสทฺโท อตฺถิ ฯ ^๒ ม. ยานีธตฺถิ ฯ ^๓ ม. ยุ. อิติสทฺโท ทิสฺสติ ฯ วิญฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ ฯ นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ ฯ สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ ฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ ฯ เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ ฯ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ ฯ อุปาทานปจฺจยา ภโวติ ฯ ภวปจฺจยา ชาตีติ ฯ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ {๑๓๑.๒} อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ สงฺขารนิโรธา วิญฺาณนิโรโธติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ วิญฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธติ ฯ นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธติ ฯ สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธติ ฯ ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ ฯ เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธติ ฯ ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธติ ฯ อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธติ ฯ ภวนิโรธา ชาตินิโรโธติ ฯ ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ {๑๓๑.๓} อิทํ ทุกฺขนฺติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ฯ อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ฯ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ อิเม อาสวาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ อยํ อาสวสมุทโยติ ฯ อยํ อาสวนิโรโธติ ฯ อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ อิเม ธมฺมา อภิญฺเยฺยาติ ฯ อิเม ธมฺมา ปริญฺเยฺยาติ ฯ อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพาติ ฯ อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ ฯ อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ ฯ ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมนฺติ วิทฺธา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมํ ฯ [๑๓๒] น อุจฺจาวจํ คจฺฉติ ภูริปญฺโติ น สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉติ น ธมฺมกฺขานโต ธมฺมกฺขานํ คจฺฉติ น คณโต คณํ คจฺฉติ น ทิฏฺิยา ทิฏฺึ คจฺฉติ น ปฏิปทาย ปฏิปทํ คจฺฉติ น มคฺคโต มคฺคํ คจฺฉติ ฯ ภูริปญฺโติ ^[๑]- มหาปญฺโ ปุถุปญฺโ หาสปญฺโ ชวนปญฺโ ติกฺขปญฺโ นิพฺเพธิกปญฺโ ฯ ภูรี วุจฺจติ ปวี ฯ ตาย ปวีสมาย ปญฺาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตติ น อุจฺจาวจํ คจฺฉติ ภูริปญฺโ ฯ เตนาห ภควา สยํ สมาทาย วตานิ ชนฺตุ อุจฺจาวจํ คจฺฉติ สญฺสตฺโต วิทฺธา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมํ น อุจฺจาวจํ คจฺฉติ ภูริปญฺโติ ฯ [๑๓๓] ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต ยงฺกิญฺจิ ทิฏฺว สุตํ มุตํ วา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ภูริปญฺโ ฯ ตเมว ทสฺสึ วิวฏํ จรนฺตํ เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺย ฯ [๑๓๔] ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต ยงฺกิญฺจิ ทิฏฺว สุตํ มุตํ วาติ เสนา วุจฺจติ มารเสนา ฯ กายทุจฺจริตํ มารเสนา วจีทุจฺจริตํ มารเสนา มโนทุจฺจริตํ มารเสนา ราโค มารเสนา โทโส มารเสนา โมโห มารเสนา โกโธ อุปนาโห ฯเปฯ สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนา ฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา กามา เต ปมา เสนา ทุติยารติ วุจฺจติ ตติยา ขุปฺปิปาสา เต จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติ ปญฺจมํ ^๑- ถีนมิทฺธนฺเต ฉฏฺา ภิรู ^๒- ปวุจฺจติ สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต มกฺโข ถมฺโภ เต อฏฺโม ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส ปเร จ อวชานติ เอสา นมุจิ เต เสนา กณฺหสฺสาภิปฺปหาริณี น นํ อสูโร ชินาติ เชตฺวา จ ลภเต สุขนฺติ ฯ ยโต จตูหิ อริยมคฺเคหิ สพฺพา จ มารเสนา สพฺเพ จ ปฏิเสนิกรา กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุตฺตา ปรมฺมุขา โส วุจฺจติ วิเสนิภูโต ฯ โส ทิฏฺเ วิเสนิภูโต สุเต วิเสนิภูโต มุเต วิเสนิภูโต วิญฺาเต วิเสนิภูโตติ ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต ยงฺกิญฺจิ ทิฏฺว สุตํ มุตํ วา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปญฺจมี ฯ ^๒ ม. ยุ. ภีรู ฯ [๑๓๕] ตเมว ทสฺสึ วิวฏํ จรนฺตนฺติ ตเมว สุทฺธทสฺสึ วิสุทฺธทสฺสึ ปริสุทฺธทสฺสึ โวทานทสฺสึ ปริโยทานทสฺสึ ฯ อถวา สุทฺธทสฺสนํ วิสุทฺธทสฺสนํ ปริสุทฺธทสฺสนํ โวทานทสฺสนํ ปริโยทานทสฺสนํ ฯ วิวฏนฺติ ตณฺหาฉทนํ ^[๑]- กิเลสฉทนํ ^[๒]- อวิชฺชาฉทนํ ฯ ตานิ ฉทนานิ วิวฏานิ โหนฺติ วิทฺธํสิตานิ อุปฆาติตานิ ^๓- สมุคฺฆาติตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ ฯ จรนฺตนฺติ จรนฺตํ วิจรนฺตํ ^[๔]- อิริยนฺตํ วตฺตนฺตํ ปาเลนฺตํ ยเปนฺตํ ยาเปนฺตนฺติ ตเมว ทสฺสึ วิวฏํ จรนฺตํ ฯ [๑๓๖] เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺยาติ กปฺปาติ เทฺว กปฺปา ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหากปฺโป ฯเปฯ อยํ ทิฏฺิกปฺโป ฯ ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา เกน ราเคน กปฺเปยฺย เกน โทเสน กปฺเปยฺย เกน โมเหน กปฺเปยฺย เกน มาเนน กปฺเปยฺย กาย ทิฏฺิยา กปฺเปยฺย เกน อุทฺธจฺเจน กปฺเปยฺย กาย วิจิกิจฺฉาย กปฺเปยฺย เกหิ อนุสเยหิ กปฺเปยฺย รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพนฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา ฯ เต อภิสงฺขารา ปหีนา อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน กปฺเปยฺย เนรยิโกติ วา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ทิฏฺิฉทนํ ฯ ^๒ ม. ทุจฺจริตฉทนํ ฯ ^๓ ม. อุคฺฆาฏิตานิ ฯ ^๔ ม. วิหรนฺตํ ฯ ติรจฺฉานโยนิโกติ วา ปิตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺีติ วา อสญฺีติ วา เนวสญฺีนาสญฺีติ วา ฯ โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน กปฺเปยฺย วิกปฺเปยฺย วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺย ฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺย ฯ เตนาห ภควา ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต ยงฺกิญฺจิ ทิฏฺว สุตํ มุตํ วา ตเมว ทสฺสึ วิวฏํ จรนฺตํ เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺยาติ ฯ [๑๓๗] น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ อจฺจนฺตสุทฺธีติ น เต วทนฺติ อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺช อาสํ น กุพฺพนฺติ กุหิญฺจิ โลเก ฯ [๑๓๘] น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺตีติ กปฺปาติ เทฺว กปฺปา ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหากปฺโป ฯเปฯ อยํ ทิฏฺิกปฺโป ฯ เตสํ ตณฺหากปฺโป ปหีโน ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺิกปฺปํ วา น กปฺเปนฺติ น ชเนนฺติ น สญฺชเนนฺติ น นิพฺพตฺเตนฺติ นาภินิพฺพตฺเตนฺตีติ น กปฺปยนฺติ ฯ น ปุเรกฺขโรนฺตีติ เทฺว ปุเรกฺขารา ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร ฯเปฯ อยํ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร ฯ เตสํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน ทิฏฺิปุเรกฺขาโร ปฏินิสฺสฏฺโ ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺิปุเรกฺขารสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา น ตณฺหํ วา ทิฏฺึ วา ปุรโต กตฺวา จรนฺติ น ตณฺหาธชา น ตณฺหาเกตู น ตณฺหาธิปเตยฺยา น ทิฏฺิทฺธชา น ทิฏฺิเกตู น ทิฏฺาธิปเตยฺยา น ตณฺหาย วา ทิฏฺิยา วา ปริวาริตา จรนฺตีติ น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ ฯ [๑๓๙] อจฺจนฺตสุทฺธีติ น เต วทนฺตีติ อจฺจนฺตสุทฺธีติ อนจฺจนฺตสุทฺธึ สํสารสุทฺธึ อกิริยสุทฺธึ สสฺสตวาทํ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ อจฺจนฺตสุทฺธีติ น เต วทนฺติ ฯ [๑๔๐] อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺชาติ คนฺถาติ จตฺตาโร คนฺถา อภิชฺฌา กายคนฺโถ พฺยาปาโท กายคนฺโถ สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ ฯ อตฺตโน ทิฏฺิยา ราโค อภิชฺฌา กายคนฺโถ ฯ ปรวาเทสุ อาฆาโต อปฺปจฺจโย พฺยาปาโท กายคนฺโถ ฯ อตฺตโน สีลํ วา วตฺตํ วา สีลพฺพตฺตํ วา ปรามสติ สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ ฯ อตฺตโน ทิฏฺิ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ ฯ กึการณา วุจฺจนฺติ ^๑- อาทานคนฺโถ ฯ เตหิ คนฺเถหิ รูปํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ เวทนํ สญฺ สงฺขาเร วิญฺาณํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วุจฺจติ ฯ อิโต ปรํ เอวํ าตพฺพํ ฯ คตึ อุปปตฺตึ ปฏิสนฺธึ ภวํ สํสารํ วฏฺฏํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ ตํการณา วุจฺจนฺติ อาทานคนฺโถ ฯ วิสชฺชาติ คนฺเถ โวสฺสชฺชิตฺวา วา วิสชฺช ฯ อถวา คนฺเถ คถิเต ^๑- คนฺถิเต พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา ^๒- วา วิสชฺช ฯ ยถา วยฺหํ วา รถํ วา สกฏํ วา สนฺทมานิกํ วา สชฺชํ วิสชฺชํ กโรนฺติ วิโกเปนฺติ เอวเมว คนฺเถ โวสฺสชฺชิตฺวา วา วิสชฺช ฯ อถวา คนฺเถ คถิเต คนฺถิเต พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา ^๓- วา วิสชฺชาติ อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺช ฯ [๑๔๑] อาสํ น กุพฺพนฺติ กุหิญฺจิ โลเกติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ อาสํ น กุพฺพนฺตีติ อาสํ น กุพฺพนฺติ น ชเนนฺติ น สญฺชเนนฺติ น นิพฺพตฺเตนฺติ นาภินิพฺพตฺเตนฺติ ฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา ฯ โลเกติ อปายโลเก ฯเปฯ อายตนโลเกติ อาสํ น กุพฺพนฺติ กุหิญฺจิ โลเก ฯ เตนาห ภควา น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ อจฺจนฺตสุทฺธีติ น เต วทนฺติ อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺช อาสํ น กุพฺพนฺติ กุหิญฺจิ โลเกติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. คธิเต ฯ อปรมฺปิ อีทิสเมว ฯ ^๒-๓ ม. โปฏยิตฺวา ฯ [๑๔๒] สีมาติโต ^๑- พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ ตฺวา จ ทิสฺวา จ สมุคฺคหีตํ น ราคราคี น วิราครตฺโต ตสฺสีทํ ^๒- นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํ ฯ [๑๔๓] สีมาติโต พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ ตฺวา จ ทิสฺวา จ สมุคฺคหีตนฺติ สีมาติ จตสฺโส สีมาโย ฯ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ตเทกฏฺา จ กิเลสา อยํ ปมา สีมา ฯ โอฬาริกํ กามราคสญฺโชนํ ปฏิฆสญฺโชนํ โอฬาริโก กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโย ตเทกฏฺา จ กิเลสา อยํ ทุติยา สีมา ฯ อณุสหคตํ กามราคสญฺโชนํ ปฏิฆสญฺโชนํ อณุสหคโต กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโย ตเทกฏฺา จ กิเลสา อยํ ตติยา สีมา ฯ รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชา มานานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโย ตเทกฏฺา จ กิเลสา อยํ จตุตฺถา สีมา ฯ {๑๔๓.๑} ยโต จตูหิ อริยมคฺเคหิ อิมา จตสฺโส สีมาโย อติกฺกนฺโต โหติ สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต โส วุจฺจติ สีมาติโต ฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ ฯเปฯ อนิสฺสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา ฯ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส ฯ ตฺวาติ ปรจิตฺตาเณน วา ตฺวา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน วา ตฺวา ฯ ทิสฺวาติ มํสจกฺขุนา วา ^[๓]- ทิพฺพจกฺขุนา วา ทิสฺวาติ สีมาติโต พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สีมาติโค ฯ อิโต ปรํ อีทิสเมว ฯ ^๒ ม. ตสฺสีธ ฯ อปรมฺปิ อีทิสเมว ฯ @^๓ ม. ทิสฺวา ฯ ตฺวา จ ทิสฺวา จ ฯ สมุคฺคหีตนฺติ ตสฺส อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ^๑- ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ คหิตํ ปรามฏฺ อภินิวิฏฺ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ ฯ นตฺถีติ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ ฯ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ สีมาติโต พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ ตฺวา จ ทิสฺวา จ สมุคฺคหีตํ ฯ [๑๔๔] น ราคราคี น วิราครตฺโตติ ราครตฺตา วุจฺจนฺติ เย ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา ฯ วิราครตฺตา วุจฺจนฺติ เย รูปาวจรา- รูปาวจรสมาปตฺตีสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา ฯ น ราคราคี น วิราครตฺโตติ ยโต กามราโค จ รูปราโค จ อรูปราโค จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺคตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา เอตฺตาวตา น ราคราคี น วิราครตฺโต ฯ [๑๔๕] ตสฺสีทํ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตนฺติ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส ฯ ตสฺส อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ คหิตํ ปรามฏฺ อภินิวิฏฺ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ ฯ นตฺถีติ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ ฯ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ ตสฺสีทํ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํ ฯ เตนาห ภควา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วิสิฏฺ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ สีมาติโต พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ ตฺวา จ ทิสฺวา จ สมุคฺคหีตํ น ราคราคี น วิราครตฺโต ตสฺสีทํ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตนฺติ ฯ จตุตฺโถ สุทฺธฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส นิฏฺิโต ฯ ------------ ปญฺจโม ปรมฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส [๑๔๖] ปรมนฺติ ทิฏฺีสุ ปริพฺพสาโน ยทุตฺตรึ กุรุเต ชนฺตุ โลเก หีนาติ อญฺเ ตโต สพฺพมาห ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโต ฯ [๑๔๗] ปรมนฺติ ทิฏฺีสุ ปริพฺพสาโนติ สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺิคติกา เต ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคตานํ อญฺตรญฺตรํ ทิฏฺิคตํ อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺิยา วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติ ฯ ยถา อาคาริกา วา ฆเรสุ วสนฺติ สาปตฺติกา วา อาปตฺตีสุ วสนฺติ สกิเลสา วา กิเลเสสุ วสนฺติ เอวเมว สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺิคติกา เต ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคตานํ อญฺตรญฺตรํ ทิฏฺิคตํ อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺิยา วสนฺติ สํวสนฺติ ^๑- อาวสนฺติ ปริวสนฺตีติ ปรมนฺติ ทิฏฺีสุ ปริพฺพสาโน ฯ [๑๔๘] ยทุตฺตรึ กุรุเต ชนฺตุ โลเกติ ยทนฺติ ยํ ฯ อุตฺตรึ กุรุเตติ อุตฺตรึ กโรติ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปวสนฺติ ฯ ปวรํ กโรติ ฯ อยํ สตฺถา สพฺพญฺูติ อุตฺตรึ กโรติ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ อยํ ธมฺโม สฺวากฺขาโต อยํ คโณ สุปฏิปนฺโน อยํ ทิฏฺิ ภทฺทิกา อยํ ปฏิปทา สุปญฺตฺตา อยํ มคฺโค นิยฺยานิโกติ อุตฺตรึ กโรติ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติ ฯ ชนฺตูติ สตฺโต นโร ฯเปฯ มนุโช ฯ โลเกติ อปายโลเก ฯเปฯ อายตนโลเกติ ยทุตฺตรึ กุรุเต ชนฺตุ โลเก ฯ [๑๔๙] หีนาติ อญฺเ ตโต สพฺพมาหาติ อตฺตโน สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ เปตฺวา สพฺเพ ปรปฺปวาเท ขิปติ อุกฺขิปติ ปริกฺขิปติ โส สตฺถา น สพฺพญฺู ธมฺโม น สฺวากฺขาโต คโณ น สุปฏิปนฺโน ทิฏฺิ น ภทฺทิกา ปฏิปทา น สุปญฺตฺตา มคฺโค น นิยฺยานิโก นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา น ตตฺถ ^๑- สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ชตุกฺกา ปริตฺตาติ เอวมาห เอวํ กเถติ เอวํ ภณติ เอวํ ทีปยติ เอวํ โวหรตีติ หีนาติ อญฺเ ตโต สพฺพมาห ฯ [๑๕๐] ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโตติ ตสฺมา ^๒- ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา ทิฏฺิกลหานิ ทิฏฺิภณฺฑนานิ ทิฏฺิวิคฺคหานิ ทิฏฺิวิวาทานิ ทิฏฺิเมธคานิ อวีติวตฺโต อนติกฺกนฺโต อสมติกฺกนฺโตติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. นตฺเถตฺถ ฯ ^๒ ม. ตสฺมาติ ฯ ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโต ฯ เตนาห ภควา ปรมนฺติ ทิฏฺีสุ ปริพฺพสาโน ยทุตฺตรึ กุรุเต ชนฺตุ โลเก หีนาติ อญฺเ ตโต สพฺพมาห ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโตติ ฯ [๑๕๑] ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺ ฯ [๑๕๒] ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วาติ ยทตฺตนีติ ยํ อตฺตนิ ฯ อตฺตา วุจฺจติ ทิฏฺิคตํ ฯ อตฺตโน ทิฏฺิยา เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ ทิฏฺธมฺมิกญฺจ อานิสํสํ สมฺปรายิกญฺจ อานิสํสํ ฯ {๑๕๒.๑} กตโม ทิฏฺิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส ฯ ยํทิฏฺิโก สตฺถา โหติ ตํทิฏฺิกา สาวกา โหนฺติ ตํทิฏฺิกํ สตฺถารํ สาวกา สกฺกโรนฺติ ครุกโรนฺติ ^๑- มาเนนฺติ ปูเชนฺติ อปจิตึ กโรนฺติ ^๒- ลภนฺติ จ ตโตนิทานํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อยํ ทิฏฺิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส ฯ {๑๕๒.๒} กตโม ทิฏฺิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส ฯ อยํ ทิฏฺิ อลํ นาคตฺตาย วา สุปณฺณตฺตาย วา ยกฺขตฺตาย วา อสุรตฺตาย วา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ครุํ กโรนฺติ ฯ ^๒ โป. ม. อปจิตึ กโรนฺตีติ นตฺถิ ฯ คนฺธพฺพตฺตาย วา มหาราชตฺตาย วา อินฺทตฺตาย วา พฺรหฺมตฺตาย วา เทวตฺตาย วา อยํ ทิฏฺิ อลํ สุทฺธิยา วิสุทฺธิยา ปริสุทฺธิยา มุตฺติยา วิมุตฺติยา ปริมุตฺติยา อิมาย ทิฏฺิยา สุชฺฌนฺติ วิสุชฺฌนฺติ ปริสุชฺฌนฺติ มุจฺจนฺติ วิมุจฺจนฺติ ปริมุจฺจนฺติ อิมาย ทิฏฺิยา สุชฺฌิสฺสามิ วิสุชฺฌิสฺสามิ ปริสุชฺฌิสฺสามิ มุจฺจิสฺสามิ วิมุจฺจิสฺสามิ ปริมุจฺจิสฺสามีติ ^๑- อายตึ ผลปาฏิกงฺขี โหติ ฯ อยํ ทิฏฺิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส ฯ อตฺตโน ทิฏฺิยา อิเม เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ ฯ {๑๕๒.๓} ทิฏฺสุทฺธิยาปิ เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ สุตสุทฺธิยาปิ เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ สีลสุทฺธิยาปิ เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ วตฺตสุทฺธิยาปิ เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ มุตสุทฺธิยาปิ เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ ทิฏฺธมฺมิกญฺจ อานิสํสํ สมฺปรายิกญฺจ อานิสํสํ ฯ {๑๕๒.๔} กตโม มุตสุทฺธิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส ฯ ยํทิฏฺิโก สตฺถา โหติ ตํทิฏฺิกา สาวกา โหนฺติ ฯเปฯ อยํ มุตสุทฺธิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส ฯ {๑๕๒.๕} กตโม มุตสุทฺธิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส ฯ อยํ ทิฏฺิ อลํ นาคตฺตาย วา ฯเปฯ อยํ มุตสุทฺธิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส ฯ มุตสุทฺธิยาปิ อิเม เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา ฯ [๑๕๓] ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหายาติ ตเทวาติ ตํ ทิฏฺิคตํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. อิติสทฺโท นตฺถิ ฯ ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ฯ สมุคฺคหายาติ อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย ฯ [๑๕๔] นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺนฺติ อญฺ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ชตุกฺกโต ปริตฺตโต ^[๑]- ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺ ฯ เตนาห ภควา ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺนฺติ ฯ [๑๕๕] ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติ ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺ ตสฺมา หิ ทิฏฺว สุตํ มุตํ วา สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺย ฯ [๑๕๖] ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺตีติ กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปฺปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา เต @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ทิสฺสติ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ กุสลา เอวํ วทนฺติ คนฺโถ เอโส ลมฺพนํ ^๑- เอตํ พนฺธนํ เอตํ ปลิโพโธ เอโสติ เอวํ วทนฺติ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติ ฯ [๑๕๗] ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺนฺติ ยํ นิสฺสิโตติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิโต สนฺนิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโต ฯ ปสฺสติ หีนมญฺนฺติ อญฺ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ชตุกฺกโต ปริตฺตโต ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ ^[๒]- อุปปริกฺขตีติ ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺ ฯ [๑๕๘] ตสฺมา หี ทิฏฺว สุตํ มุตํ วา สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา ทิฏฺ วา ทิฏฺสุทฺธึ วา สุตํ วา สุตสุทฺธึ วา มุตํ วา มุตสุทฺธึ วา สีลํ วา สีลสุทฺธึ วา วตฺตํ วา วตฺตสุทฺธึ วา น นิสฺสเยยฺย น คเณฺหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺยาติ ^๓- ตสฺมา หิ ทิฏฺว สุตํ มุตํ วา สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺย ฯ เตนาห ภควา ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติ ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺ ตสฺมา หิ ทิฏฺว สุตํ มุตํ วา สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยาติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ลคฺคนํ ฯ ^๒ ม. อุปนิชฺฌายติ ฯ ^๓ ม. นาภินิเวเสยฺยาติ ฯ [๑๕๙] ทิฏฺึปิ โลกสฺมิ ^๑- น กปฺปเยยฺย าเณน วา สีลวเตน วาปิ สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย หีโน น มญฺเถ วิเสสิ วาปิ ฯ [๑๖๐] ทิฏฺึปิ โลกสฺมิ น กปฺปเยยฺย าเณน วา สีลวเตน วาปีติ อฏฺสมาปตฺติาเณน วา ปญฺจาภิญฺาาเณน วา มิจฺฉาาเณน วา สีเลน วา วตฺเตน วา สีลวตฺเตน วา ทิฏฺึ น กปฺปเยยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย ฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ ทิฏฺึปิ โลกสฺมิ น กปฺปเยยฺย าเณน วา สีลวเตน วาปิ ฯ [๑๖๑] สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺยาติ สทิโสหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเกน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเณน วา อญฺตรญฺตเรน วา วตฺถุนาติ สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย ฯ [๑๖๒] หีโน น มญฺเถ วิเสสิ วาปีติ หีโนหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา ฯเปฯ อญฺตรญฺตเรน วา วตฺถุนา เสยฺโยหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา ฯเปฯ อญฺตรญฺตเรน วา วตฺถุนาติ หีโน น @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. โลกสฺมึ ฯ มญฺเถ วิเสสิ วาปิ ฯ เตนาห ภควา ทิฏฺึปิ โลกสฺมิ น กปฺปเยยฺย าเณน วา สีลวเตน วาปิ สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย หีโน น มญฺเถ วิเสสิ วาปีติ ฯ [๑๖๓] อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน าเณปิ ^๑- โส นิสฺสย ^๒- โน กโรติ ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารี ทิฏฺึปิ โส น ปจฺเจติ กิญฺจิ ฯ [๑๖๔] อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโนติ อตฺตํ ปหายาติ อตฺตทิฏฺึ ปหาย ฯ อตฺตํ ปหายาติ คาหํ ^๓- ปหาย ฯ อตฺตํ ปหายาติ ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน คหิตํ ปรามฏฺ อภินิวิฏฺ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกตฺวา ^๔- อนภาวงฺคมิตฺวา ^๕- ฯ อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโนติ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยมาโน อคฺคณฺหมาโน อปรามสมาโน อนภินิวิสมาโนติ อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน ฯ [๑๖๕] าเณปิ โส นิสฺสย โน กโรตีติ อฏฺสมาปตฺติาเณ วา ปญฺจาภิญฺาาเณ วา มิจฺฉาาเณ วา ตณฺหานิสฺสยํ วา ทิฏฺินิสฺสยํ วา น กโรติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ าเณปิ โส นิสฺสย โน กโรติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. าเณนปิ ฯ ^๒ ม. นิสฺสยํ ฯ ^๓ ยุ. อตฺตคหํ ฯ ^๔ โป. ม. พฺยนฺตึ กริตฺวา ฯ @^๕ ม. อนภาวงฺคเมตฺวา ฯ [๑๖๖] ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารีติ ส เว ววตฺถิเตสุ ภินฺเนสุ เทฺวชฺฌาปนฺเนสุ เทฺวฬฺหกชาเตสุ นานาทิฏฺิเกสุ นานาขนฺติเกสุ นานารุจิเกสุ นานาลทฺธิเกสุ นานาทิฏฺินิสฺสยนิสฺสิเตสุ ฉนฺทาคตึ คจฺฉนฺเตสุ โทสาคตึ คจฺฉนฺเตสุ โมหาคตึ คจฺฉนฺเตสุ ภยาคตึ คจฺฉนฺเตสุ น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ น โทสาคตึ คจฺฉติ น โมหาคตึ คจฺฉติ น ภยาคตึ คจฺฉติ น ราควเสน คจฺฉติ น โทสวเสน คจฺฉติ น โมหวเสน คจฺฉติ น มานวเสน คจฺฉติ น ทิฏฺิวเสน คจฺฉติ น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ น อนุสยวเสน คจฺฉติ น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นิยฺยายติ ^๑- วุยฺหติ สํหริยตีติ ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารี ฯ [๑๖๗] ทิฏฺึปิ โส น ปจฺเจติ กิญฺจีติ ตสฺส ทฺวาสฏฺีทิฏฺิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ โส กิญฺจิ ทิฏฺิคตํ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ ทิฏฺึปิ โส น ปจฺเจติ กิญฺจิ ฯ เตนาห ภควา อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน าเณปิ โส นิสฺสย โน กโรติ ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารี ทิฏฺึปิ โส น ปจฺเจติ กิญฺจีติ ฯ [๑๖๘] ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. นิยฺยติ ฯ นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ ฯ [๑๖๙] ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วาติ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส ฯ อนฺตาติ ผสฺโส เอโก อนฺโต ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต ฯ อตีตํ เอโก อนฺโต อนาคตํ ทุติโย อนฺโต ฯ สุขา เวทนา เอโก อนฺโต ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อนฺโต ฯ นามํ เอโก อนฺโต รูปํ ทุติโย อนฺโต ฯ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต ฯ สกฺกาโย เอโก อนฺโต สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโต ฯ ปณิธิ วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ ภวาภวายาติ ภวาภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนํ ภวาย ปุนปฺปุนํ คติยา ปุนปฺปุนํ อุปปตฺติยา ปุนปฺปุนํ ปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนํ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ฯ อิธาติ สกตฺตภาโว ฯ หุราติ ปรตฺตภาโว ฯ อิธาติ สกรูปเวทนาสญฺาสงฺขารวิญฺาณํ ฯ หุราติ ปรรูปเวทนาสญฺา สงฺขาร วิญฺาณํ ฯ อิธาติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ ฯ หุราติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ฯ อิธาติ มนุสฺสโลโก ฯ หุราติ เทวโลโก ฯ อิธาติ กามธาตุ ฯ หุราติ รูปธาตุ อรูปธาตุ ฯ อิธาติ กามธาตุ รูปธาตุ ฯ หุราติ อรูปธาตุ ฯ {๑๖๙.๑} ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วาติ ยสฺส อุโภ อนฺเต ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา ปณิธิ นตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา ฯ [๑๗๐] นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจีติ นิเวสนาติ เทฺว นิเวสนา ตณฺหานิเวสนา จ ทิฏฺินิเวสนา จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหานิเวสนา ฯเปฯ อยํ ทิฏฺินิเวสนา ฯ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส ฯ นิเวสนา ตสฺส น สนฺตีติ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ ฯ [๑๗๑] ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติ ธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคเตสุ ฯ นิจฺเฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ^[๑]- โอธิคฺคาโห วิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฏฺาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตนฺติ คหิตํ ปรามฏฺ อภินิวิฏฺ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ ^[๒]- น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ ฯ เตนาห ภควา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สมุคฺคหีตนฺติ ฯ ^๒ โป. ม. น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นูปลพฺภนฺติ ฯ @สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติ ฯ [๑๗๒] ตสฺสีธ ทิฏฺเว สุเต มุเต วา ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺา ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานํ เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺย ฯ [๑๗๓] ตสฺสีธ ทิฏฺเว สุเต มุเต วา ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺาติ ตสฺส อรหโต ขีณาสวสฺส ^[๑]- ทิฏฺเ วา ทิฏฺสุทฺธิยา วา สุเต วา สุตสุทฺธิยา วา มุเต วา มุตสุทฺธิยา วา สญฺา- ปุพฺพงฺคมตาธิปเตยฺยตา ^๒- สญฺาวิคฺคเหน สญฺาย อุทฺธปิตา ^๓- กปฺปิตา ^[๔]- อภิสงฺขตา สณฺปิตา ทิฏฺิ นตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ ตสฺสีธ ทิฏฺเว สุเต มุเต วา ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺา ฯ [๑๗๔] ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานนฺติ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ ฯเปฯ อนิสฺสิโต ^๕- ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา ฯ ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานนฺติ ตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ตสฺส ฯ ^๒ สญฺาปุพฺพงฺคมตา สญฺาวิกปฺเปยฺยตา ... ฯ @^๓ ม. อฏฺปิตา สมุฏฺปิตา ฯ ^๔ ม. ปกปฺปิตา สงฺขตา ... ฯ ^๕ โป. ม. อสิโต ฯ พฺราหฺมณํ ทิฏฺึ อนาทิยนฺตํ อคฺคณฺหนฺตํ อปรามสนฺตํ อนภินิวิสนฺตนฺติ ^๑- ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานํ ฯ [๑๗๕] เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺยาติ กปฺปาติ เทฺว กปฺปา ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหากปฺโป ฯเปฯ อยํ ทิฏฺิกปฺโป ฯ ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา เกน ราเคน กปฺเปยฺย เกน โทเสน กปฺเปยฺย เกน โมเหน กปฺเปยฺย เกน มาเนน กปฺเปยฺย กาย ทิฏฺิยา กปฺเปยฺย เกน อุทฺธจฺเจน กปฺเปยฺย กาย วิจิกิจฺฉาย กปฺเปยฺย เกหิ อนุสเยหิ กปฺเปยฺย รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพนฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา ฯ เต อภิสงฺขารา ปหีนา อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน กปฺเปยฺย เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา ปิตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺีติ วา อสญฺีติ วา เนวสญฺีนาสญฺีติ วา ฯ โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน กปฺเปยฺย วิกปฺเปยฺย วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺย ฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺย ฯ เตนาห ภควา @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. อนภินิเวสนฺตนฺติ ฯ ตสฺสีธ ทิฏฺเว สุเต มุเต วา ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺา ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานํ เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺยาติ ฯ [๑๗๖] น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาทิ ^๑- ฯ [๑๗๗] น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺตีติ กปฺปาติ เทฺว กปฺปา ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหากปฺโป ฯเปฯ อยํ ทิฏฺิกปฺโป ฯ {๑๗๗.๑} กตโม ตณฺหากปฺโป ฯ ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ มริยาทิกตํ โอธิกตํ ปริยนฺตีกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ อิทํ มมํ เอตํ มมํ เอตฺตกํ มมํ เอตฺตาวตา มมํ มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา อตฺถรณา ปาปุรณา ทาสีทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารญฺจ เกวลมฺปิ มหาปวึ ตณฺหาวเสน มมายติ ยาวตา อฏฺสตตณฺหาวิปรีตํ ^๒- อยํ ตณฺหากปฺโป ฯ {๑๗๗.๒} กตโม ทิฏฺิกปฺโป ฯ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ ยา เอวรูปา ทิฏฺิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ตาที ฯ ^๒ ม. ยุ. ... วิจริตํ ฯ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ^๑- ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสญฺโชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห ^๒- วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมึ ยาถาวกนฺติ คาโห ยาวตา ทฺวาสฏฺี ทิฏฺิคตานิ อยํ ทิฏฺิกปฺโป ฯ {๑๗๗.๓} เตสํ ตณฺหากปฺโป ปหีโน ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺิกปฺปํ วา น กปฺเปนฺติ น ชเนนฺติ น สญฺชเนนฺติ น นิพฺพตฺเตนฺติ นาภินิพฺพตฺเตนฺตีติ น กปฺปยนฺติ ฯ {๑๗๗.๔} น ปุเรกฺขโรนฺตีติ ปุเรกฺขาราติ เทฺว ปุเรกฺขารา ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร ฯเปฯ อยํ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร ฯ เตสํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน ทิฏฺิปุเรกฺขาโร ปฏินิสฺสฏฺโ ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺิปุเรกฺขารสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา น ตณฺหํ วา น ทิฏฺึ วา ปุรโต กตฺวา จรนฺติ น ตณฺหาธชา น ตณฺหาเกตู น ตณฺหาธิปเตยฺยา น ทิฏฺิทฺธชา น ทิฏฺิเกตู น ทิฏฺาธิปเตยฺยา น ตณฺหาย วา น ทิฏฺิยา วา ปริวาริตา ^๓- จรนฺตีติ น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ ฯ [๑๗๘] ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเสติ ธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺี ทิฏฺิคตานิ ฯ เตสนฺติ เตสํ อรหนฺตานํ ขีณาสวานํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ... กนฺตารํ ฯ ^๒ ม. วิปริยาสคฺคาโห ฯ ^๓ โป. ยุ. ปริวาเรตฺวา ฯ ปฏิจฺฉิตาเสติ ^๑- สสฺสโต โลโก อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติ น ปฏิจฺฉิตาเส อสสฺสโต โลโก ฯเปฯ เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติ น ปฏิจฺฉิตาเสติ ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส ฯ [๑๗๙] น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโยติ นาติ ปฏิกฺเขโป ฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ ฯเปฯ อนิสฺสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา ฯ น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโยติ พฺราหฺมโณ สีเลน วา วตฺเตน วา สีลวตฺเตน วา น ยายติ น นิยฺยายติ น วุยฺหติ น สํหริยตีติ น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย ฯ [๑๘๐] ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาทีติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ ฯ โย ปารคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ฯเปฯ นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ ปารงฺคโต ฯ น ปจฺเจตีติ โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ สกทาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ อนาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. น ปฏิจฺฉิตาเสติ ฯ ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ฯ ตาทีติ อรหา ปญฺจหากาเรหิ ตาทิ อิฏฺานิฏฺเ ตาทิ จตฺตาวีติ ตาทิ ติณฺณาวีติ ตาทิ มุตฺตาวีติ ตาทิ ตํนิทฺเทสา ตาทิ ฯ {๑๘๐.๑} กถํ อรหา อิฏฺานิฏฺเ ตาทิ ฯ อรหา ลาเภปิ ตาทิ อลาเภปิ ตาทิ ยเสปิ ตาทิ อยเสปิ ตาทิ ปสํสายปิ ตาทิ นินฺทายปิ ตาทิ สุเขปิ ตาทิ ทุกฺเขปิ ตาทิ ฯ เอกญฺเจ พาหํ คนฺเธน ลิมฺเปยฺยุํ เอกญฺเจ พาหํ วาสิยา ตจฺเฉยฺยุํ อมุสฺมึ นตฺถิ ราโค อมุสฺมึ นตฺถิ ปฏิฆํ อนุนยปฏิฆวิปฺปหีโน อุคฺฆาตินิคฺฆาติวีติวตฺโต อนุโรธวิโรธ- สมติกฺกนฺโต เอวํ อรหา อิฏฺานิฏฺเ ตาทิ ฯ {๑๘๐.๒} กถํ อรหา จตฺตาวีติ ตาทิ ฯ อรหโต ราโค จตฺโต วนฺโต มุตฺโต ปหีโน ปฏินิสฺสฏฺโ ฯ โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา จตฺตา วนฺตา มุตฺตา ปหีนา ปฏินิสฺสฏฺา เอวํ อรหา จตฺตาวีติ ตาทิ ฯ {๑๘๐.๓} กถํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาทิ ฯ อรหา กาโมฆํ ติณฺโณ ภโวฆํ ติณฺโณ ทิฏฺโฆํ ติณฺโณ อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ สพฺพสํสารปถํ ^๑- ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต @เชิงอรรถ: ^๑ โป. สพฺพสํสารปฏิปถํ ฯ ยุ. สพฺพสงฺขารปฏิปถํ ฯ วีติวตฺโต โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ ฯเปฯ นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ เอวํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาทิ ฯ {๑๘๐.๔} กถํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาทิ ฯ อรหโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ ฯ โทสา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ ฯ โมหา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ ฯ โกธา อุปนาหา มกฺขา ปฬาสา อิสฺสา มจฺฉริยา มายา สาเยฺยา ถมฺภา สารมฺภา มานา อติมานา มทา ปมาทา สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพทรเถหิ สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ เอวํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาทิ ฯ {๑๘๐.๕} กถํ อรหา ตํนิทฺเทสา ตาทิ ฯ อรหา สีเล สติ สีลวาติ ตํนิทฺเทสา ตาทิ ฯ สทฺธาย สติ สทฺโธติ ตํนิทฺเทสา ตาทิ ฯ วิริเย สติ วิริยวาติ ตํนิทฺเทสา ตาทิ ฯ สติยา สติ สติมาติ ตํนิทฺเทสา ตาทิ ฯ สมาธิสฺมึ สติ สมาหิโตติ ตํนิทฺเทสา ตาทิ ฯ ปญฺาย สติ ปญฺวาติ ตํนิทฺเทสา ตาทิ ฯ วิชฺชาย สติ เตวิชฺโชติ ตํนิทฺเทสา ตาทิ ฯ อภิญฺาย สติ ฉฬภิญฺโติ ตํนิทฺเทสา ตาทิ เอวํ อรหา ตํนิทฺเทสา ตาทีติ ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาทิ ฯ เตนาห ภควา น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาทีติ ฯ ปญฺจโม ปรมฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส นิฏฺิโต ฯ --------------- ฉฏฺโ ชราสุตฺตนิทฺเทโส [๑๘๑] อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ อถโข โส ชรสาปิ มิยฺยติ ฯ [๑๘๒] อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทนฺติ ชีวิตนฺติ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ฯ อปิจ ทฺวีหิ การเณหิ อปฺปกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ สรสปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ ฯ {๑๘๒.๑} กถํ ิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ ฯ อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ น ชีวติ น ชีวิสฺสติ ฯ อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ น ชีวติ น ชีวิตฺถ ฯ ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติ ฯ ชีวิตํ อตฺตภาโว จ สุขทุกฺขา จ เกวลา เอกจิตฺตสมายุตฺตา ลหุโส วตฺตติกฺขโณ ^๑- จูฬาสีติสหสฺสานิ กปฺปา ติฏฺนฺติ เย มรู น เตฺวว เตปิ ชีวนฺติ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สมาหิตา ^๒- เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส ติฏฺมานสฺส วา อิธ สพฺเพว ^๓- สทิสา ขนฺธา คตา อปฺปฏิสนฺธิกา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วตฺตเต ฯ ^๒ โป. ม. สํยุตา ฯ ^๓ ม. สพฺเพปิ ฯ อนนฺตรา จ เย ภงฺคา ^๑- เย จ ภงฺคา ^๒- อนาคตา ตทนฺตเร นิรุทฺธานํ เวสมฺมํ ^๓- นตฺถิ ลกฺขเณ อนิพฺพตฺเตน น ชาโต ปจฺจุปฺปนฺเน น ชีวติ จิตฺตภงฺคมโต โลโก ปญฺตฺติ ปรมตฺถิยา ยถา นินฺนา ปวตฺตนฺติ ฉนฺเทน ปริณามิตา อจฺฉินฺนวารา ^๔- วตฺตนฺติ สฬายตนปจฺจยา อนิธานคตา ภงฺคา ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเต นิพฺพตฺตาเยว ติฏฺนฺติ อารคฺเค สาสปูปมา นิพฺพตฺตานญฺจ ธมฺมานํ ภงฺโค เนสํ ปุเรกฺขโต ปโลกธมฺมา ติฏฺนฺติ โปราเณหิ อมิสฺสิตา อทสฺสนโต อายนฺติ ภงฺคา คจฺฉนฺติ ทสฺสนํ วิชฺชุปฺปาโทว อากาเส อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จาติ ฯ เอวํ ิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ ฯ {๑๘๒.๒} กถํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ ฯ อสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ ปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ อสฺสาสปฺปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ มหาภูตูปนิพทฺธํ ชีวิตํ อุสฺมูปนิพทฺธํ ชีวิตํ กวฬิงฺการาหารูปนิพทฺธํ ชีวิตํ วิญฺาณูปนิพทฺธํ ชีวิตํ ฯ มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพลํ ฯ ปุพฺพเหตูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา ฯ เยปิ ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลา ฯ เยปิ ปภวิกา ^๕- เตปิ ทุพฺพลา ฯ สหภูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา ฯ สมฺปโยคาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา ฯ สหชาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑-๒ ม. ภคฺคา ฯ ^๓ โป. ม. เวสมํ ฯ ^๔ โป. ม. อจฺฉินฺนธารา ฯ ^๕ โป. ม. ปภาวิกา ฯ ยาปิ ปโยชิกา สาปิ ทุพฺพลา ฯ อญฺมญฺ นิจฺจทุพฺพลา อิเม ฯ อญฺมญฺ อนวตฺถิตา อิเม ฯ อญฺมญฺ ปริปาตยนฺติ อิเม ฯ อญฺมญฺสฺส หิ นตฺถิ ตายิตา ฯ น จาปิ เปนฺติ อญฺมญฺิเม ฯ โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น วิชฺชติ ฯ น จ เกนจิ โกจิ หายติ ฯ ภงฺคพฺยา จ อิเม หิ สพฺพโส ฯ ปุริเมหิ ปภาวิตา อิเม ฯ เยปิ ปภาวิตา เต ปุเร มตา ฯ ปุริมาปิจ ปจฺฉิมาปิจ อญฺมญฺ น กทาจิ อทฺทสํสูติ ฯ เอวํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ ฯ {๑๘๒.๓} อปิจ จาตุมฺมหาราชิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ น จิรฏฺิติกํ ชีวิตํ ฯ ตาวตึสานํ เทวานํ ฯ ยามานํ เทวานํ ฯ ตุสิตานํ เทวานํ ฯ นิมฺมานรตีนํ เทวานํ ฯ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ ฯ พฺรหฺมกายิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ น จิรฏฺิติกํ ชีวิตํ ฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา อปฺปมิทํ ภิกฺขเว มนุสฺสานํ อายุ คมนีโย สมฺปราโย มนฺตาย โผฏฺพฺพํ กตฺตพฺพํ กุสลํ จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ โย ภิกฺขเว จิรํ ชีวติ โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิยฺโย อปฺปมายุ มนุสฺสานํ หิเฬยฺย นํ สุโปริโส จเรยฺยาทิตฺตสีโสว นตฺถิ มจฺจุสฺส นาคโม อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ อายุ ขียติ มจฺจานํ กุนฺนทีนํว อูทกนฺติ ฯ อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ ฯ [๑๘๓] โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยตีติ กลลกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ ฯ อมฺพุทกาเลปิ ^๑- จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ ฯ เปสิกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ ฯ ฆนกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ ฯ ปญฺจสาขกาเลปิ ^๒- จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ ฯ ชาติมตฺโตปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ ฯ ปสูติฆเรปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ ฯ อฑฺฒมาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ ฯ มาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ ฯ ทฺวิมาสิโกปิ ติมาสิโกปิ จตุมาสิโกปิ ปญฺจมาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ ฯ ฉมาสิโกปิ สตฺตมาสิโกปิ อฏฺมาสิโกปิ นวมาสิโกปิ ทสมาสิโกปิ สํวจฺฉริโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ ฯ ทฺวิวสฺสิโกปิ ติวสฺสิโกปิ จตุวสฺสิโกปิ ปญฺจวสฺสิโกปิ ฉวสฺสิโกปิ สตฺตวสฺสิโกปิ อฏฺวสฺสิโกปิ นววสฺสิโกปิ ทสวสฺสิโกปิ วีสติวสฺสิโกปิ ตึสวสฺสิโกปิ จตฺตาฬีสวสฺสิโกปิ ปญฺาสวสฺสิโกปิ สฏฺิวสฺสิโกปิ สตฺตติวสฺสิโกปิ อสีติวสฺสิโกปิ นวุติวสฺสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชตีติ โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. อพฺพุทกาเลปิ ฯ ^๒ ม. ยุ. ปสาขกาเลปิ ฯ [๑๘๔] โย เจปิ อติจฺจ ชีวตีติ โย วสฺสสตํ อติกฺกมิตฺวา ชีวติ โส เอกํ วา วสฺสํ ชีวติ เทฺว วา วสฺสานิ ชีวติ ตีณิ วา วสฺสานิ ชีวติ จตฺตาริ วา วสฺสานิ ชีวติ ปญฺจ วา วสฺสานิ ชีวติ ทส วา วสฺสานิ ชีวติ วีสติ วา วสฺสานิ ชีวติ ตึสํ วา วสฺสานิ ชีวติ จตฺตาฬีสํ วา วสฺสานิ ชีวตีติ โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ ฯ [๑๘๕] อถโข โส ชรสาปิ มิยฺยตีติ ยทา ชิณฺโณ โหติ วุฑฺโฒ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต ขณฺฑทนฺโต ปลิตเกโส วิลูนํ ขลิตสิโร วลินํ ติลกาหตคตฺโต วงฺโก ภคฺโค ทณฺฑปรายโน โส ชรายปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ ฯ นตฺถิ มรณมฺหา โมกฺโข ผลานมิว ปกฺกานํ ปาโต ปตนโต ภยํ เอวํ ชาตาน มจฺจานํ นิจฺจํ มรณโต ภยํ ยถาปิ กุมฺภการสฺส กตา มตฺติกภาชนา สพฺเพ เภทปริยนฺตา เอวํ มจฺจาน ชีวิตํ ทหรา จ มหนฺตา จ เย พาลา เย จ ปณฺฑิตา สพฺเพ มจฺจุวสํ ยนฺติ สพฺเพ มจฺจุปรายนา เตสํ มจฺจุปเรตานํ คจฺฉตํ ปรโลกโต น ปิตา ตายเต ปุตฺตํ าตี วา ปน าตเก เปกฺขตญฺเว าตีนํ ปสฺส ลาลปฺปตํ ปุถู เอกเมโกว มจฺจานํ โควชฺโฌ วิย นิยฺยติ เอวํ อพฺภาหโต โลโก มจฺจุนา จ ชราย จาติ ฯ อถโข โส ชรสาปิ มิยฺยติ ฯ เตนาห ภควา อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ อถโข โส ชรสาปิ มิยฺยตีติ ฯ [๑๘๖] โสจนฺติ ชนา มมายิเต น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา วินาภาวสนฺตเมวิทํ อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส ฯ [๑๘๗] โสจนฺติ ชนา มมายิเตติ ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ ฯ มมตฺตาติ เทฺว มมตฺตา ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺิมมตฺตญฺจ ฯเปฯ อิทํ ตณฺหามมตฺตํ ฯเปฯ อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ ฯ มมายิตวตฺถุอจฺเฉท- สงฺกิโนปิ โสจนฺติ อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ มมายิตวตฺถุวิปริณามสงฺกิโนปิ โสจนฺติ วิปริณามนฺเตปิ โสจนฺติ วิปริณเตปิ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ โสจนฺติ ชนา มมายิเต ฯ [๑๘๘] น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหาติ ปริคฺคหาติ เทฺว ปริคฺคหา ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺิปริคฺคโห จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหาปริคฺคโห ฯเปฯ อยํ ทิฏฺิปริคฺคโห ฯ ตณฺหาปริคฺคโห อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโม ฯ ทิฏฺิปริคฺคโห อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโม ฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา ปสฺสถ โน ตุเมฺห ภิกฺขเว ตํ ปริคฺคหํ ยฺวายํ ปริคฺคโห นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตีติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ สาธุ ภิกฺขเว อหมฺปิ โข เอตํ ภิกฺขเว ปริคฺคหํ น สมนุปสฺสามิ ยฺวายํ ปริคฺคโห นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตีติ ฯ ปริคฺคหา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺตีติ น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา ฯ [๑๘๙] วินาภาวสนฺตเมวิทนฺติ นานาภาเว วินาภาเว อญฺถาภาเว สนฺเต สํวิชฺชมาเน อุปลพฺภิยมาเน ฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา อลํ อานนฺท มา โสจิ มา ปริเทวิ นนุ เอตํ อานนฺท มยา ปฏิกจฺเจว ^๑- อกฺขาตํ สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว อญฺถาภาโว ตํ กุเตตฺถ อานนฺท ลพฺภา ยนฺตํ ชาตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ปฏิคจฺเจวาติปิ ปาโ ฯ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ ตํ วต มา ปลุชฺชีติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ ฯ ปุริมานํ ปุริมานํ ขนฺธานํ ธาตูนํ อายตนานํ วิปริณามญฺถาภาวา ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา ขนฺธา จ ธาตุโย จ อายตนานิ จ ปวตฺตนฺตีติ วินาภาวสนฺตเมวิทํ ฯ [๑๙๐] อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเสติ อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูริ อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเมตํ อิตีติ ฯ อิติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมตฺเตสูติ อิติ ทิสฺวา ฯ นาคารมาวเสติ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส ฯ เตนาห ภควา โสจนฺติ ชนา มมายิเต น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา วินาภาวสนฺตเมวิทํ อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเสติ ฯ [๑๙๑] มรเณนปิ ตํ ปหียติ ยํ ปุริโส มมยิทนฺติ มญฺติ เอตมฺปิ วิทิตฺวา ^๑- ปณฺฑิโต น มมตฺตาย นเมถ มามโก ฯ [๑๙๒] มรเณนปิ ตํ ปหียตีติ มรณนฺติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท ฯ ตนฺติ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺาณคตํ ฯ ปหียตีติ ปหียติ ชหียติ วิชหียติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ ฯ ภาสิตมฺปิ เหตํ ปุพฺเพว มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา มจฺโจว เน ปุพฺพตรํ ชหาติ อสสฺสตา โภคิโน กามกามี ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล อุเทติ อาปูรติ เวติ จนฺโท อตฺถํ คเมตฺวาน ปเลติ สุริโย วิทิตา มยา สตฺตุก ^๒- โลกธมฺมา ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเลติ ฯ มรเณนปิ ตํ ปหียติ ฯ [๑๙๓] ยํ ปุริโส มมยิทนฺติ มญฺตีติ ยนฺติ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺาณคตํ ฯ ปุริโสติ สงฺขา สมญฺา ปญฺตฺติ โลกโวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วิทิตฺวาน ^๒ ยุ. สตฺตก ฯ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป ฯ มมยิทนฺติ มญฺตีติ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ ทิฏฺิมญฺนาย มญฺติ มานมญฺนาย มญฺติ กิเลสมญฺนาย มญฺติ ทุจฺจริตมญฺนาย มญฺติ ปโยคมญฺนาย มญฺติ วิปากมญฺนาย มญฺตีติ ยํ ปุริโส มมยิทนฺติ มญฺติ ฯ [๑๙๔] เอตมฺปิ วิทิตฺวา ปณฺฑิโตติ เอตํ อาทีนวํ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมตฺเตสูติ เอตมฺปิ วิทิตฺวา ฯ ปณฺฑิโตติ ^[๑]- พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวีติ เอตมฺปิ วิทิตฺวา ปณฺฑิโต ฯ [๑๙๕] น มมตฺตาย นเมถ มามโกติ มมตฺตาติ เทฺว มมตฺตา ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺิมมตฺตญฺจ ฯเปฯ อิทํ ตณฺหามมตฺตํ ฯเปฯ อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ ฯ มามโกติ พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก โส ภควนฺตํ มมายติ ภควา ตํ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาติ ฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา เย เต ภิกฺขเว ภิกฺขู กุหา ถทฺธา ลปา สงฺคี อุนฺนฬา อสมาหิตา น เม เต ภิกฺขเว ภิกฺขู มามกา อปคตา จ เต ^[๒]- ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา น จ เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ เย จ โข เต ภิกฺขเว ภิกฺขู นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา อถทฺธา สุสมาหิตา เต โข เม ภิกฺขเว ภิกฺขู มามกา อนปคตา จ เต ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา เต จ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย วุฑฺฒึ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปณฺฑิโต ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺวา ฯ ^๒ ม. ภิกฺขเว ฯ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺตีติ ฯ กุหา ถทฺธา ลปา สงฺคี อุนฺนฬา อสมาหิตา น เต ธมฺเม วิรูหนฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา อถทฺธา สุสมาหิตา เต เว ธมฺเม วิรูหนฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต ฯ น มมตฺตาย นเมถ มามโกติ มามโก ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา มมตฺตาย น นเมยฺย น โอนเมยฺย น ตนฺนินฺโน อสฺส น ตปฺโปโณ น ตปฺปพฺภาโร น ตทธิมุตฺโต น ตทาธิปเตยฺโยติ น มมตฺตาย นเมถ มามโก ฯ เตนาห ภควา มรเณนปิ ตํ ปหียติ ยํ ปุริโส มมยิทนฺติ มญฺติ เอตมฺปิ วิทิตฺวา ปณฺฑิโต น มมตฺตาย นเมถ มามโกติ ฯ [๑๙๖] สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ เปตํ กาลกตํ น ปสฺสติ ฯ [๑๙๗] สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตนฺติ สงฺคตํ สมาคตํ สมาหิตํ สนฺนิปติตนฺติ สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ ฯ [๑๙๘] ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสตีติ ยถา ปุริโส สุปินคโต จนฺทํ ปสฺสติ สุริยํ ปสฺสติ มหาสมุทฺทํ ปสฺสติ สิเนรุปพฺพตราชํ ปสฺสติ หตฺถึ ปสฺสติ อสฺสํ ปสฺสติ รถํ ปสฺสติ ปตฺตึ ปสฺสติ เสนาพฺยูหํ ปสฺสติ อารามรามเณยฺยกํ ปสฺสติ วนรามเณยฺยกํ ปสฺสติ ภูมิรามเณยฺยกํ ปสฺสติ โปกฺขรณิรามเณยฺยกํ ปสฺสติ ปฏิพุทฺโธ น กิญฺจิ ปสฺสตีติ ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ ฯ [๑๙๙] เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนนฺติ เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนา ฯ ปิยายิตํ ชนนฺติ ปิยายิตํ มมายิตํ ชนํ มาตรํ วา ปิตรํ วา ภาตรํ วา ภคินึ วา ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา มิตฺตํ วา อมจฺจํ วา าติสาโลหิตํ วาติ เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ ฯ [๒๐๐] เปตํ กาลกตํ น ปสฺสตีติ เปตา วุจฺจนฺติ มตา กาลกตา ฯ น ปสฺสติ น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฏิลภตีติ เปตํ กาลกตํ น ปสฺสติ ฯ เตนาห ภควา สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ เปตํ กาลกตํ น ปสฺสตีติ ฯ [๒๐๑] ทิฏฺาปิ สุตาปิ เต ชนา เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ นามเมวาวสิสฺสติ อกฺเขยฺยํ เปตสฺส ชนฺตุโน ฯ [๒๐๒] ทิฏฺาปิ สุตาปิ เต ชนาติ ทิฏฺาติ เย จกฺขุวิญฺาณาภิสมฺภูตา ฯ สุตาติ เย โสตวิญฺาณาภิสมฺภูตา ฯ เต ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จาติ ทิฏฺาปิ สุตาปิ เต ชนา ฯ [๒๐๓] เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจตีติ เยสนฺติ เยสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํ ฯ นามนฺติ สงฺขา สมญฺา ปญฺตฺติ โลกโวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป ฯ ปวุจฺจตีติ กถิยติ ภณิยติ ทีปิยติ โวหริยตีติ เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ ฯ [๒๐๔] นามเมวาวสิสฺสติ อกฺเขยฺยนฺติ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺาณคตํ ปหียติ ชหียติ วิชหียติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ นามเมวาวสิสฺสติ ฯ อกฺเขยฺยนฺติ อกฺขาตุํ กเถตุํ ภณิตุํ ทีปยิตุํ โวหริตุนฺติ นามเมวาวสิสฺสติ อกฺเขยฺยํ ฯ เปตสฺส ชนฺตุโนติ เปตสฺสาติ มตสฺส กาลกตสฺส ฯ ชนฺตุโนติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาตุสฺส ^๑- ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสาติ อกฺเขยฺยํ เปตสฺส ชนฺตุโน ฯ เตนาห ภควา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ชาคุสฺส ฯ ยุ. ชคุสฺส ฯ ทิฏฺาปิ สุตาปิ เต ชนา เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ นามเมวาวสิสฺสติ อกฺเขยฺยํ เปตสฺส ชนฺตุโนติ ฯ [๒๐๕] โสกปริเทวมจฺฉรํ น ชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ หิตฺวา อจรึสุ เขมทสฺสิโน ฯ [๒๐๖] โสกปริเทวมจฺฉรํ น ชหนฺติ คิทฺธา มมายิเตติ โสโกติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อญฺตรญฺตเรน วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺตรญฺตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ ฯ ปริเทโวติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ฯเปฯ ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อญฺตรญฺตเรน วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺตรญฺตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ ฯ {๒๐๖.๑} มจฺฉริยนฺติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยํ กุลมจฺฉริยํ ลาภมจฺฉริยํ วณฺณมจฺฉริยํ ธมฺมมจฺฉริยํ ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ ฯ อปิจ ขนฺธมจฺฉริยํปิ มจฺฉริยํ ธาตุมจฺฉริยํปิ มจฺฉริยํ อายตนมจฺฉริยํปิ มจฺฉริยํ คาโห อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ ฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ มมตฺตาติ เทฺว มมตฺตา ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺิมมตฺตญฺจ ฯเปฯ อิทํ ตณฺหามมตฺตํ ฯเปฯ อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ ฯ มมายิตวตฺถ- ุอจฺเฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ อิจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ ฯ มมายิตวตฺถุวิปริณามสงฺกิโนปิ โสจนฺติ วิปริณามนฺเตปิ โสจนฺติ วิปริณเตปิ โสจนฺติ ฯ มมายิตวตฺถุอจฺเฉทสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ อจฺฉิชฺชนฺเตปิ ปริเทวนฺติ อจฺฉินฺเนปิ ปริเทวนฺติ ฯ มมายิตวตฺถุ- วิปริณามสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ วิปริณามนฺเตปิ ปริเทวนฺติ วิปริณเตปิ ปริเทวนฺติ ฯ มมายิตวตฺถุํ รกฺขนฺติ โคเปนฺติ ปริคฺคณฺหนฺติ มมายิตนฺติ มจฺฉรายนฺติ ฯ มมายิตสฺมึ วตฺถุสฺมึ โสจนฺติ โสกํ น ชหนฺติ ปริเทวํ น ชหนฺติ มจฺฉริยํ น ชหนฺติ เคธํ น ชหนฺติ นปฺปชหนฺติ น วิโนเทนฺติ น พฺยนฺตีกโรนฺติ น อนภาวงฺคเมนฺตีติ โสกปริเทวมจฺฉรํ น ชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต ฯ [๒๐๗] ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ หิตฺวา อจรึสุ เขมทสฺสิโนติ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน มมตฺเตสูติ ตสฺมา ฯ มุนโยติ โมนํ วุจฺจติ าณํ ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ เตน าเณน สมนฺนาคตา มุนโย โมนปฺปตฺตา ฯ ตีณิ โมเนยฺยานิ กายโมเนยฺยํ วจีโมเนยฺยํ มโนโมเนยฺยํ ฯเปฯ สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ ฯ ปริคฺคโหติ เทฺว ปริคฺคหา ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺิปริคฺคโห จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหาปริคฺคโห ฯเปฯ อยํ ทิฏฺิปริคฺคโห ฯ มุนโย ตณฺหาปริคฺคหํ ปหาย ^๑- ทิฏฺิปริคฺคหํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา อจรึสุ วิจรึสุ อิริยึสุ วตฺตึสุ ปาลึสุ ยปึสุ ยาปึสุ ฯ {๒๐๗.๑} เขมทสฺสิโนติ เขมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ ฯ เขมทสฺสิโนติ เขมทสฺสิโน ตาณทสฺสิโน เลณทสฺสิโน สรณทสฺสิโน อภยทสฺสิโน อจฺจุตทสฺสิโน อมตทสฺสิโน นิพฺพานทสฺสิโนติ ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ หิตฺวา อจรึสุ เขมทสฺสิโน ฯ เตนาห ภควา โสกปริเทวมจฺฉรํ น ชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ หิตฺวา อจรึสุ เขมทสฺสิโนติ ฯ [๒๐๘] ปฏิลีนจรสฺส ภิกฺขุโน ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ปริจฺจชิตฺวา ฯ สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย ฯ [๒๐๙] ปฏิลีนจรสฺส ภิกฺขุโนติ ปฏิลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสขา ^๑- อรหา ปฏิลีโน ฯ กึการณา ปฏิลีนจรา กุจฺจนฺติ สตฺต เสขา ฯ เต ตโต ตโต จิตฺตํ ปฏิลีเนนฺตา ปฏิกุชฺเชนฺตา ปฏิวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ ฯ จกฺขุทฺวาเร จิตฺตํ ปฏิลีเนนฺตา ปฏิกุชฺเชนฺตา ปฏิวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ ฯ {๒๐๙.๑} โสตทฺวาเร จิตฺตํ ฆานทฺวาเร จิตฺตํ ชิวฺหาทฺวาเร จิตฺตํ กายทฺวาเร จิตฺตํ มโนทฺวาเร จิตฺตํ ปฏิลีเนนฺตา ปฏิกุชฺเชนฺตา ปฏิวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ ฯ ยถา กุกฺกุฏปตฺตํ วา นหารุททฺทลํ ^๒- วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ โหติ ปฏิลียติ ปฏิกุชฺชติ ปฏิวตฺตติ น สมฺปสาริยติ เอวเมว เต ตโต ตโต จิตฺตํ ปฏิลีเนนฺตา ปฏิกุชฺเชนฺตา ปฏิวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ จกฺขุทฺวาเร จิตฺตํ โสตทฺวาเร จิตฺตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เสกฺขา ฯ อปรํปิ เอวํ าตพฺพํ ฯ ^๒ ม นหารุททฺทุลํ ฯ ยุ. นหารุคทฺทุลํ ฆานทฺวาเร จิตฺตํ ชิวฺหาทฺวาเร จิตฺตํ กายทฺวาเร จิตฺตํ มโนทฺวาเร จิตฺตํ ปฏิลีเนนฺตา ปฏิกุชฺเชนฺตา ปฏิวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ ฯ ตํการณา ปฏิลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสขา ฯ ภิกฺขุโนติ กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส วา ภิกฺขุโน เสขสฺส วา ภิกฺขุโนติ ปฏิลีนจรสฺส ภิกฺขุโน ฯ [๒๑๐] ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนนฺติ อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทติ มญฺโจ ปี ภิสิ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาสสนฺถาโร ^๑- ฯ ตํ อาสนํ อสปฺปายรูปทสฺสเนน วิตฺตํ ^๒- วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ อสปฺปายสทฺทสฺสวเนน วิตฺตํ ^๓- วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ อสปฺปายคนฺธฆายเนน อสปฺปายรสสายเนน อสปฺปาย- โผฏฺพฺพผุสเนน อสปฺปาเยหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ วิตฺตํ ^๔- วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ ฯ ตํ ^[๕]- อาสนํ ภชโต สมฺภชโต เสวโต นิเสวโต สํเสวโต ปฏิเสวโตติ ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ ฯ [๒๑๑] สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยติ สามคฺคิยาติ ติสฺโส สามคฺคิโย คณสามคฺคี ธมฺมสามคฺคี อนภินิพฺพตฺติสามคฺคี ฯ {๒๑๑.๑} กตมา คณสามคฺคี ฯ พหู เจปิ ภิกฺขู สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อญฺมญฺ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรนฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ปลาลสนฺถาโร ฯ สพฺพตฺถ อิทิสเมว ฯ ^๒-๓-๔ โป. ม. ริตฺตํ ฯ @^๕ โป. ม. วิวิตฺตํ ฯ อยํ คณสามคฺคี ฯ {๒๑๑.๒} กตมา ธมฺมสามคฺคี ฯ จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปฺปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เต เอกโต ปกฺขนฺทนฺติ ปสีทนฺติ สมฺปติฏฺนฺติ วิมุจฺจนฺติ น เตสํ ธมฺมานํ วิวาโท วิปฺปวาโท อตฺถิ อยํ ธมฺมสามคฺคี ฯ {๒๑๑.๓} กตมา อนภินิพฺพตฺติสามคฺคี ฯ พหู เจปิ ภิกฺขู อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺติ น เตสํ นิพฺพานธาตุยา โอนตฺตํ วา ปุณฺณตฺตํ วา ปญฺายติ อยํ อนภินิพฺพตฺติสามคฺคี ฯ {๒๑๑.๔} ภวเนติ เนรยิกานํ นิรโย ภวนํ ติรจฺฉานโยนิกานํ ติรจฺฉานโยนิ ภวนํ ปิตฺติวิสยิกานํ ปิตฺติวิสโย ภวนํ มนุสฺสานํ มนุสฺสโลโก ภวนํ เทวานํ เทวโลโก ภวนํ ฯ สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยติ ตสฺเสสา สามคฺคี เอตํ ฉนฺนํ เอตํ ปฏิรูปํ เอตํ อนุจฺฉวิกํ เอตํ อนุโลมํ โย เอวํ ปฏิปนฺโน ^๑- นิรเย อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย ติรจฺฉานโยนิยา อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย ปิตฺติวิสเย อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย มนุสฺสโลเก อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย เทวโลเก อตฺตานํ น ทสฺเสยฺยาติ เอวมาหุ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย ฯ เตนาห ภควา @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ปฏิจฺฉนฺเน ฯ ปฏิลีนจรสฺส ภิกฺขุโน ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยติ ฯ [๒๑๒] สพฺพตฺถ มุนิ อนิสฺสิโต น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ ตสฺมึ ปริเทวมจฺฉรํ ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปติ ฯ [๒๑๓] สพฺพตฺถ มุนิ อนิสฺสิโตติ สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิ จกฺขุ เจว รูปา จ โสตญฺจ สทฺทา จ ฆานญฺจ คนฺธา จ ชิวฺหา จ รสา จ กาโย จ โผฏฺพฺพา จ มโน จ ธมฺมา จ ฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ ฯ อนิสฺสิโตติ เทฺว นิสฺสยา ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหานิสฺสโย ฯเปฯ อยํ ทิฏฺินิสฺสโย ฯ มุนิ ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต โสตํ อนิสฺสิโต ฆานํ อนิสฺสิโต ชิวฺหํ อนิสฺสิโต กายํ อนิสฺสิโต มนํ อนิสฺสิโต รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ ธมฺเม กุลํ คณํ อาวาสํ ลาภํ ยสํ ปสํสํ สุขํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ กามธาตุํ รูปธาตุํ อรูปธาตุํ กามภวํ รูปภวํ อรูปภวํ สญฺาภวํ อสญฺาภวํ เนวสญฺานาสญฺาภวํ เอกโวการภวํ จตุโวการภวํ ปญฺจโวการภวํ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ทิฏฺสุตมุตวิญฺาตพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสิโต อสนฺนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสฏฺโ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ สพฺพตฺถ มุนิ อนิสฺสิโต ฯ [๒๑๔] น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยนฺติ ปิยาติ เทฺว ปิยา สตฺตา วา สงฺขารา วา ฯ {๒๑๔.๑} กตเม สตฺตา ปิยา ฯ อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺโต วา ธีตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา อิเม สตฺตา ปิยา ฯ {๒๑๔.๒} กตเม สงฺขารา ปิยา ฯ มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา อิเม สงฺขารา ปิยา ฯ {๒๑๔.๓} อปฺปิยาติ เทฺว อปฺปิยา สตฺตา วา สงฺขารา วา ฯ {๒๑๔.๔} กตเม สตฺตา อปฺปิยา ฯ อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกามา อโยคกฺเขมกามา ชีวิตา โวโรเปตุกามา อิเม สตฺตา อปฺปิยา ฯ {๒๑๔.๕} กตเม สงฺขารา อปฺปิยา ฯ อมนาปิกา รูปา อมนาปิกา สทฺทา อมนาปิกา คนฺธา อมนาปิกา รสา อมนาปิกา โผฏฺพฺพา อิเม สงฺขารา อปฺปิยา ฯ {๒๑๔.๖} น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยนฺติ อยํ เม สตฺโต ปิโย อิเม จ เม สงฺขารา มนาปาติ ราควเสน ปิยํ น กโรติ อยํ เม สตฺโต อปฺปิโย อิเม จ เม สงฺขารา อมนาปาติ ปฏิฆวเสน อปฺปิยํ น กโรติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ ฯ [๒๑๕] ตสฺมึ ปริเทวมจฺฉรํ ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปตีติ ตสฺมินฺติ ^[๑]- ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว ฯ ปริเทโวติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อญฺตรญฺตเรน วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺตรญฺตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ ฯ {๒๑๕.๑} มจฺฉริยนฺติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยํ กุลมจฺฉริยํ ลาภมจฺฉริยํ วณฺณมจฺฉริยํ ธมฺมมจฺฉริยํ ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ อปิจ ขนฺธมจฺฉริยํปิ มจฺฉริยํ ธาตุมจฺฉริยํปิ มจฺฉริยํ อายตนมจฺฉริยํปิ มจฺฉริยํ คาโห อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ ฯ ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปตีติ ปณฺณํ วุจฺจติ ปทุมปตฺตํ ฯ วาริ วุจฺจติ อุทกํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ตสฺมึ ฯ ยถา วาริ ปทุมปตฺเต น ลิมฺปติ น สํลิมฺปติ นุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อสํลิตฺตํ อนูปลิตฺตํ เอวเมว ตสฺมึ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว ปริเทโว จ มจฺฉริยญฺจ น ลิมฺปติ น สํลิมฺปติ นุปลิมฺปติ อลิตฺตา อสํลิตฺตา อนูปลิตฺตา โส จ ปุคฺคโล ^[๑]- เตหิ กิเลเสหิ น ลิมฺปติ น สํลิมฺปติ นุปลิมฺปติ อลิตฺโต อสํลิตฺโต อนูปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสฏฺโ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ ตสฺมึ ปริเทวมจฺฉรํ ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปติ ฯ เตนาห ภควา สพฺพตฺถ มุนิ อนิสฺสิโต น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ ตสฺมึ ปริเทวมจฺฉรํ ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปตีติ ฯ [๒๑๖] อุทวินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ ยทิทํ ทิฏฺสุตํ มุเตสุ วา ฯ [๒๑๗] อุทวินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเรติ อุทวินฺทูติ วุจฺจติ อุทกเถโว ฯ โปกฺขรํ วุจฺจติ ปทุมปตฺตํ ฯ ยถา อุทกวินฺทุ ปทุมปตฺเต น ลิมฺปติ น สํลิมฺปติ นุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อสํลิตฺตํ อนูปลิตฺตนฺติ อุทวินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อรหนฺโต ฯ [๒๑๘] ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปตีติ ปทุมํ วุจฺจติ ปทุมปุปฺผํ ฯ วาริ วุจฺจติ อุทกํ ฯ ยถา วาริ ปทุมปุปฺเผ ^๑- น ลิมฺปติ น สํลิมฺปติ นุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อสํลิตฺตํ อนูปลิตฺตนฺติ ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ ฯ [๒๑๙] เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ ยทิทํ ทิฏฺสุตํ มุเตสุ วาติ เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนา ฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ ฯ เลปาติ เทฺว เลปา ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺิเลโป จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหาเลโป ฯเปฯ อยํ ทิฏฺิเลโป ฯ มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ทิฏฺเ น ลิมฺปติ สุเต น ลิมฺปติ มุเต น ลิมฺปติ วิญฺาเต น ลิมฺปติ น สํลิมฺปติ นุปลิมฺปติ อลิตฺโต อสํลิตฺโต อนูปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสฏฺโ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ ยทิทํ ทิฏฺสุตํ มุเตสุ วา ฯ เตนาห ภควา อุทวินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ ยทิทํ ทิฏฺสุตํ มุเตสุ วาติ ฯ [๒๒๐] โธโน น หิ เตน มญฺติ ยทิทํ ทิฏฺสุตํ มุเตสุ วา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ปทุมปุปฺผํ ฯ นาญฺเน วิสุทฺธิมิจฺฉติ น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชติ ฯ [๒๒๑] โธโน น หิ เตน มญฺติ ยทิทํ ทิฏฺสุตํ มุเตสุ วาติ โธโนติ โธนา วุจฺจติ ปญฺา ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ฯ กึการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺา ฯ ตาย ปญฺาย กายทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ ฯ วจีทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ ฯ มโนทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ ฯ ราโค ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ ฯ โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ ฯ {๒๒๑.๑} ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺา ฯ อถวา สมฺมาทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺิ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ ฯ สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺโป ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ ฯ สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจา ธุตา จ ฯ สมฺมากมฺมนฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺโต ธุโต จ ฯ สมฺมาอาชีเวน มิจฺฉาอาชีโว ธุโต จ ฯ สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายาโม ธุโต จ ฯ สมฺมาสติยา มิจฺฉาสติ ธุตา จ ฯ สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธิ ธุโต จ ฯ สมฺมาาเณน มิจฺฉาาณํ ธุตญฺจ ฯ สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ ฯ อถวา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ ฯ อรหา อิเมหิ โธเนยฺเยหิ ^๑- ธมฺเมหิ อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต ตสฺมา อรหา โธโน ฯ โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ โธโน ฯ {๒๒๑.๒} โธโน น หิ เตน มญฺติ ยทิทํ ทิฏฺสุตํ มุเตสุ วาติ โธโน ทิฏฺ น มญฺติ ทิฏฺสฺมึ น มญฺติ ทิฏฺโต น มญฺติ ทิฏฺ เมติ น มญฺติ ฯ สุตํ น มญฺติ สุตสฺมึ น มญฺติ สุตโต น มญฺติ สุตํ เมติ น มญฺติ ฯ มุตํ น มญฺติ มุตสฺมึ น มญฺติ มุตโต น มญฺติ มุตํ เมติ น มญฺติ ฯ วิญฺาตํ น มญฺติ วิญฺาตสฺมึ น มญฺติ วิญฺาตโต น มญฺติ วิญฺาตํ เมติ น มญฺติ ฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา อสฺมีติ ภิกฺขเว มญฺิตเมตํ อนสฺมีติ ^๒- มญฺิตเมตํ ภวิสฺสนฺติ มญฺิตเมตํ น ภวิสฺสนฺติ มญฺิตเมตํ รูปี ภวิสฺสนฺติ มญฺิตเมตํ อรูปี ภวิสฺสนฺติ มญฺิตเมตํ สญฺี @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โธเนหิ. ฯ ^๒ ม. ยุ. อยมหมสฺมีติ ฯ ภวิสฺสนฺติ มญฺิตเมตํ อสญฺี ภวิสฺสนฺติ มญฺิตเมตํ เนวสญฺีนาสญฺี ภวิสฺสนฺติ มญฺิตเมตํ มญฺิตํ ภิกฺขเว โรโค มญฺิตํ คณฺโฑ มญฺิตํ สลฺลํ มญฺิตํ อุปทฺทโว ตสฺมา ติห ภิกฺขเว อมญฺมาเนน เจตสา วิหริสฺสามาติ เอวญฺหิ โว ภิกฺขเว สิกฺขิตพฺพนฺติ ฯ โธโน น หิ เตน มญฺติ ยทิทํ ทิฏฺสุตํ มุเตสุ วา ฯ [๒๒๒] นาญฺเน วิสุทฺธิมิจฺฉตีติ โธโน อญฺเน อสุทฺธิมคฺเคน มิจฺฉาปฏิปทาย อนิยฺยานิกปเถน อญฺตฺร สติปฏฺาเนหิ อญฺตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ อญฺตฺร อิทฺธิปฺปาเทหิ อญฺตฺร อินฺทฺริเยหิ อญฺตฺร พเลหิ อญฺตฺร โพชฺฌงฺเคหิ อญฺตฺร อริยา อฏฺงฺคิกา มคฺคา สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปตฺเถติ น ปิเหติ นาภิชปฺปตีติ นาญฺเน วิสุทฺธิมิจฺฉติ ฯ [๒๒๓] น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตีติ สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺติ กลฺยาณปุถุชฺชนํ อุปาทาย สตฺต เสขา วิรชฺชนฺติ อรหา เนว รชฺชติ โน วิรชฺชติ ฯ วิรตฺโต โส ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา ฯ โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ ฯเปฯ นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชติ ฯ เตนาห ภควา โธโน น หิ เตน มญฺติ ยทิทํ ทิฏฺสุตํ มุเตสุ วา นาญฺเน วิสุทฺธิมิจฺฉติ น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตีติ ฯ ฉฏฺโ ชราสุตฺตนิทฺเทโส นิฏฺิโต ฯ ------------------ สตฺตโม ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทโส [๒๒๔] เมถุนมนุยุตฺตสฺส (อิจฺจายสฺมา ติสฺโส เมตฺเตยฺโย) วิฆาตํ พฺรูหิ มาริส สุตฺวาน ตว สาสนํ วิเวเก สิกฺขิสามเส ^๑- ฯ [๒๒๕] เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติ เมถุนธมฺโม นาม โย โส อสทฺธมฺโม คามธมฺโม วสลธมฺโม ทุฏฺฐุลฺโล โอทกนฺติโก รหสฺโส ทฺวยทฺวยสมาปตฺติ ฯ กึการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม ฯ อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฏฺิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธมฺโมติ ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม ฯ ยถา อุโภ กลหการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ อุโภ ภณฺฑนการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ อุโภ ภสฺสการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ อุโภ วิวาทการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ อุโภ อธิกรณการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ อุโภ วาทิโน เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ อุโภ สลฺลาปกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ เอวเมว อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฏฺิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธมฺโมติ ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม ฯ เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติ เมถุนธมฺเม ยุตฺตสฺส ปยุตฺตสฺส อายุตฺตสฺส สมายุตฺตสฺส ตจฺจริตสฺส ตพฺพหุลสฺส ตคฺครุกสฺส ตนฺนินฺนสฺส ตปฺโปณสฺส ตปฺปพฺภารสฺส ตทธิมุตฺตสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. สิกฺขิสฺสามเส ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ ตทาธิปเตยฺยสฺสาติ เมถุนมนุยุตฺตสฺส ฯ [๒๒๖] อิจฺจายสฺมา ติสฺโส เมตฺเตยฺโยติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูริ อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเมตํ อิจฺจาติ ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารววจนํ สปฺปติสฺสวจนเมตํ อายสฺมาติ ฯ ติสฺโสติ ตสฺส เถรสฺส นามํ สงฺขา สมญฺา ปญฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป ฯ เมตฺเตยฺโยติ ตสฺส เถรสฺส โคตฺตํ สงฺขา สมญฺา ปญฺตฺติ โวหาโรติ อิจฺจายสฺมา ติสฺโส เมตฺเตยฺโย ฯ [๒๒๗] วิฆาตํ พฺรูหิ มาริสาติ วิฆาตํ อุปฆาตํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทวํ อุปสคฺคํ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺาเปหิ ปฏฺเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ ฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารววจนํ สมฺปติสฺสวจนเมตํ มาริสาติ วิฆาตํ พฺรูหิ มาริส ฯ [๒๒๘] สุตฺวาน ตว สาสนนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ ^[๑]- อนุสิฏฺึ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคหิตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ สุตฺวาน ตว สาสนํ ฯ [๒๒๙] วิเวเก สิกฺขิสามเสติ วิเวโกติ ตโย วิเวกา กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโก ฯ {๒๒๙.๑} กตโม กายวิเวโก ฯ อิธ ภิกฺขุ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรญฺ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. อนุสาสนํ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ ปลาลปุญฺชํ กาเยน จ ^๑- วิวิตฺโต วิหรติ โส เอโก คจฺฉติ เอโก ติฏฺติ เอโก นิสีทติ เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ เอโก ปฏิกฺกมติ เอโก รโห นิสีทติ เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ อยํ กายวิเวโก ฯ {๒๒๙.๒} กตโม จิตฺตวิเวโก ฯ ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺาย ปฏิฆสญฺาย นานตฺตสญฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ วิญฺาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตน- สญฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ อากิญฺจญฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺาณญฺจายตนสญฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ เนวสญฺา- นาสญฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺายตนสญฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตฺตปรามาสา ทิฏฺานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสญฺโชนา ปฏิฆสญฺโชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ อนาคามิสฺส อณุสหคตา กามราคสญฺโชนา ปฏิฆสญฺโชนา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. จสทฺโท นตฺถิ ฯ อณุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ อรหโต รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ อยํ จิตฺตวิเวโก ฯ {๒๒๙.๓} กตโม อุปธิวิเวโก ฯ อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ ฯ อุปธิวิเวโก วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ อยํ อุปธิวิเวโก ฯ {๒๒๙.๔} กายวิเวโก จ วูปกฏฺกายานํ ^๑- เนกฺขมฺมาภิรตานํ จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ อุปธิวิเวโก จ นิรูปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํ ฯ {๒๒๙.๕} วิเวเก สิกฺขิสามเสติ โส เถโร ปกติยา สิกฺขิตสิกฺโข อปิจ ธมฺมเทสนํ ^[๒]- ยาจนฺโต เอวมาห วิเวเก สิกฺขิสามเสติ ฯ เตนาห เถโร ติสฺโส เมตฺเตยฺโย เมถุนมนุยุตฺตสฺส (อิจฺจายสฺมา ติสฺโส เมตฺเตยฺโย) วิฆาตํ พฺรูหิ มาริส สุตฺวาน ตว สาสนํ วิเวเก สิกฺขิสามเสติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วิเวกฏฺกายานํ ฯ ^๒ โป. ม. อุปาทาย ธมฺมเทสนํ สาเวนฺโต ฯ [๒๓๐] เมถุนมนุยุตฺตสฺส (เมตฺเตยฺยาติ ภควา) มุสฺสเต วาปิ สาสนํ มิจฺฉา จ ปฏิปชฺชติ เอตํ ตสฺมึ อนาริยํ ฯ [๒๓๑] เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติ เมถุนธมฺโม นาม โย โส อสทฺธมฺโม คามธมฺโม วสลธมฺโม ทุฏฺฐุลฺโล โอทกนฺติโก รหสฺโส ทฺวยทฺวยสมาปตฺติ ฯ กึการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม ฯ อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฏฺิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธมฺโมติ ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม ฯ ยถา อุโภ กลหการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ อุโภ ภณฺฑนการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ อุโภ ภสฺสการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ อุโภ วิวาทการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ อุโภ อธิกรณการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ อุโภ วาทิโน เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ อุโภ สลฺลาปกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ เอวเมว อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฏฺิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธมฺโมติ ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม ฯ {๒๓๑.๑} เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติ เมถุนธมฺเม ยุตฺตสฺส ปยุตฺตสฺส อายุตฺตสฺส สมายุตฺตสฺส ตจฺจริตสฺส ตพฺพหุลสฺส ตคฺครุกสฺส ตนฺนินฺนสฺส ตปฺโปณสฺส ตปฺปพฺภารสฺส ตทธิมุตฺตสฺส ตทาธิปเตยฺยสฺสาติ เมถุนมนุยุตฺตสฺส ฯ เมตฺเตยฺยาติ ภควา ตํ เถรํ โคตฺเตน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ ฯ อปิจ ภคฺคราโคติ ภควา ฯ ภคฺคโทโสติ ภควา ฯ ภคฺคโมโหติ ภควา ฯ ภคฺคมาโนติ ภควา ฯ ภคฺคทิฏฺีติ ภควา ฯ ภคฺคกณฺฏโกติ ภควา ฯ ภคฺคกิเลโสติ ภควา ฯ ภชิ วิภชิ ปฏิวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา ฯ ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา ฯ ภาวิตกาโยติ ภควา ฯ ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโติ ภควา ฯ ภชิ วา ภควา อรญฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสยฺยกานิ ^๑- ปฏิสลฺลานสารูปานีติ ภควา ฯ ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาต- เสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา ฯ ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺายาติ ภควา ฯ {๒๓๑.๒} ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา ฯ ภาคี วา ภควา อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา ฯ ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา ฯ ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปฺปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา ฯ ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา ฯ ภควาติ เนตํ นามํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ฯ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น าติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺุตาณสฺส ^๑- ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ เมตฺเตยฺยาติ ภควา ฯ [๒๓๒] มุสฺสเต วาปิ สาสนนฺติ ทฺวีหิ การเณหิ สาสนํ มุสฺสติ ปริยตฺติสาสนมฺปิ มุสฺสติ ปฏิปตฺติสาสนมฺปิ มุสฺสติ ฯ {๒๓๒.๑} กตมํ ปริยตฺติสาสนํ ฯ ยํ ตสฺส ปริยาปุฏํ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภูตธมฺมํ เวทลฺลํ อิทํ ปริยตฺติสาสนํ ฯ ตมฺปิ มุสฺสติ ^[๒]- ปริมุสฺสติ ปริพาหิโร โหตีติ เอวมฺปิ มุสฺสเต วาปิ สาสนํ ฯ {๒๓๒.๒} กตมํ ปฏิปตฺติสาสนํ ฯ สมฺมาปฏิปทา อนุโลมปฏิปทา อปจฺจนีกปฏิปทา อนฺวตฺถปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา สีเลสุ ปริปูริการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชญฺ จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปฺปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อิทํ ปฏิปตฺติสาสนํ ฯ ตมฺปิ มุสฺสติ ปริมุสฺสติ ปริพาหิโร โหตีติ เอวมฺปิ มุสฺสเต วาปิ สาสนํ ฯ [๒๓๓] มิจฺฉา จ ปฏิปชฺชตีติ ปาณมฺปิ หนติ อทินฺนมฺปิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สพฺพญฺุตญฺาณสฺส ฯ @^๒ ม. สมฺมุสฺสติ ปมุสฺสติ สมฺปมุสฺสติ ปริพาหิโร ... ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ อาทิยติ สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ นิลฺโลปมฺปิ หรติ เอกาคาริกมฺปิ กโรติ ปริปนฺเถปิ ติฏฺติ ปรทารมฺปิ คจฺฉติ มุสาปิ ภณตีติ มิจฺฉา จ ปฏิปชฺชติ ฯ [๒๓๔] เอตํ ตสฺมึ อนาริยนฺติ เอตํ ตสฺมึ ปุคฺคเล อนริยธมฺโม พาลธมฺโม มูฬฺหธมฺโม อาณธมฺโม อมราวิกฺเขปธมฺโม ยทิทํ มิจฺฉา ปฏิปทาติ เอตํ ตสฺมึ อนาริยํ ฯ เตนาห ภควา เมถุนมนุยุตฺตสฺส (เมตฺเตยฺยาติ ภควา) มุสฺสเต วาปิ สาสนํ มิจฺฉา จ ปฏิปชฺชติ เอตํ ตสฺมึ อนาริยนฺติ ฯ [๒๓๕] เอโก ปุพฺเพ จริตฺวาน เมถุนํ โย นิเสวติ ยานํ ภนฺตํว ตํ โลเก หีนมาหุ ปุถุชฺชนํ ฯ [๒๓๖] เอโก ปุพฺเพ จริตฺวานาติ ทฺวีหิ การเณหิ เอโก ปุพฺเพ จริตฺวาน ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน วา คณาววสฺสคฺคฏฺเน วา ฯ {๒๓๖.๑} กถํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก ปุพฺเพ จริตฺวาน ฯ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อากิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ เอวํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก ปุพฺเพ จริตฺวาน ฯ {๒๓๖.๒} กถํ คณาววสฺสคฺคฏฺเน เอโก ปุพฺเพ จริตฺวาน ฯ โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรญฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารูปานิ ฯ โส เอโก คจฺฉติ เอโก ติฏฺติ เอโก นิสีทติ เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ เอโก ปฏิกฺกมติ เอโก รโห นิสีทติ เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ เอวํ คณาววสฺสคฺคฏฺเน เอโก ปุพฺเพ จริตฺวาน ฯ [๒๓๗] เมถุนํ โย นิเสวตีติ เมถุนธมฺโม นาม โย โส อสทฺธมฺโม ฯเปฯ ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม ฯ เมถุนํ โย นิเสวตีติ โส อปเรน สมเยน พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติตฺวา เมถุนธมฺมํ เสวติ นิเสวติ สํเสวติ ปฏิเสวตีติ เมถุนํ โย นิเสวติ ฯ [๒๓๘] ยานํ ภนฺตํว ตํ โลเกติ ยานนฺติ หตฺถิยานํ อสฺสยานํ โคยานํ อชยานํ เมณฺฑกยานํ โอฏฺยานํ ขรยานํ ภนฺตํ อทนฺตํ อการิตํ อวินีตํ อุปฺปถํ คณฺหาติ วิสมํ ขาณุมฺปิ ปาสาณมฺปิ อภิรูหติ ยานมฺปิ อาโรหกมฺปิ ภญฺชติ ปปาเตปิ ปปตติ ฯ ยถา ตํ ภนฺตํ ยานํ อทนฺตํ อการิตํ อวินีตํ อุปฺปถํ คณฺหาติ เอวเมว โส วิพฺภนฺตโก ภนฺตยานปฏิภาโค อุปฺปถํ คณฺหาติ มิจฺฉาทิฏฺึ คณฺหาติ ฯเปฯ มิจฺฉาสมาธึ คณฺหาติ ฯ ยถา ตํ ภนฺตํ ยานํ อทนฺตํ อการิตํ อวินีตํ วิสมํ ขาณุมฺปิ ปาสาณมฺปิ อภิรูหติ เอวเมว โส วิพฺภนฺตโก ภนฺตยานปฏิภาโค วิสมํ กายกมฺมํ อภิรูหติ วิสมํ วจีกมฺมํ อภิรูหติ วิสมํ มโนกมฺมํ อภิรูหติ วิสมํ ปาณาติปาตํ อภิรูหติ วิสมํ อทินฺนาทานํ อภิรูหติ วิสมํ กาเมสุมิจฺฉาจารํ อภิรูหติ วิสมํ มุสาวาทํ อภิรูหติ วิสมํ ปิสุณํ วาจํ อภิรูหติ วิสมํ ผรุสํ วาจํ อภิรูหติ วิสมํ สมฺผปฺปลาปํ อภิรูหติ วิสมํ อภิชฺฌํ อภิรูหติ วิสมํ พฺยาปาทํ อภิรูหติ วิสมํ มิจฺฉาทิฏฺึ อภิรูหติ วิสเม สงฺขาเร อภิรูหติ วิสเม ปญฺจ กามคุเณ อภิรูหติ วิสเม นีวรเณ อภิรูหติ ฯ {๒๓๘.๑} ยถา ตํ ภนฺตํ ยานํ อทนฺตํ อการิตํ อวินีตํ อาโรหกมฺปิ ภญฺชติ เอวเมว โส วิพฺภนฺตโก ภนฺตยานปฏิภาโค นิรเย อตฺตานํ ภญฺชติ ติรจฺฉานโยนิยา อตฺตานํ ภญฺชติ ปิตฺติวิสเย อตฺตานํ ภญฺชติ มนุสฺสโลเก อตฺตานํ ภญฺชติ เทวโลเก อตฺตานํ ภญฺชติ ฯ ยถา ตํ ภนฺตํ ยานํ อทนฺตํ อการิตํ อวินีตํ ปปาเตปิ ปปตติ เอวเมว โส วิพฺภนฺตโก ภนฺตยานปฏิภาโค ชาติปปาตมฺหิปิ ^๑- ปปตติ ชราปปาตมฺหิปิ ปปตติ พฺยาธิปปาตมฺหิปิ ปปตติ มรณปปาตมฺหิปิ ปปตติ โสกปริเทวทุกฺข- โทมนสฺสุปายาสปปาตมฺหิปิ ปปตติ ฯ โลเกติ อปายโลเก ฯเปฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ชาติ ... ชรา ... พฺยาธิ ... มรณ ... โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสปปาตมฺปิ ฯ มนุสฺสโลเกติ ยานํ ภนฺตํว ตํ โลเก ฯ [๒๓๙] หีนมาหุ ปุถุชฺชนนฺติ ปุถุชฺชนาติ เกนตฺเถน ปุถุชฺชนา ฯ ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา ฯ ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺิกาติ ปุถุชฺชนา ฯ ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา ฯ ปุถุ สพฺพคตีหิ อาวุฏาติ ปุถุชฺชนา ฯ ปุถุ นานาภิสงฺขาเรหิ ^๑- อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา ฯ ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา ฯ ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺปนฺตีติ ปุถุชฺชนา ฯ ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ปริทยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา ฯ ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา ฯ ปุถุ ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุฏา นิวุฏา โอผุฏา ^๒- ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนา ฯ หีนมาหุ ปุถุชฺชนนฺติ ปุถุชฺชนํ หีนํ นิหีนํ โอมกํ ลามกํ ชตุกฺกํ ^๓- ปริตฺตนฺติ เอวมาหุ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ หีนมาหุ ปุถุชฺชนํ ฯ เตนาห ภควา เอโก ปุพฺเพ จริตฺวาน เมถุนํ โย นิเสวติ ยานํ ภนฺตํว ตํ โลเก หีนมาหุ ปุถุชฺชนนฺติ ฯ [๒๔๐] ยโส กิตฺตี จ ยา ปุพฺเพ หายเต วาปิ ตสฺส สา เอตมฺปิ ทิสฺวา สิกฺเขถ เมถุนํ วิปฺปหาตเว ฯ [๒๔๑] ยโส กิตฺตี จ ยา ปุพฺเพ หายเต วาปิ ตสฺส สาติ กตโม ยโส ฯ อิเธกจฺโจ ปุพฺเพ สมณภาเว สกฺกโต โหติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. นานาภิสงฺขาเร ฯ ^๒ ม. โอวุฏา ฯ ^๓ ม. ฉตุกฺกํ ฯ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสน- คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ อยํ ยโส ฯ กตมา กิตฺติ ฯ อิเธกจฺโจ ปุพฺเพ สมณภาเว กิตฺติวณฺณกโต โหติ ปณฺฑิโต วิยตฺโต เมธาวี พหุสฺสุโต จิตฺตกถี กลฺยาณปฏิภาโณ สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา อารญฺิโกติ วา ปิณฺฑปาติโกติ วา ปํสุกูลิโกติ วา เตจีวริโกติ วา สปทานจาริโกติ วา ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา เนสชฺชิโกติ วา ยถาสนฺถติโกติ วา ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา วิญฺาณญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา อากิญฺจญฺายตน- สมาปตฺติยา ลาภีติ วา เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา อยํ กิตฺติ ^๑- ฯ ยโส กิตฺตี จ ยา ปุพฺเพ หายเต วาปิ ตสฺส สาติ ตสฺส อปเรน สมเยน พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตสฺส โส จ ยโส สา จ กิตฺติ หายติ ปริหายติ ปริธํสติ ปริปตติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชตีติ ยโส กิตฺตี จ ยา ปุพฺเพ หายเต วาปิ ตสฺส สา ฯ [๒๔๒] เอตมฺปิ ทิสฺวา สิกฺเขถ เมถุนํ วิปฺปหาตเวติ เอตนฺติ ปุพฺเพ สมณภาเว ยโส จ กิตฺติ จ อปรภาเค พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตสฺส อยโส จ อกิตฺติ จ เอตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. กิตฺตีติ ฯ สมฺปตฺติวิปตฺตึ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ เอตมฺปิ ทิสฺวา ฯ สิกฺเขถาติ ติสฺโส สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปญฺาสิกฺขา ฯ {๒๔๒.๑} กตมา อธิสีลสิกฺขา ฯ อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ ปาฏิโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ สีลํ ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา อยํ อธิสีลสิกฺขา ฯ {๒๔๒.๒} กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา ฯ อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ ตติยํ ฌานํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา ฯ {๒๔๒.๓} กตมา อธิปญฺาสิกฺขา ฯ อิธ ภิกฺขุ ปญฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปญฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยา โส อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ อิเม อาสวาติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ อาสวสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ อาสวนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ อธิปญฺาสิกฺขา ฯ {๒๔๒.๔} เมถุนนฺติ เมถุนธมฺโม นาม โย โส อสทฺธมฺโม ฯเปฯ ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม ฯ เอตมฺปิ ทิสฺวา สิกฺเขถ เมถุนํ วิปฺปหาตเวติ เมถุนธมฺมสฺส ปหานาย วูปสมาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิปญฺมฺปิ สิกฺเขยฺย ฯ อิมา ติสฺโส สิกฺขา ^๑- อาวชฺเชนฺโต สิกฺเขยฺย ชานนฺโต สิกฺเขยฺย ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต สิกฺเขยฺย สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย วิริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย สตึ อุปฏฺเปนฺโต สิกฺเขยฺย จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย ปญฺาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย อภิญฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย ปริญฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ เอตมฺปิ ทิสฺวา สิกฺเขถ เมถุนํ วิปฺปหาตเว ฯ เตนาห ภควา ยโส กิตฺตี จ ยา ปุพฺเพ หายเต วาปิ ตสฺส สา เอตมฺปิ ทิสฺวา สิกฺเขถ เมถุนํ วิปฺปหาตเวติ ฯ [๒๔๓] สงฺกปฺเปหิ ปเรโต โส กปโณ วิย ฌายติ สุตฺวา ปเรสํ นิคฺโฆสํ มงฺกุ โหติ ตถาวิโธ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สิกฺขาโย ฯ [๒๔๔] สงฺกปฺเปหิ ปเรโต โส กปโณ วิย ฌายตีติ กามสงฺกปฺเปน พฺยาปาทสงฺกปฺเปน วิหึสาสงฺกปฺเปน ทิฏฺิสงฺกปฺเปน ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ^[๑]- กปโณ วิย มนฺโท วิย โมมูโห วิย ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อวชฺฌายติ ^๒- ฯ ยถา อุลูโก รุกฺขสาขายํ มูสิกํ คมยมาโน ^๓- ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อวชฺฌายติ ^๔- ยถา โกตฺถุ นทีตีเร มจฺเฉ คมยมาโน ^๕- ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อวชฺฌายติ ^๖- ยถา วิลาโร สนฺธิสมลสปงฺกตีเร มูสิกํ คมยมาโน ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อวชฺฌายติ ยถา คทฺรโภ วหจฺฉินฺโน สนฺธิสมลสปงฺกตีเร ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อวชฺฌายติ เอวเมว โส วิพฺภนฺตโก กามสงฺกปฺเปน พฺยาปาทสงฺกปฺเปน วิหึสาสงฺกปฺเปน ทิฏฺิสงฺกปฺเปน ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต กปโณ วิย มนฺโท วิย โมมูโห วิย ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อวชฺฌายตีติ สงฺกปฺเปหิ ปเรโต โส กปโณ วิย ฌายติ ฯ [๒๔๕] สุตฺวา ปเรสํ นิคฺโฆสํ มงฺกุ โหติ ตถาวิโธติ ปเรสนฺติ อุปชฺฌายกา ^๗- วา อาจริยกา วา สมานุปชฺฌายกา วา สมานาจริยกา วา มิตฺตา วา สนฺทิฏฺา วา สมฺภตฺตา วา สหายา วา โจเทนฺติ ตสฺส เต โข อาวุโส อลาภา ตสฺส เต ทุลฺลทฺธํ ยํ ตฺวํ เอวรูปํ อุฬารํ สตฺถารํ ลภิตฺวา เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตฺวา เอวรูปํ อริยคณํ ลภิตฺวา หีนสฺส เมถุนธมฺมสฺส การณา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ปิหิโต ฯ ^๒-๔-๖ ม. อปชฺฌายติ ฯ ^๓-๕ ม. ยุ. มคยมาโน ฯ @^๗ ม. อุปชฺฌายา วา อาจริยา วา ฯ พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺโตสิ สทฺธาปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ หิริปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ โอตฺตปฺปมฺปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ วิริยมฺปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สติปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ ปญฺาปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ เตสํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺึ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวา มงฺกุ โหติ ปีฬิโต ฆฏฺฏิโต พฺยตฺถิโต ^๑- โทมนสฺสิโต โหติ ฯ ตถาวิโธติ ตถาวิโธ ตาทิโส ตสฺสณฺิโต ตปฺปกาโร ตปฺปฏิภาโค โย โส วิพฺภนฺตโกติ สุตฺวา ปเรสํ นิคฺโฆสํ มงฺกุ โหติ ตถาวิโธ ฯ เตนาห ภควา สงฺกปฺเปหิ ปเรโต โส กปโณ วิย ฌายติ สุตฺวา ปเรสํ นิคฺโฆสํ มงฺกุ โหติ ตถาวิโธติ ฯ [๒๔๖] อถ สตฺถานิ กุรุเต ปรวาเทหิ โจทิโต เอส ขฺวสฺส มหาเคโธ โมสวชฺชํ ปคาหติ ฯ [๒๔๗] อถ สตฺถานิ กุรุเต ปรวาเทหิ โจทิโตติ อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูริ อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเมตํ ^๒- อถาติ ฯ สตฺถานีติ ตีณิ สตฺถานิ กายสตฺถํ วจีสตฺถํ มโนสตฺถํ ฯ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายสตฺถํ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีสตฺถํ ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนสตฺถํ ฯ ปรวาเทหิ โจทิโตติ อุปชฺฌายเกหิ วา อาจริยเกหิ วา สมานุปชฺฌายเกหิ วา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. พฺยาธิโต ฯ ^๒ ม. ...เปตํ ฯ สมานาจริยเกหิ วา มิตฺเตหิ วา สนฺทิฏฺเหิ วา สมฺภตฺเตหิ วา สหาเยหิ วา โจทิโต สมฺปชานมุสา ภาสติ อภิรโต อหํ ภนฺเต อโหสึ ปพฺพชฺชาย มาตา เม โปเสตพฺพา เตนมฺหิ วิพฺภนฺโตติ ภณติ ปิตา เม โปเสตพฺโพ เตนมฺหิ วิพฺภนฺโตติ ภณติ ภาตา เม โปเสตพฺโพ ภคินี เม โปเสตพฺพา ปุตฺโต เม โปเสตพฺโพ ธีตา เม โปเสตพฺพา มิตฺตา เม โปเสตพฺพา อมจฺจา เม โปเสตพฺพา าตกา เม โปเสตพฺพา สาโลหิตา เม โปเสตพฺพา เตนมฺหิ วิพฺภนฺโตติ ภณติ วจีสตฺถํ กโรติ ^[๑]- ชเนติ สญฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตตีติ อถ สตฺถานิ กุรุเต ปรวาเทหิ โจทิโต ฯ [๒๔๘] เอส ขฺวสฺส มหาเคโธติ เอโส โข อสฺส มหาเคโธ มหาวนํ มหาคหนํ มหากนฺตาโร มหาวิสโม มหากุฏิโล มหาปงฺโก มหาปลิโป มหาปลิโพโธ มหาพนฺธนํ ยทิทํ สมฺปชานมุสาวาโทติ เอส ขฺวสฺส มหาเคโธ ฯ [๒๔๙] โมสวชฺชํ ปคาหตีติ โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโท ฯ อิเธกจฺโจ สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา าติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโ เอหิ ^๒- โภ ปุริส ยํ ชานาสิ ตํ วเทหีติ ฯ โส อชานํ วา อาห ชานามีติ ชานํ วา อาห น ชานามีติ อปสฺสํ วา อาห ปสฺสามีติ ปสฺสํ วา อาห น ปสฺสามีติ อิติ อตฺตเหตุ วา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สงฺกโรติ ฯ ^๒ โป. ม. เอหมฺโภ ฯ ปรเหตุ วา อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสติ ฯ อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํ ฯ อปิจ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ ปุพฺเพวสฺส โหติ มุสา ภณิสฺสนฺติ ภณนฺตสฺส โหติ มุสา ภณามีติ ภณิตสฺส โหติ มุสา มยา ภณิตนฺติ อิเมหิ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ ฯ อปิจ จตูหากาเรหิ ^[๑]- ปญฺจหากาเรหิ ฯ ฉหากาเรหิ ฯ สตฺตหากาเรหิ ฯ อฏฺหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ ปุพฺเพวสฺส โหติ มุสา ภณิสฺสนฺติ ภณนฺตสฺส โหติ มุสา ภณามีติ ภณิตสฺส โหติ มุสา มยา ภณิตนฺติ วินิธาย ทิฏฺึ วินิธาย ขนฺตึ วินิธาย รุจึ วินิธาย สญฺ วินิธาย ภาวํ อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ ฯ โมสวชฺชํ ปคาหตีติ โมสวชฺชํ ปคาหติ โอคาหติ อชฺโฌคาหติ ปวิสตีติ โมสวชฺชํ ปคาหติ ฯ เตนาห ภควา อถ สตฺถานิ กุรุเต ปรวาเทหิ โจทิโต เอส ขฺวสฺส มหาเคโธ โมสวชฺชํ ปคาหตีติ ฯ [๒๕๐] ปณฺฑิโตติ สมญฺาโต เอกจริยํ อธิฏฺิโต อถาปิ เมถุเน ยุตฺโต มนฺโทว ปริกิสฺสติ ฯ [๒๕๑] ปณฺฑิโตติ สมญฺาโตติ อิเธกจฺโจ ปุพฺเพ สมณภาเว กิตฺติวณฺณกโต โหติ ปณฺฑิโต วิยตฺโต เมธาวี พหุสฺสุโต จิตฺตกถี กลฺยาณปฏิภาโณ สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา ฯเปฯ เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. มุสาวาโท โหติ ปุพฺเพวสฺส โหติ มุสา ภณิสฺสนฺติ ภณนฺตสฺส โหติ มุสา @ภณามีติ ภณิตสฺส โหติ มุสา มยา ภณิตนฺติ วินิธาย ทิฏฺึ อิเมหิ จตูหากาเรหิ @มุสาวาโท โหติ ฯ อปิจ ... ฯ วา เอวํ าโต โหติ สญฺาโต สมญฺาโตติ ปณฺฑิโตติ สมญฺาโต ฯ [๒๕๒] เอกจริยํ อธิฏฺิโตติ ทฺวีหิ การเณหิ เอกจริยํ อธิฏฺิโต ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน วา คณาววสฺสคฺคฏฺเน วา ฯ กถํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอกจริยํ อธิฏฺิโต ฯ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ฯเปฯ เอวํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอกจริยํ อธิฏฺิโต ฯ กถํ คณาววสฺสคฺคฏฺเน เอกจริยํ อธิฏฺิโต ฯ โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรญฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ ฯเปฯ เอวํ คณาววสฺสคฺคฏฺเน เอกจริยํ อธิฏฺิโตติ เอกจริยํ อธิฏฺิโต ฯ [๒๕๓] อถาปิ เมถุเน ยุตฺโตติ เมถุนธมฺโม นาม โย โส อสทฺธมฺโม ฯเปฯ ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม ฯ อถาปิ เมถุเน ยุตฺโตติ โส อปเรน สมเยน พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติตฺวา เมถุนธมฺเม ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโตติ อถาปิ เมถุเน ยุตฺโต ฯ [๒๕๔] มนฺโทว ปริกิสฺสตีติ กปโณ วิย โมมูโห วิย กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสติ ปาณมฺปิ หนติ อทินฺนมฺปิ อาทิยติ สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ นิลฺโลปมฺปิ หรติ เอกาคาริกมฺปิ กโรติ ปริปนฺเถปิ ติฏฺติ ปรทารมฺปิ คจฺฉติ มุสาปิ ภณติ เอวมฺปิ กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสติ ฯ ตเมนํ ราชาโน คเหตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กาเรนฺติ กสาหิปิ ตาเฬนฺติ เวตฺเตหิปิ ตาเฬนฺติ อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬนฺติ หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺติ ปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ กณฺณมฺปิ ฉินฺทนฺติ นาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ วิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรนฺติ สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรนฺติ ราหุมุขมฺปิ กโรนฺติ โชติมาลิกมฺปิ กโรนฺติ หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรนฺติ เอรกวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ จิรกวาสิกมฺปิ กโรนฺติ เอเณยฺยกมฺปิ กโรนฺติ พฬิสมํสิกมฺปิ กโรนฺติ กหาปณกมฺปิ กโรนฺติ ขาราปตจฺฉิกมฺปิ กโรนฺติ ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ ปลาลปีกมฺปิ กโรนฺติ ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิญฺจนฺติ สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสนฺติ อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ เอวมฺปิ กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสติ ฯ {๒๕๔.๑} อถวา กามตณฺหาย อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต โภเค ปริเยสนฺโต นาวาย มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺทติ สีตสฺส ปุรกฺขโต อุณฺหสฺส ปุรกฺขโต ฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺเสหิ ริสฺสมาโน ^๑- ขุปฺปิปาสาย ปีฬิยมาโน ^๒- คุมพํ ^๓- คจฺฉติ ตกฺโกลํ คจฺฉติ ตกฺกสิลํ คจฺฉติ กาลมุขํ คจฺฉติ มรณปารํ คจฺฉติ เวสุงฺคํ คจฺฉติ เวราปถํ คจฺฉติ ชวํ คจฺฉติ กมลึ ^๔- คจฺฉติ วงฺกํ ^๕- คจฺฉติ เอฬวทฺทนํ ^๖- คจฺฉติ สุวณฺณกูฏํ คจฺฉติ สุวณฺณภูมึ คจฺฉติ ตมฺพปณฺณึ คจฺฉติ สุปฺปารํ คจฺฉติ ภรุกํ ^๗- คจฺฉติ สุรทฺธํ ^๘- คจฺฉติ องฺคเณกํ ^๙- คจฺฉติ คงฺคณํ ^๑๐- คจฺฉติ ปรมคงฺคณํ ^๑๑- คจฺฉติ โยนํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปิฬิยมาโน ฯ ^๒ ม. มิยฺยมาโน ฯ ^๓ ม. ติคุมฺพํ ฯ ^๔ ม. ยุ. ตมลึ ฯ @^๕ ม. วงฺคํ ฯ ^๖ ม. เวฬพนฺธนํ ฯ ^๗ ม. ภารุกจฺฉํ ฯ ^๘ ม. สุรฏฺ ฯ ^๙ ม. @ภงฺคโลกํ ฯ ^๑๐ ม. ภงฺคณํ ฯ ^๑๑ ม. สรมตํ คณํ ฯ คจฺฉติ ปินํ ^๑- คจฺฉติ อลฺลสนฺทํ ^๒- คจฺฉติ มรุกนฺตารํ คจฺฉติ ชณฺณุปถํ คจฺฉติ อชปถํ คจฺฉติ เมณฺฑปถํ คจฺฉติ สงฺกุปถํ คจฺฉติ ฉตฺตปถํ คจฺฉติ วํสปถํ คจฺฉติ สกุณปถํ คจฺฉติ มูสิกปถํ คจฺฉติ ทริปถํ คจฺฉติ เวตฺตาธารํ คจฺฉติ เอวมฺปิ กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสติ ฯ ปริเยสนฺโต ^๓- น ลภติ อลาภมูลกมฺปิ ทุกฺขโทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ เอวมฺปิ กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสติ ฯ ปริเยสนฺโต ^๔- ลภติ ลทฺธา ^๕- จ อารกฺขมูลกมฺปิ ทุกฺขโทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ กินฺติ เม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ น โจรา หเรยฺยุํ น อคฺคิ ฑเหยฺย น อุทกํ วเหยฺย น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุนฺติ ตสฺส เอวํ รกฺขโต โคปยโต ^[๖]- โภคา วิปฺปลุชฺชนฺติ ^[๗]- วิปฺปโยคมูลกมฺปิ ทุกฺขโทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ เอวมฺปิ กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสตีติ ^[๘]- มนฺโทว ปริกิสฺสติ ฯ เตนาห ภควา ปณฺฑิโตติ สมญฺาโต เอกจริยํ อธิฏฺิโต อถาปิ เมถุเน ยุตฺโต มนฺโทว ปริกิสฺสตีติ ฯ [๒๕๕] เอตมาทีนวํ ตฺวา มุนิ ปุพฺพาปเร อิธ เอกจริยํ ทฬฺหํ กยิรา น นิเสเวถ เมถุนํ ฯ [๒๕๖] เอตมาทีนวํ ตฺวา มุนิ ปุพฺพาปเร อิธาติ เอตนฺติ ปุพฺเพ สมณภาเว ยโส จ กิตฺติ จ อปรภาเค พุทฺธํ ธมฺมํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ปรมโยนํ ฯ ^๒ ม. วินกํ มูลปทํ ฯ ^๓ ม. คเวสนฺโต น วินฺทติ ฯ @^๔ ม. คเวสนฺโต ฯ ^๕ ม. ลทฺธาปิ ฯ ^๖ ม. ยุ. เต ฯ ^๗ ม. ยุ. โส ฯ @^๘ โป. ม. สจาปิ เมถุเน ยุตฺโต ฯ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตสฺส อยโส จ อกิตฺติ จ เอตํ สมฺปตฺติวิปตฺตึ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ ฯ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม อิมสฺมึ วินเย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อิมสฺมึ ปาวจเน อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน อิมสฺมึ อตฺตภาเว อิมสฺมึ มนุสฺสโลเกติ เอตมาทีนวํ ตฺวา มุนิ ปุพฺพาปเร อิธ ฯ [๒๕๗] เอกจริยํ ทฬฺหํ กยิราติ ทฺวีหิ การเณหิ เอกจริยํ ทฬฺหํ กเรยฺย ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน วา คณาววสฺสคฺคฏฺเน วา ฯ {๒๕๗.๑} กถํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอกจริยํ ทฬฺหํ กเรยฺย ฯ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อากิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺย เอวํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอกจริยํ ทฬฺหํ กเรยฺย ฯ {๒๕๗.๒} กถํ คณาววสฺสคฺคฏฺเน เอกจริยํ ทฬฺหํ กเรยฺย ฯ โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรญฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสเวยฺย อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารูปานิ ฯ โส เอโก คจฺเฉยฺย เอโก ติฏฺเยฺย เอโก นิสีเทยฺย เอโก เสยฺยํ กปฺเปยฺย เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิเสยฺย เอโก ปฏิกฺกเมยฺย เอโก รโห นิสีเทยฺย เอโก จงฺกมํ อธิฏฺเยฺย เอโก จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺย เอวํ คณาววสฺสคฺคฏฺเน เอกจริยํ ทฬฺหํ กเรยฺย ^๑- ฯ เอกจริยํ ทฬฺหํ กเรยฺย ถิรํ กเรยฺย ทฬฺหสมาทาโน อสฺส อวฏฺิตสมาทาโน ^[๒]- กุสเลสุ ธมฺเมสูติ เอกจริยํ ทฬฺหํ กยิรา ฯ [๒๕๘] น นิเสเวถ เมถุนนฺติ เมถุนธมฺโม นาม โย โส อสทฺธมฺโม ฯเปฯ ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม ฯ เมถุนธมฺมํ น เสเวยฺย น นิเสเวยฺย น สํเสเวยฺย น ปฏิเสเวยฺยาติ ^๓- น นิเสเวถ เมถุนํ ฯ เตนาห ภควา เอตมาทีนวํ ตฺวา มุนิ ปุพฺพาปเร อิธ เอกจริยํ ทฬฺหํ กยิรา น นิเสเวถ เมถุนนฺติ ฯ [๒๕๙] วิเวกญฺเว สิกฺเขถ เอตทริยานมุตฺตมํ เตน เสฏฺโ น มญฺเถ ส เว นิพฺพานสนฺติเก ฯ [๒๖๐] วิเวกญฺเว สิกฺเขถาติ วิเวโกติ ตโย วิเวกา กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโก ฯ กตโม กายวิเวโก ฯเปฯ อยํ อุปธิวิเวโก ฯ กายวิเวโก จ วูปกฏฺกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ อุปธิวิเวโก @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. กเรยฺยาติ ฯ ^๒ ม. อสฺส ฯ ^๓ ม. อิติสทฺโท นตฺถิ น จเรยฺย น @สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺยาติ ฯ จ นิรูปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํ ฯ สิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปญฺาสิกฺขา ฯเปฯ อยํ อธิปญฺาสิกฺขา ฯ วิเวกญฺเว สิกฺเขถาติ วิเวกญฺเว สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ วิเวกญฺเว สิกฺเขถ ฯ [๒๖๑] เอตทริยานมุตฺตมนฺติ อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ อริยานํ เอตํ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ยทิทํ วิเวกจริยาติ เอตทริยานมุตฺตมํ ฯ [๒๖๒] เตน เสฏฺโ น มญฺเถาติ ตาย วิเวกจริยาย อุณฺณตึ น กเรยฺย อุณฺณมํ น กเรยฺย มานํ น กเรยฺย ^[๑]- ถมฺภํ น กเรยฺย น เตน มานํ ชเนยฺย พนฺธํ น กเรยฺย น เตน ถทฺโธ อสฺส ปตฺถทฺโธ ปคฺคหิตสิโรติ เตน เสฏฺโ น มญฺเถ ฯ [๒๖๓] ส เว นิพฺพานสนฺติเกติ โส นิพฺพานสฺส สนฺติเก สามนฺตา อาสนฺเน อวิทูเร อุปกฏฺเติ ส เว นิพฺพานสนฺติเก ฯ เตนาห ภควา วิเวกญฺเว สิกฺเขถ เอตทริยานมุตฺตมํ เตน เสฏฺโ น มญฺเถ ส เว นิพฺพานสนฺติเกติ ฯ [๒๖๔] ริตฺตสฺส มุนิโน จรโต กาเมสุ อนเปกฺขิโน โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ กาเมสุ คธิตา ปชา ฯ [๒๖๕] ริตฺตสฺส มุนิโน จรโตติ ริตฺตสฺสาติ ริตฺตสฺส วิวิตฺตสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ถามํ น กเรยฺย ฯ ปวิวิตฺตสฺส กายทุจฺจริเตน ริตฺตสฺส วิวิตฺตสฺส ปวิวิตฺตสฺส วจีทุจฺจริเตน มโนทุจฺจริเตน ราเคน โทเสน โมเหน โกเธน อุปนาเหน มกฺเขน ปฬาเสน อิสฺสาย มจฺฉริเยน มายาย สาเยฺเยน ถมฺเภน สารมฺเภน มาเนน อติมาเนน มเทน ปมาเทน สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพทรเถหิ สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ ริตฺตสฺส วิวิตฺตสฺส ปวิวิตฺตสฺส ฯ มุนิโนติ โมนํ วุจฺจติ าณํ ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ ฯ จรโตติ จรโต วิหรโต อิริยโต วตฺตโต ปาลยโต ยปยโต ยาปยโตติ ริตฺตสฺส มุนิโน จรโต ฯ [๒๖๖] กาเมสุ อนเปกฺขิโนติ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา ฯ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนทิตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวงฺคมิตฺวา กาเมสุ อนเปกฺขวา ^๑- จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฏินิสฺสฏฺกาโม วีตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ กาเมสุ อนเปกฺขิโน ฯ [๒๖๗] โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ กาเมสุ คธิตา ปชาติ ปชาติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อนเปกฺขมาโน ฯ สตฺตาธิวจนํ ฯ {๒๖๗.๑} ปชา กาเมสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา ตา ^๑- กาโมฆํ ติณฺณสฺส ภโวฆํ ติณฺณสฺส ทิฏฺโฆํ ติณฺณสฺส อวิชฺโชฆํ ติณฺณสฺส สพฺพสํสารปถํ ติณฺณสฺส อุตฺติณฺณสฺส นิตฺติณฺณสฺส อติกฺกนฺตสฺส สมติกฺกนฺตสฺส วีติวตฺตสฺส ปารคตสฺส ปารปฺปตฺตสฺส อนฺตคตสฺส อนฺตปฺปตฺตสฺส โกฏิคตสฺส โกฏิปฺปตฺตสฺส ปริยนฺตคตสฺส ปริยนฺตปฺปตฺตสฺส โวสานคตสฺส โวสานปฺปตฺตสฺส ตาณคตสฺส ตาณปฺปตฺตสฺส เลณคตสฺส เลณปฺปตฺตสฺส สรณคตสฺส สรณปฺปตฺตสฺส อภยคตสฺส อภยปฺปตฺตสฺส อจฺจุตคตสฺส อจฺจุตปฺปตฺตสฺส อมตคตสฺส อมตปฺปตฺตสฺส นิพฺพานคตสฺส นิพฺพานปฺปตฺตสฺส อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ฯ {๒๖๗.๒} ยถา อิณายิกา อานณฺยํ ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ ยถา อาพาธิกา อาโรคฺยํ ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ ยถา พนฺธนพนฺธา พนฺธนโมกฺขํ ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ ยถา ทาสา ภุชิสฺสํ ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ ยถา กนฺตารทฺธานํ ^๒- ปกฺขนฺนา เขมนฺตภูมึ ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ เอวเมว ปชา กาเมสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา ตา ^๓- กาโมฆติณฺณสฺส ภโวฆติณฺณสฺส ฯเปฯ นิพฺพานคตสฺส นิพฺพานปฺปตฺตสฺส อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺตีติ โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ กาเมสุ คธิตา ปชา ฯ เตนาห ภควา @เชิงอรรถ: ^๑-๓ โป. ม. เต ฯ ^๒ โป. ม. กนฺตารทฺธานปกฺขนฺทา ฯ ริตฺตสฺส มุนิโน จรโต กาเมสุ อนเปกฺขิโน โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ กาเมสุ คธิตา ปชาติ ฯ สตฺตโม ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทโส นิฏฺิโต ฯ ---------------- อฏฺโม ปสูรสุตฺตนิทฺเทโส [๒๖๘] อิเธว สุทฺธึ อิติ วาทยนฺติ ^๑- นาญฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภาวทานา ^๒- ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺา ฯ [๒๖๙] อิเธว สุทฺธึ อิติ วาทยนฺตีติ ^๓- อิเธว สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ สสฺสโต โลโก อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ อสสฺสโต โลโก อนฺตวา โลโก อนนฺตวา โลโก ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ อญฺ ชีวํ อญฺ สรีรํ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ อิเธว สุทฺธึ อิติ วาทยนฺติ ^๔- ฯ [๒๗๐] นาญฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหูติ อตฺตโน สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ เปตฺวา สพฺเพ ปรวาเท ขิปนฺติ อุกฺขิปนฺติ ปริกฺขิปนฺติ โส สตฺถา น สพฺพญฺู ธมฺโม น @เชิงอรรถ: ^๑-๓-๔ ยุ. วาทิยนฺติ ฯ ^๒ ม. สุภํ ฯ สฺวากฺขาโต คโณ น สุปฏิปนฺโน ทิฏฺิ น ภทฺทิกา ปฏิปทา น สุปญฺตฺตา มคฺโค น นิยฺยานิโก นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา น ตตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ชตุกฺกา ปริตฺตาติ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ นาญฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ ฯ [๒๗๑] ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภาวทานาติ ยํ นิสฺสิตาติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิตา สนฺนิสฺสิตา ^๑- อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา ฯ ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ฯ สุภาวทานาติ สุภวาทา โสภนวาทา ปณฺฑิตวาทา ธีรวาทา ^๒- าณวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา านวาทา สกาย ลทฺธิยาติ ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภาวทานา ฯ [๒๗๒] ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺาติ ปุถู สมณพฺราหฺมณา ปุถุปจฺเจกสจฺเจสุ นิวิฏฺา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา สสฺสโต โลโก อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติ นิวิฏฺา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา อสสฺสโต โลโก ฯเปฯ เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติ นิวิฏฺา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อานิสฺสิตา ฯ ^๒ ม. ถิรวาทา ฯ อธิมุตฺตาติ ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺา ฯ เตนาห ภควา อิเธว สุทฺธึ อิติ วาทยนฺติ นาญฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภาวทานา ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺาติ ฯ [๒๗๓] เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺห พาลํ ทหนฺติ มิถุ อญฺมญฺ วทนฺติ เต อญฺสิตา กโถชฺชํ ปสํสกามา กุสลาวทานา ฯ [๒๗๔] เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺหาติ เต วาทกามาติ เต วาทกามา วาทตฺถิกา วาทาธิปฺปายา วาทปุเรกฺขารา วาทปริเยสนํ จรนฺตา ฯ ปริสํ วิคยฺหาติ ขตฺติยปริสํ พฺราหฺมณปริสํ คหปติปริสํ สมณปริสํ วิคยฺห โอคยฺห อชฺโฌคเหตฺวา ปวิสิตฺวาติ เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺห ฯ [๒๗๕] พาลํ ทหนฺติ มิถุ อญฺมญฺนฺติ มิถูติ เทฺว ชนา เทฺว กลหการกา เทฺว ภณฺฑนการกา เทฺว ภสฺสการกา เทฺว วิวาทการกา เทฺว อธิกรณการกา เทฺว วาทิโน เทฺว สลฺลาปกา เต อญฺมญฺ พาลโต หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ชตุกฺกโต ปริตฺตโต ทหนฺติ ปสฺสนฺติ ทกฺขนฺติ โอโลเกนฺติ นิชฺฌายนฺติ อุปปริกฺขนฺตีติ พาลํ ทหนฺติ มิถุ อญฺมญฺ ฯ [๒๗๖] วทนฺติ เต อญฺสิตา กโถชฺชนฺติ อญฺ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิตา สนฺนิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา ฯ กโถชฺชํ วุจฺจติ กลโห ภณฺฑนํ วิคฺคโห วิวาโท เมธคํ ฯ อถวา กโถชฺชนฺติ อโนชวนฺตี สา กถา ฯ กโถชฺชํ วทนฺติ กลหํ วทนฺติ ภณฺฑนํ วทนฺติ วิคฺคหํ วทนฺติ วิวาทํ วทนฺติ เมธคํ วทนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ วทนฺติ เต อญฺสิตา กโถชฺชํ ฯ [๒๗๗] ปสํสกามา กุสลาวทานาติ ปสํสกามาติ ปสํสกามา ปสํสตฺถิกา ปสํสาธิปฺปายา ปสํสปุเรกฺขารา ปสํสปริเยสนํ จรนฺตา ฯ กุสลาวทานาติ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ธีรวาทา าณวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา านวาทา สกาย ลทฺธิยาติ ปสํสกามา กุสลาวทานา ฯ เตนาห ภควา เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺห พาลํ ทหนฺติ มิถุ อญฺมญฺ วทนฺติ เต อญฺสิตา กโถชฺชํ ปสํสกามา กุสลาวทานาติ ฯ [๒๗๘] ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ อปาหตสฺมึ ปน มงฺกุ โหติ นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี ฯ [๒๗๙] ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌติ ขตฺติยปริสาย วา พฺราหฺมณปริสาย วา คหปติปริสาย วา สมณปริสาย วา มชฺเฌ อตฺตโน กถายํ ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต สมฺปยุตฺโต กเถตุนฺติ ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ ฯ [๒๘๐] ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหตีติ ปสํสมิจฺฉนฺติ ปสํสํ โถมนํ กิตฺตึ วณฺณหาริยํ อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปตฺถยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโต ฯ วินิฆาติ โหตีติ ปุพฺเพว สลฺลาปา กถํกถี วินิฆาติ โหติ ชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ ปราชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ กถํ นิคฺคหํ กริสฺสามิ กถํ ปฏิกฺกมฺมํ กริสฺสามิ กถํ วิเสสํ กริสฺสามิ กถํ ปฏิวิเสสํ กริสฺสามิ กถํ อาเวธิยํ ^๑- กริสฺสามิ กถํ นิพฺเพธิยํ ^๒- กริสฺสามิ กถํ เฉทํ กริสฺสามิ กถํ มณฺฑลํ กริสฺสามีติ เอวํ ปุพฺเพว สลฺลาปา กถํกถี วินิฆาติ โหตีติ ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ ฯ [๒๘๑] อปาหตสฺมึ ปน มงฺกุ โหตีติ เย เต ปญฺหวีมํสกา ปริสา ปาริสชฺชา ปาสนิกา ^๓- เต อปหรนฺติ อตฺถาปคตํ ภณิตนฺติ อตฺถโต อปหรนฺติ พฺยญฺชนาปคตํ ภณิตนฺติ พฺยญฺชนโต อปหรนฺติ อตฺถพฺยญฺชนาปคตํ ภณิตนฺติ อตฺถพฺยญฺชนโต อปหรนฺติ อตฺโถ เต ทุนฺนีโต พฺยญฺชนนฺเต ทุโรปิตํ อตฺถพฺยญฺชนนฺเต ทุนฺนีตํ ทุโรปิตํ นิคฺคโห เต อกโต ปฏิกฺกมฺมนฺเต ทุกฺกฏํ วิเสโส เต อกโต ปฏิวิเสโส เต ทุกฺกโฏ อาเวธิยา เต อกตา นิพฺเพธิยา เต @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อาเวิยํ ฯ ^๒ ม. นิพฺเพิยํ ฯ ^๓ ม. ปาสาริกา ฯ ทุกฺกฏา เฉโท เต อกโต มณฺฑลนฺเต ทุกฺกฏํ ^[๑]- ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิตนฺติ อปหรนฺติ ฯ อปาหตสฺมึ ปน มงฺกุ โหตีติ อปาหตสฺมึ มงฺกุ โหติ ปีฬิโต ฆฏฺฏิโต พฺยตฺถิโต ^๒- โทมนสฺสิโต โหตีติ อปาหตสฺมึ ปน มงฺกุ โหติ ฯ [๒๘๒] นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสีติ นินฺทายาติ นินฺทาย ครหาย อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย ฯ กุปฺปตีติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติตฺถียติ โกปญฺจ โทสญฺจ อปจฺจยญฺจ ปาตุกโรตีติ นินฺทาย โส กุปฺปติ ฯ รนฺธเมสีติ รนฺธเมสี วิรนฺธเมสี อปรนฺธเมสี ขลิตเมสี คฬิตเมสี วิวรเมสีติ นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี ฯ เตนาห ภควา ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ อปาหตสฺมึ ปน มงฺกุ โหติ นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสีติ ฯ [๒๘๓] ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุ อปาหตํ ปญฺหวิมํสกา เย ^๓- ปริเทวตี โสจติ หีนวาโท อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาติ ฯ [๒๘๔] ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหูติ ยํ ตสฺส วาทํ หีนํ นิหีนํ ปริหีนํ ปริหาปิตํ น ปริปูริตํ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. วิสมกถํ ฯ ^๒ ม. พฺยาธิโต ฯ ^๓ โป. ม. เส ฯ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุ ฯ [๒๘๕] อปาหตํ ปญฺหวิมํสกา เยติ เย เต ปญฺหวีมํสกา ปริสา ปาริสชฺชา ปาสนิกา เต อปหรนฺติ อตฺถาปคตํ ภณิตนฺติ อตฺถโต อปหรนฺติ พฺยญฺชนาปคตํ ภณิตนฺติ พฺยญฺชนโต อปหรนฺติ อตฺถพฺยญฺชนาปคตํ ภณิตนฺติ อตฺถพฺยญฺชนโต อปหรนฺติ อตฺโถ เต ทุนฺนีโต พฺยญฺชนนฺเต ทุโรปิตํ อตฺถพฺยญฺชนนฺเต ทุนฺนีตํ ทุโรปิตํ นิคฺคโห เต อกโต ปฏิกฺกมฺมนฺเต ทุกฺกฏํ วิเสโส เต อกโต ปฏิวิเสโส เต ทุกฺกโฏ อาเวธิยา เต อกตา นิพฺเพธิยา เต ทุกฺกฏา เฉโท เต อกโต มณฺฑลนฺเต ทุกฺกฏํ ^[๑]- ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิตนฺติ อปหรนฺตีติ อปาหตํ ปญฺหวิมํสกา เย ฯ [๒๘๖] ปริเทวตี โสจติ หีนวาโทติ ปริเทวตีติ อญฺ มยา อาวชฺชิตํ อญฺ จินฺติตํ อญฺ อุปธาริตํ อญฺ อุปลกฺขิตํ โส มหาปกฺโข มหาปริโส มหาปริวาโร ปริสา จายํ วคฺคา น สมคฺคา สมคฺคาย ^[๒]- โหตุ กถาสลฺลาโป ปุน ภญฺชิสฺสามีติ โย ^๓- เอวรูโป วาจาปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตนฺติ ปริเทวติ ฯ โสจตีติ ตสฺส ชโยติ โสจติ มยฺหํ ปราชโยติ โสจติ ตสฺส ลาโภติ โสจติ มยฺหํ อลาโภติ โสจติ ตสฺส ยโสติ โสจติ มยฺหํ อยโสติ โสจติ ตสฺส ปสํสาติ โสจติ มยฺหํ นินฺทาติ โสจติ ตสฺส สุขนฺติ โสจติ มยฺหํ ทุกฺขนฺติ โสจติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วิสมกถํ ฯ ^๒ ม. ปริสาย ฯ ^๓ ม. ยา เอวรูปา ฯ โส สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาต- เสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ อหมสฺมิ อสกฺกโต อครุกโต อมานิโต อปูชิโต อนปจิโต น ลาภี จีวรปิณฺฑปาต- เสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬึ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ ปริเทวติ โสจติ ฯ หีนวาโทติ หีนวาโท นิหีนวาโท ปริหีนวาโท ปริหาปิตวาโท น ปริปูริวาโทติ ^๑- ปริเทวตี โสจติ หีนวาโท ฯ [๒๘๗] อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาตีติ โส มํ วาเทน วาทํ อจฺจคา อุปจฺจคา อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ เอวมฺปิ อุปจฺจคา มนฺติ ฯ อถวา มํ วาเทน วาทํ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทยิตฺวา มทฺทิตฺวา ^๒- จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ เอวมฺปิ อุปจฺจคา มนฺติ ฯ อนุตฺถุนา วุจฺจติ วาจาปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตนฺติ อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาติ ฯ เตนาห ภควา ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุ อปาหตํ ปญฺหวิมํสกา เย ปริเทวตี โสจติ หีนวาโท อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาตีติ ฯ [๒๘๘] เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปริปูรวาโทติ ฯ ^๒ ม. มทฺทยิตฺวา ฯ เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ น หญฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา ฯ [๒๘๙] เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตาติ สมณาติ เยเกจิ อิโต พหิทฺธา ปริพฺพาชุปคตา ปริพฺพาชกสมาปนฺนา เอเต ทิฏฺิกลหา ทิฏฺิภณฺฑนา ทิฏฺิวิคฺคหา ทิฏฺิวิวาทา ทิฏฺิเมธคา สมเณสุ ชาตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตาติ เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา ฯ [๒๙๐] เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหตีติ ชยปราชโย โหติ ลาภาลาโภ โหติ ยสายโส โหติ นินฺทาปสํสา โหติ สุขทุกฺขํ โหติ โสมนสฺสโทมนสฺสํ โหติ อิฏฺานิฏฺ โหติ อนุนยปฏิฆํ โหติ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ อนุโรธวิโรโธ โหติ ชเยน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ ปราชเยน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ ลาเภน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ อลาเภน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ ยเสน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ อยเสน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ ปสํสาย จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ นินฺทาย จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ สุเขน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ ทุกฺเขน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ โสมนสฺเสน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ โทมนสฺเสน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ อุณฺณติยา ^๑- จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ โอณติยา ^๒- จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหตีติ เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ ฯ [๒๙๑] เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชนฺติ เอตมฺปิ ทิสฺวาติ @เชิงอรรถ: ^๑-๒ ม. อุนฺนติยา - โอนติยา ฯ เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทิฏฺิกลเหสุ ทิฏฺิภณฺฑเนสุ ทิฏฺิวิคฺคเหสุ ทิฏฺิวิวาเทสุ ทิฏฺิเมธเคสูติ เอตมฺปิ ทิสฺวา ฯ วิรเม กโถชฺชนฺติ กโถชฺชํ วุจฺจติ กลโห ภณฺฑนํ วิคฺคโห วิวาโท เมธคํ ฯ อถวา กโถชฺชนฺติ อโนชวนฺตี สา กถา ฯ กโถชฺชํ น กเรยฺย กลหํ น กเรยฺย ภณฺฑนํ น กเรยฺย วิคฺคหํ น กเรยฺย วิวาทํ น กเรยฺย เมธคํ น กเรยฺย กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวงฺคเมยฺย ฯ กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสฏฺโ วิปฺปมุตฺโต ^๑- วิสญฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ ฯ [๒๙๒] น หญฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภาติ ปสํสลาภา อญฺโ อตฺโถ นตฺถิ อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร วา อตฺโถ คูโฬฺห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนยฺโย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ วา อตฺโถ นตฺถิ ^[๒]- น สํวิชฺชติ นุปลพฺภตีติ น หญฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา ฯ เตนาห ภควา เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ @เชิงอรรถ: ^๑ สพฺพตฺถ โปตฺถเกสุ วิปฺปยุตฺโตติ ทิสฺสติ ฯ ^๒ โป. ม. น สนฺติ ฯ เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ น หญฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภาติ ฯ [๒๙๓] ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ โส หสฺสติ อุณฺณมติจฺจ ^๑- เตน ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถามโน อหุ ฯ [๒๙๔] ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหตีติ ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ปสํสิโต โถมิโต กิตฺติโต วณฺณิโต โหตีติ ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ ฯ [๒๙๕] อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌติ ขตฺติยปริสาย วา พฺราหฺมณปริสาย วา คหปติปริสาย วา สมณปริสาย วา มชฺเฌ อตฺตโน วาทํ อกฺขาย อาจิกฺขิตฺวา อนุวาทํ อกฺขาย อาจิกฺขิตฺวา ถมฺภยิตฺวา พฺรูหยิตฺวา ทีปยิตฺวา โชตยิตฺวา โวหริตฺวา ปริคฺคณฺหิตฺวาติ อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ ฯ [๒๙๖] โส หสฺสติ อุณฺณมติจฺจ เตนาติ โส เตน ชยตฺเถน ตุฏฺโ โหติ หฏฺโ ปหฏฺโ อตฺตมโน ปริปุณฺณสงฺกปฺโป ฯ อถวา ทนฺตวิทํสกํ หสมาโนติ โส หสฺสติ ฯ อุณฺณมติจฺจ เตนาติ โส เตน ชยตฺเถน อุณฺณโต โหติ อุณฺณโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสาติ โส หสฺสติ อุณฺณมติจฺจ เตน ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุนฺนมตี จ ฯ [๒๙๗] ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถามโน อหูติ ตํ ชยตฺถํ ปปฺปุยฺย ปาปุณิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา ฯ ยถามโน อหูติ ยถามโน อหุ ยถาจิตฺโต อหุ ยถาสงฺกปฺโป อหุ ยถาวิญฺาโณ อหูติ ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถามโน อหุ ฯ เตนาห ภควา ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ โส หสฺสติ อุณฺณมติจฺจ เตน ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถามโน อหูติ ฯ [๒๙๘] ยา อุณฺณตี สาสฺส วิฆาตภูมิ มานาติมานํ วทเต ปเนโส เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺติ ฯ [๒๙๙] ยา อุณฺณตี สาสฺส วิฆาตภูมีติ ยา อุณฺณติ อุณฺณโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส สา ตสฺส วิฆาตภูมิ อุคฺฆาตภูมิ ปีฬนภูมิ ฆฏฺฏนภูมิ อุปทฺทวภูมิ อุปสคฺคภูมีติ ยา อุณฺณตี สาสฺส วิฆาตภูมิ ฯ [๓๐๐] มานาติมานํ วทเต ปเนโสติ โส ปุคฺคโล มานญฺจ วทติ อติมานญฺจ วทตีติ มานาติมานํ วทเต ปเนโส ฯ

เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๙ หน้าที่ ๑-๒๐๗. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/pali_item_s.php?book=29&item=1&items=300 อ่านโดยใช้เครื่องหมาย [เลขข้อ] เป็นเกณฑ์แบ่งข้อ :- http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/pali_item_s.php?book=29&item=1&items=300&mode=bracket อ่านเทียบพระไตรปิฎกฉบับภาษาบาลีอักษรโรมัน :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_item_s.php?book=29&item=1&items=300 อ่านเทียบพระไตรปิฎกภาษาไทยฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/byitem_s.php?book=29&item=1&items=300 ศึกษาอรรถกถานี้ได้ที่ :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=1 The Pali Atthakatha in Thai :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=1 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_29