บาลีพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๗ - พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๙

สุตฺตนฺตปิฏเก สํยุตฺตนิกายสฺส ตติโย ภาโค ------- ขนฺธวารวคฺโค นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ฯ ขนฺธสํยุตฺตํ ------- มูลปณฺณาสเก นกุลปิตวคฺโค ปโม [๑] เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ ภควา ภคฺเคสุ วิหรติ สุํสุมารคิเร ^๑- เภสกฬาวเน มิคทาเย ฯเปฯ อถ โข นกุลปิตา คหปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข นกุลปิตา คหปติ ภควนฺตํ เอตทโวจ อหมสฺมิ ภนฺเต ชิณฺโณ วุฑฺโฒ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต อาตุรกาโย อภิกฺขณาตงฺโก อนิจฺจทสฺสาวี โข ปนาหํ ภนฺเต ภควโต มโนภาวนียานญฺจ ภิกฺขูนํ โอวทตุ มํ ภนฺเต ภควา อนุสาสตุ มํ ภนฺเต ภควา ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายาติ ฯ {๑.๑} เอวเมตํ คหปติ เอวเมตํ คหปติ อาตุโร หายํ ^๒- คหปติ กาโย อณฺฑภูโต ปริโยนทฺโธ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. สุสุมารคิเร ฯ ^๒ ยุ. เต ฯ โย หิ คหปติ อิมํ กายํ ปริหรนฺโต มุหุตฺตํปิ อาโรคฺยํ ปฏิชาเนยฺย กิมญฺตฺร พาลฺยา ตสฺมา ติห เต คหปติ เอวํ สิกฺขิตพฺพํ อาตุรกายสฺส เม สโต จิตฺตํ อนาตุรํ ภวิสฺสตีติ เอวํ หิ เต คหปติ สิกฺขิตพฺพนฺติ ฯ [๒] อถ โข นกุลปิตา คหปติ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยนายสฺมา สารีปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สารีปุตฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข นกุลปิตรํ คหปตึ อายสฺมา สารีปุตฺโต เอตทโวจ วิปฺปสนฺนานิ ^๑- โข เต คหปติ อินฺทฺริยานิ ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโต อลตฺถ โน อชฺช ภควโต สมฺมุขา ธมฺมึ กถํ สวนายาติ ฯ กิญฺหิ ^๒- โน สิยา ภนฺเต อิทานาหํ ภนฺเต ภควตา ธมฺมิยา กถาย อมเตน อภิสิตฺโตติ ฯ {๒.๑} ยถากถํ ปน ตฺวํ คหปติ ภควตา ธมฺมิยา กถาย อมเตน อภิสิตฺโตติ ฯ อิธาหํ ภนฺเต เยน ภควา เตนุปสงฺกมึ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โขหํ ภนฺเต ภควนฺตํ เอตทโวจํ อหมสฺมิ ภนฺเต ชิณฺโณ วุฑฺโฒ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต อาตุรกาโย อภิกฺขณาตงฺโก อนิจฺจทสฺสาวี โข ปนาหํ ภนฺเต ภควโต มโนภาวนียานญฺจ ภิกฺขูนํ โอวทตุ มํ ภนฺเต ภควา อนุสาสตุ มํ ภนฺเต ภควา ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายาติ ฯ เอวํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. อภิปฺปสนฺนานิ ฯ ^๒ ม. กถํ ฯ วุตฺเต มํ ภนฺเต ภควา เอตทโวจ เอวเมตํ คหปติ เอวเมตํ คหปติ อาตุโร หายํ ^๑- คหปติ กาโย อณฺฑภูโต ปริโยนทฺโธ โย หิ คหปติ อิมํ กายํ ปริหรนฺโต มุหุตฺตํปิ อาโรคฺยํ ปฏิชาเนยฺย กิมญฺตฺร พาลฺยา ตสฺมา ติห เต คหปติ เอวํ สิกฺขิตพฺพํ อาตุรกายสฺส เม สโต จิตฺตํ อนาตุรํ ภวิสฺสตีติ เอวํ หิ เต คหปติ สิกฺขิตพฺพนฺติ ฯ เอวํ ขฺวาหํ ภนฺเต ภควา ธมฺมิยา กถาย อมเตน อภิสิตฺโตติ ฯ [๓] น หิ ปน ตฺวํ ^๒- คหปติ ปฏิภาสิ ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปฏิปุจฺฉิตุํ กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต อาตุรกาโย เจว โหติ อาตุรจิตฺโต จ กิตฺตาวตา จ ปน อาตุรกาโยปิ โข โหติ โน จ อาตุรจิตฺโตติ ฯ ทูรโตปิ โข มยํ ภนฺเต อาคจฺเฉยฺยาม อายสฺมโต สารีปุตฺตสฺส สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถมญฺาตุํ สาธุ วตายสฺมนฺตํ เยว สารีปุตฺตํ ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถติ ฯ เตนหิ คหปติ สุณาหิ สาธุกํ มนสิกโรหิ ภาสิสฺสามีติ ฯ เอวํ ภนฺเตติ โข นกุลปิตา คหปติ อายสฺมโต สารีปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสิ ฯ อายสฺมา สารีปุตฺโต เอตทโวจ [๔] กถญฺจ คหปติ อาตุรกาโย เจว โหติ อาตุรจิตฺโต จ ฯ อิธ คหปติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. อาตุโรยํ ฯ ^๒ ม. ยุ. ตํ ฯ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ อหํ รูปํ มม รูปนฺติ ปริยุฏฺฏฺายี โหติ ฯ ตสฺส อหํ รูปํ มม รูปนฺติ ปริยุฏฺฏฺายิโน ตํ รูปํ วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส รูปวิปริณามญฺถาภาวา ^๑- อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทว- ทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ {๔.๑} เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา เวทนํ เวทนาย วา อตฺตานํ อหํ เวทนา มม เวทนาติ ปริยุฏฺฏฺายี โหติ ฯ ตสฺส อหํ เวทนา มม เวทนาติ ปริยุฏฺฏฺายิโน สา เวทนา วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส เวทนา วิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ {๔.๒} สญฺ อตฺตโต สมนุปสฺสติ สญฺาวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา สญฺ สญฺาย วา อตฺตานํ อหํ สญฺา มม สญฺาติ ปริยุฏฺฏฺายี โหติ ฯ ตสฺส อหํ สญฺา มม สญฺาติ ปริยุฏฺฏฺายิโน สา สญฺา วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส สญฺาวิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ {๔.๓} สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา สงฺขาเร สงฺขาเรสุ วา อตฺตานํ อหํ สงฺขารา มม สงฺขาราติ ปริยุฏฺฏฺายี โหติ ฯ ตสฺส อหํ สงฺขารา มม สงฺขาราติ ปริยุฏฺฏฺายิโน เต สงฺขารา @เชิงอรรถ: ^๑ ตสฺส รูปสฺส วิปริณามญฺถาภาวาติ ปาเน ภวิตพฺพํ ฯ จตูสุปิ เวทนาทีสุ เอเสว @ปาโ ฯ วิปริณมนฺติ อญฺถา โหติ ตสฺส สงฺขารานํ วิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ {๔.๔} วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺาณํ วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ อหํ วิญฺาณํ มม วิญฺาณนฺติ ปริยุฏฺฏฺายี โหติ ฯ ตสฺส อหํ วิญฺาณํ มม วิญฺาณนฺติ ปริยุฏฺฏฺายิโน ตํ วิญฺาณํ วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส วิญฺาณวิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ เอวํ โข คหปติ อาตุรกาโย เจว โหติ อาตุรจิตฺโต จ ฯ [๕] กถญฺจ คหปติ อาตุรกาโยปิ โข โหติ โน จ อาตุรจิตฺโต ฯ อิธ คหปติ สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา รูปํ น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ อหํ รูปํ มม รูปนฺติ น ปริยุฏฺฏฺายี โหติ ฯ ตสฺส อหํ รูปํ มม รูปนฺติ อปริยุฏฺฏฺายิโน ตํ รูปํ วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส รูปวิปริณามญฺถาภาวา ^๑- นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทว- ทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ {๕.๑} น เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา เวทนํ น เวทนาย วา @เชิงอรรถ: ^๑ ยถาวุตฺเตน เวทิตพฺพํ ฯ จตูสุปิ เวทนาทีสุ ตถา ฯ อตฺตานํ อหํ เวทนา มม เวทนาติ น ปริยุฏฺฏฺายี โหติ ฯ ตสฺส อหํ เวทนา มม เวทนาติ อปริยุฏฺฏฺายิโน สา เวทนา วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส เวทนาวิปริณามญฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ {๕.๒} น สญฺ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น สญฺาวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา สญฺ น สญฺาย วา อตฺตานํ อหํ สญฺา มม สญฺาติ น ปริยุฏฺฏฺายี โหติ ฯ ตสฺส อหํ สญฺา มม สญฺาติ อปริยุฏฺฏฺายิโน สา สญฺา วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส สญฺาวิปริณามญฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺข- โทมนสฺสุปายาสา ฯ {๕.๓} น สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ น สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา สงฺขาเร น สงฺขาเรสุ วา อตฺตานํ อหํ สงฺขารา มม สงฺขาราติ น ปริยุฏฺฏฺายี โหติ ฯ ตสฺส อหํ สงฺขารา มม สงฺขาราติ อปริยุฏฺฏฺายิโน เต สงฺขารา วิปริณมนฺติ อญฺถา โหนฺติ ตสฺส สงฺขารานํ วิปริณามญฺถาภาวา ^๑- นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺข- โทมนสฺสุปายาสา ฯ {๕.๔} น วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น วิญฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา วิญฺาณํ น วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ อหํ วิญฺาณํ มม วิญฺาณนฺติ น ปริยุฏฺฏฺายี โหติ ฯ ตสฺส อหํ วิญฺาณํ มม วิญฺาณนฺติ อปริยุฏฺฏฺายิโน ตํ วิญฺาณํ วิปริณมติ อญฺถา @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ม. ตสฺส สงฺขารวิปริณามญฺถาภาวา ฯ โหติ ตสฺส วิญฺาณวิปริณามญฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทว- ทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ เอวํ โข คหปติ อาตุรกาโยปิ โข โหติ โน จ อาตุรจิตฺโตติ ฯ อิทมโวจ อายสฺมา สารีปุตฺโต อตฺตมโน นกุลปิตา คหปติ อายสฺมโต สารีปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทีติ ฯ [๖] เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ เทวทหํ นาม สกฺยานํ นิคโม ฯ อถ โข สมฺพหุลา ปจฺฉาภูมคามิกา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ อิจฺฉาม มยํ ภนฺเต ปจฺฉาภูมํ ชนปทํ คนฺตุํ ปจฺฉาภูเม ชนปเท นิวาสํ กปฺเปตุนฺติ ฯ อปโลกิโต ปน โว ภิกฺขเว สารีปุตฺโตติ ฯ น โข โน ภนฺเต อปโลกิโต อายสฺมา สารีปุตฺโตติ อปโลเกถ ภิกฺขเว สารีปุตฺตํ ฯ สารีปุตฺโต ภิกฺขเว ปณฺฑิโต ภิกฺขูนํ อนุคฺคาหโก สพฺรหฺมจารีนนฺติ ฯ เอวํ ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ ฯ [๗] เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สารีปุตฺโต ภควโต อวิทูเร อญฺตรสฺมึ เอลคลาคุมฺเพ นิสินฺโน โหติ ฯ อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เยนายสฺมา สารีปุตฺโต เตนุปสงฺกมึสุ อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สารีปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทึสุ สมฺโมทนียํ กถํ สาราณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ สารีปุตฺตํ เอตทโวจุํ อิจฺฉาม มยํ อาวุโส สารีปุตฺต ปจฺฉาภูมํ ชนปทํ คนฺตุํ ปจฺฉาภูเม ชนปเท นิวาสํ กปฺเปตุนฺติ ^๑- ฯ อปโลกิโต โน สตฺถาติ ฯ {๗.๑} สนฺติ หาวุโส นานาเวรชฺชคตํ ภิกฺขุํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตาโร ขตฺติยปณฺฑิตาปิ พฺราหฺมณปณฺฑิตาปิ คหปติปณฺฑิตาปิ สมณปณฺฑิตาปิ ปณฺฑิตา หาวุโส มนุสฺสา วีมํสกา กึวาทายสฺมนฺตานํ ^๒- สตฺถา กิมกฺขายีติ ฯ กจฺจิ โว อายสฺมนฺตานํ ธมฺมา สุสฺสุตา สุคฺคหิตา สุมนสิกตา สูปธาริตา สุปฺปฏิวิทฺธา ปญฺาย ยถา พฺยากรมานา อายสฺมนฺโต วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต อสฺสถ น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาถ ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาถ น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต ^๓- คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยาติ ฯ ทูรโตปิ โข มยํ อาวุโส อาคจฺเฉยฺยาม อายสฺมโต สารีปุตฺตสฺส สนฺติเก เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถมญฺาตุํ สาธุ วตายสฺมนฺตํ เยว สารีปุตฺตํ ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถติ ฯ [๘] เตนหาวุโส สุณาถ สาธุกํ มนสิกโรถ ภาสิสฺสามีติ ฯ เอวมาวุโสติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สารีปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสุํ ฯ อายสฺมา สารีปุตฺโต เอตทโวจ สนฺติ หาวุโส นานาเวรชฺชคตํ ภิกฺขุํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตาโร ขตฺติยปณฺฑิตาปิ พฺราหฺมณปณฺฑิตาปิ คหปติปณฺฑิตาปิ สมณปณฺฑิตาปิ ปณฺฑิตา หาวุโส มนุสฺสา @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. อิติสทฺโท นตฺถิ ฯ ^๒ ม. กึวาทิ ปนายสฺมนฺตานํ ฯ ^๓ โป. ม. ยุ. @วาทานุวาโท ฯ วีมํสกา กึวาทายสฺมนฺตานํ สตฺถา กิมกฺขายีติ ฯ เอวํ ปุฏฺา ตุเมฺห อาวุโส เอวํ พฺยากเรยฺยาถ ฉนฺทราควินยกฺขายี โข โน อาวุโส สตฺถาติ ฯ {๘.๑} เอวํ พฺยากเตปิ โข อาวุโส อสฺสุ เยว อุตฺตรึ ปญฺหํ ปุจฺฉิตาโร ขตฺติยปณฺฑิตาปิ พฺราหฺมณปณฺฑิตาปิ คหปติปณฺฑิตาปิ สมณปณฺฑิตาปิ ปณฺฑิตา หาวุโส มนุสฺสา วีมํสกา กิสฺมึ ปนายสฺมนฺตานํ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถาติ ฯ เอวํ ปุฏฺา ตุเมฺห อาวุโส เอวํ พฺยากเรยฺยาถ รูเป โข อาวุโส ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ วิญฺาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถาติ ฯ {๘.๒} เอวํ พฺยากเตปิ โข อาวุโส อสฺสุ เยว อุตฺตรึ ปญฺหํ ปุจฺฉิตาโร ขตฺติยปณฺฑิตาปิ พฺราหฺมณปณฺฑิตาปิ คหปติปณฺฑิตาปิ สมณปณฺฑิตาปิ ปณฺฑิตา หาวุโส มนุสฺสา วีมํสกา กึ ปนายสฺมนฺตานํ อาทีนวํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ วิญฺาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถาติ ฯ เอวํ ปุฏฺา ตุเมฺห อาวุโส เอวํ พฺยากเรยฺยาถ รูเป โข อาวุโส อวีตราคสฺส ^๑- อวีตฉนฺทสฺส อวีตเปมสฺส อวีตปิปาสสฺส อวีตปริฬาหสฺส อวีตตณฺหสฺส ตสฺส รูปสฺส วิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺข- โทมนสฺสุปายาสา ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ อวีตราคสฺส ฯเปฯ อวีตตณฺหสฺส เตสํ สงฺขารานํ วิปริณามญฺถาภาวา @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. อวิคตราคสฺสาตฺยาทิ ปาโ ทิสฺสติ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ วิญฺาเณ อวีตราคสฺส อวีตฉนฺทสฺส อวีตเปมสฺส อวีตปิปาปสฺส อวีตปริฬาหสฺส อวีตตณฺหสฺส ตสฺส วิญฺาณสฺส วิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ อิทํ โข โน อาวุโส อาทีนวํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา ^๑- ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ วิญฺาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถาติ ฯ {๘.๓} เอวํ พฺยากเตปิ โข อาวุโส อสฺสุ เยว อุตฺตรึ ปญฺหํ ปุจฺฉิตาโร ขตฺติยปณฺฑิตาปิ พฺราหฺมณปณฺฑิตาปิ คหปติปณฺฑิตาปิ สมณปณฺฑิตาปิ ปณฺฑิตา หาวุโส มนุสฺสา วีมํสกา กึ ปนายสฺมนฺตานํ อานิสํสํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ วิญฺาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถาติ ฯ เอวํ ปุฏฺา ตุเมฺห อาวุโส เอวํ พฺยากเรยฺยาถ รูเป โข อาวุโส วีตราคสฺส วีตฉนฺทสฺส วีตเปมสฺส วีตปิปาสสฺส วีตปริฬาหสฺส วีตตณฺหสฺส ตสฺส รูปสฺส วิปริณามญฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺข- โทมนสฺสุปายาสา ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ วีตราคสฺส วีตฉนฺทสฺส วีตเปมสฺส วีตปิปาสสฺส วีตปริฬาหสฺส วีตตณฺหสฺส เตสํ สงฺขารานํ วิปริณามญฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ วิญฺาเณ วีตราคสฺส วีตฉนฺทสฺส วีตเปมสฺส วีตปิปาสสฺส วีตปริฬาหสฺส วีตตณฺหสฺส ตสฺส วิญฺาณสฺส วิปริณามญฺถาภาวา @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ยุ. สตฺถาติ ฯ นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ อิทํ โข โน อาวุโส อานิสํสํ ทิสฺวา รูเป ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถา ฯ เวทนายํ ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ วิญฺาเณ ฉนฺทราควินยกฺขายี สตฺถาติ ฯ [๙] อกุสเล จาวุโส ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเ ^๑- เจว ธมฺเม สุโข วิหาโร อภวิสฺส อวิฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา สุคติ ปาฏิกงฺขา น ยิทํ ภควา อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ วณฺเณยฺย ฯ ยสฺมา จ โข อาวุโส อกุสเล ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม ทุกฺโข วิหาโร สวิฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา ตสฺมา ภควา อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ วณฺเณติ ฯ [๑๐] กุสเล จาวุโส ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม ทุกฺโข วิหาโร อภวิสฺส สวิฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา น ยิทํ ภควา กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทํ วณฺเณยฺย ฯ ยสฺมา จ โข อาวุโส กุสเล ธมฺเม อุปสมฺปชฺช วิหรโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม สุโข วิหาโร อวิฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา สุคติ ปาฏิกงฺขา ตสฺมา ภควา กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทํ วณฺเณตีติ ฯ อิทมโวจ อายสฺมา สารีปุตฺโต ฯ อตฺตมนา เต ภิกฺขู อายสฺมโต สารีปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ยุ. ทิฏฺเว ฯ [๑๑] เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ อายสฺมา มหากจฺจาโน ^๑- อวนฺตีสุ วิหรติ กุรรฆเร ^๒- ปปาเต ^๓- ปพฺพเต ฯ อถ โข หลิทฺทิกานิ ^๔- คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หลิทฺทิกานิ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ วุตฺตมิทํ ภนฺเต ภควา อฏฺกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปญฺเห โอกํ ปหาย อนิเกตสารี คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ กาเมหิ ริตฺโต อปุรกฺขราโน กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิราติ ฯ อิมสฺส นุ โข ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ ฯ [๑๒] รูปธาตุ โข คหปติ วิญฺาณสฺส โอโก รูปธาตุราควินิพนฺธญฺจ ปน วิญฺาณํ โอกสารีติ วุจฺจติ ฯ เวทนาธาตุ โข คหปติ วิญฺาณสฺส โอโก เวทนาธาตุราควินิพนฺธญฺจ ปน วิญฺาณํ โอกสารีติ วุจฺจติ ฯ สญฺาธาตุ โข คหปติ วิญฺาณสฺส โอโก สญฺาธาตุราควินิพนฺธญฺจ ปน วิญฺาณํ โอกสารีติ วุจฺจติ ฯ สงฺขารธาตุ โข คหปติ วิญฺาณสฺส โอโก สงฺขารธาตุราควินิพนฺธญฺจ ปน วิญฺาณํ โอกสารีติ วุจฺจติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. มหากจฺจายโน ฯ ^๒ โป. กุปฺปฆเร ฯ ^๓ โป. ม. ปวตฺเต ฯ ^๔ สี. ม. @หาลิทฺทิกานิ ฯ เอวํ โข คหปติ โอกสารี โหติ ฯ [๑๓] กถญฺจ คหปติ อโนกสารี โหติ ฯ รูปธาตุยา โข คหปติ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺทิ ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา ^๑- อนภาวงฺกตา ^๒- อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา ตสฺมา ตถาคโต อโนกสารีติ วุจฺจติ ฯ เวทนาธาตุยา โข คหปติ ฯ สญฺาธาตุยา โข คหปติ ฯ สงฺขารธาตุยา โข คหปติ ฯ วิญฺาณธาตุยา โข คหปติ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺทิ ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา ตสฺมา ตถาคโต อโนกสารีติ วุจฺจติ ฯ เอวํ โข คหปติ อโนกสารี โหติ ฯ [๑๔] กถญฺจ คหปติ นิเกตสารี โหติ ฯ รูปนิมิตฺตนิเกต- วิสารวินิพนฺธา โข คหปติ นิเกตสารีติ วุจฺจติ ฯ สทฺทนิมิตฺต ฯเปฯ คนฺธนิมิตฺต ... รสนิมิตฺต ... โผฏฺพฺพนิมิตฺต ... ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข คหปติ นิเกตสารีติ วุจฺจติ ฯ เอวํ โข คหปติ นิเกตสารี โหติ ฯ [๑๕] กถญฺจ คหปติ อนิเกตสารี โหติ ฯ รูปนิมิตฺตนิเกต- วิสารวินิพนฺธา โข คหปติ ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา ตสฺมา ตถาคโต อนิเกตสารีติ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. วตฺถุคตา ฯ ^๒ ยุ. อนภาวกตา ฯ วุจฺจติ ฯ สทฺทนิมิตฺต ฯเปฯ คนฺธนิมิตฺต ... รสนิมิตฺต ... โผฏฺพฺพนิมิตฺต ... ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข คหปติ ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา ตสฺมา ตถาคโต อนิเกตสารีติ วุจฺจติ ฯ เอวํ โข คหปติ อนิเกตสารี โหติ ฯ [๑๖] กถญฺจ คหปติ คาเม สนฺถวชาโต โหติ ฯ อิธ คหปติ เอกจฺโจ คิหีหิ สํสฏฺโ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี สุขิเตสุ สุขิโต ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา เตสุ โยคํ อาปชฺชติ ฯ เอวํ โข คหปติ คาเม สนฺถวชาโต โหติ ฯ [๑๗] กถญฺจ คหปติ คาเม น สนฺถวชาโต โหติ ฯ อิธ คหปติ ภิกฺขุ คิหีหิ อสํสฏฺโ วิหรติ น สหนนฺที น สหโสกี น สุขิเตสุ สุขิโต น ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ น อตฺตนา เตสุ โยคํ อาปชฺชติ ฯ เอวํ โข คหปติ คาเม น สนฺถวชาโต โหติ ฯ [๑๘] กถญฺจ คหปติ กาเมหิ น ริตฺโต โหติ ฯ อิธ คหปติ เอกจฺโจ กาเมสุ อวีตราโค ^๑- โหติ อวีตฉนฺโท อวีตเปโม อวีตปิปาโส อวีตปริฬาโห อวีตตณฺโห ฯ เอวํ โข คหปติ กาเมหิ น ริตฺโต โหติ ฯ [๑๙] กถญฺจ คหปติ กาเมหิ ริตฺโต โหติ ฯ อิธ คหปติ เอกจฺโจ กาเมสุ วีตราโค โหติ วีตฉนฺโท วีตเปโม วีตปิปาโส วีตปริฬาโห @เชิงอรรถ: ^๑ กตฺถจิ อวิคตราโคตฺยาทิปิ ปาโ ทิสฺสติ ฯ วีตตณฺโห ฯ เอวํ โข คหปติ กาเมหิ ริตฺโต โหติ ฯ [๒๐] กถญฺจ คหปติ ปุรกฺขราโน ^๑- โหติ ฯ อิธ คหปติ เอกจฺจสฺส เอวํ โหติ เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานํ เอวํเวทโน สิยํ อนาคตมทฺธานํ เอวํสญฺโ สิยํ อนาคตมทฺธานํ เอวํสงฺขาโร สิยํ อนาคตมทฺธานํ เอวํวิญฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธานนฺติ ฯ เอวํ โข คหปติ ปุรกฺขราโน โหติ ฯ [๒๑] กถญฺจ คหปติ อปุรกฺขราโน โหติ ฯ อิธ คหปติ เอกจฺจสฺส น เอวํ โหติ เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานํ เอวํเวทโน สิยํ อนาคตมทฺธานํ เอวํสญฺโ สิยํ อนาคตมทฺธานํ เอวํสงฺขาโร สิยํ อนาคตมทฺธานํ เอวํวิญฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธานนฺติ ฯ เอวํ โข คหปติ อปุรกฺขราโน โหติ ฯ [๒๒] กถญฺจ คหปติ กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ ฯ อิธ คหปติ เอกจฺโจ เอวรูปึ กถํ กตฺตา โหติ น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ สหิตมฺเม อสหิตนฺเต อธิจิณฺณนฺเต วิปราวตฺตํ อาโรปิโต เต วาโท จร ^๒- วาทปฺปโมกฺขาย นิคฺคหิโตสิ นิพฺเพเธหิ ^๓- วา สเจ ปโหสีติ ฯ เอวํ โข คหปติ กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ปุเรกฺขราโน ฯ ^๒ โป. ปรวาทปฺปโมกฺขาย ฯ ^๓ นิพฺเพเหีติ วา ปาโ ฯ [๒๓] กถญฺจ คหปติ กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ ฯ อิธ คหปติ ภิกฺขุ น เอวรูปึ กถํ กตฺตา โหติ น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ สหิตมฺเม อสหิตนฺเต อธิจิณฺณนฺเต วิปราวตฺตํ อาโรปิโต เต วาโท จร วาทปฺปโมกฺขาย นิคฺคหิโตสิ นิพฺเพเธหิ วา สเจ ปโหสีติ ฯ เอวํ โข คหปติ กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ ฯ [๒๔] อิติ โข คหปติ ยนฺตํ วุตฺตํ ภควตา อฏฺกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปญฺเห โอกํ ปหาย อนิเกตสารี คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ กาเมหิ ริตฺโต อปุรกฺขราโน กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิราติ ฯ อิมสฺส โข คหปติ ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ ฯ [๒๕] เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ อายสฺมา มหากจฺจาโน อวนฺตีสุ วิหรติ กุรรฆเร ปปาเต ปพฺพเต ฯ อถ โข หลิทฺทิกานิ คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หลิทฺทิกานิ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ วุตฺตมิทํ ภนฺเต ภควตา สกฺกปญฺเห เย เต สมณพฺราหฺมณา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตา เต อจฺจนฺตนิฏฺา อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน อจฺจนฺตพฺรหฺมจาริโน อจฺจนฺตปริโยสานา เสฏฺา เทวมนุสฺสานนฺติ ฯ อิมสฺส นุ โข ภนฺเต ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ ฯ [๒๖] รูปธาตุยา โข คหปติ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺทิ ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ ฯ เวทนาธาตุยา โข คหปติ ฯเปฯ สญฺาธาตุยา โข คหปติ ฯ สงฺขารธาตุยา โข คหปติ ฯ วิญฺาณธาตุยา โข คหปติ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺทิ ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ ฯ อิติ โข คหปติ ยนฺตํ วุตฺตํ ภควตา สกฺกปญฺเห เย เต สมณพฺราหฺมณา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตา เต อจฺจนฺตนิฏฺา อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน อจฺจนฺตพฺรหฺมจาริโน อจฺจนฺตปริโยสานา เสฏฺา เทวมนุสฺสานนฺติ ฯ อิมสฺส โข คหปติ ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ ฯ [๒๗] เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม ฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ภิกฺขโวติ ฯ ภทนฺเตติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ ฯ ภควา เอตทโวจ สมาธึ ภิกฺขเว ภาเวถ ฯ สมาหิโต ภิกฺขเว ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ กิญฺจ ^๑- ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ รูปสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ เวทนาย สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ สญฺาย สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ สงฺขารานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ วิญฺาณสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ ฯ [๒๘] โก จ ภิกฺขเว รูปสฺส สมุทโย โก ^[๒]- เวทนาย สมุทโย โก สญฺาย สมุทโย โก สงฺขารานํ สมุทโย โก วิญฺาณสฺส สมุทโย ฯ อิธ ภิกฺขเว อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ ฯ กิญฺจ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ ฯ รูปํ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ ตสฺส รูปํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต อุปฺปชฺชติ นนฺทิ ยา รูเป นนฺทิ ตทุปาทานํ ตสฺสุปาทานปจฺจยา ภโว ภวปจฺจยา ชาติ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ ฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ ฯ {๒๘.๑} เวทนํ อภินนฺทติ ฯเปฯ สญฺ อภินนฺทติ ฯเปฯ สงฺขาเร อภินนฺทติ ฯเปฯ วิญฺาณํ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ ตสฺส วิญฺาณํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต อุปฺปชฺชติ นนฺทิ ยา วิญฺาเณ นนฺทิ ตทุปาทานํ ตสฺสุปาทานปจฺจยา ภโว ภวปจฺจยา ชาติ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. สพฺพตฺถ กิญฺจีติ ทิสฺสติ ฯ ^๒ โป. เอตฺถนฺตเร จสทฺโท ทิสฺสติ ฯ อิโต @ปรํ อีทิสเมว ฯ ฯเปฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ ฯ อยํ ภิกฺขเว รูปสฺส สมุทโย อยํ เวทนาย สมุทโย อยํ สญฺาย สมุทโย อยํ สงฺขารานํ สมุทโย อยํ วิญฺาณสฺส สมุทโย ฯ [๒๙] โก จ ภิกฺขเว รูปสฺส อตฺถงฺคโม โก เวทนาย ฯ โก สญฺาย ฯ โก สงฺขารานํ ฯ โก วิญฺาณสฺส อตฺถงฺคโม ฯ อิธ ภิกฺขเว นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ ฯ กิญฺจ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ ฯ {๒๙.๑} รูปํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ ตสฺส รูปํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต ยา รูเป นนฺทิ สา นิรุชฺฌติ ตสฺส นนฺทินิโรธา อุปาทานนิโรโธ อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ ฯเปฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ ฯ {๒๙.๒} เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ ตสฺส เวทนํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต ยา เวทนาย นนฺทิ สา นิรุชฺฌติ ตสฺส นนฺทินิโรธา อุปาทานนิโรโธ อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ ฯเปฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ ฯ {๒๙.๓} สญฺ นาภินนฺทติ ฯเปฯ สงฺขาเร นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ ตสฺส สงฺขาเร อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต ยา สงฺขาเรสุ นนฺทิ สา นิรุชฺฌติ ตสฺส นนฺทินิโรธา อุปาทานนิโรโธ อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ ฯเปฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ ฯ วิญฺาณํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺติ ตสฺส วิญฺาณํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺโต ยา วิญฺาเณ นนฺทิ สา นิรุชฺฌติ ตสฺส นนฺทินิโรธา อุปาทานนิโรโธ ฯเปฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ ฯ {๒๙.๕} อยํ ภิกฺขเว รูปสฺส อตฺถงฺคโม อยํ เวทนาย อตฺถงฺคโม อยํ สญฺาย อตฺถงฺคโม อยํ สงฺขารานํ อตฺถงฺคโม อยํ วิญฺาณสฺส อตฺถงฺคโมติ ฯ [๓๐] สาวตฺถิยํ ^๑- ฯ ตตฺร โข ฯเปฯ ปฏิสลฺลาเน ^๒- ภิกฺขเว โยคมาปชฺชถ ฯ ปฏิสลฺลีโน ภิกฺขเว ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ กิญฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ รูปสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ เวทนาย สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ สญฺาย สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ สงฺขารานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ วิญฺาณสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ ฯ (ยถา ปมสุตฺเต วิตฺถาโร ตถา วิตฺถาเรตพฺพํ ^๓-) ฯ [๓๑] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯเปฯ อุปาทานปริตสฺสนญฺจ ^๔- โว ภิกฺขเว เทสิสฺสามิ อนุปาทานอปริตสฺสนญฺจ ^๕- ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิกโรถ ภาสิสฺสามีติ ฯ เอวํ ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ ฯ ภควา เอตทโวจ [๓๒] กถญฺจ ภิกฺขเว อุปาทานปริตสฺสนา โหติ ฯ อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สาวตฺถินิทานํ ฯ ยุ. สาวตฺถิ ฯ ^๒ โป. ปฏิสลฺลาโน ฯ ^๓ ม. ยุ. @วิตฺถาเรตพฺโพ ฯ ^๔ ม. ยุ. อุปาทาปริตสฺสนญฺจ ฯ ^๕ ม. ยุ. อนุปาทาอปริตสฺสนญฺจ ฯ สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส รูปวิปริณามญฺถาภาวา รูปวิปริณามานุปริวตฺติ- วิญฺาณํ โหติ ตสฺส รูปวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนาธมฺม- สมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ เจตโส ปริยาทานา อุตฺตาสวา จ โหติ วิฆาตวา จ อเปกฺขวา จ อุปาทาย จ ปริตสฺสติ ฯ {๓๒.๑} เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา เวทนํ เวทนาย วา อตฺตานํ ตสฺส สา เวทนา วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส เวทนาวิปริณามญฺถาภาวา เวทนา- วิปริณามานุปริวตฺติวิญฺาณํ โหติ ตสฺส เวทนาวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนาธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ เจตโส ปริยาทานา อุตฺตาสวา จ โหติ วิฆาตวา จ อเปกฺขวา จ อุปาทาย จ ปริตสฺสติ ฯ {๓๒.๒} สญฺ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯเปฯ สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา สงฺขาเร สงฺขาเรสุ วา อตฺตานํ ตสฺส เต สงฺขารา วิปริณมนฺติ อญฺถา โหนฺติ ตสฺส สงฺขารานํ วิปริณามญฺถาภาวา สงฺขารวิปริณามานุปริวตฺติวิญฺาณํ โหติ ตสฺส สงฺขารวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนาธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ เจตโส ปริยาทานา อุตฺตาสวา จ โหติ วิฆาตวา จ อเปกฺขวา จ อุปาทาย จ ปริตสฺสติ ฯ วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺาณํ วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ ตสฺส ตํ วิญฺาณํ วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส วิญฺาณวิปริณามญฺถาภาวา วิญฺาณวิปริณามานุปริวตฺติวิญฺาณํ โหติ ตสฺส วิญฺาณ- วิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนาธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ เจตโส ปริยาทานา อุตฺตาสวา จ โหติ วิฆาตวา จ อเปกฺขวา จ อุปาทาย จ ปริตสฺสติ ฯ เอวํ โข ภิกฺขเว อุปาทานปริตสฺสนา โหติ ฯ [๓๓] กถญฺจ ภิกฺขเว อนุปาทานอปริตสฺสนา โหติ ฯ อิธ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา รูปํ น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส รูปวิปริณามญฺถาภาวา น รูปวิปริณามานุปริวตฺติวิญฺาณํ โหติ ตสฺส น รูปวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนาธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ เจตโส อปริยาทานา น เจว อุตฺตาสวา โหติ น วิฆาตวา น อเปกฺขวา อนุปาทาย จ น ปริตสฺสติ ฯ {๓๓.๑} น เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา เวทนํ น เวทนาย วา อตฺตานํ ตสฺส สา เวทนา วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส เวทนาวิปริณามญฺถาภาวา น เวทนา- วิปริณามานุปริวตฺติวิญฺาณํ โหติ ตสฺส น เวทนา- วิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนาธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ เจตโส อปริยาทานา น เจว อุตฺตาสวา โหติ น วิฆาตวา น อเปกฺขวา อนุปาทาย จ น ปริตสฺสติ ฯ {๓๓.๒} น สญฺ ฯเปฯ น สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ น สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา สงฺขาเร น สงฺขาเรสุ วา อตฺตานํ ตสฺส เต สงฺขารา วิปริณมนฺติ อญฺถา โหนฺติ ตสฺส สงฺขารวิปริณามญฺถาภาวา น สงฺขารวิปริณามานุปริวตฺติ- วิญฺาณํ โหติ ตสฺส น สงฺขารวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนาธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ เจตโส อปริยาทานา น เจว อุตฺตาสวา โหติ น วิฆาตวา น อเปกฺขวา อนุปาทาย จ น ปริตสฺสติ ฯ {๓๓.๓} น วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น วิญฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา วิญฺาณํ น วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ ตสฺส ตํ วิญฺาณํ วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส วิญฺาณ- วิปริณามญฺถาภาวา น วิญฺาณวิปริณามานุปริวตฺติวิญฺาณํ โหติ ตสฺส น วิญฺาณวิปริณามานุปริวตฺติชา ปริตสฺสนาธมฺมสมุปฺปาทา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ เจตโส อปริยาทานา น เจว อุตฺตาสวา โหติ น วิฆาตวา น อเปกฺขวา อนุปาทาย จ น ปริตสฺสติ ฯ เอวํ โข ภิกฺขเว อนุปาทานอปริตสฺสนา โหตีติ ฯ [๓๔] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯเปฯ อุปาทานปริตสฺสนญฺจ โว ภิกฺขเว เทสิสฺสามิ อนุปาทานอปริตสฺสนญฺจ ตํ สุณาถ ฯเปฯ กถญฺจ ภิกฺขเว อุปาทานปริตสฺสนา โหติ ฯ อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ สมนุปสฺสติ ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส รูปวิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺข- โทมนสฺสุปายาสา ฯ เวทนํ เอตํ มม ฯเปฯ สญฺ เอตํ มม ฯเปฯ สงฺขาเร เอตํ มม ฯเปฯ วิญฺาณํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ สมนุปสฺสติ ตสฺส ตํ วิญฺาณํ วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส วิญฺาณวิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ เอวํ โข ภิกฺขเว อุปาทานปริตสฺสนา โหติ ฯ [๓๕] กถญฺจ ภิกฺขเว อนุปาทานอปริตสฺสนา โหติ ฯ อิธ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก รูปํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ สมนุปสฺสติ ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส รูปวิปริณามญฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทว- ทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ เวทนํ เนตํ มม ฯ สญฺ เนตํ มม ฯ สงฺขาเร เนตํ มม ฯ วิญฺาณํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ สมนุปสฺสติ ตสฺส ตํ วิญฺาณํ วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส วิญฺาณวิปริณา มญฺถาภาวา นุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ เอวํ โข ภิกฺขเว อนุปาทานอปริตสฺสนา โหตีติ ฯ [๓๖] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯเปฯ รูปํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ อตีตานาคตํ โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ รูปสฺมึ อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ รูปํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯ เวทนา อนิจฺจา ฯเปฯ สญฺา อนิจฺจา ฯเปฯ สงฺขารา อนิจฺจา อตีตานาคตา โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ สงฺขาเรสุ อนเปกฺโข โหติ อนาคเต สงฺขาเร นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ สงฺขารานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯ วิญฺาณํ อนิจฺจํ อตีตานาคตํ โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ วิญฺาณสฺมึ อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ วิญฺาณํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส วิญฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตีติ ฯ [๓๗] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯเปฯ รูปํ ภิกฺขเว ทุกฺขํ อตีตานาคตํ โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ รูปสฺมึ อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ รูปํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯ เวทนา ทุกฺขา ฯ สญฺา ทุกฺขา ฯ สงฺขารา ทุกฺขา ฯ วิญฺาณํ ทุกฺขํ อตีตานาคตํ โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ วิญฺาณสฺมึ อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ วิญฺาณํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส วิญฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตีติ ฯ [๓๘] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯเปฯ รูปํ ภิกฺขเว อนตฺตา อตีตานาคตํ โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ รูปสฺมึ อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ รูปํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯ เวทนา อนตฺตา ฯ สญฺา อนตฺตา ฯ สงฺขารา อนตฺตา ฯ วิญฺาณํ อนตฺตา อตีตานาคตํ โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ วิญฺาณสฺมึ อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ วิญฺาณํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส วิญฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตีติ ฯ นกุลปิตวคฺโค ปโม ฯ ตสฺสุทฺทานํ นกุลปิตา เทวทหา เทฺวปิ หลิทฺทิกานิ จ สมาธิ ปฏิสลฺลานํ ^๑- อุปาทานปริตสฺสนา ^๒- ทุเว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา วคฺโค เตน ปวุจฺจติ ฯ --------- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ปฏิสลฺลานา ฯ ^๒ โป. ม. อุปาทาปริตสฺสนา ฯ ขนฺธสํยุตฺตสฺส มูลปณฺณาสเก อนิจฺจวคฺโค ทุติโย [๓๙] เอวมฺเม สุตํ สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ รูปํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ เวทนา อนิจฺจา สญฺา อนิจฺจา สงฺขารา อนิจฺจา วิญฺาณํ อนิจฺจํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ สญฺายปิ นิพฺพินฺทติ สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ วิญฺาณสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ^๑- าณํ โหติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๔๐] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ รูปํ ภิกฺขเว ทุกฺขํ เวทนา ทุกฺขา สญฺา ทุกฺขา สงฺขารา ทุกฺขา วิญฺาณํ ทุกฺขํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๔๑] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ รูปํ ภิกฺขเว อนตฺตา เวทนา อนตฺตา สญฺา อนตฺตา สงฺขารา อนตฺตา วิญฺาณํ อนตฺตา ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ สญฺายปิ นิพฺพินฺทติ สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ วิญฺาณสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ ฯ ขีณา @เชิงอรรถ: ^๑ วิมุตฺตมฺหีตีตี วา ปาโ ฯ ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๔๒] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ รูปํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ เวทนา อนิจฺจา ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ สญฺา อนิจฺจา ฯเปฯ สงฺขารา อนิจฺจา ฯเปฯ วิญฺาณํ อนิจฺจํ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๔๓] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ รูปํ ภิกฺขเว ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ เวทนา ทุกฺขา ฯ สญฺา ทุกฺขา ฯ สงฺขารา ทุกฺขา ฯ วิญฺาณํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๔๔] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ รูปํ ภิกฺขเว อนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯเปฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๔๕] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ รูปํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย รูปสฺส อุปฺปาทาย โสปิ อนิจฺโจ ฯ อนิจฺจสมฺภูตํ ภิกฺขเว รูปํ กุโต นิจฺจํ ภวิสฺสติ ฯ เวทนา อนิจฺจา โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย เวทนาย อุปฺปาทาย โสปิ อนิจฺโจ ฯ อนิจฺจสมฺภูตา ภิกฺขเว เวทนา กุโต นิจฺจา ภวิสฺสติ ฯ สญฺา อนิจฺจา ฯ สงฺขารา อนิจฺจา โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย สงฺขารานํ อุปฺปาทาย โสปิ อนิจฺโจ ฯ อนิจฺจสมฺภูตา ภิกฺขเว สงฺขารา กุโต นิจฺจา ภวิสฺสนฺติ ฯ วิญฺาณํ อนิจฺจํ โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย วิญฺาณสฺส อุปฺปาทาย โสปิ อนิจฺโจ ฯ อนิจฺจสมฺภูตํ ภิกฺขเว วิญฺาณํ กุโต นิจฺจํ ภวิสฺสติ ฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๔๖] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ รูปํ ภิกฺขเว ทุกฺขํ โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย รูปสฺส อุปฺปาทาย โสปิ ทุกฺโข ฯ ทุกฺขสมฺภูตํ ภิกฺขเว รูปํ กุโต สุขํ ภวิสฺสติ ฯ เวทนา ทุกฺขา ฯ สญฺา ทุกฺขา ฯ สงฺขารา ทุกฺขา ฯ วิญฺาณํ ทุกฺขํ โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย วิญฺาณสฺส อุปฺปาทาย โสปิ ทุกฺโข ฯ ทุกฺขสมฺภูตํ ภิกฺขเว วิญฺาณํ กุโต สุขํ ภวิสฺสติ ฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๔๗] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ รูปํ ภิกฺขเว อนตฺตา โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย รูปสฺส อุปฺปาทาย โสปิ อนตฺตา ฯ อนตฺตสมฺภูตํ ภิกฺขเว รูปํ กุโต อตฺตา ภวิสฺสติ ฯ เวทนา อนตฺตา ฯ สญฺา อนตฺตา ฯ สงฺขารา อนตฺตา ฯ วิญฺาณํ อนตฺตา โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโย วิญฺาณสฺส อุปฺปาทาย โสปิ อนตฺตา อนตฺตสมฺภูตํ ภิกฺขเว วิญฺาณํ กุโต อตฺตา ภวิสฺสติ ฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๔๘] สาวตฺถิยํ ฯ อาราเม ฯ อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ นิโรโธ นิโรโธติ ภนฺเต วุจฺจติ กตเมสานํ โข ภนฺเต ธมฺมานํ นิโรโธ ^๑- นิโรโธติ วุจฺจตีติ ฯ รูปํ โข อานนฺท อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ ตสฺส นิโรโธ นิโรโธติ วุจฺจติ ฯ เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา ตสฺสา นิโรโธ นิโรโธติ วุจฺจติ ฯ สญฺา อนิจฺจา ฯ สงฺขารา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา เตสํ นิโรโธ นิโรโธติ วุจฺจติ ฯ วิญฺาณํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. สพฺพตฺถ นิโรธาติ ทิสฺสติ ฯ ตสฺส นิโรโธ นิโรโธติ วุจฺจติ ฯ อิเมสํ โข อานนฺท ธมฺมานํ นิโรโธ นิโรโธติ วุจฺจตีติ ฯ อนิจฺจวคฺโค ทุติโย ฯ ตสฺสุทฺทานํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา ยทนิจฺจาปเร ตโย เหตุนาปิ ตโย วุตฺตา อานนฺเทน จ เต ทสาติ ฯ ---------- ขนฺธสํยุตฺตสฺส มูลปณฺณาสเก ภารวคฺโค ตติโย [๔๙] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ ภารญฺจ โว ภิกฺขเว เทสิสฺสามิ ภารหารญฺจ ^[๑]- ภารนิกฺเขปนญฺจ ตํ สุณาถ ฯเปฯ เอตทโวจ กตโม จ ภิกฺขเว ภาโร ฯ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส วจนียํ ฯ ภาราทานญฺจ อยํ กตเม ปญฺจ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ เวทนูปาทานกฺขนฺโธ สญฺูปาทานกฺขนฺโธ สงฺขารูปาทานกฺขนฺโธ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ภาโร ฯ [๕๐] กตโม จ ภิกฺขเว ภารหาโร ฯ ปุคฺคโลติสฺส วจนียํ ฯ สฺวายํ อายสฺมา เอวํนาโม เอวํโคตฺโต ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ภารหาโร ฯ [๕๑] กตมญฺจ ภิกฺขเว ภาราทานํ ฯ ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี ฯ เสยฺยถีทํ ฯ กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา ฯ อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ภาราทานํ ฯ [๕๒] กตมญฺจ ภิกฺขเว ภารนิกฺเขปนํ ฯ โย ตสฺสา เยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย ฯ อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ภารนิกฺเขปนนฺติ ฯ อิทมโวจ ภควา อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา [๕๓] ภารา หเว ปญฺจกฺขนฺธา ภารหาโร จ ปุคฺคโล ภาราทานํ ทุกฺขํ โลเก ภารนิกฺเขปนํ สุขํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. เอตฺถนฺตเร ภาราทานญฺจาติ ทิสฺสติ ฯ นิกฺขิปิตฺวา ครุํ ภารํ อญฺ ภารํ อนาทิย สมูลํ ตณฺหํ อพฺพุยฺห นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโตติ ฯ [๕๔] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ ปริญฺเยฺเย จ ภิกฺขเว ธมฺเม เทเสสฺสามิ ปริญฺญฺจ ตํ สุณาถ ฯ กตเม จ ภิกฺขเว ปริญฺเยฺยา ธมฺมา ฯ รูปํ ภิกฺขเว ปริญฺเยฺโย ^๑- ธมฺโม เวทนา ปริญฺเยฺโย ธมฺโม สญฺา ปริญฺเยฺโย ธมฺโม สงฺขารา ปริญฺเยฺโย ธมฺโม วิญฺาณํ ปริญฺเยฺโย ธมฺโม ฯ อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว ปริญฺเยฺยา ธมฺมา ฯ [๕๕] กตมา จ ภิกฺขเว ปริญฺา ฯ โย ภิกฺขเว ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ปริญฺาติ ฯ [๕๖] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ รูปํ ภิกฺขเว อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย เวทนํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย สญฺ อนภิชานํ ฯเปฯ สงฺขาเร อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย วิญฺาณํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯ [๕๗] รูปญฺจ โข ภิกฺขเว อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย เวทนํ อภิชานํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายาติ ฯ [๕๘] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ โย ภิกฺขเว รูปสฺมึ ฉนฺทราโค @เชิงอรรถ: ^๑ โป. สพฺพตฺถ ปริญฺเยฺยา ธมฺมาติ ทิสฺสติ ฯ ตํ ปชหถ เอวํ ตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ ฯ โย เวทนาย ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ เอวํ สา เวทนา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา ฯ โย สญฺาย ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ เอวํ สา สญฺา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา ฯ โย สงฺขาเรสุ ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ เอวํ เต สงฺขารา ปหีนา ภวิสฺสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา ฯ โย วิญฺาณสฺมึ ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ เอวํ ตํ วิญฺาณํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ ฯ [๕๙] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ โก นุ โข รูปสฺส อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณํ ฯ โก เวทนาย อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณํ ฯ โก สญฺาย อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณํ ฯ โก สงฺขารานํ อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณํ ฯ โก วิญฺาณสฺส อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณนฺติ ฯ {๕๙.๑} ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขเว เอตทโหสิ ยํ โข รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ รูปสฺส อสฺสาโท ยํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อยํ รูปสฺส อาทีนโว โย รูปสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณํ ฯ ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ เวทนาย อสฺสาโท ยา ^๑- เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา อยํ เวทนาย อาทีนโว โย เวทนาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ เวทนาย นิสฺสรณํ ฯ ยํ สญฺ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฯ ยํ สงฺขาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ สงฺขารานํ อสฺสาโท เย สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา อยํ สงฺขารานํ อาทีนโว โย สงฺขาเรสุ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ สงฺขารานํ นิสฺสรณํ ฯ ยํ วิญฺาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ วิญฺาณสฺส อสฺสาโท ยํ วิญฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อยํ วิญฺาณสฺส อาทีนโว โย วิญฺาณสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ วิญฺาณสฺส นิสฺสรณํ ฯ [๖๐] ยาวกีวญฺจาหํ ภิกฺขเว อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ เอวํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ น อพฺภญฺาสึ เนว ตาวาหํ ภิกฺขเว สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ ^๒- ปจฺจญฺาสึ ฯ ยโต จ โขหํ ภิกฺขเว อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ เอวํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภญฺาสึ อถาหํ ภิกฺขเว สเทวเก โลเก @เชิงอรรถ: ^๑ โป ม. ยํ ฯ ^๒ ม. ยุ. อภิสมฺพุทฺโธติ ฯ สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ ปจฺจญฺาสึ ฯ าณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ อกุปฺปา เม วิมุตฺติ อยมนฺติมา ชาติ นตฺถิทานิ ปุนพฺภโวติ ฯ [๖๑] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ รูปสฺสาหํ ภิกฺขเว อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ โย รูปสฺส อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ ยาวตา รูปสฺส อสฺสาโท ปญฺาย เม โส สุทิฏฺโ ฯ รูปสฺสาหํ ภิกฺขเว อาทีนวปริเยสนํ อจรึ โย รูปสฺส อาทีนโว ตทชฺฌคมํ ยาวตา รูปสฺส อาทีนโว ปญฺาย เม โส สุทิฏฺโ ฯ รูปสฺสาหํ ภิกฺขเว นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ ยํ รูปสฺส นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ ยาวตา รูปสฺส นิสฺสรณํ ปญฺาย เม ตํ สุทิฏฺ ฯ เวทนายาหํ ภิกฺขเว ฯ สญฺายาหํ ภิกฺขเว ฯ สงฺขารานาหํ ภิกฺขเว ฯ วิญฺาณสฺสาหํ ภิกฺขเว อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ โย วิญฺาณสฺส อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ ยาวตา วิญฺาณสฺส อสฺสาโท ปญฺาย เม โส สุทิฏฺโ ฯ วิญฺาณสฺสาหํ ภิกฺขเว อาทีนวปริเยสนํ อจรึ โย วิญฺาณสฺส อาทีนโว ตทชฺฌคมํ ยาวตา วิญฺาณสฺส อาทีนโว ปญฺาย เม โส สุทิฏฺโ ฯ วิญฺาณสฺสาหํ ภิกฺขเว นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ ยํ วิญฺาณสฺส นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ ยาวตา วิญฺาณสฺส นิสฺสรณํ ปญฺาย เม ตํ สุทิฏฺ ฯ ยาวกีวญฺจาหํ ภิกฺขเว อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ น อพฺภญฺาสึ ฯเปฯ ปจฺจญฺาสึ ^๑- ฯ าณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ อกุปฺปา เม วิมุตฺติ อยมนฺติมา ชาติ นตฺถิทานิ ปุนพฺภโวติ ฯ [๖๒] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ โน เจทํ ภิกฺขเว รูปสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา รูปสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ รูปสฺส อสฺสาโท ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมึ สารชฺชนฺติ ฯ โน เจทํ ภิกฺขเว รูปสฺส อาทีนโว อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา รูปสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ รูปสฺส อาทีนโว ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมึ นิพฺพินฺทนฺติ ฯ โน เจทํ ภิกฺขเว รูปสฺส นิสฺสรณํ อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา รูปสฺมา นิสฺสเรยฺยุํ ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ รูปสฺส นิสฺสรณํ ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมา นิสฺสรนฺติ ฯ โน เจทํ ภิกฺขเว เวทนาย อสฺสาโท อภวิสฺส ฯเปฯ โน เจทํ ภิกฺขเว สญฺาย ฯ โน เจทํ ภิกฺขเว สงฺขารานํ อสฺสาโท อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา สงฺขาเรสุ สารชฺเชยฺยุํ ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ สงฺขารานํ อสฺสาโท ตสฺมา สตฺตา สงฺขาเรสุ สารชฺชนฺติ ฯ โน เจทํ ภิกฺขเว สงฺขารานํ อาทีนโว อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺเทยฺยุํ ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ สงฺขารานํ อาทีนโว ตสฺมา สตฺตา สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนฺติ ฯ โน เจทํ ภิกฺขเว สงฺขารานํ นิสฺสรณํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ยุ. อพฺภญฺาสึ ฯ อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา สงฺขาเรหิ นิสฺสเรยฺยุํ ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ สงฺขารานํ นิสฺสรณํ ตสฺมา สตฺตา สงฺขาเรหิ นิสฺสรนฺติ ฯ โน เจทํ ภิกฺขเว วิญฺาณสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา วิญฺาณสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ วิญฺาณสฺส อสฺสาโท ตสฺมา สตฺตา วิญฺาณสฺมึ สารชฺชนฺติ ฯ โน เจทํ ภิกฺขเว วิญฺาณสฺส อาทีนโว อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา วิญฺาณสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ วิญฺาณสฺส อาทีนโว ตสฺมา สตฺตา วิญฺาณสฺมึ นิพฺพินฺทนฺติ ฯ โน เจทํ ภิกฺขเว วิญฺาณสฺส นิสฺสรณํ อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา วิญฺาณสฺมา นิสฺสเรยฺยุํ ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ วิญฺาณสฺส นิสฺสรณํ ตสฺมา สตฺตา วิญฺาณสฺมา นิสฺสรนฺติ ฯ [๖๓] ยาวกีวญฺจ ภิกฺขเว สตฺตา อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ น อพฺภญฺึสุ ^๑- เนว ตาว ภิกฺขเว สตฺตา สเทวเก ^๒- โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสญฺุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรึสุ ^๓- ฯ ยโต จ โข ภิกฺขเว สตฺตา อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภญฺึสุ อถ ภิกฺขเว สตฺตา สเทวเก ^๔- โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. อพฺภญฺสุ ฯ ^๒-๔ ม. ยุ. สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา ... ฯ @^๓ โป. วิจรึสุ ฯ สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสญฺุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรนฺตีติ ฯ [๖๔] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ โย ภิกฺขเว รูปํ อภินนฺทติ ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ ฯ โย เวทนํ อภินนฺทติ ฯ โย สญฺ อภินนฺทติ ฯ โย สงฺขาเร อภินนฺทติ ฯ โย วิญฺาณํ อภินนฺทติ ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ ฯ [๖๕] โย จ โข ภิกฺขเว รูปํ นาภินนฺทติ ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ ฯ โย เวทนํ นาภินนฺทติ ฯ โย สญฺ นาภินนฺทติ ฯ โย สงฺขาเร นาภินนฺทติ ฯ โย วิญฺาณํ นาภินนฺทติ ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามีติ ฯ [๖๖] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ โย ภิกฺขเว รูปสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ิติ ชรามรณสฺส ปาตุภาโว ฯ โย เวทนาย ฯ โย สญฺาย ฯ โย สงฺขารานํ ฯ โย วิญฺาณสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ิติ ชรามรณสฺส ปาตุภาโว ฯ [๖๗] โย จ ภิกฺขเว รูปสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ โรคานํ วูปสโม ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม ฯ โย เวทนาย ฯ โย สญฺาย ฯ โย สงฺขารานํ ฯ โย วิญฺาณสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ โรคานํ วูปสโม ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโมติ ฯ [๖๘] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ อฆญฺจ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ อฆมูลญฺจ ตํ สุณาถ ฯ กตมญฺจ ภิกฺขเว อฆํ ฯ รูปํ ภิกฺขเว อฆํ เวทนา อฆํ สญฺา อฆํ สงฺขารา อฆํ วิญฺาณํ อฆํ ฯ อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว อฆํ ฯ [๖๙] กตมญฺจ ภิกฺขเว อฆมูลํ ฯ ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี ฯ เสยฺยถีทํ ฯ กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา ฯ อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว อฆมูลนฺติ ฯ [๗๐] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ ปภงฺคุญฺจ ภิกฺขเว เทสิสฺสามิ อปฺปภงฺคุญฺจ ตํ สุณาถ ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว ปภงฺคุ กึ ^๑- อปฺปภงฺคุ ฯ รูปํ ภิกฺขเว ปภงฺคุ โย ตสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม อิทํ อปฺปภงฺคุ ฯ เวทนา ปภงฺคุ โย ตสฺสา นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม อิทํ อปฺปภงฺคุ ฯ สญฺา ปภงฺคุ ฯ สงฺขารา ปภงฺคุ โย เตสํ นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม อิทํ อปฺปภงฺคุ ฯ วิญฺาณํ ปภงฺคุ โย ตสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม อิทํ อปฺปภงฺคูติ ฯ ภารวคฺโค ตติโย ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. กิญฺจ ฯ ตสฺสุทฺทานํ ภารํ ปริญฺ ปริชานํ ฉนฺทราคํ จตุตฺถกํ อสฺสาทา จ ตโย วุตฺตา อภินนฺทนมฏฺมํ อุปฺปาทํ อฆมูลํ จ เอกาทสโม ปภงฺคูติ ฯ ------------- ขนฺธสํยุตฺตสฺส มูลปณฺณาสเก นตุมฺหากวคฺโค จตุตฺโถ [๗๑] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ ยํ ภิกฺขเว น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว น ตุมฺหากํ ฯ รูปํ ภิกฺขเว น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ ฯ เวทนา น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ สา โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ ฯ สญฺา น ตุมฺหากํ ฯ สงฺขารา น ตุมฺหากํ เต ปชหถ เต โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺติ ฯ วิญฺาณํ น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ ฯ [๗๒] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ยํ อิมสฺมึ เชตวเน ติณกฏฺสาขาปลาสํ ตํ ชโน หเรยฺย วา ฑเหยฺย วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย อปิ นุ ตุมฺหากํ เอวมสฺส อเมฺห ชโน หรติ วา ฑหติ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรตีติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ น หิ โน เอตํ ภนฺเต อตฺตา วา อตฺตนิยํ วาติ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว รูปํ น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ ฯ เวทนา น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ สา โว ปหีนา หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ ฯ สญฺา น ตุมฺหากํ ฯ สงฺขารา น ตุมฺหากํ ฯ วิญฺาณํ น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ ฯ [๗๓] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ ยํ ภิกฺขเว น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว น ตุมฺหากํ ฯ รูปํ ภิกฺขเว น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ ฯ เวทนา น ตุมฺหากํ ฯ สญฺา น ตุมฺหากํ ฯ สงฺขารา น ตุมฺหากํ ฯ วิญฺาณํ น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ ฯ ยํ ภิกฺขเว น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ ตํ โว ปหีนํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ ฯ [๗๔] สาวตฺถิยํ ^๑- ฯ อถ โข อญฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺยนฺติ ฯ ยํ โข ภิกฺขุ ^๒- อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ ยํ นานุเสติ น เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ ฯ อญฺาตํ ภควา อญฺาตํ สุคตาติ ฯ {๗๔.๑} ยถากถํ ปน ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสีติ ฯ รูปญฺเจ ภนฺเต อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ เวทนญฺเจ อนุเสติ ฯ สญฺญฺเจ อนุเสติ ฯ สงฺขาเร เจ อนุเสติ ฯ วิญฺาณญฺเจ อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ รูปญฺเจ ภนฺเต นานุเสติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ เวทนญฺเจ นานุเสติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ สญฺญฺเจ ฯ สงฺขาเร เจ ฯ วิญฺาณญฺเจ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. สาวตฺถิยํ อาราเม ฯ ยุ. สาวตฺถิอาราเม ฯ ^๒ โป. ภิกฺขเว ฯ นานุเสติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ อิมสฺส ขฺวาหํ ภนฺเต ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามีติ ฯ [๗๕] สาธุ สาธุ ภิกฺขุ สาธุ โข ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ ฯ รูปญฺเจ ภิกฺขุ อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ เวทนญฺเจ ฯ สญฺญฺเจ ฯ สงฺขาเร เจ ฯ วิญฺาณญฺเจ อนุเสติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ รูปญฺเจ ภิกฺขุ นานุเสติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ เวทนญฺเจ ฯ สญฺญฺเจ ฯ สงฺขาเร เจ ฯ วิญฺาณญฺเจ นานุเสติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ อิมสฺส โข ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ ฯ [๗๖] อถ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ ฯ อถ โข โส ภิกฺขุ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อพฺภญฺาสิ ฯ อญฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ ฯ [๗๗] สาวตฺถิยํ ฯ อถ โข อญฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺยนฺติ ฯ ยํ โข ภิกฺขุ อนุเสติ ตํ อนุมิยฺยติ ^๑- ยํ อนุมิยฺยติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ ยํ นานุเสติ น ตํ อนุมิยฺยติ ยํ นานุมิยฺยติ น เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ ฯ อญฺาตํ ภควา อญฺาตํ สุคตาติ ฯ {๗๗.๑} ยถากถํ ปน ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสีติ ฯ รูปญฺเจ ภนฺเต อนุเสติ ตํ อนุมิยฺยติ ยํ อนุมิยฺยติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ เวทนญฺเจ อนุเสติ ฯ สญฺญฺเจ อนุเสติ ฯ สงฺขาเร เจ อนุเสติ ฯ วิญฺาณญฺเจ อนุเสติ ตํ อนุมิยฺยติ ยํ อนุมิยฺยติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ รูปญฺเจ ภนฺเต นานุเสติ น ตํ อนุมิยฺยติ ยํ นานุมิยฺยติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ เวทนญฺเจ นานุเสติ ฯ สญฺญฺเจ นานุเสติ ฯ สงฺขาเร เจ นานุเสติ ฯ วิญฺาณญฺเจ นานุเสติ น ตํ อนุมิยฺยติ ยํ นานุมิยฺยติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ อิมสฺส ขฺวาหํ ภนฺเต ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามีติ ฯ [๗๘] สาธุ สาธุ ภิกฺขุ สาธุ โข ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ ฯ รูปญฺเจ ภิกฺขุ อนุเสติ ตํ อนุมิยฺยติ ยํ อนุมิยฺยติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ เวทนญฺเจ ฯ สญฺญฺเจ ฯ สงฺขาเร เจ ฯ วิญฺาณญฺเจ อนุเสติ ตํ อนุมิยฺยติ ยํ อนุมิยฺยติ เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ รูปญฺเจ ภิกฺขุ นานุเสติ น @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. อนุมียติ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ ตํ อนุมิยฺยติ ยํ นานุมิยฺยติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ เวทนญฺเจ นานุเสติ ฯ สญฺญฺเจ นานุเสติ ฯ สงฺขาเร เจ นานุเสติ ฯ วิญฺาณญฺเจ นานุเสติ น ตํ อนุมิยฺยติ ยํ นานุมิยฺยติ น เตน สงฺขํ คจฺฉติ ฯ อิมสฺส โข ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ ฯเปฯ อญฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ ฯ [๗๙] สาวตฺถิยํ ฯ อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สายณฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ สเจ ตํ อานนฺท เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ กตเมสํ อาวุโส อานนฺท ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายตีติ ฯ เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ อานนฺท กินฺติ พฺยากเรยฺยาสีติ ฯ สเจ มํ ภนฺเต เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ กตเมสํ อาวุโส อานนฺท ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายตีติ ฯ เอวํ ปุฏฺโ อหํ ภนฺเต เอวํ พฺยากเรยฺยํ รูปสฺส โข อาวุโส อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายติ ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขารานํ ฯ วิญฺาณสฺส อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายติ ฯ อิเมสํ โข อาวุโส ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายตีติ ฯ เอวํ ปุฏฺโ อหํ ภนฺเต เอวํ พฺยากเรยฺยนฺติ ฯ [๘๐] สาธุ สาธุ อานนฺท รูปสฺส โข อานนฺท อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายติ ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขารานํ ฯ วิญฺาณสฺส อุปฺปาโท อิเมสํ โข อานนฺท ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายตีติ ฯ เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ อานนฺท เอวํ พฺยากเรยฺยาสีติ ฯ [๘๑] สาวตฺถิยํ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ภควา เอตทโวจ สเจ ตํ อานนฺท เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ กตเมสํ อาวุโส อานนฺท ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายิตฺถ วโย ปญฺายิตฺถ ิตานํ ^๑- อญฺถตฺตํ ปญฺายิตฺถ ฯ กตเมสํ ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายิสฺสติ วโย ปญฺายิสฺสติ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายิสฺสติ ฯ กตเมสํ ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายตีติ ฯ เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ อานนฺท กินฺติ พฺยากเรยฺยาสีติ ฯ สเจ มํ ภนฺเต เอวํ ปจฺเฉยฺยุํ กตเมสํ อาวุโส อานนฺท ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายิตฺถ วโย ปญฺายิตฺถ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายิตฺถ ฯ {๘๑.๑} กตเมสํ ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายิสฺสติ วโย ปญฺายิสฺสติ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายิสฺสติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ิตสฺส ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ กตเมสํ ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายตีติ ฯ เอวํ ปุฏฺโ อหํ ภนฺเต เอวํ พฺยากเรยฺยํ ยํ โข อาวุโส รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ ตสฺส อุปฺปาโท ปญฺายิตฺถ วโย ปญฺายิตฺถ ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายิตฺถ ฯ ยา เวทนา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา ตสฺสา อุปฺปาโท ปญฺายิตฺถ วโย ปญฺายิตฺถ ิตาย อญฺถตฺตํ ปญฺายิตฺถ ฯ ยา สญฺา ฯ เย สงฺขารา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา เตสํ อุปฺปาโท ปญฺายิตฺถ วโย ปญฺายิตฺถ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายิตฺถ ฯ ยํ วิญฺาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ ตสฺส อุปฺปาโท ปญฺายิตฺถ วโย ปญฺายิตฺถ ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายิตฺถ ฯ อิเมสํ โข อาวุโส ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายิตฺถ วโย ปญฺายิตฺถ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายิตฺถ ฯ {๘๑.๒} ยํ โข อาวุโส รูปํ อชาตํ อปาตุภูตํ ตสฺส อุปฺปาโท ปญฺายิสฺสติ วโย ปญฺายิสฺสติ ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายิสฺสติ ฯ ยา เวทนา อชาตา อปาตุภูตา ตสฺสา อุปฺปาโท ปญฺายิสฺสติ วโย ปญฺายิสฺสติ ิตาย อญฺถตฺตํ ปญฺายิสฺสติ ฯ ยา สญฺา ฯ เย สงฺขารา อชาตา อปาตุภูตา เตสํ อุปฺปาโท ปญฺายิสฺสติ วโย ปญฺายิสฺสติ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายิสฺสติ ฯ ยํ วิญฺาณํ อชาตํ อปาตุภูตํ ตสฺส อุปฺปาโท ปญฺายิสฺสติ วโย ปญฺายิสฺสติ ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายิสฺสติ ฯ อิเมสํ โข อาวุโส ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายิสฺสติ วโย ปญฺายิสฺสติ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายิสฺสติ ฯ {๘๑.๓} ยํ โข อาวุโส รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ ตสฺส อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายติ ฯ ยา เวทนา ชาตา ปาตุภูตา ฯเปฯ ยา สญฺา ฯ เย สงฺขารา ชาตา ปาตุภูตา เตสํ อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายติ ฯ ยํ วิญฺาณํ ชาตํ ปาตุภูตํ ตสฺส อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายติ ฯ อิเมสํ โข อาวุโส ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายตีติ ฯ เอวํ ปุฏฺโ อหํ ภนฺเต เอวํ พฺยากเรยฺยนฺติ ฯ [๘๒] สาธุ สาธุ อานนฺท ยํ โข อานนฺท รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ ตสฺส อุปฺปาโท ปญฺายิตฺถ วโย ปญฺายิตฺถ ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายิตฺถ ฯ ยา เวทนา ฯ ยา สญฺา ฯ เย สงฺขารา ฯ ยํ วิญฺาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ ตสฺส อุปฺปาโท ปญฺายิตฺถ วโย ปญฺายิตฺถ ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายิตฺถ อิเมสํ โข อานนฺท ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายิตฺถ วโย ปญฺายิตฺถ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายิตฺถ ฯ {๘๒.๑} ยํ โข อานนฺท รูปํ อชาตํ อปาตุภูตํ ตสฺส อุปฺปาโท ปญฺายิสฺสติ วโย ปญฺายิสฺสติ ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายิสฺสติ ฯ ยา เวทนา ฯ ยา สญฺา ฯ เย สงฺขารา ฯ ยํ วิญฺาณํ อชาตํ อปาตุภูตํ ตสฺส อุปฺปาโท ปญฺายิสฺสติ วโย ปญฺายิสฺสติ ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายิสฺสติ ฯ อิเมสํ โข อานนฺท ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายิสฺสติ วโย ปญฺายิสฺสติ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายิสฺสติ ฯ {๘๒.๒} ยํ โข อานนฺท รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ ตสฺส อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายติ ฯ ยา เวทนา ชาตา ปาตุภูตา ฯเปฯ ยา สญฺา ฯ เย สงฺขารา ฯ ยํ วิญฺาณํ ชาตํ ปาตุภูตํ ตสฺส อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตสฺส อญฺถตฺตํ ปญฺายติ ฯ อิเมสํ โข อานนฺท ธมฺมานํ อุปฺปาโท ปญฺายติ วโย ปญฺายติ ิตานํ อญฺถตฺตํ ปญฺายตีติ ฯ เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ อานนฺท เอวํ พฺยากเรยฺยาสีติ ฯ [๘๓] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อยมนุธมฺโม โหติ ยํ รูเป นิพฺพิทาพหุโล ^๑- วิหเรยฺย เวทนาย นิพฺพิทาพหุโล วิหเรยฺย สญฺาย นิพฺพิทาพหุโล วิหเรยฺย สงฺขาเรสุ นิพฺพิทาพหุโล วิหเรยฺย วิญฺาเณ นิพฺพิทาพหุโล วิหเรยฺย ฯ โส รูเป นิพฺพิทาพหุโล วิหรนฺโต ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ วิญฺาเณ นิพฺพิทาพหุโล วิหรนฺโต รูปํ ปริชานาติ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ ปริชานาติ ฯ โส รูปํ ปริชานํ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ ปริชานํ ปริมุจฺจติ รูปมฺหา ปริมุจฺจติ เวทนาย ปริมุจฺจติ สญฺาย ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ ปริมุจฺจติ วิญฺาณมฺหา @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. สพฺพตฺถ นิพฺพิทาพหุลนฺติ ทิสฺสติ ฯ ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามีติ ฯ [๘๔] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อยมนุธมฺโม โหติ ยํ รูเป อนิจฺจานุปสฺสี วิหเรยฺย ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ วิญฺาเณ อนิจฺจานุปสฺสี วิหเรยฺย ฯ โส รูเป อนิจฺจานุปสฺสี วิหรนฺโต ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ วิญฺาเณ อนิจฺจานุปสฺสี วิหรนฺโต รูปํ ปริชานาติ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ ปริชานาติ ฯ โส รูปํ ปริชานํ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ ปริชานํ ปริมุจฺจติ รูปมฺหา ปริมุจฺจติ เวทนาย ปริมุจฺจติ สญฺาย ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ ปริมุจฺจติ วิญฺาณมฺหา ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามีติ ฯ [๘๕] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อยมนุธมฺโม โหติ ยํ รูเป ทุกฺขานุปสฺสี วิหเรยฺย ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ วิญฺาเณ ทุกฺขานุปสฺสี วิหเรยฺย ฯ โส รูเป ทุกฺขานุปสฺสี วิหรนฺโต ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ วิญฺาเณ ทุกฺขานุปสฺสี วิหรนฺโต รูปํ ปริชานาติ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ ปริชานาติ ฯ โส รูปํ ปริชานํ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ ปริชานํ ปริมุจฺจติ รูปมฺหา ปริมุจฺจติ เวทนาย ปริมุจฺจติ สญฺาย ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ ปริมุจฺจติ วิญฺาณมฺหา ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามีติ ฯ [๘๖] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อยมนุธมฺโม โหติ ยํ รูเป อนตฺตานุปสฺสี วิหเรยฺย ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ วิญฺาเณ อนตฺตานุปสฺสี วิหเรยฺย ฯ โส ^๑- รูเป อนตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ วิญฺาเณ อนตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต รูปํ ปริชานาติ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ ปริชานาติ ฯ โส รูปํ ปริชานํ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ ปริชานํ ปริมุจฺจติ รูปมฺหา ปริมุจฺจติ เวทนาย ปริมุจฺจติ สญฺาย ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ ปริมุจฺจติ วิญฺาณมฺหา ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามีติ ฯ นตุมฺหากวคฺโค จตุตฺโถ ฯ ตสฺสุทฺทานํ นตุมฺหาเกน เทฺว วุตฺตา ภิกฺขูหิ อปเร ทุเว อานนฺเทน จ เทฺว วุตฺตา อนุธมฺเมหิ เทฺว ทุกาติ ฯ ------------ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โย ฯ ขนฺธสํยุตฺตสฺส มูลปณฺณาสเก อตฺตทีปวคฺโค ปญฺจโม [๘๗] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ อตฺตทีปา ภิกฺขเว วิหรถ อตฺตสรณา อนญฺสรณา ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนญฺสรณา ฯ อตฺตทีปานํ ภิกฺขเว วิหรตํ อตฺตสรณานํ อนญฺสรณานํ ธมฺมทีปานํ ธมฺมสรณานํ อนญฺสรณานํ โยนิโสว ^๑- อุปปริกฺขิตพฺโพ กึชาติกา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา กึปโหติกาติ ฯ {๘๗.๑} กึชาติกา จ ภิกฺขเว โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา กึปโหติกา ฯ อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ ตสฺส ตํ รูปํ วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส รูปวิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา เวทนํ เวทนาย วา อตฺตานํ ตสฺส สา เวทนา วิปริณมติ อญฺถา โหติ ตสฺส เวทนาวิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺข- โทมนสฺสุปายาสา ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯเปฯ วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺาณํ วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ ตสฺส ตํ วิญฺาณํ วิปริณมติ อญฺถา @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. โยนิเยว ฯ ม. โยนิ อุปปริกฺขิตพฺพา ฯ โหติ ตสฺส วิญฺาณวิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ฯ [๘๘] รูปสฺส เตฺวว ภิกฺขเว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ ปุพฺเพ เจว รูปํ เอตรหิ จ สพฺพํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมนฺติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา เต ปหิยฺยนฺติ เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ สุขวิหารี ภิกฺขุ ตทงฺคนิพฺพุโตติ วุจฺจติ ฯ เวทนาย เตฺวว ภิกฺขเว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ ปุพฺเพ เจว เวทนา เอตรหิ จ สพฺพา เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา เต ปหิยฺยนฺติ เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ สุขวิหารี ภิกฺขุ ตทงฺคนิพฺพุโตติ วุจฺจติ ฯ สญฺาย ฯ สงฺขารานํ เตฺวว ภิกฺขเว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ ปุพฺเพ เจว สงฺขารา เอตรหิ จ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา เต ปหิยฺยนฺติ เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ สุขวิหารี ภิกฺขุ ตทงฺคนิพฺพุโตติ วุจฺจติ ฯ วิญฺาณสฺส เตฺวว ภิกฺขเว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ ปุพฺเพ เจว วิญฺาณํ เอตรหิ จ สพฺพํ วิญฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมนฺติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสโต เย โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา เต ปหิยฺยนฺติ เตสํ ปหานา น ปริตสฺสติ อปริตสฺสํ สุขํ วิหรติ สุขวิหารี ภิกฺขุ ตทงฺคนิพฺพุโตติ วุจฺจตีติ ฯ [๘๙] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ สกฺกายสมุทยคามินิญฺจ โว ภิกฺขเว ปฏิปทํ เทเสสฺสามิ สกฺกายนิโรธคามินิญฺจ ปฏิปทํ ตํ สุณาถ ฯ กตมา จ ภิกฺขเว สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา ฯ อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ เวทนํ อตฺตโต ฯเปฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺาณํ วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ^[๑]- สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทาติ ฯ อิติ หิทํ ภิกฺขเว วุจฺจติ ทุกฺขสมุทยคามินี สมนุปสฺสนาติ อยเมเวตฺถ อตฺโถ ฯ [๙๐] กตมา จ ภิกฺขเว สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา ฯ อิธ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา รูปํ น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ น @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา ฯ เวทนํ อตฺตโต ฯ น สญฺ ฯ น สงฺขาเร ฯ น วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น วิญฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา วิญฺาณํ น วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ฯ อิติ หิทํ ภิกฺขเว วุจฺจติ ทุกฺขนิโรธคามินี สมนุปสฺสนาติ อยเมเวตฺถ อตฺโถติ ฯ [๙๑] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ รูปํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ ฯ เวทนา อนิจฺจา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนิจฺจํ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ ฯ [๙๒] รูปธาตุยา เจ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน จิตฺตํ วิรตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ อนุปาทาย อาสเวหิ ฯ เวทนาธาตุยา เจ ฯ สญฺาธาตุยา เจ ฯ สงฺขารธาตุยา เจ ฯ วิญฺาณธาตุยา เจ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน จิตฺตํ วิรตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ อนุปาทาย อาสเวหิ ฯ วิมุตฺตตฺตา ิตํ ิตตฺตา สนฺตุสิตํ สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติ อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตญฺเว ปรินิพฺพายติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๙๓] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ รูปํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ เวทนา อนิจฺจา ฯ สญฺา อนิจฺจา ฯ สงฺขารา อนิจฺจา ฯ วิญฺาณํ อนิจฺจํ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ {๙๓.๑} เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสโต ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิโย น โหนฺติ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺีนํ อสติ อปรนฺตานุทิฏฺิโย น โหนฺติ อปรนฺตานุทิฏฺีนํ อสติ ถามสา ปรามาโส น โหติ ฯ ถามสา ปรามาเส อสติ รูปสฺมึ เวทนาย สญฺาย สงฺขาเรสุ วิญฺาณสฺมึ จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ ฯ วิมุตฺตตฺตา ิตํ ิตตฺตา สนฺตุสิตํ สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติ อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตญฺเว ปรินิพฺพายติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๙๔] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสมานา สมนุปสฺสนฺติ สพฺเพ เต ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ สมนุปสฺสนฺติ เอเตสํ วา อญฺตรํ ฯ กตเม ปญฺจ ฯ อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี ฯเปฯ สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺาณํ วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ ฯ {๙๔.๑} อิติ อยญฺเจว สมนุปสฺสนา ^๑- อสฺมีติ จสฺส อธิคตํ โหติ ฯ อสฺมีติ โข ปน ภิกฺขเว อธิคเต อถ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวกฺกนฺติ โหติ จกฺขุนฺทฺริยสฺส โสตินฺทฺริยสฺส ฆานินฺทฺริยสฺส ชิวฺหินฺทฺริยสฺส กายินฺทฺริยสฺส ฯ อตฺถิ ภิกฺขเว มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ อวิชฺชาธาตุ ฯ อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน ภิกฺขเว เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อสฺมีติปิสฺส โหติ อยมหมสฺมีติปิสฺส โหติ ภวิสฺสนฺติปิสฺส โหติ น ภวิสฺสนฺติปิสฺส โหติ รูปี ภวิสฺสนฺติปิสฺส โหติ อรูปี ภวิสฺสนฺติปิสฺส โหติ สญฺี ภวิสฺสนฺติปิสฺส โหติ อสญฺี ภวิสฺสนฺติปิสฺส โหติ เนวสญฺินาสญฺี ภวิสฺสนฺติปิสฺส โหติ ฯ {๙๔.๒} ติฏฺนฺติ โข ปน ภิกฺขเว ตตฺเถว ปญฺจินฺทฺริยานิ อเถตฺถ สุตวโต อริยสาวกสฺส อวิชฺชา ปหียติ วิชฺชา อุปฺปชฺชติ ตสฺส อวิชฺชาวิราคา วิชฺชุปฺปาทา อสฺมีติปิสฺส น โหติ อยมหมสฺมีติปิสฺส น โหติ ภวิสฺสนฺติปิสฺส น โหติ น ภวิสฺสนฺติปิสฺส น โหติ รูปี ภวิสฺสนฺติปิสฺส น โหติ อรูปี ภวิสฺสนฺติปิสฺส น โหติ สญฺี ภวิสฺสนฺติปิสฺส น โหติ อสญฺี ภวิสฺสนฺติปิสฺส น โหติ เนวสญฺินาสญฺี ภวิสฺสนฺติปิสฺส น โหตีติ ฯ [๙๕] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ ปญฺจ จ ภิกฺขเว ขนฺเธ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. สมนุปสฺสนาติ ฯ ม. สมนุปสฺสติ ฯ เทเสสฺสามิ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ จ ตํ สุณาถ ฯ กตเม จ ภิกฺขเว ปญฺจกฺขนฺธา ฯ ยงฺกิญฺจิ ภิกฺขเว รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา ฯ อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ ฯ ยา กาจิ เวทนา ฯ ยา กาจิ สญฺา ฯ เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา เย ทูเร สนฺติเก วา ฯ อยํ วุจฺจติ สงฺขารกฺขนฺโธ ฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา ฯ อยํ วุจฺจติ วิญฺาณกฺขนฺโธ ฯ อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว ปญฺจกฺขนฺธา ฯ [๙๖] กตเม จ ภิกฺขเว ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ฯ ยงฺกิญฺจิ ภิกฺขเว รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ ฯ อยํ วุจฺจติ รูปูปาทานกฺขนฺโธ ฯ ยา กาจิ เวทนา ฯเปฯ ยา ทูเร สนฺติเก วา สาสวา อุปาทานิยา ฯ อยํ วุจฺจติ เวทนูปาทานกฺขนฺโธ ฯ ยา กาจิ สญฺา ฯเปฯ ยา ทูเร สนฺติเก วา สาสวา อุปาทานิยา ฯ อยํ วุจฺจติ สญฺูปาทานกฺ- ขนฺโธ ฯ เย เกจิ สงฺขารา ฯเปฯ สาสวา อุปาทานิยา ฯ อยํ วุจฺจติ สงฺขารูปาทานกฺขนฺโธ ฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ ยํ ทูเร สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ ฯ อยํ วุจฺจติ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาติ ฯ [๙๗] เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป ฯ อถ โข โสโณ คหปติปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข โสณํ คหปติปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ เย หิ เกจิ โสณ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อนิจฺเจน รูเปน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน เสยฺโยหมสฺมีติ วา สมนุปสฺสนฺติ สทิโสหมสฺมีติ วา สมนุปสฺสนฺติ หีโนหมสฺมีติ วา สมนุปสฺสนฺติ กิมญฺตฺร ^๑- ยถาภูตสฺส อทสฺสนา ฯ อนิจฺจาย เวทนาย ทุกฺขาย วิปริณามธมฺมาย เสยฺโยหมสฺมีติ วา สมนุปสฺสนฺติ สทิโสหมสฺมีติ วา สมนุปสฺสนฺติ หีโนหมสฺมีติ วา สมนุปสฺสนฺติ กิมญฺตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนา ฯ อนิจฺจาย สญฺาย ฯ อนิจฺเจหิ สงฺขาเรหิ ทุกฺเขหิ วิปริณามธมฺเมหิ เสยฺโยหมสฺมีติ วา สมนุปสฺสนฺติ สทิโสหมสฺมีติ วา สมนุปสฺสนฺติ หีโนหมสฺมีติ วา สมนุปสฺสนฺติ กิมญฺตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนา ฯ อนิจฺเจน วิญฺาเณน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน เสยฺโยหมสฺมีติ วา สมนุปสฺสนฺติ สทิโสหมสฺมีติ วา สมนุปสฺสนฺติ หีโนหมสฺมีติ วา สมนุปสฺสนฺติ กิมญฺตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนา ฯ [๙๘] เย จ โข เกจิ โสณ สมณา วา พฺราหฺมณา วา อนิจฺเจน รูเปน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน เสยฺโยหมสฺมีติปิ น @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. กิมญฺตฺถ ฯ สพฺพตฺถ อิทีสเมว ฯ สมนุปสฺสนฺติ สทิโสหมสฺมีติปิ น สมนุปสฺสนฺติ หีโนหมสฺมีติปิ น สมนุปสฺสนฺติ กิมญฺตฺร ยถาภูตสฺส ทสฺสนา ฯ อนิจฺจาย เวทนาย ฯ อนิจฺจาย สญฺาย ฯ อนิจฺเจหิ สงฺขาเรหิ ฯ อนิจฺเจน วิญฺาเณน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน เสยฺโยหมสฺมีติปิ น สมนุปสฺสนฺติ สทิโสหมสฺมีติปิ น สมนุปสฺสนฺติ หีโนหมสฺมีติปิ น สมนุปสฺสนฺติ กิมญฺตฺร ยถาภูตสฺส ทสฺสนา ฯ [๙๙] ตํ กึ มญฺสิ โสณ รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ เวทนา นิจฺจา วา อนิจฺจา วาติ ฯ อนิจฺจา ภนฺเต ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ [๑๐๐] ตสฺมา ติห โสณ ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ รูปํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ ยา กาจิ เวทนา ฯ ยา กาจิ สญฺา ฯ เย เกจิ สงฺขารา ฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ วิญฺาณํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ เอวํ ปสฺสํ โสณ สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ สญฺายปิ นิพฺพินฺทติ สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ วิญฺาณสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๑๐๑] เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป ฯ อถ โข โสโณ คหปติปุตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข โสณํ คหปติปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ เย หิ เกจิ โสณ สมณา วา พฺราหฺมณา วา รูปํ นปฺปชานนฺติ รูปสมุทยํ นปฺปชานนฺติ รูปนิโรธํ นปฺปชานนฺติ รูปนิโรธคามินีปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ ฯ เวทนํ นปฺปชานนฺติ เวทนาสมุทยํ นปฺปชานนฺติ เวทนานิโรธํ นปฺปชานนฺติ เวทนานิโรธคามินีปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ ฯ สญฺ นปฺปชานนฺติ ฯเปฯ สงฺขาเร นปฺปชานนฺติ สงฺขารสมุทยํ นปฺปชานนฺติ สงฺขารนิโรธํ นปฺปชานนฺติ สงฺขารนิโรธคามินีปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ ฯ วิญฺาณํ นปฺปชานนฺติ วิญฺาณสมุทยํ นปฺปชานนฺติ วิญฺาณนิโรธํ นปฺปชานนฺติ วิญฺาณนิโรธคามินีปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ ฯ นเมเต โสณ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามญฺตฺถํ วา พฺราหฺมญฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ ฯ [๑๐๒] เย จ โข เกจิ โสณ สมณา วา พฺราหฺมณา วา รูปํ ปชานนฺติ รูปสมุทยํ ปชานนฺติ รูปนิโรธํ ปชานนฺติ รูปนิโรธคามินีปฏิปทํ ปชานนฺติ ฯ เวทนํ ปชานนฺติ ฯเปฯ สญฺ ปชานนฺติ ฯ สงฺขาเร ปชานนฺติ ฯ วิญฺาณํ ปชานนฺติ วิญฺาณสมุทยํ ปชานนฺติ วิญฺาณนิโรธํ ปชานนฺติ วิญฺาณนิโรธคามินีปฏิปทํ ปชานนฺติ ฯ เต โขเม โสณ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา เต จ ปนายสฺมนฺโต สามญฺตฺถญฺจ พฺราหฺมญฺตฺถญฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตีติ ฯ [๑๐๓] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯเปฯ เอตทโวจ อนิจฺจญฺเว ภิกฺขเว ภิกฺขุ รูปํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ ฯ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ ฯ อนิจฺจญฺเว ภิกฺขเว ภิกฺขุ เวทนํ อนิจฺจาติ ปสฺสติ สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ ฯ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ ฯ อนิจฺจญฺเว ภิกฺขเว ภิกฺขุ สญฺ อนิจฺจาติ ปสฺสติ ฯเปฯ อนิจฺเจ เยว ภิกฺขเว ภิกฺขุ สงฺขาเร อนิจฺจาติ ปสฺสติ สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ ฯ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ ฯ อนิจฺจญฺเว ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิญฺาณํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจตีติ ฯ [๑๐๔] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯเปฯ เอตทโวจ รูปํ ภิกฺขเว โยนิโส มนสิกโรถ รูปานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ ฯ รูปํ ภิกฺขเว ภิกฺขุ โยนิโส มนสิกโรนฺโต รูปานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต รูปสฺมึ นิพฺพินฺทติ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ ฯ เวทนํ ภิกฺขเว โยนิโส มนสิกโรถ เวทนานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ ฯ เวทนํ ภิกฺขเว ภิกฺขุ โยนิโส มนสิกโรนฺโต เวทนานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต เวทนาย นิพฺพินฺทติ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ ฯ สญฺ ภิกฺขเว ฯ สงฺขาเร ภิกฺขเว โยนิโส มนสิกโรถ สงฺขารานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ ฯ สงฺขาเร ภิกฺขเว ภิกฺขุ โยนิโส มนสิกโรนฺโต สงฺขารานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทติ ฯ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ ฯ วิญฺาณํ ภิกฺขเว โยนิโส มนสิกโรถ วิญฺาณานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถ ฯ วิญฺาณํ ภิกฺขเว ภิกฺขุ โยนิโส มนสิกโรนฺโต วิญฺาณานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต วิญฺาณสฺมึ นิพฺพินฺทติ ฯ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจตีติ ฯ อตฺตทีปวคฺโค ปญฺจโม ฯ ตสฺสุทฺทานํ อตฺตทีปา ปฏิปทา เทฺว จ โหนฺติ อนิจฺจตา สมนุปสฺสนา ขนฺธา เทฺว โสณา เทฺว นนฺทิกฺขเยน จาติ ฯ มูลปณฺณาสกํ สมตฺตํ ฯ ตสฺส มูลปณฺณาสกวคฺคสฺสุทฺทานํ นกุลปิตา อนิจฺโจ จ ภาเรน นตุมฺหาเกน จ อตฺตทีเปน ปณฺณาโส ปโม เตน วุจฺจตีติ ฯ ------------- ขนฺธสํยุตฺตสฺส มชฺฌิมปณฺณาสเก อุปายวคฺโค ปโม [๑๐๕] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯเปฯ เอตทโวจ อุปาโย ภิกฺขเว อวิมุตฺโต อนุปาโย วิมุตฺโต ฯ รูปูปายํ วา ภิกฺขเว วิญฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺ นนฺทูปเสวนํ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย ฯเปฯ สงฺขารูปายํ วา ภิกฺขเว วิญฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺ นนฺทูปเสวนํ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย ฯ {๑๐๕.๑} โย ภิกฺขเว เอวํ วเทยฺย อหํ อญฺตฺร รูปา อญฺตฺร เวทนาย อญฺตฺร สญฺาย อญฺตฺร สงฺขาเรหิ วิญฺาณสฺส อาคตึ วา คตึ วา จุตึ วา อุปปตฺตึ วา วุฑฺฒึ วา วิรูฬฺหึ วา เวปุลฺลํ วา ปญฺเปสฺสามีติ เนตํ านํ วิชฺชติ ฯ รูปธาตุยา เจ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ฯ เวทนาธาตุยา เจ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ฯ สญฺาธาตุยา เจ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ฯ สงฺขารธาตุยา เจ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ฯ วิญฺาณธาตุยา เจ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิญฺาณสฺส น โหติ ตทปฺปติฏฺิตํ วิญฺาณํ อวิรูฬฺหํ อนภิสงฺขจฺจ วิมุตฺตํ วิมุตฺตตฺตา ิตํ ิตตฺตา สนฺตุสิตํ สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติ อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตญฺเว ปรินิพฺพายติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๑๐๖] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข ฯ ปญฺจิมานิ ภิกฺขเว พีชชาตานิ ฯ กตมานิ ปญฺจ ฯ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผลพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชญฺเว ปญฺจมํ ฯ อิมานิ จสฺสุ ภิกฺขเว ปญฺจ พีชชาตานิ อกฺขณฺฑานิ อปูติกานิ อวาตาตปปฺปหตานิ ^๑- สาราทานิ สุขสยิตานิ ปวี จ นาสฺส อาโป จ นาสฺส ฯ อปิ นุมานิ ภิกฺขเว ปญฺจ พีชชาตานิ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยุนฺติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ อิมานิ จสฺสุ ภิกฺขเว ปญฺจ พีชชาตานิ อกฺขณฺฑานิ ^๒- ฯเปฯ สุขสยิตานิ ปวี จ อสฺส อาโป จ อสฺส ฯ อปิ นุมานิ ภิกฺขเว ปญฺจ พีชชาตานิ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยุนฺติ ฯ เอวํ ภนฺเต ฯ [๑๐๗] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ปวีธาตุ เอวํ จตสฺโส วิญฺาณฏฺิติโย ทฏฺพฺพา ฯ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว อาโปธาตุ เอวํ นนฺทิราโค ทฏฺพฺโพ ฯ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ปญฺจ พีชชาตานิ เอวํ วิญฺาณํ สาหารํ ทฏฺพฺพํ ฯ รูปูปายํ ^๓- วา ^๔- ภิกฺขเว วิญฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺ นนฺทูปเสวนํ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย ฯ เวทนูปายํ วา ภิกฺขเว วิญฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย ฯเปฯ นนฺทูปเสวนํ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย ฯ สญฺูปายํ วา ฯเปฯ สงฺขารูปายํ วา ภิกฺขเว วิญฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺ นนฺทูปเสวนํ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย ฯ โย ภิกฺขเว เอวํ วเทยฺย อหํ อญฺตฺร รูปา อญฺตฺร เวทนาย อญฺตฺร @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. อวาตาตปหตานิ ฯ ^๒ ยุ. ขณฺฑานิ ฯ ^๓ ม. รุปุปยํ ฯ ^๔ ม. วาสทฺโท @นตฺถิ ฯ สญฺาย อญฺตฺร สงฺขาเรหิ วิญฺาณสฺส อาคตึ วา คตึ วา จุตึ วา อุปปตฺตึ วา วุฑฺฒึ วา วิรูฬฺหึ วา เวปุลฺลํ วา ปญฺเปสฺสามีติ เนตํ านํ วิชฺชติ ฯ {๑๐๗.๑} รูปธาตุยา เจ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิญฺาณสฺส น โหติ ฯ เวทนาธาตุยา เจ ฯ สญฺาธาตุยา เจ ฯ สงฺขารธาตุยา เจ ฯ วิญฺาณธาตุยา เจ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิญฺาณสฺส น โหติ ฯ ตทปฺปติฏฺิตํ วิญฺาณํ อวิรูฬฺหํ อนภิสงฺขจฺจ ^๑- วิมุตฺตํ วิมุตฺตตฺตา ิตํ ิตตฺตา สนฺตุสิตํ สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติ อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตญฺเว ปรินิพฺพายติ ฯ ขีณา ชาติ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๑๐๘] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ ภควา อุทานํ อุทาเนสิ โน จสฺสํ ^๒- โน จ เม สิยา น ภวิสฺสติ ^๓- น เม ภวิสฺสตีติ เอวํ วิมุจฺจมาโน ^๔- ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สญฺโชนานีติ ฯ [๑๐๙] เอวํ วุตฺเต อญฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ ยถากถํ ปน ภนฺเต โน จสฺสํ โน จ เม สิยา น ภวิสฺสติ น เม ภวิสฺสตีติ เอวํ วิมุจฺจมาโน ^๕- ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สญฺโชนานีติ ฯ อิธ ภิกฺขุ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี ฯเปฯ สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. อนภิสงฺขารญฺจ ฯ ^๒ ยุ. จสฺส ฯ ^๓ ม. นาภวิสฺส ฯ ^๔ ม. อธิมุจฺจมาโน ฯ @^๕ ยุ. อธิมุจฺจมาโน ฯ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺาณํ วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ ฯ {๑๐๙.๑} โส อนิจฺจํ รูปํ อนิจฺจํ รูปนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ อนิจฺจํ เวทนํ อนิจฺจา เวทนาติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ อนิจฺจํ สญฺ อนิจฺจา สญฺาติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ อนิจฺเจ สงฺขาเร อนิจฺจา สงฺขาราติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ อนิจฺจํ วิญฺาณํ อนิจฺจํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ฯ {๑๐๙.๒} ทุกฺขํ รูปํ ทุกฺขํ รูปนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ทุกฺขํ เวทนํ ฯ ทุกฺขํ สญฺ ฯ ทุกฺเข สงฺขาเร ฯ ทุกฺขํ วิญฺาณํ ทุกฺขํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ฯ {๑๐๙.๓} อนตฺตํ รูปํ อนตฺตํ รูปนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ อนตฺตํ เวทนํ ฯ อนตฺตํ สญฺ ฯ อนตฺเต สงฺขาเร ฯ อนตฺตํ วิญฺาณํ อนตฺตํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ฯ {๑๐๙.๔} สงฺขตํ รูปํ สงฺขตํ รูปนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ สงฺขตํ เวทนํ ฯ สงฺขตํ สญฺ ฯ สงฺขเต สงฺขาเร ฯ สงฺขตํ วิญฺาณํ สงฺขตํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ฯ รูปํปิ ^๑- ภวิสฺสตีติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ เวทนาปิ ภวิสฺสติ ฯ สญฺาปิ ภวิสฺสติ ฯ สงฺขาราปิ ภวิสฺสนฺติ ฯ วิญฺาณมฺปิ ภวิสฺสตีติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ฯ [๑๑๐] สุตวา จ โข ภิกฺขุ ^๒- อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. รูปํ วิภวิสฺสตีติ ฯ ^๒ ยุ. ภิกฺขเว ฯ สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯเปฯ น เวทนํ ฯ น สญฺ ฯ น สงฺขาเร ฯ น วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯ โส อนิจฺจํ รูปํ อนิจฺจํ รูปนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ อนิจฺจํ เวทนํ ฯ อนิจฺจํ สญฺ ฯ อนิจฺเจ สงฺขาเร ฯ อนิจฺจํ วิญฺาณํ อนิจฺจํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ ทุกฺขํ รูปํ ฯเปฯ ทุกฺขํ วิญฺาณํ ฯ อนตฺตํ รูปํ ฯเปฯ อนตฺตํ วิญฺาณํ ฯ สงฺขตํ รูปํ ฯเปฯ สงฺขตํ วิญฺาณํ สงฺขตํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ รูปํปิ ภวิสฺสตีติ ยถาภูตํ ปชานาติ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณมฺปิ ภวิสฺสตีติ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ โส รูปสฺส วิภวา เวทนาย วิภวา สญฺาย วิภวา สงฺขารานํ วิภวา วิญฺาณสฺส วิภวา ฯ เอวํ โข ภิกฺขุ โน จสฺสํ โน จ เม สิยา น ภวิสฺสติ น เม ภวิสฺสตีติ เอวํ วิมุจฺจมาโน ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สญฺโชนานีติ ฯ [๑๑๑] เอวํ วิมุจฺจมาโน ภนฺเต ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สญฺโชนานิ ฯ กถํ ปน ภนฺเต ชานโต กถํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตีติ ฯ อิธ ภิกฺขุ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ฯเปฯ ^๑- อตสิตาเย าเน ตาสํ อาปชฺชติ ฯ ตาโส เหโส ภิกฺขุ อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส โน จสฺสํ โน จ เม สิยา น ภวิสฺสติ น เม ภวิสฺสตีติ ฯ สุตวา จ โข ภิกฺขุ อริยสาวโก ฯเปฯ อตสิตาเย @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. เปยฺยาโล นตฺถิ ฯ าเน น ตาสํ อาปชฺชติ ฯ น เหโส ภิกฺขุ ตาโส สุตวโต อริยสาวกสฺส โน จสฺสํ โน จ เม สิยา น ภวิสฺสติ น เม ภวิสฺสตีติ ฯ รูปูปายํ วา ภิกฺขุ วิญฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺ นนฺทูปเสวนํ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย ฯ เวทนูปายํ วา ภิกฺขุ ฯ สญฺูปายํ วา ภิกฺขุ ฯ สงฺขารูปายํ วา ภิกฺขุ วิญฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺ นนฺทูปเสวนํ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย ฯ โส ^๑- ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย อหมญฺตฺร รูปา อญฺตฺร เวทนาย อญฺตฺร สญฺาย อญฺตฺร สงฺขาเรหิ วิญฺาณสฺส อาคตึ วา คตึ วา จุตึ วา อุปปตฺตึ วา วุฑฺฒึ วา วิรูฬฺหึ วา เวปุลฺลํ วา ปญฺเปสฺสามีติ เนตํ านํ วิชฺชติ ฯ {๑๑๑.๑} รูปธาตุยา เจ ภิกฺขุ ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิญฺาณสฺส น โหติ ฯ เวทนาธาตุยา เจ ภิกฺขุ ภิกฺขุโน ฯ สญฺาธาตุยา เจ ภิกฺขุ ภิกฺขุโน ฯ สงฺขารธาตุยา เจ ภิกฺขุ ภิกฺขุโน ฯ วิญฺาณธาตุยา เจ ภิกฺขุ ภิกฺขุโน ราโค ปหีโน โหติ ราคสฺส ปหานา โวจฺฉิชฺชตารมฺมณํ ปติฏฺา วิญฺาณสฺส น โหติ ฯ ตทปฺปติฏฺิตํ วิญฺาณํ อวิรูฬฺหํ อนภิสงฺขจฺจ วิมุตฺตํ วิมุตฺตตฺตา ิตํ ิตตฺตา สนฺตุสิตํ สนฺตุสิตตฺตา น ปริตสฺสติ อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตญฺเว ปรินิพฺพายติ ฯ ขีณา ชาติ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ ฯ เอวํ โข ภิกฺขุ ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตีติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. โย ฯ [๑๑๒] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ ปญฺจิเม ภิกฺขเว อุปาทานกฺขนฺธา ฯ กตเม ปญฺจ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ เวทนูปาทานกฺขนฺโธ สญฺูปาทานกฺขนฺโธ สงฺขารูปาทานกฺขนฺโธ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ ยาวกีวญฺจาหํ ภิกฺขเว อิเม ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ จตุปริวฏฺฏํ ยถาภูตํ น อพฺภญฺาสึ เนว ตาวาหํ ภิกฺขเว สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ ^๑- ปจฺจญฺาสึ ฯ ยโต จ ขฺวาหํ ภิกฺขเว อิเม ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ จตุปริวฏฺฏํ ยถาภูตํ อพฺภญฺาสึ อถาหํ ภิกฺขเว สเทวเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ ปจฺจญฺาสึ ฯ {๑๑๒.๑} กถํ ^๒- จตุปริวฏฺฏํ ฯ รูปํ อพฺภญฺาสึ รูปสมุทยํ อพฺภญฺาสึ รูปนิโรธํ อพฺภญฺาสึ รูปนิโรธคามินีปฏิปทํ อพฺภญฺาสึ เวทนํ อพฺภญฺาสึ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อพฺภญฺาสึ วิญฺาณสมุทยํ อพฺภญฺาสึ วิญฺาณนิโรธํ อพฺภญฺาสึ วิญฺาณนิโรธคามินีปฏิปทํ อพฺภญฺาสึ ฯ [๑๑๓] กตมญฺจ ภิกฺขเว รูปํ ฯ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ ฯ อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว รูปํ ฯ อาหารสมุทยา รูปสมุทโย อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค รูปนิโรธคามินีปฏิปทา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ ฯ เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. อภิสมฺพุทฺโธติ ฯ ^๒ ม. กถญฺจ ฯ พฺราหฺมณา วา เอวํ รูปํ อภิญฺาย เอวํ รูปสมุทยํ อภิญฺาย เอวํ รูปนิโรธํ อภิญฺาย เอวํ รูปนิโรธคามินีปฏิปทํ อภิญฺาย รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา เต สุปฏิปนฺนา เย สุปฏิปนฺนา เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ ฯ เย จ โข เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ รูปํ อภิญฺาย เอวํ รูปสมุทยํ อภิญฺาย เอวํ รูปนิโรธํ อภิญฺาย เอวํ รูปนิโรธคามินีปฏิปทํ อภิญฺาย รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา เต สุวิมุตฺตา เย สุวิมุตฺตา เต เกพลิโน ^๑- เย เกพลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺาปนาย ฯ [๑๑๔] กตมา จ ภิกฺขเว เวทนา ฯ ฉ ยิเม ภิกฺขเว เวทนากายา จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โสตสมฺผสฺสชา เวทนา ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา กายสมฺผสฺสชา เวทนา มโนสมฺผสฺสชา เวทนา ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว เวทนา ฯ ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เวทนานิโรธคามินีปฏิปทา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ ฯ เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ เวทนํ อภิญฺาย เอวํ เวทนาสมุทยํ อภิญฺาย เอวํ เวทนานิโรธํ อภิญฺาย เอวํ เวทนานิโรธคามินีปฏิปทํ อภิญฺาย เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา เต สุปฏิปนฺนา เย สุปฏิปนฺนา เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ ฯ เย จ โข @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. เกวลิโน ฯ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ เวทนํ อภิญฺาย เอวํ เวทนาสมุทยํ อภิญฺาย เอวํ เวทนานิโรธํ อภิญฺาย เอวํ เวทนานิโรธคามินีปฏิปทํ อภิญฺาย ฯเปฯ วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺาปนาย ฯ [๑๑๕] กตมา จ ภิกฺขเว สญฺา ฯ ฉ ยิเม ภิกฺขเว สญฺากายา รูปสญฺา สทฺทสญฺา คนฺธสญฺา รสสญฺา โผฏฺพฺพสญฺา ธมฺมสญฺา ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สญฺา ฯ ผสฺสสมุทยา สญฺาสมุทโย ผสฺสนิโรธา สญฺานิโรโธ อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สญฺานิโรธคามินีปฏิปทา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ ฯ เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ สญฺ อภิญฺาย ฯเปฯ วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺาปนาย ฯ [๑๑๖] กตเม จ ภิกฺขเว สงฺขารา ฯ ฉ ยิเม ภิกฺขเว เจตนากายา รูปสญฺเจตนา สทฺทสญฺเจตนา คนฺธสญฺเจตนา รสสญฺเจตนา โผฏฺพฺพสญฺเจตนา ธมฺมสญฺเจตนา ฯ อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว สงฺขารา ฯ ผสฺสสมุทยา สงฺขารสมุทโย ผสฺสนิโรธา สงฺขารนิโรโธ อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินีปฏิปทา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ ฯ {๑๑๖.๑} เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ สงฺขาเร อภิญฺาย เอวํ สงฺขารสมุทยํ อภิญฺาย เอวํ สงฺขารนิโรธํ อภิญฺาย เอวํ สงฺขารนิโรธคามินีปฏิปทํ อภิญฺาย สงฺขารานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา เต สุปฏิปนฺนา เย สุปฏิปนฺนา เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ ฯ {๑๑๖.๒} เย จ โข เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ สงฺขาเร อภิญฺาย เอวํ สงฺขารสมุทยํ อภิญฺาย เอวํ สงฺขารนิโรธํ อภิญฺาย เอวํ สงฺขารนิโรธคามินีปฏิปทํ อภิญฺาย สงฺขารานํ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา เต สุวิมุตฺตา เย สุวิมุตฺตา เต เกพลิโน เย เกพลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺาปนาย ฯ [๑๑๗] กตมญฺจ ภิกฺขเว วิญฺาณํ ฯ ฉ ยิเม ภิกฺขเว วิญฺาณกายา จกฺขุวิญฺาณํ โสตวิญฺาณํ ฆานวิญฺาณํ ชิวฺหาวิญฺาณํ กายวิญฺาณํ มโนวิญฺาณํ ฯ อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว วิญฺาณํ ฯ นามรูปสมุทยา วิญฺาณสมุทโย นามรูปนิโรธา วิญฺาณนิโรโธ อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค วิญฺาณนิโรธคามินีปฏิปทา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ ฯ {๑๑๗.๑} เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ วิญฺาณํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณสมุทยํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณนิโรธํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณนิโรธคามินีปฏิปทํ อภิญฺาย วิญฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา เต สุปฏิปนฺนา เย สุปฏิปนฺนา เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ ฯ {๑๑๗.๒} เย จ โข เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ วิญฺาณํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณสมุทยํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณนิโรธํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณ- นิโรธคามินีปฏิปทํ อภิญฺาย วิญฺาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา เต สุวิมุตฺตา เย สุวิมุตฺตา เต เกพลิโน เย เกพลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺาปนายาติ ฯ [๑๑๘] เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม ฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ภิกฺขโวติ ฯ ภทนฺเตติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ ฯ ภควา เอตทโวจ สตฺตฏฺานกุสโล ภิกฺขเว ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี อิมสฺมึ ธมฺมวินเย เกพลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโสติ วุจฺจติ ฯ กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สตฺตฏฺานกุสโล โหติ ฯ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ รูปํ ปชานาติ รูปสมุทยํ ปชานาติ รูปนิโรธํ ปชานาติ รูปนิโรธ- คามินีปฏิปทํ ปชานาติ ฯ รูปสฺส อสฺสาทํ ปชานาติ รูปสฺส อาทีนวํ ปชานาติ รูปสฺส นิสฺสรณํ ปชานาติ ฯ เวทนํ ปชานาติ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ ปชานาติ วิญฺาณสมุทยํ ปชานาติ วิญฺาณนิโรธํ ปชานาติ วิญฺาณนิโรธคามินีปฏิปทํ ปชานาติ ฯ วิญฺาณสฺส อสฺสาทํ ปชานาติ วิญฺาณสฺส อาทีนวํ ปชานาติ วิญฺาณสฺส นิสฺสรณํ ปชานาติ ฯ [๑๑๙] กตมญฺจ ภิกฺขเว รูปํ ฯ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ ฯ อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว รูปํ ฯ อาหารสมุทยา รูปสมุทโย อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค รูปนิโรธคามินีปฏิปทา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ ฯ {๑๑๙.๑} ยํ รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ รูปสฺส อสฺสาโท ยํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อยํ รูปสฺส อาทีนโว โย รูปสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณํ ฯ เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ รูปํ อภิญฺาย เอวํ รูปสมุทยํ อภิญฺาย เอวํ รูปนิโรธํ อภิญฺาย เอวํ รูปนิโรธคามินีปฏิปทํ อภิญฺาย เอวํ รูปสฺส อสฺสาทํ อภิญฺาย เอวํ รูปสฺส อาทีนวํ อภิญฺาย เอวํ รูปสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺาย รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา เต สุปฏิปนฺนา เย สุปฏิปนฺนา เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ ฯ {๑๑๙.๒} เย จ โข เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ รูปํ อภิญฺาย เอวํ รูปสมุทยํ อภิญฺาย เอวํ รูปนิโรธํ อภิญฺาย เอวํ รูปนิโรธคามินีปฏิปทํ อภิญฺาย เอวํ รูปสฺส อสฺสาทํ อภิญฺาย เอวํ รูปสฺส อาทีนวํ อภิญฺาย เอวํ รูปสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺาย รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา เต สุวิมุตฺตา เย สุวิมุตฺตา เต เกพลิโน เย เกพลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺาปนาย ฯ [๑๒๐] กตมา จ ภิกฺขเว เวทนา ฯ ฉ ยิเม ภิกฺขเว เวทนากายา จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชา เวทนา ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว เวทนา ฯ ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เวทนานิโรธคามินีปฏิปทา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ สมฺมาทิฏฺิ ฯปฯ สมฺมาสมาธิ ฯ ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ เวทนาย อสฺสาโท ยา ^๑- เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา อยํ เวทนาย อาทีนโว โย เวทนาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ เวทนาย นิสฺสรณํ ฯ {๑๒๐.๑} เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ เวทนํ อภิญฺาย เอวํ เวทนาสมุทยํ อภิญฺาย เอวํ เวทนานิโรธํ อภิญฺาย เอวํ เวทนานิโรธคามินีปฏิปทํ อภิญฺาย เอวํ เวทนาย อสฺสาทํ อภิญฺาย เอวํ เวทนาย อาทีนวํ อภิญฺาย เอวํ เวทนาย นิสฺสรณํ อภิญฺาย เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา เต สุปฏิปนฺนา เย สุปฏิปนฺนา เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ ฯ เย จ โข เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ เวทนํ อภิญฺาย ฯเปฯ วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺาปนาย ฯ [๑๒๑] กตมา จ ภิกฺขเว สญฺา ฯ ฉ ยิเม ภิกฺขเว สญฺากายา รูปสญฺา สทฺทสญฺา คนฺธสญฺา รสสญฺา โผฏฺพฺพสญฺา ธมฺมสญฺา ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สญฺา ฯ ผสฺสสมุทยา สญฺาสมุทโย ผสฺสนิโรธา สญฺานิโรโธ อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สญฺานิโรธคามินีปฏิปทา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ ฯเปฯ วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺาปนาย ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. ยํ ฯ [๑๒๒] กตเม จ ภิกฺขเว สงฺขารา ฯ ฉ ยิเม ภิกฺขเว เจตนากายา รูปสญฺเจตนา ฯเปฯ ธมฺมสญฺเจตนา ฯ อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว สงฺขารา ฯ ผสฺสสมุทยา สงฺขารสมุทโย ผสฺสนิโรธา สงฺขารนิโรโธ อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินีปฏิปทา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ ฯ {๑๒๒.๑} ยํ สงฺขาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ สงฺขารานํ อสฺสาโท เย สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา อยํ สงฺขารานํ อาทีนโว โย สงฺขาเรสุ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ สงฺขารานํ นิสฺสรณํ ฯ เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ สงฺขาเร อภิญฺาย เอวํ สงฺขารสมุทยํ อภิญฺาย เอวํ สงฺขารนิโรธํ อภิญฺาย เอวํ สงฺขารนิโรธคามินีปฏิปทํ อภิญฺาย ฯเปฯ สงฺขารานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา เต สุปฏิปนฺนา เย สุปฏิปนฺนา เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ ฯเปฯ วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺาปนาย ฯ [๑๒๓] กตมญฺจ ภิกฺขเว วิญฺาณํ ฯ ฉ ยิเม ภิกฺขเว วิญฺาณกายา จกฺขุวิญฺาณํ โสตวิญฺาณํ ฆานวิญฺาณํ ชิวฺหาวิญฺาณํ กายวิญฺาณํ มโนวิญฺาณํ ฯ อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว วิญฺาณํ ฯ นามรูปสมุทยา วิญฺาณสมุทโย นามรูปนิโรธา วิญฺาณนิโรโธ อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค วิญฺาณนิโรธคามินีปฏิปทา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ ฯ {๑๒๓.๑} ยํ วิญฺาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ วิญฺาณสฺส อสฺสาโท ยํ วิญฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อยํ วิญฺาณสฺส อาทีนโว โย วิญฺาณสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ วิญฺาณสฺส นิสฺสรณํ ฯ เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ วิญฺาณํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณสมุทยํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณนิโรธํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณนิโรธคามินีปฏิปทํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณสฺส อสฺสาทํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณสฺส อาทีนวํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺาย วิญฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺนา เต สุปฏิปนฺนา เย สุปฏิปนฺนา เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย คาธนฺติ ฯ {๑๒๓.๒} เย จ โข เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา เอวํ วิญฺาณํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณสมุทยํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณนิโรธํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณนิโรธคามินีปฏิปทํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณสฺส อสฺสาทํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณสฺส อาทีนวํ อภิญฺาย เอวํ วิญฺาณสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺาย วิญฺาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺตา เต สุวิมุตฺตา เย สุวิมุตฺตา เต เกพลิโน เย เกพลิโน วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺาปนาย ฯ เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ สตฺตฏฺานกุสโล โหติ ฯ [๑๒๔] กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี โหติ ฯ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ธาตุโส อุปปริกฺขติ อายตนโส อุปปริกฺขติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทโส อุปปริกฺขติ ฯ เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี โหติ ฯ สตฺตฏฺานกุสโล ภิกฺขเว ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี อิมสฺมึ ธมฺมวินเย เกพลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโสติ วุจฺจตีติ ฯ [๑๒๕] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ ตถาคโต ภิกฺขเว อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติ ฯ ภิกฺขุปิ ภิกฺขเว ปญฺาวิมุตฺโต รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต ปญฺาวิมุตฺโตติ วุจฺจติ ฯ ตถาคโต ภิกฺขเว อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เวทนาย นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติ ฯ ภิกฺขุปิ ภิกฺขเว ปญฺาวิมุตฺโต เวทนาย นิพฺพิทา ฯเปฯ ปญฺาวิมุตฺโตติ วุจฺจติ ฯ ตถาคโต ภิกฺขเว อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ สญฺาย ฯ สงฺขารานํ ฯ วิญฺาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติ ฯ ภิกฺขุปิ ภิกฺขเว ปญฺาวิมุตฺโต วิญฺาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต ปญฺาวิมุตฺโตติ วุจฺจติ ฯ [๑๒๖] ตตฺร ^[๑]- ภิกฺขเว โก วิเสโส โก อธิปฺปายโส กึ นานากรณํ ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปญฺาวิมุตฺเตน ภิกฺขุนาติ ฯ ภควํมูลกา โน ภนฺเต ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา สาธุ วต ภนฺเต ภควนฺตญฺเว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตีติ ฯ เตนหิ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. เอตฺถนฺตเร โขสทฺโท ทิสฺสติ ฯ ภิกฺขเว สุณาถ สาธุกํ มนสิกโรถ ภาสิสฺสามีติ ฯ เอวํ ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ ฯ ภควา เอตทโวจ ตถาคโต ภิกฺขเว อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชาเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคญฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท ^๑- ฯ มคฺคานุคา จ ภิกฺขเว เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา ฯ อยํ โข ภิกฺขเว วิเสโส อยํ อธิปฺปายโส อิทํ นานากรณํ ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปญฺาวิมุตฺเตน ภิกฺขุนาติ ฯ [๑๒๗] เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย ฯ ตตฺร โข ภควา ปญฺจวคฺคิเย ภิกฺขู อามนฺเตสิ ฯเปฯ เอตทโวจ รูปํ ภิกฺขเว อนตฺตา ฯ รูปญฺจ หิทํ ภิกฺขเว อตฺตา อภวิสฺส น ยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺย ลพฺเภถ จ รูเป เอวํ เม รูปํ โหตุ เอวํ เม รูปํ มา อโหสีติ ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว รูปํ อนตฺตา ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ น จ ลพฺภติ รูเป เอวํ เม รูปํ โหตุ เอวํ เม รูปํ มา อโหสีติ ฯ เวทนา ภิกฺขเว ^๒- อนตฺตา ฯ {๑๒๗.๑} เวทนา จ หิทํ ภิกฺขเว อตฺตา อภวิสฺส น ยิทํ เวทนา อาพาธาย สํวตฺเตยฺย ลพฺเภถ จ เวทนาย เอวํ เม เวทนา โหตุ เอวํ เม เวทนา มา อโหสีติ ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว เวทนา อนตฺตา ตสฺมา เวทนา อาพาธาย @เชิงอรรถ: ^๑ โป. มคฺคามคฺคโกวิโท ฯ ^๒ สี. ม. ภิกฺขเวติ ปาโ น ทิสฺสติ ฯ สํวตฺตติ น จ ลพฺภติ เวทนาย เอวํ เม เวทนา โหตุ เอวํ เม เวทนา มา อโหสีติ ฯ สญฺา ภิกฺขเว อนตฺตา ฯ {๑๒๗.๒} สงฺขารา ภิกฺขเว อนตฺตา ฯ สงฺขารา จ หิทํ ภิกฺขเว อตฺตา อภวิสฺสํสุ น ยิทํ สงฺขารา อาพาธาย สํวตฺเตยฺยุํ ลพฺเภถ จ สงฺขาเรสุ เอวํ เม สงฺขารา โหนฺตุ เอวํ เม สงฺขารา มา อเหสุนฺติ ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว สงฺขารา อนตฺตา ตสฺมา สงฺขารา อาพาธาย สํวตฺตนฺติ น จ ลพฺภติ สงฺขาเรสุ เอวํ เม สงฺขารา โหนฺตุ เอวํ เม สงฺขารา มา อเหสุนฺติ ฯ {๑๒๗.๓} วิญฺาณํ ภิกฺขเว อนตฺตา ฯ วิญฺาณญฺจ หิทํ ภิกฺขเว อตฺตา อภวิสฺส น ยิทํ วิญฺาณํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺย ลพฺเภถ จ วิญฺาเณ เอวํ เม วิญฺาณํ โหตุ เอวํ เม วิญฺาณํ มา อโหสีติ ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว วิญฺาณํ อนตฺตา ตสฺมา วิญฺาณํ อาพาธาย สํวตฺตติ น จ ลพฺภติ วิญฺาเณ เอวํ เม วิญฺาณํ โหตุ เอวํ เม วิญฺาณํ มา อโหสีติ ฯ [๑๒๘] ตํ กึ มญฺถ ภิกฺขเว รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ [๑๒๙] ตสฺมา ติห ภิกฺขเว ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ รูปํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ฯเปฯ ยา ทูเร สนฺติเก วา สพฺพา เวทนา เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ ยา กาจิ สญฺา ฯ เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ฯเปฯ เย ทูเร สนฺติเก วา สพฺเพ สงฺขารา เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ วิญฺาณํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ [๑๓๐] เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ สญฺายปิ นิพฺพินฺทติ สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ วิญฺาณสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ^๑- าณํ โหติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ อิทมโวจ ภควา ฯ อตฺตมนา ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุํ ^๒- ฯ อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภญฺมาเน ปญฺจวคฺคิยานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ ฯ [๑๓๑] เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ ฯ อถ โข มหลิ ^๓- ลิจฺฉวี เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหลิ ลิจฺฉวี ภควนฺตํ เอตทโวจ ปูรโณ ภนฺเต กสฺสโป เอวมาห นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สงฺกิเลสาย อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺติ นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตีติ ฯ อิธ ภควา กิมาหาติ ฯ อตฺถิ มหลิ เหตุ อตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สงฺกิเลสาย สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺติ อตฺถิ มหลิ เหตุ อตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตีติ ฯ {๑๓๑.๑} กตโม ปน ภนฺเต เหตุ กตโม ปจฺจโย สตฺตานํ สงฺกิเลสาย กถํ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺตีติ ฯ {๑๓๑.๒} รูปญฺจ หิทํ มหลิ เอกนฺตทุกฺขํ อภวิสฺส ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ สุเขน น ยิทํ สตฺตา @เชิงอรรถ: ^๑ วิมุตฺตมฺหีตีติ วา ปาโ ฯ ^๒ โป. อภินนฺทุนฺติ ฯ ^๓ โป. ม. ยุ. มหาลิ ฯ รูปสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ ฯ ยสฺมา จ โข มหลิ รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ^๑- ทุกฺเขน ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมึ สารชฺชนฺติ สาราคา สญฺุชฺชนฺติ สญฺโคา สงฺกิลิสฺสนฺติ ฯ อยํปิ ^๒- โข มหลิ เหตุ อยํ ปจฺจโย สตฺตานํ สงฺกิเลสาย ฯ เอวํปิ ^๓- สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺติ ฯ {๑๓๑.๓} เวทนา จ หิทํ มหลิ เอกนฺตทุกฺขา อภวิสฺส ทุกฺขานุปติตา ทุกฺขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา สุเขน น ยิทํ สตฺตา เวทนาย สารชฺเชยฺยุํ ฯ ยสฺมา จ โข มหลิ เวทนา สุขา สุขานุปติตา สุขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา ทุกฺเขน ตสฺมา สตฺตา เวทนาย สารชฺชนฺติ สาราคา สญฺุชฺชนฺติ สญฺโคา สงฺกิลิสฺสนฺติ ฯ อยํปิ โข มหลิ เหตุ อยํ ปจฺจโย สตฺตานํ สงฺกิเลสาย ฯ เอวํปิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺติ ฯ {๑๓๑.๔} สญฺา จ หิทํ มหลิ ฯ สงฺขารา จ หิทํ มหลิ เอกนฺตทุกฺขา อภวิสฺสํสุ ทุกฺขานุปติตา ทุกฺขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา สุเขน น ยิทํ สตฺตา สงฺขาเรสุ สารชฺเชยฺยุํ ฯ ยสฺมา จ โข มหลิ สงฺขารา สุขา สุขานุปติตา สุขาวกฺกนฺตา อนวกฺกนฺตา ทุกฺเขน ตสฺมา สตฺตา สงฺขาเรสุ สารชฺชนฺติ สาราคา สญฺุชฺชนฺติ สญฺโคา สงฺกิลิสฺสนฺติ ฯ อยํปิ โข มหลิ เหตุ อยํ ปจฺจโย สตฺตานํ สงฺกิเลสาย ฯ เอวํปิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺติ ฯ {๑๓๑.๕} วิญฺาณญฺจ หิทํ มหลิ เอกนฺตทุกฺขํ อภวิสฺส ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ สุเขน น ยิทํ สตฺตา วิญฺาณสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ ฯ ยสฺมา จ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. อวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน ฯ ^๒ ม. อยํ ฯ ^๓ ม. เอวํ ฯ โข มหลิ วิญฺาณํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน ตสฺมา สตฺตา วิญฺาณสฺมึ สารชฺชนฺติ สาราคา สญฺุชฺชนฺติ สญฺโคา สงฺกิลิสฺสนฺติ ฯ อยํปิ โข มหลิ เหตุ อยํ ปจฺจโย สตฺตานํ สงฺกิเลสาย ฯ เอวํปิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺตีติ ฯ [๑๓๒] กตโม ปน ภนฺเต เหตุ กตโม ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา กถํ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตีติ ฯ รูปญฺจ หิทํ มหลิ เอกนฺตสุขํ อภวิสฺส สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน น ยิทํ สตฺตา รูปสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ ฯ ยสฺมา จ โข มหลิ รูปํ ทุกฺขํ ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ^๑- สุเขน ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมึ นิพฺพินฺทนฺติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชนฺติ วิราคา วิสุชฺฌนฺติ ฯ อยํปิ โข มหลิ เหตุ อยํ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา ฯ เอวํปิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ ฯ เวทนา จ หิทํ มหลิ เอกนฺตสุขา อภวิสฺส ฯเปฯ สญฺา จ หิทํ มหลิ ฯ สงฺขารา จ หิทํ มหลิ เอกนฺตสุขา อภวิสฺสํสุ ฯ วิญฺาณญฺจ หิทํ มหลิ เอกนฺตสุขํ อภวิสฺส สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน น ยิทํ สตฺตา วิญฺาณสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ ฯ ยสฺมา จ โข มหลิ วิญฺาณํ ทุกฺขํ ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ^๒- สุเขน ตสฺมา สตฺตา วิญฺาณสฺมึ นิพฺพินฺทนฺติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชนฺติ วิราคา วิสุชฺฌนฺติ ฯ อยํปิ โข มหลิ เหตุ อยํ ปจฺจโย สตฺตานํ @เชิงอรรถ: ^๑-๒ โป. อวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน ฯ วิสุทฺธิยา ฯ เอวํปิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตีติ ฯ [๑๓๓] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ รูปํ ภิกฺขเว อาทิตฺตํ เวทนา อาทิตฺตา สญฺา อาทิตฺตา สงฺขารา อาทิตฺตา วิญฺาณํ อาทิตฺตํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ เวทนายปิ ฯ สญฺายปิ ฯ สงฺขาเรสุปิ ฯ วิญฺาณสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๑๓๔] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ ตโยเม ภิกฺขเว นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปญฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺูหิ ฯ กตเม ตโย ฯ ยํ ^[๑]- ภิกฺขเว รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ อโหสีติ ตสฺส สงฺขา อโหสีติ ตสฺส สมญฺา อโหสีติ ตสฺส ปญฺตฺติ น ตสฺส สงฺขา อตฺถีติ น ตสฺส สงฺขา ภวิสฺสตีติ ฯ {๑๓๔.๑} ยา เวทนา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา อโหสีติ ตสฺสา สงฺขา อโหสีติ ตสฺสา สมญฺา อโหสีติ ตสฺสา ปญฺตฺติ น ตสฺสา สงฺขา อตฺถีติ น ตสฺสา สงฺขา ภวิสฺสตีติ ฯ ยา สญฺา ฯเปฯ เย สงฺขารา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา อเหสุนฺติ เตสํ สงฺขา อเหสุนฺติ เตสํ สมญฺา อเหสุนฺติ เตสํ ปญฺตฺติ น เตสํ สงฺขา อตฺถีติ น เตสํ สงฺขา ภวิสฺสนฺตีติ ฯ ยํ วิญฺาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ อโหสีติ ตสฺส สงฺขา อโหสีติ ตสฺส สมญฺา อโหสีติ ตสฺส ปญฺตฺติ น ตสฺส สงฺขา อตฺถีติ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. เอตฺถนฺตเร หิสทฺโท ทิสฺสติ ฯ น ตสฺส สงฺขา ภวิสฺสตีติ ฯ [๑๓๕] ยํ ภิกฺขเว รูปํ อชาตํ อปาตุภูตํ ภวิสฺสตีติ ตสฺส สงฺขา ภวิสฺสตีติ ตสฺส สมญฺา ภวิสฺสตีติ ตสฺส ปญฺตฺติ น ตสฺส สงฺขา อตฺถีติ น ตสฺส สงฺขา อโหสีติ ฯ ยา เวทนา อชาตา อปาตุภูตา ภวิสฺสตีติ ตสฺสา สงฺขา ภวิสฺสตีติ ตสฺสา สมญฺา ภวิสฺสตีติ ตสฺสา ปญฺตฺติ น ตสฺสา สงฺขา อตฺถีติ น ตสฺสา สงฺขา อโหสีติ ฯ ยา สญฺา ฯ เย สงฺขารา อชาตา อปาตุภูตา ภวิสฺสนฺตีติ เตสํ สงฺขา ภวิสฺสนฺตีติ เตสํ สมญฺา ภวิสฺสนฺตีติ เตสํ ปญฺตฺติ น เตสํ สงฺขา อตฺถีติ น เตสํ สงฺขา อเหสุนฺติ ฯ ยํ วิญฺาณํ อชาตํ อปาตุภูตํ ภวิสฺสตีติ ตสฺส สงฺขา ภวิสฺสตีติ ตสฺส สมญฺา ภวิสฺสตีติ ตสฺส ปญฺตฺติ น ตสฺส สงฺขา อตฺถีติ น ตสฺส สงฺขา อโหสีติ ฯ [๑๓๖] ยํ ภิกฺขเว รูปํ ชาตํ ปาตุภูตํ อตฺถีติ ตสฺส สงฺขา อตฺถีติ ตสฺส สมญฺา อตฺถีติ ตสฺส ปญฺตฺติ น ตสฺส สงฺขา อโหสีติ น ตสฺส สงฺขา ภวิสฺสตีติ ฯ ยา เวทนา ชาตา ปาตุภูตา ฯเปฯ อตฺถีติ ตสฺสา ปญฺตฺติ น ตสฺสา สงฺขา อโหสีติ น ตสฺสา สงฺขา ภวิสฺสตีติ ฯ ยา สญฺา ฯ เย สงฺขารา ชาตา ปาตุภูตา อตฺถีติ เตสํ สงฺขา อตฺถีติ เตสํ สมญฺา อตฺถีติ เตสํ ปญฺตฺติ น เตสํ สงฺขา อเหสุนฺติ น เตสํ สงฺขา ภวิสฺสนฺตีติ ฯ ยํ วิญฺาณํ ชาตํ ปาตุภูตํ อตฺถีติ ตสฺส สงฺขา อตฺถีติ ตสฺส สมญฺา อตฺถีติ ตสฺส ปญฺตฺติ น ตสฺส สงฺขา อโหสีติ น ตสฺส สงฺขา ภวิสฺสตีติ ฯ อิเม โข ภิกฺขเว ตโย นิรุตฺติปถา อธิวจนปถา ปญฺตฺติปถา อสงฺกิณฺณา อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺูหิ ฯ [๑๓๗] เยปิ เต ภิกฺขเว อเหสุํ อุกฺกลา ^๑- วสฺสภญฺา อเหตุกวาทา ^๒- อกิริยวาทา นตฺถิกวาทา เตปิเม ตโย นิรุตฺติปเถ อธิวจนปเถ ปญฺตฺติปเถ น ครหิตพฺพํ น ปฏิกฺโกสิตพฺพํ อมญฺึสุ ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภภยาติ ฯ มชฺฌิมปณฺณาสกสฺส อุปายวคฺโค ปโม ฯ ตสฺสุทฺทานํ ^๓- อุปาโย พีชํ ^๔- อุปาทานํ ^๕- ปริวฏฺฏํ ^๖- ^[๗]- สตฺตฏฺานญฺจ พุทฺโธ ^๘- ปญฺจวคฺคิ ^๙- มหลี อาทิตฺโต ^๙- นิรุตฺติปเถน จาติ ฯ -------------- @เชิงอรรถ: ^๑ โป. อุกฺกณฺณวสฺสสญฺา ฯ ^๒ โป. ม. ยุ. อเหตุวาทา ฯ ^๓ ยุ. ตตฺรุทฺทานํ ฯ @^๔ โป. วตฺตํ ฯ ^๕ โป. อุปาทานํ จ ฯ ม. ยุ. อุทานํ ฯ ^๖ ยุ. อุปาทานํ ฯ @^๗ ยุ. เอตฺถนฺตเร ปริวฏฺฏนฺติ ทิสฺสติ ฯ ^๘ ม. ยุ. สมฺพุทฺโธ ฯ ^๙ ม. ยุ. ปญฺจ @มหาลิ อาทิตฺตา (วคฺโค) ฯ ขนฺธสํยุตฺตสฺส มชฺฌิมปณฺณาสเก อรหนฺตวคฺโค ทุติโย [๑๓๘] เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺสาราเม ฯ อถ โข อญฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ^๑- ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺยนฺติ ฯ อุปาทิยมาโน โข ภิกฺขุ พนฺโธ มารสฺส อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโตติ ฯ อญฺาตํ ภควา อญฺาตํ สุคตาติ ฯ {๑๓๘.๑} ยถากถํ ปน ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสีติ ^๒- ฯ รูปํ โข ภนฺเต อุปาทิยมาโน พนฺโธ มารสฺส อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต ฯ เวทนํ อุปาทิยมาโน พนฺโธ มารสฺส อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อุปาทิยมาโน พนฺโธ มารสฺส อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต ฯ อิมสฺส ขฺวาหํ ภนฺเต ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามีติ ฯ {๑๓๘.๒} สาธุ สาธุ ภิกฺขุ สาธุ โข ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ ฯ รูปํ โข ภิกฺขุ อุปาทิยมาโน พนฺโธ มารสฺส อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อุปาทิยมาโน พนฺโธ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. โสติ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๒ โป. ชานาสิ ฯ มารสฺส อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต ฯ อิมสฺส โข ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ ฯ [๑๓๙] อถ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ ^๑- กตฺวา ปกฺกามิ ฯ อถ โข โส ภิกฺขุ เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทวาคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ ^๒- ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อพฺภญฺาสิ ฯ อญฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ ฯ [๑๔๐] สาวตฺถิยํ ฯ อาราเม ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ฯเปฯ อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺยนฺติ ฯ มญฺมาโน โข ภิกฺขุ พนฺโธ มารสฺส อมญฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโตติ ฯ อญฺาตํ ภควา อญฺาตํ สุคตาติ ฯ {๑๔๐.๑} ยถากถํ ปน ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสีติ ฯ รูปํ โข ภนฺเต มญฺมาโน พนฺโธ มารสฺส อมญฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ มญฺมาโน พนฺโธ มารสฺส อมญฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต ฯ อิมสฺส ขฺวาหํ ภนฺเต ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามีติ ฯ สาธุ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. ปทกฺขิณํ กตฺวาติ นตฺถิ ฯ ^๒ ยุ. วิหาสิ ฯ สาธุ ภิกฺขุ สาธุ โข ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ ฯ รูปํ โข ภิกฺขุ มญฺมาโน พนฺโธ มารสฺส อมญฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ มญฺมาโน พนฺโธ มารสฺส อมญฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต ฯ อิมสฺส โข ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ ฯเปฯ อญฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ ฯ [๑๔๑] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ฯเปฯ ปหิตตฺโต วิหเรยฺยนฺติ ฯ อภินนฺทมาโน โข ภิกฺขุ พนฺโธ มารสฺส อนภินนฺทมาโน มุตฺโต ปาปิมโตติ ฯ อญฺาตํ ภควา อญฺาตํ สุคตาติ ฯ ยถากถํ ปน ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสีติ ฯ รูปํ โข ^[๑]- ภนฺเต อภินนฺทมาโน พนฺโธ มารสฺส อนภินนฺทมาโน มุตฺโต ปาปิมโต ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อภินนฺทมาโน พนฺโธ มารสฺส อนภินนฺทมาโน มุตฺโต ปาปิมโต ฯ อิมสฺส ขฺวาหํ ภนฺเต ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามีติ ฯ {๑๔๑.๑} สาธุ สาธุ ภิกฺขุ สาธุ โข ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ ฯ รูปํ โข ภิกฺขุ อภินนฺทมาโน พนฺโธ มารสฺส อนภินนฺทมาโน มุตฺโต ปาปิมโต ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. เอตฺถนฺตเร ปนสทฺโท ทิสฺสติ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อภินนฺทมาโน พนฺโธ มารสฺส อนภินนฺทมาโน มุตฺโต ปาปิมโต ฯ อิมสฺส โข ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ ฯเปฯ อญฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ ฯ [๑๔๒] สาวตฺถิยํ ฯ อาราเม ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ฯเปฯ วิหเรยฺยนฺติ ฯ ยํ โข ภิกฺขุ อนิจฺจํ ตตฺร เต ^๑- ฉนฺโท ปหาตพฺโพติ ฯ อญฺาตํ ภควา อญฺาตํ สุคตาติ ฯ ยถากถํ ปน ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสีติ ฯ รูปํ โข ภนฺเต อนิจฺจํ ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนิจฺจํ ตตฺร ^[๒]- เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ อิมสฺส ขฺวาหํ ภนฺเต ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามีติ ฯ สาธุ สาธุ ภิกฺขุ สาธุ โข ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ ฯ รูปํ โข ภิกฺขุ อนิจฺจํ ตตฺร เต ^[๓]- ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนิจฺจํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ อิมสฺส โข ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ ฯเปฯ อญฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ ฯ [๑๔๓] สาวตฺถี ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. โว. ฯ ^๒ โป. เอตฺถนฺตเร จสทฺโท ทิสฺสติ ฯ @^๓ ยุ. เอตฺถนฺตเร โขสทฺโท ทิสฺสติ ฯ เอตทโวจ สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ฯเปฯ วิหเรยฺยนฺติ ฯ ยํ โข ภิกฺขุ ทุกฺขํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพติ ฯ อญฺาตํ ภควา อญฺาตํ สุคตาติ ฯ {๑๔๓.๑} ยถากถํ ปน ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสีติ ฯ รูปํ โข ภนฺเต ทุกฺขํ ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ ทุกฺขํ ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ อิมสฺส ขฺวาหํ ภนฺเต ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามีติ ฯ {๑๔๓.๒} สาธุ สาธุ ภิกฺขุ สาธุ โข ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ ฯ รูปํ โข ภิกฺขุ ทุกฺขํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ ทุกฺขํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ อิมสฺส โข ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ ฯเปฯ อญฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ ฯ [๑๔๔] สาวตฺถิยํ ฯ อาราเม ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ฯเปฯ วิหเรยฺยนฺติ ฯ โย โข ภิกฺขุ อนตฺตา ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพติ ฯ อญฺาตํ ภควา อญฺาตํ สุคตาติ ฯ ยถากถํ ปน ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสีติ ฯ รูปํ โข ภนฺเต อนตฺตา ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนตฺตา ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ อิมสฺส ขฺวาหํ ภนฺเต ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามีติ ฯ {๑๔๔.๑} สาธุ สาธุ ภิกฺขุ สาธุ โข ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ ฯ รูปํ โข ภิกฺขุ อนตฺตา ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนตฺตา ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ อิมสฺส โข ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ ฯเปฯ อญฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ ฯ [๑๔๕] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ฯเปฯ วิหเรยฺยนฺติ ฯ ยํ โข ภิกฺขุ อนตฺตนิยํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพติ ฯ อญฺาตํ ภควา อญฺาตํ สุคตาติ ฯ ยถากถํ ปน ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสีติ ฯ รูปํ โข ภนฺเต อนตฺตนิยํ ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนตฺตนิยํ ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ อิมสฺส ขฺวาหํ ภนฺเต ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามีติ ฯ {๑๔๕.๑} สาธุ สาธุ ภิกฺขุ สาธุ โข ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ ฯ รูปํ โข ภิกฺขุ อนตฺตนิยํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนตฺตนิยํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ อิมสฺส โข ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ ฯเปฯ อญฺตโร จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ ฯ [๑๔๖] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา ฯเปฯ วิหเรยฺยนฺติ ฯ ยํ โข ภิกฺขุ รชนิยสณฺิตํ ^๑- ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพติ ฯ อญฺาตํ ภควา อญฺาตํ สุคตาติ ฯ ยถากถํ ปน ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสีติ ฯ รูปํ โข ภนฺเต รชนิยสณฺิตํ ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ รชนิยสณฺิตํ ตตฺร เม ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ อิมสฺส ขฺวาหํ ภนฺเต ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามีติ ฯ {๑๔๖.๑} สาธุ สาธุ ภิกฺขุ สาธุ โข ตฺวํ ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ ฯ รูปํ โข ภิกฺขุ รชนิยสณฺิตํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ รชนิยสณฺิตํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ อิมสฺส โข ภิกฺขุ มยา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ ฯเปฯ อญฺตโร @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. รชนียสณฺิตํ ฯ สพฺพตฺถ ทิอิสเมว ฯ โป. รชนียํ สณฺิ จ ปน โส ภิกฺขุ อรหตํ อโหสีติ ฯ [๑๔๗] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ อายสฺมา ราโธ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ กถํ นุ โข ภนฺเต ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิญฺจ สวิญฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตีติ ฯ ยงฺกิญฺจิ ราธ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ รูปํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสติ ฯ ยา กาจิ เวทนา ฯ ยา กาจิ สญฺา ฯ เย เกจิ สงฺขารา ฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ วิญฺาณํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสติ ฯ เอวํ โข ราธ ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิญฺจ สวิญฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตีติ ฯเปฯ อญฺตโร จ ปนายสฺมา ราโธ อรหตํ อโหสีติ ฯ [๑๔๘] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ อายสฺมา สุราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ กถํ นุ โข ภนฺเต ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิญฺจ สวิญฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ ^๑- สุวิมุตฺตนฺติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ยุ. สนฺตนฺติ นตฺถิ ฯ ยงฺกิญฺจิ สุราธ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ ยํ ^๑- ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ รูปํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทิสฺวา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ ฯ ยา กาจิ เวทนา ฯ ยา กาจิ สญฺา ฯ เย เกจิ สงฺขารา ฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ วิญฺาณํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทิสฺวา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ ฯ เอวํ โข สุราธ ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิญฺจ สวิญฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการ- มานาปคตํ มานสํ โหติ วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ ฯเปฯ อญฺตโร จ ปนายสฺมา สุราโธ อรหตํ อโหสีติ ฯ อรหนฺตวคฺโค ทุติโย ฯ ตสฺสุทฺทานํ อุปาทิยมญฺมานา อถาภินนฺทมาโน จ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา จ อนตฺตนิยํ รชนิยสณฺิตํ ราธสุราเธน เต ทสาติ ฯ ------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. ยํ ทูเร วา ฯ ขนฺธสํยุตฺตสฺส มชฺฌิมปณฺณาสเก ขชฺชนิยวคฺโค ตติโย [๑๔๙] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ อสฺสุตวา ภิกฺขเว ปุถุชฺชโน รูปสฺส อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขารานํ ฯ วิญฺาณสฺส อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ฯ สุตวา จ โข ภิกฺขเว อริยสาวโก รูปสฺส อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขารานํ ฯ วิญฺาณสฺส อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ ปชานาตีติ ฯ [๑๕๐] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ อสฺสุตวา ภิกฺขเว ปุถุชฺชโน รูปสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขารานํ ฯ วิญฺาณสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ฯ สุตวา จ โข ภิกฺขเว อริยสาวโก รูปสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขารานํ ฯ วิญฺาณสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ ปชานาตีติ ฯ [๑๕๑] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ สุตวา ภิกฺขเว อริยสาวโก รูปสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขารานํ ฯ วิญฺาณสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ ปชานาตีติ ฯ [๑๕๒] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ รูปํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนิจฺจํ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ เวทนายปิ ฯ สญฺายปิ ฯ สงฺขาเรสุปิ ฯ วิญฺาณสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ^๑- าณํ โหติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ ฯ ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตาวาสา ยาวตา ภวคฺคํ เอเต อคฺคา เอเต เสฏฺา โลกสฺมึ ยทิทํ อรหนฺโตติ ฯ อิทมโวจ ภควา อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา [๑๕๓] สุขิโน วต อรหนฺโต ตณฺหา เตสํ น วิชฺชติ อสฺมิมาโน สมุจฺฉินฺโน โมหชาลํ ปทาลิตํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ วิมุตฺตมฺหีตีติ วา ปาโ ฯ อเนชนฺเต ^๑- อนุปฺปตฺตา จิตฺตํ เตสํ อนาวิลํ โลเก อนุปลิตฺตา เต ^๒- พฺรหฺมภูตา อนาสวา ฯ ปญฺจกฺขนฺเธ ปริญฺาย สตฺตสทฺธมฺมโคจรา ปสํสิยา สปฺปุริสา ปุตฺตา พุทฺธสฺส โอรสา ฯ สตฺตรตนสมฺปนฺนา ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขิตา อนุวิจรนฺติ มหาวีรา ปหีนภยเภรวา ฯ ทสหงฺเคหิ สมฺปนฺนา มหานาคา สมาหิตา เอเต โข เสฏฺา โลกสฺมึ ตณฺหา เตสํ น วิชฺชติ ฯ อเสกฺขาณํ อุปฺปนฺนํ อนฺติโมยํ ^๓- สมุสฺสโย โย สาโร พฺรหฺมจริยสฺส ตสฺมึ อปรปจฺจยา ^๔- ฯ วิธาสุ น วิกมฺปนฺติ วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวา ทนฺตภูมึ อนุปฺปตฺตา เต โลเก วิชิตาวิโน ฯ อุทฺธํ ติริยํ อปาจินํ นนฺทิ เตสํ น วิชฺชติ นทนฺติ เต สีหนาทํ พุทฺธา โลเก อนุตฺตราติ ฯ [๑๕๔] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ รูปํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯเปฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ เวทนายปิ ฯ สญฺายปิ ฯ สงฺขาเรสุปิ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อเนชํ ฯ ยุ. อเนชนฺโต ฯ ^๒ โป. โว ฯ ^๓ ม. อนฺติมสฺส ฯ ^๔ โป. อปรปจฺจโย ฯ วิญฺาณสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ ฯ ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตาวาสา ยาวตา ภวคฺคํ เอเต อคฺคา เอเต เสฏฺา โลกสฺมึ ยทิทํ อรหนฺโตติ ฯ [๑๕๕] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ สีโห ภิกฺขเว มิคราชา สายณฺหสมยํ อาสยา นิกฺขมติ อาสยา นิกฺขมิตฺวา วิชมฺภติ วิชมฺภิตฺวา สมนฺตา จตุทฺทิสา อนุวิโลเกติ สมนฺตา จตุทฺทิสา อนุวิโลเกตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทติ ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมติ ฯ เย หิ ^๑- เกจิ ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณา สีหสฺส มิครญฺโ นทโต สทฺทํ สุณนฺติ เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ พิลํ พิลาสยา ปวิสนฺติ ทกํ ^๒- ทกาสยา ปวิสนฺติ วนํ วนาสยา ปวิสนฺติ อากาสํ ปกฺขิโน ภชนฺติ ฯ เยปิ เต ภิกฺขเว รญฺโ นาคา คามนิคมราชธานีสุ ทเฬฺหหิ วรตฺเตหิ ^๓- พนฺธเนหิ ^๔- พนฺธา เตปิ ตานิ พนฺธนานิ สญฺฉินฺทิตฺวา สมฺปทาเลตฺวา ภีตา มุตฺตกรีสํ จชมานา ^๕- เยน วา เตน วา ปลายนฺติ ฯ เอวํมหิทฺธิโก ^๖- โข ภิกฺขเว สีโห มิคราชา ติรจฺฉานคตานํ ปาณานํ เอวํมเหสกฺโข เอวํมหานุภาโว ฯ [๑๕๖] เอวเมว โข ภิกฺขเว ยทา ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ยุ. หิสทฺโท นตถิ ฯ ^๒ โป. อุทกํ อุทกาสยา ฯ ^๓ ยุ. โยตฺเตหี ฯ @^๔ ม. ยุ. พนฺธเนหีติ น ทิสฺสติ ฯ ^๕ ยุ. โมจนฺตา ฯ ^๖ โป. เอวํมหิทฺธิโย. ฯ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา โส ธมฺมํ เทเสติ อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม อิติ เวทนา ฯ อิติ สญฺา ฯ อิติ สงฺขารา ฯ อิติ วิญฺาณํ อิติ วิญฺาณสฺส สมุทโย อิติ วิญฺาณสฺส อตฺถงฺคโมติ ฯ เยปิ เต ภิกฺขเว เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา อุจฺเจสุ วิมาเนสุ จิรฏฺิติกา เตปิ ^๑- ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ อนิจฺจาว ^๒- กิร โภ มยํ สมานา นิจฺจมฺหาติ อมญฺิมฺห อทฺธุวาว กิร โภ สยํ สมานา ธุวมฺหาติ อมญฺิมฺห อสสฺสตาว กิร โภ มยํ สมานา สสฺสตมฺหาติ อมญฺิมฺห มยํปิ กิร โภ อนิจฺจา อทฺธุวา อสสฺสตา สกฺกายปริยาปนฺนาติ ฯ เอวํมหิทฺธิโก โข ภิกฺขเว ตถาคโต สเทวกสฺส โลกสฺส เอวํมเหสกฺโข เอวํมหานุภาโวติ ฯ อิทมโวจ ภควา อิทํ วตฺวาน ^๓- สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา [๑๕๗] ยทา พุทฺโธ อภิญฺาย ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ สเทวกสฺส โลกสฺส สตฺถา อปฺปฏิปุคฺคโล ฯ สกฺกายสฺส นิโรธญฺจ สกฺกายสฺส จ สมฺภวํ อริยฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ทุกฺขูปสมคามินํ ฯ เยปิ ทีฆายุกา เทวา วณฺณวนฺโต ยสสฺสิโน ภีตา สนฺตาสมาปาทุํ ^๔- สีหสฺเสวิตเร มิคา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. เตปิ โข ฯ ^๒ โป. อนิจฺจา วต ฯ ^๓ ยุ. วตฺวา ฯ ^๔ สนฺตาสา สีหนาทํ ฯ อวีติวตฺตา สกฺกายํ อนิจฺจา กิร โภ มยํ สุตฺวา อรหโต วากฺยํ วิปฺปมุตฺตสฺส ตาทิโนติ ฯ [๑๕๘] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯ เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรมานา อนุสฺสรนฺติ สพฺเพ เต ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนุสฺสรนฺติ เอเตสํ วา อญฺตรํ ฯ กตเม ปญฺจ ฯ เอวํรูโป อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ อิติ วา หิ ภิกฺขเว อนุสฺสรมาโน รูปญฺเว อนุสฺสรติ ฯ เอวํเวทโน อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ อิติ วา หิ ภิกฺขเว อนุสฺสรมาโน เวทนญฺเว อนุสฺสรติ ฯ เอวํสญฺโ อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ ฯ เอวํสงฺขาโร อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ ฯ เอวํวิญฺาโณ อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ อิติ วา หิ ภิกฺขเว อนุสฺสรมาโน วิญฺาณญฺเว อนุสฺสรติ ฯ [๑๕๙] กิญฺจ ^๑- ภิกฺขเว รูปํ วเทถ ฯ รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติ ฯ เกน รุปฺปติ ฯ สีเตนปิ รุปฺปติ อุณฺเหนปิ รุปฺปติ ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ ปิปาสายปิ รุปฺปติ ฑํสมกสวาตาตปสิรีสป- สมฺผสฺเสนปิ รุปฺปติ ฯ รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติ ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว เวทนํ วเทถ ฯ เวทยตีติ ^๒- โข ภิกฺขเว ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจติ ฯ กิญฺจ เวทยติ ^๓- ฯ สุขํปิ เวทยติ ทุกฺขํปิ เวทยติ อทุกฺขมสุขํปิ เวทยติ ฯ เวทยตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจติ ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว สญฺ วเทถ ฯ สญฺชานาตีติ ^๔- โข ภิกฺขเว @เชิงอรรถ: ^๑ โป. กิญฺจิ ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ ^๒ ยุ. เวทิยนฺตีติ ฯ ^๓ ยุ. เวทิยติ ฯ @^๔ โป. ปชานาตีติ ฯ ตสฺมา สญฺาติ วุจฺจติ ฯ กิญฺจ สญฺชานาติ ฯ นีลํปิ สญฺชานาติ ปีตกํปิ สญฺชานาติ โลหิตกํปิ สญฺชานาติ โอทาตํปิ สญฺชานาติ ฯ สญฺชานาตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา สญฺาติ วุจฺจติ ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว สงฺขาเร วเทถ ฯ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺติ ฯ กิญฺจ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺติ ฯ รูปํ รูปตฺตาย สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺติ เวทนํ เวทนตฺตาย สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺติ สญฺ สญฺตฺตาย สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺติ สงฺขาเร สงฺขารตฺตาย สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺติ วิญฺาณํ วิญฺาณตฺตาย สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺติ ฯ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺติ ฯ กิญฺจิ ภิกฺขเว วิญฺาณํ วเทถ ฯ วิชานาตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา วิญฺาณนฺติ วุจฺจติ ฯ กิญฺจ วิชานนฺติ ^๑- ฯ อมฺพิลํปิ วิชานาติ ติตฺตกํปิ วิชานาติ กฏุกํปิ วิชานาติ มธุรํปิ วิชานาติ ขาริกํปิ วิชานาติ อขาริกํปิ วิชานาติ โลณิกํปิ วิชานาติ อโลณิกํปิ วิชานาติ ฯ วิชานาตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา วิญฺาณนฺติ วุจฺจติ ฯ [๑๖๐] ตตฺร ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ อหํ โข เอตรหิ รูเปน ขชฺชามิ อตีตํปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺชึ เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามิ อหญฺเจว โข ปน อนาคตํ รูปํ อภินนฺเทยฺยํ อนาคตํปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺเชยฺยํ เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามีติ ฯ โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตีตสฺมึ รูปสฺมึ อนเปกฺโข @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ยุ. วิชานาติ ฯ โหติ อนาคตํ รูปํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯ {๑๖๐.๑} อหํ โข เอตรหิ เวทนาย ขชฺชามิ อตีตํปาหํ อทฺธานํ เอวเมว เวทนาย ขชฺชึ เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย ขชฺชามิ อหญฺเจว โข ปน อนาคตํ เวทนํ อภินนฺเทยฺยํ อนาคตํปาหํ อทฺธานํ เอวเมว เวทนาย ขชฺเชยฺยํ เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย ขชฺชามีติ ฯ โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตีตาย เวทนาย อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ เวทนํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนาย เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯ {๑๖๐.๒} อหํ โข เอตรหิ สญฺาย ขชฺชามิ ฯ อหํ โข เอตรหิ สงฺขาเรหิ ขชฺชามิ อตีตํปาหํ อทฺธานํ เอวเมว สงฺขาเรหิ ขชฺชึ เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ สงฺขาเรหิ ขชฺชามิ อหญฺเจว โข ปน อนาคเต สงฺขาเร อภินนฺเทยฺยํ อนาคตํปาหํ อทฺธานํ เอวเมว สงฺขาเรหิ ขชฺเชยฺยํ เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ สงฺขาเรหิ ขชฺชามีติ ฯ โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตีเตสุ สงฺขาเรสุ อนเปกฺโข โหติ อนาคเต สงฺขาเร นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ สงฺขารานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯ {๑๖๐.๓} อหํ โข เอตรหิ วิญฺาเณน ขชฺชามิ อตีตํปาหํ อทฺธานํ เอวเมว วิญฺาเณน ขชฺชึ เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน วิญฺาเณน ขชฺชามิ อหญฺเจว โข ปน อนาคตํ วิญฺาณํ อภินนฺเทยฺยํ อนาคตํปาหํ อทฺธานํ เอวเมว วิญฺาเณน ขชฺเชยฺยํ เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน วิญฺาเณน ขชฺชามีติ ฯ โส อิติ ปฏิสงฺขาย อตีตสฺมึปิ วิญฺาณสฺมึ อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ วิญฺาณํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส วิญฺาณสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯ [๑๖๑] ตํ กึ มญฺถ ภิกฺขเว รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ^๑- ภนฺเต ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ [๑๖๒] ตสฺมา ติห ภิกฺขเว ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร ^[๒]- สนฺติเก วา สพฺพํ รูปํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ ยา กาจิ เวทนา ฯ ยา กาจิ สญฺา ฯ เย เกจิ สงฺขารา ฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ วิญฺาณํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. โน เอตํ ภนฺเต ฯ ^๒ โป. เอตฺถนฺตเร วาสทฺโท ทิสฺสติ ฯ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทฏฺพฺพํ ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว อริยสาวโก อปจินาติ โน อาจินาติ ปชหติ น ^๑- อุปาทิยติ วิสิเนติ น ^๒- อุสฺสิเนติ วิธูเปติ น สนฺธูเปติ ฯ [๑๖๓] กิญฺจ อปจินาติ โน อาจินาติ ฯ รูปํ อปจินาติ โน อาจินาติ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อปจินาติ โน อาจินาติ ฯ กิญฺจ ปชหติ น อุปาทิยติ ฯ รูปํ ปชหติ น อุปาทิยติ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ ปชหติ น อุปาทิยติ ฯ กิญฺจ วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ ฯ รูปํ วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ ฯ กิญฺจ วิธูเปติ น สนฺธูเปติ ฯ รูปํ วิธูเปติ น สนฺธูเปติ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ วิธูเปติ น สนฺธูเปติ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ เวทนายปิ ฯ สญฺายปิ ฯ สงฺขาเรสุปิ ฯ วิญฺาณสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ภิกฺขุ เนว อาจินาติ น อปจินาติ อปจินิตฺวา ิโต เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโต เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสิเนตฺวา ิโต เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโต ฯ [๑๖๔] กิญฺจ เนว อาจินาติ น อปจินาติ อปจินิตฺวา ิโต ฯ @เชิงอรรถ: ^๑-๒ ยุ. โน ฯ รูปํ เนว อาจินาติ น อปจินาติ อปจินิตฺวา ิโต ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ เนว อาจินาติ น อปจินาติ อปจินิตฺวา ิโต ฯ กิญฺจ เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโต ฯ รูปํ เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโต ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโต ฯ กิญฺจ เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสิเนตฺวา ิโต ฯ รูเป ^๑- เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสิเนตฺวา ิโต ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสิเนตฺวา ิโต ฯ กิญฺจ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโต ฯ รูปํ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโต ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ วิธูเปตฺวา ิโต ฯ เอวํ วิมุตฺตจิตฺตํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุํ สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา สปชาปติกา อารกาว นมสฺสนฺติ นโม เต ปุริสาชญฺ นโม เต ปุริสุตฺตม ยสฺส เต นาภิชานาม ยมฺปิ นิสฺสาย ฌายสีติ ฯ [๑๖๕] เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ นิโคฺรธาราเม ฯ อถ โข ภควา กิสฺมิญฺจิ ^๒- เทว ปกรเณ ภิกฺขุสงฺฆํ ^๓- ปณาเมตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย กปิลวตฺถุํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ กปิลวตฺถุสฺมึ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน มหาวนํ เตนุปสงฺกมิ ^๔- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. รูปํ ฯ ^๒ โป. กิสฺมิญฺจิปิ ฯ ^๓ โป. ภิกฺขุสงฺเฆติปิ ทิสฺสติ ฯ ^๔ โป. @เตน อุปสงฺกมีติ ทิสฺสติ ฯ ทิวาวิหาราย มหาวนํ อชฺโฌคเหตฺวา เวลุวลฏฺิกาย มูเล ทิวาวิหารํ ^๑- นิสีทิ ฯ {๑๖๕.๑} อถ โข ภควโต รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ มยา โข ภิกฺขุสงฺโฆ ปพาโฬฺห ^๒- สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ เตสํ มมํ ^๓- อปสฺสนฺตานํ สิยา อญฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม เสยฺยถาปิ นาม วจฺฉสฺส ตรุณสฺส มาตรํ อปสฺสนฺตสฺส สิยา อญฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม เอวเมว ^๔- สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา ^๕- อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ เตสํ มมํ อปสฺสนฺตานํ สิยา อญฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม เสยฺยถาปิ นาม พีชานํ ตรุณานํ อุทกํ อลภนฺตานํ สิยา อญฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม เอวเมว สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ เตสํ มมํ อลภนฺตานํ ทสฺสนาย สิยา อญฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม ยนฺนูนาหํ ยเถว มยา ปุพฺเพ ภิกฺขุสงฺโฆ อนุคฺคหิโต เอวเมว เอตรหิ อนุคฺคณฺเหยฺยํ ภิกฺขุสงฺฆนฺติ ฯ [๑๖๖] อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ภควโต เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺาย เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมฺมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย ปสาริตํ วา พาหํ สมฺมิญฺเชยฺย เอวเมว พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสิ ฯ อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนญฺชลิมฺปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ เอวเมตํ ภควา เอวเมตํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ทิวาวิหาเร ฯ ^๒ ยุ. ปวาโฬฺห ฯ ^๓ โป. มม ฯ ^๔ ยุ. เอวเมวํ ฯ ^๕ โป. @อจิรปพฺพชิตฺวา สุคต ภควตา ภนฺเต ภิกฺขุสงฺโฆ ^๑- ปพาโฬฺห สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ เตสํ ภควนฺตํ อปสฺสนฺตานํ สิยา อญฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม {๑๖๖.๑} เสยฺยถาปิ นาม วจฺฉสฺส ตรุณสฺส มาตรํ อปสฺสนฺตสฺส สิยา อญฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม เอวเมว สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ เตสํ ภควนฺตํ อปสฺสนฺตานํ สิยา อญฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม เสยฺยถาปิ นาม พีชานํ ตรุณานํ อุทกํ อลภนฺตานํ สิยา อญฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม เอวเมว สนฺเตตฺถ ภิกฺขู นวา อจิรปพฺพชิตา อธุนาคตา อิมํ ธมฺมวินยํ เตสํ ภควนฺตํ อลภนฺตานํ ทสฺสนาย สิยา อญฺถตฺตํ สิยา วิปริณาโม อภินนฺทตุ ภนฺเต ภควา ภิกฺขุสงฺฆํ อภิวทตุ ภนฺเต ภควา ภิกฺขุสงฺฆํ ยเถว ^[๒]- ภควตา ปุพฺเพ ภิกฺขุสงฺโฆ อนุคฺคหิโต เอวเมว เอตรหิ อนุคฺคณฺหาตุ ภิกฺขุสงฺฆนฺติ ฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน ฯ อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิ ฯ [๑๖๗] อถ โข ภควา สายณฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน นิโคฺรธาราโม เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺตฺเต อาสเน นิสีทิ ฯ นิสชฺช โข ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาเรสิ ^๓- ยถา เต ภิกฺขู ^๔- เอกทฺวีหิกาย ^๕- สารชฺชมานรูปา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. สงฺโฆ ฯ ^๒ ยุ. เอตฺถนฺตเร ภนฺเตติ ทิสฺสติ ฯ ^๓ ยุ. อภิสงฺขายิ ฯ @อภิสงฺขสิ ฯ ^๔ ม. ยุ. (เอกวิหกาย สารชฺชายมานรูปา เยนาหํ เตนุปสงฺกเมยฺยุํ @เต ภิกฺขู) ^๕ ยุ. เอกวิหกาย สารชฺชายมานรูปา ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู ภควา เอตทโวจ อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกานํ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺยํ ฯ อภิสาโปยํ ^๑- ภิกฺขเว โลกสฺมึ ปิณฺโฑโล วิจรสิ ปตฺตปาณิ ^๒- ฯ ตญฺจ โข เอตํ ^๓- ภิกฺขเว กุลปุตฺตา อุเปนฺติ อตฺถวสิกา อตฺถวสํ ปฏิจฺจ เนว ราชาภินีตา น โจราภินีตา น อิณฏฺา น ภยฏฺา น อาชีวิกาปกตา ^๔- อปิจ โข โอติณฺณามฺห ^๕- ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ ทุกฺโขติณฺณา ^๖- ทุกฺขปเรตา อปฺเปวนาม อิมสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส อนฺตกิริยา ปญฺาเยถาติ ฯ {๑๖๗.๑} เอวํ ปพฺพชิโต จายํ ภิกฺขเว กุลปุตฺโต โส จ โหติ อภิชฺฌาลู กาเมสุ ติพฺพสาราโค พฺยาปนฺนจิตฺโต ปทุฏฺมนสงฺกปฺโป มุฏฺสฺสตี อสมฺปชาโน อสมาหิโต วิพฺภนฺตจิตฺโต ปากตินฺทฺริโย ฯ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ฉวาลาตํ อุภโต ปทิตฺตํ มชฺเฌ คูถคตํ เนว คาเม กฏฺตฺถํ ^๗- ผรติ นารญฺเ กฏฺตฺถํ ผรติ ฯ ตถูปมาหํ ภิกฺขเว อิมํ ปุคฺคลํ วทามิ คิหิโภคา จ ปริหีโน สามญฺตฺถํ จ น ปริปูเรติ ฯ [๑๖๘] ตโยเม ภิกฺขเว อกุสลวิตกฺกา กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก ฯ อิเม จ โข ภิกฺขเว ตโย อกุสลวิตกฺกา ตํ ^๘- อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ จตูสุ วา สติปฏฺาเนสุ สุปติฏฺิตจิตฺตสฺส วิหรโต อนิมิตฺตํ วา สมาธึ ภาวยโต ฯ ยาวญฺจิทํ ภิกฺขเว อลเมว อนิมิตฺโต สมาธิ ภาเวตุํ ^๙- ฯ อนิมิตฺโต ภิกฺขเว @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. อภิสาปายํ ฯ โป. อภิสาปาย ฯ ^๒ ม. ยุ. ปตฺตปาณีติ ฯ ^๓ ยุ. เอวํ ฯ @^๔ ยุ. ชีวีกาปกตา ฯ โป. อาชีวิกากตา ฯ ^๕ ยุ. โอติณฺณมฺหิ ฯ โป. โอติณฺโณมฺหิ ฯ @^๖ โป. ยุ. ทุกฺโขติณฺโณ ฯ ^๗ โป. ยุ. กฏฺตฺตํ ฯ ^๘ สี. นํ ฯ ม. กฺว ฯ @^๙ ยุ. ภาวิตุํ ฯ สมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส ฯ [๑๖๙] เทฺวมา ภิกฺขเว ทิฏฺิโย ภวทิฏฺิ จ วิภวทิฏฺิ จ ฯ ตตฺร ^[๑]- ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ อตฺถิ นุ โข ตํ กิญฺจิ โลกสฺมึ ยมหํ อุปาทิยมาโน น วชฺชวา อสฺสนฺติ ฯ โส เอวํ ปชานาติ นตฺถิ นุ โข ตํ กิญฺจิ โลกสฺมึ ยมหํ อุปาทิยมาโน น วชฺชวา อสฺสนฺติ ^๒- ฯ โส เอวํ ปชานาติ อหญฺจ ^๓- รูปญฺเว อุปาทิยมาโน อุปาทิเยยฺยํ เวทนญฺเว อุปาทิยมาโน อุปาทิเยยฺยํ สญฺญฺเว อุปาทิยมาโน อุปาทิเยยฺยํ สงฺขาเร เยว อุปาทิยมาโน อุปาทิเยยฺยํ วิญฺาณญฺเว อุปาทิยมาโน อุปาทเยยฺยํ ตสฺส เม อสฺส อุปาทานปจฺจยา ภโว ภวปจฺจยา ชาติ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภเวยฺยุํ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย อสฺส ^๔- ฯ {๑๖๙.๑} ตํ กึ มญฺถ ภิกฺขเว รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ นิจฺจํ ฯเปฯ ตสฺมา ติห ภิกฺขเว ฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๑๗๐] เอกํ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม ฯ @เชิงอรรถ: [๑] ม. ยุ. โขสทฺโท ทิสฺสติ ฯ ^๒ ม. ยุ. อสฺสํ ฯ ^๓ ม. อหญฺหิ ฯ @^๔ ม. อสฺสาติ ฯ อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย โกสมฺพึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ โกสมฺพิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สามํ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อนามนฺเตตฺวา อุปฏฺาเก อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ เอโก อทุติโย จาริกํ ปกฺกามิ ฯ [๑๗๑] อถ โข อญฺตโร ภิกฺขุ อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ เอหาวุโส ^๑- อานนฺท ภควา สามํ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อนามนฺเตตฺวา อุปฏฺาเก อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ เอโก อทุติโย จาริกํ ปกฺกนฺโตติ ฯ ยสฺมึ อาวุโส สมเย ภควา สามํ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อนามนฺเตตฺวา อุปฏฺาเก อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ เอโก อทุติโย จาริกํ ปกฺกมติ ^๒- เอโกว ภควา ตสฺมึ สมเย วิหริตุกาโม โหติ น ภควา ตสฺมึ สมเย เกนจิ อนุพนฺธิตพฺโพ โหตีติ ฯ [๑๗๒] อถ โข ภควา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน ปาลิเลยฺยกํ ^๓- ตทวสริ ฯ ตตฺร สุทํ ภควา ปาลิเลยฺยเก วิหรติ ภทฺทสาลมูเล ฯ อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมึสุ อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทึสุ สมฺโมทนียํ กถํ สาราณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจุํ จิรสฺสุตา ^๔- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. เอสาวุโส ฯ ^๒ ยุ. ปกฺกามิ ฯ ^๓ สี. ปาริเลยฺยกํ ฯ @^๔ ม. จิรสฺสํ สุตา ฯ โข โน อาวุโส อานนฺท ภควโต สมฺมุขา ธมฺมี กถา อิจฺฉาม มยํ อาวุโส อานนฺท ภควโต สมฺมุขา ธมฺมึ กถํ โสตุนฺติ ฯ อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เยน ปาลิเลยฺยกํ ภทฺทสาลมูลํ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺเน โข เต ภิกฺขู ภควา ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ ฯ [๑๗๓] เตน โข ปน สมเยน อญฺตรสฺส ภิกฺขุโน เอวญฺเจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ กถํ นุ โข ชานโต กถํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตีติ ฯ อถ โข ภควา ตสฺส ภิกฺขุโน เจตสา เจโตปริวิวิตกฺกมญฺาย ภิกฺขู ^๑- อามนฺเตสิ วิจยโส เทสิโต ภิกฺขเว มยา ธมฺโม วิจยโส เทสิตา จตฺตาโร สติปฏฺานา วิจยโส เทสิตา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา วิจยโส เทสิตา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา วิจยโส เทสิตานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ วิจยโส เทสิตานิ ปญฺจ พลานิ วิจยโส เทสิตา สตฺต โพชฺฌงฺคา วิจยโส เทสิโต อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ฯ เอวํ วิจยโส ^[๒]- เทสิโต ภิกฺขเว มยา ธมฺโม เอวํ วิจยโส เทสิโต ^๓- โข ภิกฺขเว มยา ธมฺโม ฯ อถ จ ปนิเธกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ กถํ นุ โข ชานโต กถํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตีติ ฯ [๑๗๔] กถญฺจ ภิกฺขเว ชานโต กถํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ ฯ อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ภิกฺขุํ ฯ ^๒ ยุ. โขสทฺโท ทิสฺสติ ฯ ^๓ ม. ยุ. เทสิเต- ธมฺเม ฯ อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี ฯเปฯ สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯ ยา โข ปน สา ภิกฺขเว สมนุปสฺสนา สงฺขาโร โส ฯ โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว ^๑- ฯ อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน ภิกฺขเว เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา ตโตโช โส สงฺขาโร ฯ อิติ โข ภิกฺขเว โสปิ ^[๒]- สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน สาปิ ตณฺหา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา สาปิ เวทนา ฯ โสปิ ผสฺโส ฯ สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ฯ เอวํปิ โข ภิกฺขเว ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ ฯ [๑๗๕] น เหว โข ^๓- รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ อปิจ โข รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ ฯ ยา โข ปน สา ภิกฺขเว สมนุปสฺสนา สงฺขาโร โส ฯ โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว ฯ อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน ภิกฺขเว เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา ตโตโช โส สงฺขาโร ฯ อิติ โข ภิกฺขเว โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน สาปิ ตณฺหา ฯ สาปิ เวทนา ฯ โสปิ ผสฺโส ฯ สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ฯ เอวํปิ โข ภิกฺขเว ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ ฯ [๑๗๖] น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น รูปวนฺตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. กึปภโวติ ฯ ^๒ ยุ. โขสทฺโท ทิสฺสติ ฯ ^๓ โป. น โส จ โข ฯ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ อปิจ โข อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ ฯ ยา โข ปน สา ภิกฺขเว สมนุปสฺสนา สงฺขาโร โส ฯ โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว ฯ อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน ภิกฺขเว เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา ตโตโช โส สงฺขาโร ฯ อิติ โข ภิกฺขเว โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน สาปิ ตณฺหา ฯ สาปิ เวทนา ฯ โสปิ ผสฺโส ฯ สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ฯ เอวํปิ โข ภิกฺขเว ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ ฯ [๑๗๗] น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ น อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ อปิจ โข รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ ฯ ยา โข ปน สา ภิกฺขเว สมนุปสฺสนา สงฺขาโร โส ฯ โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว ฯ อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน ภิกฺขเว เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา ตโตโช โส สงฺขาโร ฯ อิติ โข ภิกฺขเว โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน สาปิ ตณฺหา ฯ สาปิ เวทนา ฯ โสปิ ผสฺโส ฯ สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ฯ เอวํปิ โข ภิกฺขเว ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ ฯ [๑๗๘] น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น รูปวนฺตํ อตฺตานํ น อตฺตนิ รูปํ น รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ อปิจ โข เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯ อปิจ โข เวทนาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ ฯ อปิจ โข อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติ ฯ อปิจ โข เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ ฯ อปิจ โข สญฺ อตฺตโต ฯ อปิจ โข สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯ อปิจ โข สงฺขารวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ ฯ อปิจ โข อตฺตนิ สงฺขาเร สมนุปสฺสติ ฯ อปิจ โข สงฺขาเรสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ ฯ อปิจ โข วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯ อปิจ โข วิญฺาณวนฺตํ อตฺตานํ ฯ อปิจ โข อตฺตนิ วิญฺาณํ ฯ อปิจ โข วิญฺาณสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ ฯ {๑๗๘.๑} ยา โข ปน สา ภิกฺขเว สมนุปสฺสนา สงฺขาโร โส ฯ โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน ฯเปฯ กึปภโว ฯ อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน ภิกฺขเว เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา ตโตโช โส สงฺขาโร ฯ อิติ โข ภิกฺขเว โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ฯ สาปิ ตณฺหา ฯ สาปิ เวทนา ฯ โสปิ ผสฺโส ฯ สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ฯ เอวํปิ โข ภิกฺขเว ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ ฯ [๑๗๙] น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯ น เวทนํ ฯ น สญฺ ฯ น สงฺขาเร ฯ น วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ อปิจ โข เอวํทิฏฺี โหติ โส อตฺตา โส โลโก โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโมติ ฯ ยา โข ปน สา ภิกฺขเว สสฺสตทิฏฺิ สงฺขาโร โส ฯ โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน ฯเปฯ เอวํปิ โข ภิกฺขเว ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ ฯ [๑๘๐] น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯ น เวทนํ ฯ น สญฺ ฯ น สงฺขาเร ฯ น วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ นาปิ เอวํทิฏฺี โหติ โส อตฺตา โส โลโก โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโมติ อปิจ โข เอวํทิฏฺี โหติ โน จสฺสํ โน จ เม สิยา น ภวิสฺสามิ ^๑- น เม ภวิสฺสตีติ ^๒- ฯ ยา โข ปน สา ภิกฺขเว อุจฺเฉททิฏฺิ สงฺขาโร โส ฯ โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว ฯ อวิชฺชา- สมฺผสฺสเชน ภิกฺขเว เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา ตโตโช โส สงฺขาโร ฯ อิติ โข ภิกฺขเว โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ ฯเปฯ เอวํปิ โข ภิกฺขเว ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหติ ฯ [๑๘๑] น เหว โข รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯ น เวทนํ ฯ น สญฺ ฯ น สงฺขาเร ฯ น วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯเปฯ น วิญฺาณสฺมึ อตฺตานํ ^๓- สมนุปสฺสติ นาปิ เอวํทิฏฺี โหติ โส อตฺตา โส โลโก โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโมติ นาปิ เอวํทิฏฺี โหติ โน จสฺสํ โน จ เม สิยา น ภวิสฺสามิ น เม ภวิสฺสตีติ อปิจ โข กงฺขี @เชิงอรรถ: ^๑ ม. นาภวิสฺสํ ฯ ^๒ โป. ภวิสฺส ฯ ^๓ ม. อตฺตโต ฯ โหติ วิจิกิจฺฉี ^๑- อนิฏฺงฺคโต สทฺธมฺเม ฯ ยา ^๒- โข ปน สา ภิกฺขเว กงฺขิตา วิจิกิจฺฉิตา อนิฏฺงฺคตตา สทฺธมฺเม สงฺขาโร โส ฯ {๑๘๑.๑} โส ปน สงฺขาโร กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว ฯ อวิชฺชาสมฺผสฺสเชน ภิกฺขเว เวทยิเตน ผุฏฺสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปนฺนา ตณฺหา ตโตโช โส สงฺขาโร ฯ อิติ ^๓- โข ภิกฺขเว โสปิ สงฺขาโร อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน สาปิ ตณฺหา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา สาปิ เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา โสปิ ผสฺโส อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน สาปิ อวิชฺชา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ฯ เอวํปิ โข ภิกฺขเว ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย โหตีติ ฯ [๑๘๒] เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ฯ เตน โข ปน สมเยน ภควา ตทหุโปสเถ ปณฺณรเส ปุณฺณาย ^๔- ปุณฺณมาย รตฺติยา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อชฺโฌกาเส นิสินฺโน โหติ ฯ [๑๘๓] อถ โข อญฺตโร ภิกฺขุ อุฏฺายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนญฺชลิมฺปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ ปุจฺเฉยฺยาหํ ภนฺเต ภควนฺตํ กิญฺจิ ^๕- เทว เทสํ สเจ เม ภควา โอกาสํ กโรติ ปญฺหสฺส เวยฺยากรณายาติ ฯ เตนหิ ตฺวํ ภิกฺขุ สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉ ยทากงฺขสีติ ฯ เอวํ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ภควนฺตํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. วิจิกิจฺฉิตา อทิฏฺิคตา ฯ ^๒ โป. ยา โข ปนิมา ภิกฺขเว ฯ @^๓ โป. เอวํ โข ฯ ^๔ โป. สํปุณฺณาย ฯ ^๕ โป. กิญฺจิ เตเนว ฯ เอตทโวจ อิเม นุ โข ภนฺเต ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ เวทนูปาทานกฺขนฺโธ สญฺูปาทานกฺขนฺโธ สงฺขารูปาทานกฺขนฺโธ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธติ ฯ อิเม โข ภิกฺขุ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธติ ฯ [๑๘๔] สาธุ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปญฺหํ อปุจฺฉิ ^๑- อิเม โข ปน ภนฺเต ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา กึมูลกาติ ฯ อิเม โข ภิกฺขุ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ฉนฺทมูลกาติ ฯเปฯ ตญฺเว ^๒- นุ โข ภนฺเต อุปาทานํ เต จ ^๓- ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ฯ อุทาหุ อญฺตฺร ปญฺจหิ ^๔- อุปาทานกฺขนฺเธหิ ^๔- อุปาทานนฺติ ฯ น โข ภิกฺขุ ตญฺเว อุปาทานํ เต จ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา นปิ ^๕- อญฺตฺร ปญฺจหิ อุปาทานกฺขนฺเธหิ อุปาทานํ อปิจ โย ^๖- ตตฺถ ฉนฺทราโค ตํ ^๗- ตตฺถ อุปาทานนฺติ ฯ [๑๘๕] สาธุ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ฯเปฯ อุตฺตรึ ปญฺหํ อปุจฺฉิ สิยา ปน ภนฺเต ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ ฉนฺทราคเวมตฺตตาติ ฯ สิยา ภิกฺขูติ ภควา อโวจ อิธ ภิกฺขุ เอกจฺจสฺส ^๘- เอวํ โหติ เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานํ เอวํเวทโน สิยํ อนาคตมทฺธานํ เอวํสโ ^๙- สิยํ อนาคตมทฺธานํ เอวํสงฺขาโร สิยํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ปุจฺฉิ ฯ ^๒ โป. ตทญฺเว ฯ ^๓ สี. ม. จกาโร น ทิสฺสติ ฯ @^๔ ยุ. ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธหิ ฯ ^๕ ม. ยุ. นาปิ ฯ โป. ปิสทฺโท น ทิสฺสติ ฯ @^๖ โป. โข ฯ ^๗ โป. ตนฺติ น ทิสฺสติ ฯ ^๘ โป. เอกสฺส ยถา เอวํ ฯ @^๙ โป. ยุ. เอวํสญฺี ฯ อนาคตมทฺธานํ เอวํวิญฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธานนฺติ ^๑- ฯ เอวํ โข ภิกฺขุ สิยา ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ ฉนฺทราคเวมตฺตตาติ ฯ [๑๘๖] สาธุ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ฯเปฯ อุตฺตรึ ปญฺหํ อปุจฺฉิ กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต ขนฺธานํ ขนฺธาธิวจนนฺติ ฯ ยงฺกิญฺจิ ภิกฺขุ ^๒- รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร ^[๓]- สนฺติเก วา ฯ อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ ^๔- ฯ ยา กาจิ เวทนา ฯ ยา กาจิ สญฺา ฯ เย เกจิ สงฺขารา ฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา ฯ อยํ วุจฺจติ วิญฺาณกฺขนฺโธ ฯ เอตฺตาวตา ^[๕]- โข ภิกฺขุ ขนฺธานํ ขนฺธาธิวจนนฺติ ฯ [๑๘๗] สาธุ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ฯเปฯ อปุจฺฉิ โก นุ โข ภนฺเต เหตุ โก ปจฺจโย รูปกฺขนฺธสฺส ปญฺาปนาย ฯ โก เหตุ โก ปจฺจโย เวทนากฺขนฺธสฺส ปญฺาปนาย ฯ โก เหตุ โก ปจฺจโย สญฺากฺขนฺธสฺส ปญฺาปนาย ฯ โก เหตุ โก ปจฺจโย สงฺขารกฺขนฺธสฺส ปญฺาปนาย ฯ โก เหตุ โก ปจฺจโย วิญฺาณกฺขนฺธสฺส ปญฺาปนายาติ ฯ จตฺตาโร โข ภิกฺขุ มหาภูตา เหตุ จตฺตาโร มหาภูตา ปจฺจโย ^๖- รูปกฺขนฺธสฺส ปญฺาปนาย ฯ ผสฺโส เหตุ ผสฺโส ปจฺจโย เวทนากฺขนฺธสฺส ปญฺาปนาย ฯ ผสฺโส เหตุ ผสฺโส ปจฺจโย สญฺากฺขนฺธสฺส ปญฺาปนาย ฯ ผสฺโส @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ ฯ ^๒ ยุ. ภิกฺขเว ฯ ^๓ โป. วาสทฺโท ทิสฺสติ ฯ @^๔ โป. รูปกฺขนฺโธติ ฯ ^๕ โป. จสทฺโท ทิสฺสติ ฯ ^๖ โป. ปจฺจยา ฯ เหตุ ผสฺโส ปจฺจโย สงฺขารกฺขนฺธสฺส ปญฺาปนาย ฯ นามรูปํ เหตุ นามรูปํ ปจฺจโย วิญฺาณกฺขนฺธสฺส ปญฺาปนายาติ ฯ [๑๘๘] สาธุ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ฯเปฯ อปุจฺฉิ กถํ นุ โข ภนฺเต สกฺกายทิฏฺิ โหตีติ ฯ อิธ ภิกฺขุ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺาณํ วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ ฯ เอวํ โข ภิกฺขุ สกฺกายทิฏฺิ โหตีติ ฯ [๑๘๙] สาธุ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ฯเปฯ อปุจฺฉิ กถํ ปน ภนฺเต สกฺกายทิฏฺิ น โหตีติ ฯ อิธ ภิกฺขุ สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส ^๑- โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา รูปํ น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ ฯ น เวทนํ ฯ น สญฺ ฯ น สงฺขาเร ฯ น วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น วิญฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา วิญฺาณํ น วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ ฯ เอวํ โข ภิกฺขุ สกฺกายทิฏฺิ น โหตีติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. สปฺปุริสธมฺเมสุ ฯ [๑๙๐] สาธุ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ฯเปฯ โก นุ โข ภนฺเต รูปสฺส อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณํ ฯ โก เวทนาย ฯ โก สญฺาย ฯ โก สงฺขารานํ ฯ โก วิญฺาณสฺส อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณนฺติ ฯ ยํ โข ภิกฺขุ รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ รูปสฺส อสฺสาโท ยํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณาณธมฺมํ อยํ รูปสฺส อาทีนโว โย รูปสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณํ ฯ ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ ฯ ยํ สญฺ ปฏิจฺจ ฯ ยํ ^๑- สงฺขาเร ปฏิจฺจ ฯ ยํ วิญฺาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ วิญฺาณสฺส อสฺสาโท ยํ วิญฺาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อยํ วิญฺาณสฺส อาทีนโว โย วิญฺาณสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ วิญฺาณสฺส นิสฺสรณนฺติ ฯ [๑๙๑] สาธุ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปญฺหํ อปุจฺฉิ กถํ นุ โข ภนฺเต ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิญฺจ สวิญฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตีติ ฯ ยงฺกิญฺจิ ภิกฺขุ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ รูปํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสติ ฯ ยา กาจิ เวทนา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. เย ฯ ยา กาจิ สญฺา ฯ เย เกจิ สงฺขารา ฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ วิญฺาณํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสติ ฯ เอวํ โข ภิกฺขุ ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิญฺจ ^[๑]- สวิญฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตีติ ฯ [๑๙๒] เตน โข ปน สมเยน อญฺตรสฺส ภิกฺขุโน เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ อิติ กิร โภ รูปํ อนตฺตา ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนตฺตา อนตฺตกตานิ กมฺมานิ กมฺมตฺตานํ ^๒- ผุสิสฺสนฺตีติ ฯ อถ โข ภควา ตสฺส ภิกฺขุโน เจตสา ^๓- เจโตปริวิตกฺกมญฺาย ภิกฺขู อามนฺเตสิ านํ โข ปเนตํ ภิกฺขเว วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ โมฆปุริโส อวิชฺชาคโต ^๔- ตณฺหาธิคเตน เจตสา สตฺถุ สาสนํ อติธาวิตพฺพํ ^๕- มญฺเยฺย อิติ กิร โภ รูปํ อนตฺตา ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนตฺตา อนตฺตกตานิ กมฺมานิ กมฺมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตีติ ^๖- ฯ ปฏิปุจฺฉา วินีตา โข เม ตุเมฺห ภิกฺขเว ตตฺร ตตฺร เตสุ เตสุ ^๗- ธมฺเมสุ ตํ กึ มญฺถ ภิกฺขเว รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ปนสทฺโท ทิสฺสติ ฯ ^๒ ม. อุ. ๑๐๖. กมตฺตานํ ฯ ม. กถมตฺตานํ ฯ สี. ยุ. @กตมตฺตานํ ฯ ^๓ โป. เจตโส ฯ ^๔ โป. อวิชฺชาตณฺหาธิคเตน ฯ ม. ยุ. อวิทฺวา @อวิชฺชาคโต ตณฺหาธิปเตยฺเยน ฯ ^๕ โป. อติวิธาตพฺพํ ฯ @^๖ ยุ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ ฯ ^๗ โป. ยุ. เตสูติ น ทิสฺสติ ฯ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ ตสฺมา ติห ฯเปฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ เทฺว ขนฺธา ตญฺเว สิยํ อธิวจนํ จ เหตุนา ^๑- สกฺกาเยน ^๒- ทุเว วุตฺตา อสฺสาทวิญฺาณเกน จ เอเต ทสวิธา วุตฺตา โหติ ภิกฺขุ ปุจฺฉายาติ ^๓- ^๔- ฯ ขชฺชนิยวคฺโค ตติโย ฯ ตสฺสุทฺทานํ อสฺสาโท เทฺว สมุทยา ^๕- อรหนฺเตหิ อปเร เทฺว สีโห ^๖- ขชฺชนิปิณฺโฑลฺยํ ปาลิเลยฺเยน ปุณฺณมาติ ฯ ------------- @เชิงอรรถ: ^๑ โป. เทฺว ทิฏฺา ตญฺเว ปิยํ อธิวจนา จ เหตุนา ฯ ^๒ ยุ. สตฺตา เยน ฯ @^๓ โป. ปจฺจยา ฯ ^๔ สี. อยํ คาถา น ทิสฺสติ ฯ ^๕ โป. สมุทโย ฯ ^๖ ยุ. สีหา ฯ ขนฺธสํยุตฺตสฺส มชฺฌิมปณฺณาสเก เถรวคฺโค จตุตฺโถ [๑๙๓] สาวตฺถิยํ วิหรติ ฯ อาราเม ฯ ตตฺร โข อายสฺมา อานนฺโท ภิกฺขู อามนฺเตสิ อาวุโส ภิกฺขเวติ ^๑- ฯ อาวุโสติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺจสฺโสสุํ ฯ อายสฺมา อานนฺโท เอตทโวจ ปุณฺโณ นาม อาวุโส อายสฺมา มนฺตานีปุตฺโต อมฺหากํ นวกานํ สตํ พหูปกาโร โหติ โส อเมฺห อิมินา โอวาเทน โอวทติ อุปาทาย อาวุโส อานนฺท อสฺมีติ โหติ โน อนุปาทาย ฯ กิญฺจ อุปาทาย อสฺมีติ โหติ โน อนุปาทาย ฯ รูปํ อุปาทาย อสฺมีติ โหติ โน อนุปาทาย ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อุปาทาย อสฺมีติ โหติ โน อนุปาทาย ฯ {๑๙๓.๑} เสยฺยถาปิ อาวุโส อานนฺท อิตฺถี วา ปุริโส วา ทหโร ^๒- ยุวา มณฺฑนกชาติโก อาทาเส วา ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อจฺเฉ วา อุทกปตฺเต สกํ มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขมาโน อุปาทาย ปสฺเสยฺย โน อนุปาทาย ฯ เอวเมว โข อาวุโส อานนฺท รูปํ อุปาทาย อสฺมีติ โหติ โน อนุปาทาย ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อุปาทาย อสฺมีติ โหติ โน อนุปาทาย ฯ {๑๙๓.๒} ตํ กึ มญฺสิ อาวุโส อานนฺท รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ อาวุโส ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ อาวุโส ฯเปฯ ตสฺมา ติห ฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. ภิกฺขโว ฯ ^๒ โป. ทหโร วา ยุวา วา ฯ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ ^๑- ฯ ปุณฺโณ นาม อาวุโส อายสฺมา มนฺตานีปุตฺโต อมฺหากํ นวกานํ สตํ พหูปกาโร โหติ โส อเมฺห อิมินา โอวาเทน โอวทติ อิมํ ^๒- ปน เม อายสฺมโต ปุณฺณสฺส มนฺตานีปุตฺตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ธมฺโม อภิสมิโตติ ^๓- ฯ ฯ [๑๙๔] สาวตฺถิยํ วิหรติ ฯ อาราเม ฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา ติสฺโส ภควโต ปิตุจฺฉาปุตฺโต สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ เอวมาโรเจติ อปิ เม อาวุโส มธุรกชาโต วิย กาโย ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติ ธมฺมาปิ มํ ^๔- นปฺปฏิภนฺติ ถีนมิทฺธญฺจ เม จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺติ อนภิรโต จ ^๕- พฺรหฺมจริยํ จรามิ โหติ จ เม ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉาติ ฯ [๑๙๕] อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ อายสฺมา ภนฺเต ติสฺโส ภควโต ปิตุจฺฉาปุตฺโต สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ เอวมาโรเจติ อปิ เม อาวุโส มธุรกชาโต วิย กาโย ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติ ธมฺมาปิ มํ นปฺปฏิภนฺติ ถีนมิทฺธญฺจ เม จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺติ อนภิรโต จ พฺรหฺมจริยํ จรามิ โหติ จ เม ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉาติ ฯ {๑๙๕.๑} อถ โข ภควา อญฺตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ เอหิ ตฺวํ ภิกฺขุ มม วจเนน ติสฺสํ ภิกฺขุํ อามนฺเตหิ สตฺถา ตํ อาวุโส ติสฺส อามนฺเตตีติ ฯ เอวํ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา ติสฺโส @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ปชานาตีติ ฯ ^๒ ม. ยุ. อิทญฺจ ปน ฯ ^๓ ยุ. อภิสเมโตติ ฯ @^๔ โป. เม นปฺปฏิลภนฺติ ฯ ^๕ โป. ว ฯ เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ ติสฺสํ เอตทโวจ สตฺถา ตํ อาวุโส ติสฺส อามนฺเตตีติ ฯ เอวํ อาวุโสติ โข อายสฺมา ติสฺโส ตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ ติสฺสํ ภควา เอตทโวจ สจฺจํ กิร ตฺวํ ติสฺส สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ เอวมาโรเจสิ อปิ เม อาวุโส มธุรกชาโต วิย กาโย ฯเปฯ โหติ จ เม ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉาติ ฯ เอวํ ภนฺเต ฯ ตํ กึ มญฺสิ ติสฺส รูเป อวีตราคสฺส ^๑- อวีตตจฺฉนฺทสฺส อวีตเปมสฺส อวีตปิปาสสฺส อวีตปริฬาหสฺส อวีตตณฺหสฺส ตสฺส รูปสฺส วิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺข- โทมนสฺสุปายาสาติ ฯ เอวํ ภนฺเต ฯ {๑๙๕.๒} สาธุ สาธุ ติสฺส เอวํ เหตํ ติสฺส โหติ ยถาตํ รูเป อวีตราคสฺส ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ อวีตราคสฺส ฯเปฯ เตสํ สงฺขารานํ วิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺข- โทมนสฺสุปายาสาติ ฯ เอวํ ภนฺเต ฯ สาธุ สาธุ ติสฺส เอวํ เหตํ ติสฺส โหติ ยถาตํ สงฺขาเรสุ อวีตราคสฺส ฯ วิญฺาเณ อวีตราคสฺส อวีตจฺฉนฺทสฺส อวีตเปมสฺส อวีตปิปาสสฺส อวีตปริฬาหสฺส อวีตตณฺหสฺส ตสฺส วิญฺาณสฺส ปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาติ ฯ เอวํ ภนฺเต ฯ สาธุ สาธุ ติสฺส เอวํ เหตํ ติสฺส โหติ ยถาตํ วิญฺาเณ อวีตราคสฺส ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. อวิคตราคสฺส ... อวิคตตณฺหสฺส ฯ ^๒ โป. ยถาภูตํ ฯ [๑๙๖] ตํ กึ มญฺสิ ติสฺส รูเป วีตราคสฺส วีตจฺฉนฺทสฺส วีตเปมสฺส วีตปิปาสสฺส วีตปริฬาหสฺส วีตตณฺหสฺส ตสฺส รูปสฺส วิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ สาธุ สาธุ ติสฺส เอวํ เหตํ ติสฺส โหติ ยถาตํ รูเป วีตราคสฺส ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ วิญฺาเณ วีตราคสฺส วีตจฺฉนฺทสฺส วีตเปมสฺส วีตปิปาสสฺส วีตปริฬาหสฺส วีตตณฺหสฺส ตสฺส วิญฺาณสฺส วิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ สาธุ สาธุ ติสฺส เอวํ เหตํ ติสฺส โหติ ยถาตํ วิญฺาเณ วีตราคสฺส ฯ ตํ กึ มญฺสิ ติสฺส รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯเปฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯเปฯ ตสฺมา ติห ฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ ฯ [๑๙๗] เสยฺยถาปิ ^๑- ติสฺส เทฺว ปุริสา เอโก ปุริโส อมคฺคกุสโล เอโก ปุริโส มคฺคกุสโล ตเมนํ โส อมคฺคกุสโล ปุริโส อมุํ มคฺคกุสลํ ปุริสํ มคฺคํ ปุจฺเฉยฺย โส เอวํ วเทยฺย เอวํ ^๒- โภ ปุริส อยํ มคฺโค เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ เทฺวธาปถํ ^๓- ตตฺถ วามํ มุญฺจิตฺวา ทกฺขิณํ คณฺห เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ ติพฺพํ วนสณฺฑํ เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ มหนฺตํ นินฺนํ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. เสยฺยถาปิสฺส ฯ ^๒ ม. เอหิ ฯ ^๓ ยุ. ทฺวิธาปถํ ฯ ปลฺลลํ เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ โสพฺภํ ปปาตํ เตน มุหุตฺตํ คจฺฉ เตน มุหุตฺตํ คนฺตฺวา ทกฺขิสฺสสิ สมํ ภูมิภาคํ รมณียํ ^๑- ฯ {๑๙๗.๑} อุปมา โข มฺยายํ ติสฺส กตา อตฺถสฺส วิญฺาปนาย อยํ เจเวตฺถ อตฺโถ ฯ ปุริโส อมคฺคกุสโลติ โข ติสฺส ปุถุชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ ปุริโส มคฺคกุสโลติ โข ติสฺส ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ฯ เทฺวธาปโถติ โข ติสฺส วิจิกิจฺฉาเยตํ อธิวจนํ ฯ วาโม มคฺโคติ โข ติสฺส อฏฺงฺคิกสฺเสตํ มิจฺฉามคฺคสฺส อธิวจนํ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ มิจฺฉาทิฏฺิยา ฯเปฯ มิจฺฉาสมาธิสฺส ฯ ทกฺขิโณ มคฺโคติ โข ติสฺส อริยสฺเสตํ อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ สมฺมาทิฏฺิยา ฯเปฯ สมฺมาสมาธิสฺส ฯ ติพฺโพ วนสณฺโฑติ โข ติสฺส อวิชฺชาเยตํ อธิวจนํ ฯ มหนฺตํ นินฺนํ ปลฺลลนฺติ โข ติสฺส กามานเมตํ อธิวจนํ ฯ โสพฺโภ ปปาโตติ โข ติสฺส โกธุปายาสสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ สโม ภูมิภาโค รมณีโยติ โข ติสฺส นิพฺพานสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ อภิรม ติสฺส อภิรม ติสฺส อหโมวาเทน อหมนุคฺคเหน อหมนุสาสนิยาติ ^๒- ฯ อิทมโวจ ภควา ฯ อตฺตมโน อายสฺมา ติสฺโส ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ ฯ [๑๙๘] เอกํ สมยํ อายสฺมา สารีปุตฺโต สาวตฺถิยํ วิหรติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. รมณียนฺติ ฯ ^๒ ม. อหมามิสธมฺมานุคฺคเหน มโมวาเทน มมานุสาสนิยาติ ฯ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺสาราเม ฯ เตน โข ปน สมเยน ยมกสฺส นาม ภิกฺขุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ ยถา ^๑- ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรมฺมรณาติ ฯ {๑๙๘.๑} อสฺโสสุํ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ยมกสฺส กิร นาม ภิกฺขุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรมฺมรณาติ ฯ อถ โข เต ภิกฺขู เยนายสฺมา ยมโก เตนุปสงฺกมึสุ อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา ยมเกน สทฺธึ สมฺโมทึสุ สมฺโมทนียํ กถํ สาราณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ยมกํ เอตทโวจุํ สจฺจํ กิร เต ^๒- อาวุโส ยมก เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรมฺมรณาติ ฯ เอวํ ขฺวาหํ อาวุโส ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรมฺมรณาติ ฯ {๑๙๘.๒} มา อาวุโส ยมก เอวํ อวจ มา ภควนฺตํ อพฺภาจิกฺขิ น หิ สาธุ ภควโต อพฺภกฺขานํ น หิ ภควา เอวํ วเทยฺย ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรมฺมรณาติ ฯ เอวํปิ โข @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ยถาปิ ฯ ^๒ โวติปิ ปาโ ฯ อายสฺมา ยมโก เตหิ ภิกฺขูหิ วุจฺจมาโน ตเถว ตํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ ถามสา ปรามาสา อภินิวิสฺสํ ^๑- โวหรติ ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรมฺมรณาติ ฯ {๑๙๘.๓} ยโต โข เต ภิกฺขู นาสกฺขึสุ อายสฺมนฺตํ ยมกํ เอตสฺมา ปาปกา ทิฏฺิคตา วิเวเจตุํ ฯ อถ โข เต ภิกฺขู อุฏฺายาสนา เยนายสฺมา สารีปุตฺโต เตนุปสงฺกมึสุ อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สารีปุตฺตํ เอตทโวจุํ ยมกสฺส นาม อาวุโส สารีปุตฺต ภิกฺขุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรมฺมรณาติ สาธายสฺมา สารีปุตฺโต เยน ยมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ ฯ อธิวาเสสิ โข อายสฺมา สารีปุตฺโต ตุณฺหีภาเวน ฯ [๑๙๙] อถ โข อายสฺมา สารีปุตฺโต สายณฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา ยมโก เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา ยมเกน สทฺธึ สมฺโมทิ ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สารีปุตฺโต อายสฺมนฺตํ ยมกํ เอตทโวจ สจฺจํ กิร เต อาวุโส ยมก เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ ^[๒]- ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรมฺมรณาติ ฯ เอวํ ขฺวาหํ อาวุโส ภควตา @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ปรามสฺส อภินิวิสฺส ฯ ^๒ โป. โหติ ฯ ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรมฺมรณาติ ฯ ตํ กึ มญฺสิ อาวุโส ยมก รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ อาวุโส ฯเปฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ อาวุโส ฯ ตสฺมา ติห ฯเปฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ ฯ [๒๐๐] ตํ กึ มญฺสิ อาวุโส ยมก รูปํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ อาวุโส ฯ เวทนํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ อาวุโส ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ อาวุโส ฯ [๒๐๑] ตํ กึ มญฺสิ อาวุโส ยมก รูปสฺมึ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ อาวุโส ฯ อญฺตฺร รูปา ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ อาวุโส ฯ เวทนาย ฯเปฯ อญฺตฺร เวทนาย ฯเปฯ สญฺาย ฯ อญฺตฺร สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ อญฺตฺร สงฺขาเรหิ ฯ วิญฺาณสฺมึ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ อาวุโส ฯ อญฺตฺร วิญฺาณา ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ อาวุโส ฯ [๒๐๒] ตํ กึ มญฺสิ อาวุโส ยมก รูปํ ^๑- ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ อาวุโส ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. รูปํ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ ยุ. รูปา ฯ [๒๐๓] ตํ กึ มญฺสิ อาวุโส ยมก อยํ โส อรูปี อเวทโน อสญฺี อสงฺขาโร อวิญฺาโณ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ อาวุโส ฯ เอตฺถ จ เต อาวุโส ยมก ทิฏฺเว ธมฺเม สจฺจโต ตถโต ^๑- ตถาคโต อนุปลพฺภิยมาโน กลฺลํ นุ เต ตํ เวยฺยากรณํ ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ ยถา ขีณาสโว ภิกฺขุ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรมฺมรณาติ ฯ อหุ โข เม ตํ อาวุโส สารีปุตฺต ปุพฺเพ อวิทฺทสุโน ^๒- ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อิทญฺจ ปน เม อายสฺมโต สารีปุตฺตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ตญฺเจว ปาปกํ ทิฏฺิคตํ ปหีนํ ธมฺโม จ เม อภิสมิโตติ ฯ [๒๐๔] สเจ ตํ อาวุโส ยมก เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ โย โส อาวุโส ยมก ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว โส กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา กึ โหตีติ เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ อาวุโส ยมก กินฺติ พฺยากเรยฺยาสีติ ฯ สเจ มํ อาวุโส เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ โย โส อาวุโส ยมก ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว โส กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา กึ โหตีติ เอวํ ปุฏฺโ ^๓- อหมาวุโส เอวํ พฺยากเรยฺยํ รูปํ โข อาวุโส อนิจฺจํ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตํ นิรุทฺธํ ตทตฺถํ ^๔- คตํ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนิจฺจํ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตํ นิรุทฺธํ ตทตฺถํ คตนฺติ เอวํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. เถตโต ^๒ โป. อวินฺทสุโน ฯ ^๓ ม. ปุฏฺาหํ อาวุโส ฯ ^๔ ยุ. @ตมตฺถคตํ ฯ ปุฏฺโ อหํ อาวุโส เอวํ พฺยากเรยฺยนฺติ ฯ [๒๐๕] สาธุ สาธุ อาวุโส ยมก เตนหาวุโส ยมก อุปมนฺเต กริสฺสามิ เอตสฺเสว อตฺถสฺส ภิยฺโยโส มตฺตาย าณาย ฯ เสยฺยถาปิ อาวุโส ยมก คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค โส จ อารกฺขสมฺปนฺโน ตสฺส โกจิ เทว ปุริโส อุปฺปชฺเชยฺย อนตฺถกาโม อหิตกาโม อโยคกฺเขมกาโม ชีวิตา โวโรเปตุกาโม ตสฺส เอวมสฺส อยํ โข คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค โส จ อารกฺขสมฺปนฺโน น หายํ ^๑- สุกโร ปสยฺห ชีวิตา โวโรเปตุํ ยนฺนูนาหํ อนุปขชฺช ชีวิตา โวโรเปยฺยนฺติ ฯ โส ตํ คหปตึ วา คหปติปุตฺตํ วา อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทยฺย อุปฏฺเหยฺยนฺตํ ^๒- ภนฺเตติ ฯ ตเมนํ โส คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อุปฏฺาเปยฺย โส อุปฏฺเหยฺย ปุพฺพุฏฺายี ปจฺฉานิปาตี กึการปฏิสาวี มนาปจารี ปิยวาที ตสฺส โส คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา มิตฺตโตปิ นํ ทเหยฺย ^๓- สุหชฺชโตปิ นํ ทเหยฺย ตสฺมิญฺจ วิสฺสาสํ อาปชฺเชยฺย ฯ ยทา โข อาวุโส ตสฺส ปุริสสฺส เอวมสฺส สํวิสฺสฏฺโ โข มฺยายํ คหปติ วา คหปติปุตฺโต วาติ อถ นํ รโหคตํ วิทิตฺวา ติเณฺหน สตฺเถน ชีวิตา โวโรเปยฺย ฯ {๒๐๕.๑} ตํ กึ มญฺสิ อาวุโส ยมก ยทาปิ โส ปุริโส อมุํ คหปตึ วา คหปติปุตฺตํ วา อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห อุปฏฺเหยฺยํ ตํ ภนฺเตติ ตทาปิ โส วธโกว วธกญฺจ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. นายํ ฯ ^๒ โป. อุปฏฺเหยฺยนฺติ ฯ ^๓ โป. ทเทยฺย ฯ ม. สทฺธเหยฺยํ ฯ ปน สนฺตํ น อญฺาสิ วธโก เมติ ฯ ยทาปิ โส อุปฏฺาติ ^๑- ปุพฺพุฏฺายี ปจฺฉานิปาตี กึการปฏิสาวี มนาปจารี ปิยวาที ตทาปิ โส วธโกว วธกญฺจ ปน สนฺตํ น อญฺาสิ วธโก เมติ ฯ ยทาปิ นํ รโหคตํ วิทิตฺวา ติณฺเหน สตฺเถน ชีวิตา โวโรเปติ ตทาปิ โส วธโกว วธกญฺจ ปน สนฺตํ น อญฺาสิ วธโก เมติ ฯ เอวมาวุโสติ ฯ [๒๐๖] เอวเมว โข อาวุโส อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯเปฯ วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ ฯ {๒๐๖.๑} โส อนิจฺจํ รูปํ อนิจฺจํ รูปนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ อนิจฺจํ เวทนํ อนิจฺจา เวทนาติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ อนิจฺจํ สญฺ อนิจฺจา สญฺาติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ อนิจฺเจ สงฺขาเร อนิจฺจา สงฺขาราติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ อนิจฺจํ วิญฺาณํ อนิจฺจํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ฯ {๒๐๖.๒} ทุกฺขํ รูปํ ทุกฺขํ รูปนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ทุกฺขํ เวทนํ ฯ ทุกฺขํ สญฺ ฯ ทุกฺเข สงฺขาเร ฯ ทุกฺขํ วิญฺาณํ ทุกฺขํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ฯ {๒๐๖.๓} อนตฺตํ รูปํ อนตฺตํ ^๒- รูปนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. อุปฏฺหติ ฯ ^๒ โป. ม. ยุ. สพฺพตฺถ อนตฺตาติ ทิสฺสติ ฯ อนตฺตํ เวทนํ ฯ อนตฺตํ สญฺ ฯ อนตฺเต สงฺขาเร ฯ อนตฺตํ วิญฺาณํ อนตฺตํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ฯ {๒๐๖.๔} สงฺขตํ รูปํ สงฺขตํ รูปนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ สงฺขตํ เวทนํ ฯ สงฺขตํ สญฺ ฯ สงฺขเต สงฺขาเร ฯ สงฺขตํ วิญฺาณํ สงฺขตํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ฯ วธกํ รูปํ วธกํ รูปนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ วธกํ เวทนํ ฯ วธกํ สญฺ ฯ วธเก สงฺขาเร ฯ วธกํ วิญฺาณํ วธกํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ฯ โส รูปํ อุเปติ อุปาทิยติ อธิฏฺาติ อตฺตา เมติ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อุเปติ อุปาทิยติ อธิฏฺาติ อตฺตา เมติ ฯ ตสฺสิเม ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา อุเปตา ^๑- อุปาทินฺนา ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ ฯ [๒๐๗] สุตวา จ โข อาวุโส อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต ฯเปฯ สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น รูปวนฺตํ วา ^๒- อตฺตานํ น อตฺตนิ วา รูปํ น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ น เวทนํ ฯ น สญฺ ฯ น สงฺขาเร ฯ น วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น วิญฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา วิญฺาณํ น วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ ฯ {๒๐๗.๑} โส อนิจฺจํ รูปํ อนิจฺจํ รูปนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ อนิจฺจํ เวทนํ ฯ อนิจฺจํ สญฺ ฯ อนิจฺเจ @เชิงอรรถ: ^๑ อุปฺปนฺนาติปิ อุเปนฺตาติปิ ปาโ ฯ ^๒ โป. ม. ยุ. วาสทฺโท น ปญฺายติ ฯ สงฺขาเร ฯ อนิจฺจํ วิญฺาณํ อนิจฺจํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ ทุกฺขํ รูปํ ทุกฺขํ รูปนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ ทุกฺขํ เวทนํ ฯ ทุกฺขํ สญฺ ฯ ทุกฺเข สงฺขาเร ฯ ทุกฺขํ วิญฺาณํ ทุกฺขํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ อนตฺตํ รูปํ อนตฺตํ รูปนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ อนตฺตํ เวทนํ ฯ อนตฺตํ สญฺ ฯ อนตฺเต สงฺขาเร ฯ อนตฺตํ วิญฺาณํ อนตฺตํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ {๒๐๗.๒} สงฺขตํ รูปํ สงฺขตํ รูปนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ สงฺขตํ เวทนํ ฯ สงฺขตํ สญฺ ฯ สงฺขเต สงฺขาเร ฯ สงฺขตํ วิญฺาณํ สงฺขตํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ วธกํ รูปํ วธกํ รูปนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ วธกํ เวทนํ ฯ วธกํ สญฺ ฯ วธเก สงฺขาเร วธกา สงฺขาราติ ยถาภูตํ ปชานาติ วธกํ วิญฺาณํ วธกํ วิญฺาณนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ โส รูปํ น อุเปติ น อุปาทิยติ น อธิฏฺาติ ^๑- อตฺตา เมติ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ น อุเปติ น อุปาทิยติ น อธิฏฺาติ อตฺตา เมติ ฯ ตสฺสิเม ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา อนุเปตา ^๒- อนุปาทินฺนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺตีติ ฯ เอวเญฺหตํ ^๓- อาวุโส สารีปุตฺต โหติ เยสํ อายสฺมนฺตานํ ตาทิสา สพฺรหฺมจาริโน อนุกมฺปกา อตฺถกามา โอวาทกา อนุสาสกา อิทญฺจ ปน เม @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. นาธิฏฺาติ ฯ ^๒ อนุปฺปนฺนาติ วา อนุปฺเปนฺตาติ วา ปาโ ฯ @^๓ สี. เอวํ หิ เต ฯ ม. เอวเมตํ ฯ อายสฺมโต สารีปุตฺตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺตนฺติ ฯ ^[๑]- [๒๐๘] เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคาร- สาลายํ ฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา อนุราโธ ภควโต อวิทูเร อรญฺกุฏิกายํ วิหรติ ฯ อถ โข สมฺพหุลา อญฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เยนายสฺมา อนุราโธ เตนุปสงฺกมึสุ อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อนุราเธน สทฺธึ สมฺโมทึสุ สมฺโมทนียํ กถํ สาราณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต อญฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อายสฺมนฺตํ อนุราธํ เอตทโวจุํ โย โส อาวุโส อนุราธ ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต ตํ ตถาคโต อิเมสุ จตูสุ าเนสุ ปญฺาปยมาโน ปญฺเปติ ^๒- โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วา น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วา โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วา เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วาติ ^๓- ฯ {๒๐๘.๑} เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อนุราโธ เต อญฺติตฺถิเย ปริพฺพาชเก เอตทโวจ โย โส อาวุโส ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต ตํ ตถาคโต อญฺตฺร อิเมหิ จตูหิ าเนหิ ปญฺาปยมาโน ปญฺเปติ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วา น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วา โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วา เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วาติ ฯ เอวํ วุตฺเต @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. อิทมโวจ อายสฺมา สารีปุตฺโต ฯ อตฺตมโน อายสฺมา ยมโก อายสฺมโต @สารีปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทีตีติ ทิสฺสติ ฯ ^๒ โป. ม. ยุ. ปญฺาเปติ @^๓ โป. ยุ. วา ฯ เต อญฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อายสฺมนฺตํ อนุราธํ เอตทโวจุํ โส จายํ ภิกฺขุ นโว ภวิสฺสติ อจิรปพฺพชิโต เถโร วา ปน พาโล อพฺยตฺโตติ ฯ อถ โข อญฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อายสฺมนฺตํ อนุราธํ นววาเทน จ พาลวาเทน จ อปสาเทตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ ฯ [๒๐๙] อถ โข อายสฺมโต อนุราธสฺส อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ อญฺติตฺถิเยสุ ปริพฺพาชเกสุ เอตทโหสิ สเจ โข มํ เต อญฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อุตฺตรึ ^[๑]- ปุจฺเฉยฺยุํ กถํ พฺยากรมาโน น ^๒- ขฺวาหํ เตสํ อญฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ วุตฺตวาที เจว ภควโต อสฺสํ น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยํ ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยํ น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต ^๓- คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยาติ ฯ อถ โข อายสฺมา อนุราโธ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อนุราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ อิธาหํ ภนฺเต ภควโต อวิทูเร อรญฺกุฏิกายํ วิหรามิ อถ โข ภนฺเต สมฺพหุลา อญฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เยนาหํ เตนุปสงฺกมึสุ ฯเปฯ มํ เอตทโวจุํ โย โส อาวุโส อนุราธ ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต ตํ ตถาคโต อิเมสุ จตูสุ าเนสุ ปญฺาปยมาโน ปญฺเปติ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วา น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วา โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ปญฺหํ ฯ ^๒ โป. ม. ยุ. นุ ฯ ^๓ วาทานุวาโทติปิ ปาโ ฯ วา เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วาติ ฯ {๒๐๙.๑} เอวํ วุตฺตาหํ ภนฺเต เต อญฺติตฺถิเย ปริพฺพาชเก เอตทโวจํ โย โส อาวุโส ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต ตํ ตถาคโต อญฺตฺร อิเมหิ จตูหิ าเนหิ ปญฺาปยมาโน ปญฺเปติ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วา ฯเปฯ เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วาติ ฯ เอวํ วุตฺเต ภนฺเต เต อญฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา มํ เอตทโวจุํ โส จายํ ภิกฺขุ นโว ภวิสฺสติ อจิรปพฺพชิโต เถโร วา ปน พาโล อพฺยตฺโตติ ฯ อถ โข มํ ภนฺเต เต อญฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา นววาเทน จ พาลวาเทน จ อปสาเทตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ ฯ {๒๐๙.๒} ตสฺส มยฺหํ ภนฺเต อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ อญฺติตฺถิเยสุ ปริพฺพาชเกสุ เอตทโหสิ สเจ โข มํ เต อญฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อุตฺตรึ ปุจฺเฉยฺยุํ กถํ พฺยากรมาโน น ^๑- ขฺวาหํ เตสํ อญฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ วุตฺตวาที เจว ภควโต อสฺสํ น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยํ ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยํ น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยาติ ฯ [๒๑๐] ตํ กึ มญฺสิ อนุราธ รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. นุ ฯ เหตํ ภนฺเต ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯเปฯ ตสฺมา ติห ฯเปฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ ฯ [๒๑๑] ตํ กึ มญฺสิ อนุราธ รูปํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ [๒๑๒] ตํ กึ มญฺสิ อนุราธ รูปสฺมึ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ อญฺตฺร รูปา ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ เวทนาย ฯเปฯ อญฺตฺร เวทนาย ฯเปฯ สญฺาย ฯ อญฺตฺร สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ อญฺตฺร สงฺขาเรหิ ฯ วิญฺาณสฺมึ ฯ อญฺตฺร วิญฺาณา ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ [๒๑๓] ตํ กึ มญฺสิ อนุราธ รูปํ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ [๒๑๔] ตํ กึ มญฺสิ อนุราธ อยํ โส อรูปี อเวทโน อสญฺี อสงฺขาโร อวิญฺาโณ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ เอตฺถ จ เต อนุราธ ทิฏฺเว ธมฺเม สจฺจโต ตถโต ^๑- ตถาคโต อนุปลพฺภิยมาโน กลฺลํ นุ เต ตํ เวยฺยากรณํ โย โส อาวุโส ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต @เชิงอรรถ: ^๑ เอวํ วุตฺตากาเรน เวทิตพฺพํ ฯ ตํ ตถาคโต อญฺตฺร อิเมหิ จตูหิ าเนหิ ปญฺาปยมาโน ปญฺเปติ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วา น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วา โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วา เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ สาธุ สาธุ อนุราธ ปุพฺเพ จาหํ อนุราธ เอตรหิ จ ทุกฺขญฺเจว ปญฺเปมิ ทุกฺขสฺส จ นิโรธนฺติ ฯ [๒๑๕] เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทก- นิวาเป ฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา วกฺกลิ กุมฺภการนิเวสเน วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน ฯ อถ โข อายสฺมา วกฺกลิ อุปฏฺาเก อามนฺเตสิ เอถ ตุเมฺห อาวุโส เยน ภควา เตนุปสงฺกมถ อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทถ วกฺกลิ ภนฺเต ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตีติ เอวญฺจ วเทถ สาธุ กิร ภนฺเต ภควา เยน วกฺกลิ ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ ฯ เอวมาวุโสติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต วกฺกลิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ อุปสงฺกมิตฺวา ฯเปฯ ภควนฺตํ เอตทโวจุํ วกฺกลิ ภนฺเต ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทติ เอวญฺจ ปน วเทติ สาธุ กิร ภนฺเต ภควา เยน วกฺกลิ ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ ฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน ฯ [๒๑๖] อถ โข ภควา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยนายสฺมา วกฺกลิ เตนุปสงฺกมิ ฯ อทฺทสา โข อายสฺมา วกฺกลิ ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาน มญฺจเก สมญฺโจปิ ^๑- ฯ อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ เอตทโวจ อลํ วกฺกลิ มา ตฺวํ มญฺจเก สมญฺโจปิ สนฺตีมานิ อาสนานิ ปญฺตฺตานิ ตตฺถาหํ นิสีทิสฺสามีติ ฯ นิสีทิ ภควา ปญฺตฺเต อาสเน ฯ นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ เอตทโวจ กจฺจิ เต วกฺกลิ ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ โน อภิกฺกมนฺติ ฯ ปฏิกฺกโม สานํ ปญฺายติ โน อภิกฺกโมติ ฯ {๒๑๖.๑} น เม ภนฺเต ขมนียํ น ยาปนียํ พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ โน ปฏิกฺกมนฺติ อภิกฺกโม สานํ ปญฺายติ โน ปฏิกฺกโมติ ฯ กจฺจิ เต วกฺกลิ น กิญฺจิ กุกฺกุจฺจํ น โกจิ วิปฺปฏิสาโรติ ฯ ตคฺฆ เม ภนฺเต อนปฺปกํ กุกฺกุจฺจํ อนปฺปโก ^[๒]- วิปฺปฏิสาโรติ ฯ กจฺจิ ปน ตํ วกฺกลิ อตฺตา สีลโต น อุปวทตีติ ฯ น โข มํ ภนฺเต อตฺตา สีลโต อุปวทตีติ ฯ โน เจ กิร ตํ วกฺกลิ อตฺตา สีลโต อุปวทติ อถ กิญฺจิ เต กุกฺกุจฺจํ โก จ วิปฺปฏิสาโรติ ฯ จิรปฏิกาหํ ภนฺเต ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุกาโม นตฺถิ จ เม กายสฺมึ ตาวติกา พลมตฺตา ยาวตาหํ ^๓- ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกเมยฺยนฺติ ฯ {๒๑๖.๒} อลํ วกฺกลิ กึ เต อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเน ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สมโธสิ ฯ ^๒ ยุ. จสทฺโท ทิสฺสติ ฯ ^๓ โป. ยาหํ ฯ ยุ. ยายาหํ ฯ {๒๑๖.๓} โย โข วกฺกลิ ธมฺมํ ปสฺสติ โส มํ ปสฺสติ โย มํ ปสฺสติ โส ธมฺมํ ปสฺสติ ฯ ธมฺมํ หิ วกฺกลิ ปสฺสนฺโต มํ ปสฺสติ มํ ปสฺสนฺโต ธมฺมํ ปสฺสติ ฯ ตํ กึ มญฺสิ วกฺกลิ ฯ รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯเปฯ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ ตสฺมา ติห ฯเปฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ อิมินา โอวาเทน โอวทิตฺวา อุฏฺายาสนา เยน คิชฺฌกูโฏ ปพฺพโต เตน ปกฺกมิ ^๑- ฯ [๒๑๗] อถ โข อายสฺมา วกฺกลิ อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต อุปฏฺาเก อามนฺเตสิ เอถ มํ อาวุโส มญฺจกํ อาโรเปตฺวา เยน อิสิคิลิปสฺสํ ^๒- กาฬสิลา เตนุปสงฺกมถ กถํ หิ นาม มาทิโส อนฺตรฆเร กาลํ กตฺตพฺพํ มญฺเยฺยาติ ฯ เอวมาวุโสติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต วกฺกลิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ มญฺจกํ อาโรเปตฺวา เยน อิสิคิลิปสฺสํ กาฬสิลา เตนุปสงฺกมึสุ ฯ อถ โข ภควา ตญฺจ รตฺตึ ตญฺจ ทิวสาวเสสํ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหาสิ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เตนุปสงฺกมิ ฯ ^๒ ยุ. อิสิคิลิปสฺสกาลสิลา ฯ อถ โข เทฺว เทวตาโย อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ คิชฺฌกูฏํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ ฯเปฯ เอกมนฺตํ อฏฺสุ ฯ เอกมนฺตํ ิตา โข เอกา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ วกฺกลิ ภนฺเต ภิกฺขุ วิโมกฺขาย เจเตตีติ ฯ อปรา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ โส หิ นูน โส ภนฺเต สุวิมุตฺโต วิมุจฺจิสฺสตีติ ฯ อิทมโวจุํ ตา เทวตาโย อิทํ วตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายึสุ ฯ [๒๑๘] อถ โข ภควา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ภิกฺขู อามนฺเตสิ เอถ ตุเมฺห ภิกฺขเว เยน วกฺกลิ ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมถ อุปสงฺกมิตฺวา วกฺกลึ ภิกฺขุํ เอวํ วเทถ สุณาวุโส ตฺวํ ^๑- วกฺกลิ ภควโต วจนํ ทฺวินฺนํ ^๒- เทวตานํ อิมํ อาวุโส รตฺตึ เทฺว เทวตาโย อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ คิชฺฌกูฏํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺสุ เอกมนฺตํ ิตา โข อาวุโส เอกา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ วกฺกลิ ภนฺเต ภิกฺขุ วิโมกฺขาย เจเตตีติ ฯ อปรา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ โส หิ นูน โส ภนฺเต สุวิมุตฺโต วิมุจฺจิสฺสตีติ ฯ ภควา จ ตํ อาวุโส วกฺกลิ เอวมาห มา ภายิ วกฺกลิ มา ภายิ วกฺกลิ อปาปกนฺเต ^๓- มรณํ ภวิสฺสติ อปาปิกา กาลกิริยาติ ฯ เอวํ ภนฺเตติ โข เต @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ยุ. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๒ โป. ม. ยุ. ทวินฺนญฺจ ฯ ^๓ โป. อปาปิกนฺเต ฯ ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา วกฺกลิ เตนุปสงฺกมึสุ อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ เอตทโวจุํ สุณาวุโส วกฺกลิ ภควโต วจนํ ทฺวินฺนญฺจ เทวตานนฺติ ฯ [๒๑๙] อถ โข อายสฺมา วกฺกลิ อุปฏฺาเก อามนฺเตสิ เอถ มํ อาวุโส มญฺจกา โอโรเปถ กถํ หิ นาม มาทิโส อุจฺเจ อาสเน นิสีทิตฺวา ตสฺส ภควโต สาสนํ โสตพฺพํ มญฺเยฺยาติ ฯ เอวมาวุโสติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต วกฺกลิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ มญฺจกา โอโรเปสุํ อิมํ อาวุโส รตฺตึ เทฺว เทวตาโย อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา ฯเปฯ เอกมนฺตํ อฏฺสุ เอกมนฺตํ ิตา โข อาวุโส เอกา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ วกฺกลิ ภนฺเต ภิกฺขุ วิโมกฺขาย เจเตตีติ ฯ {๒๑๙.๑} อปรา เทวตา ภควนฺตํ เอตทโวจ โส หิ นูน โส ภนฺเต สุวิมุตฺโต วิมุจฺจิสฺสตีติ ฯ ภควา จ ตํ อาวุโส วกฺกลิ เอวมาห มา ภายิ วกฺกลิ มา ภายิ วกฺกลิ อปาปกนฺเต มรณํ ภวิสฺสติ อปาปิกา กาลกิริยาติ ฯ เตนหาวุโส มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทถ วกฺกลิ ภนฺเต ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทติ เอวญฺจ วเทติ ^๑- รูปํ อนิจฺจํตาหํ ภนฺเต น กงฺขามิ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณาม- ธมฺมํ นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามิ ฯ เวทนา อนิจฺจาตาหํ ภนฺเต น กงฺขามิ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วเทถ ฯ น วิจิกิจฺฉามิ ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามิ ฯ สญฺา อนิจฺจาตาหํ ภนฺเต น กงฺขามิ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามิ ฯ สงฺขารา อนิจฺจาตาหํ ภนฺเต น กงฺขามิ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามิ ฯ วิญฺาณํ อนิจฺจํตาหํ ภนฺเต น กงฺขามิ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามีติ ฯ เอวมาวุโสติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต วกฺกลิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา ปกฺกมึสุ ฯ อถ โข อายสฺมา วกฺกลิ อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ ภิกฺขูสุ สตฺถํ อาหเรสิ ฯ [๒๒๐] อถ โข เต ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ วกฺกลิ ภนฺเต ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทติ เอวญฺจ วเทติ รูปํ อนิจฺจํตาหํ ภนฺเต น กงฺขามิ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามิ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนิจฺจํตาหํ ภนฺเต น กงฺขามิ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ น วิจิกิจฺฉามิ ยทนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ นตฺถิ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วาติ น วิจิกิจฺฉามีติ ฯ [๒๒๑] อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ อายาม ภิกฺขเว เยน อิสิคิลิปสฺสํ กาฬสิลา เตนุปสงฺกมิสฺสาม ยตฺถ วกฺกลินา กุลปุตฺเตน สตฺถํ อาหริตนฺติ ฯ เอวํ ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ ฯ อถ โข ภควา สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เยน อิสิคิลิปสฺสํ กาฬลิลา เตนุปสงฺกมิ ฯ อทฺทสา โข ภควา อายสฺมนฺตํ วกฺกลึ ทูรโตว มญฺจเก วิวตฺตกฺขนฺธํ เสยฺยมานํ ^๑- ฯ เตน โข ปน สมเยน ธูมายิตตฺตํ ติมิรายิตตฺตํ คจฺฉเตว ปุริมทิสํ ^๒- คจฺฉติ ปจฺฉิมทิสํ คจฺฉติ อุตฺตรทิสํ คจฺฉติ ทกฺขิณทิสํ คจฺฉติ อุทฺธํทิสํ ^๓- คจฺฉติ อโธทิสํ คจฺฉติ อนุทิสํ ฯ อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ปสฺสถ โน ตุเมฺห ภิกฺขเว เอวํ ธูมายิตตฺตํ ติมิรายิตตฺตํ คจฺฉเตว ปุริมทิสํ ฯเปฯ คจฺฉติ อนุทิสนฺติ ฯ เอวํ ภนฺเต ฯ เอโส โข ภิกฺขเว มาโร ปาปิมา วกฺกลิสฺส กุลปุตฺตสฺส วิญฺาณํ สมเนฺวสติ ^๔- กตฺถ วกฺกลิสฺส กุลปุตฺตสฺส วิญฺาณํ ปติฏฺิตนฺติ ฯ อปฺปติฏฺิเตน จ ภิกฺขเว วิญฺาเณน วกฺกลิ กุลปุตฺโต ปรินิพฺพุโตติ ฯ [๒๒๒] เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทก- นิวาเป ฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา อสฺสชิ กสฺสปการาเม @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ม. ยุ. เสมานํ ฯ ^๒ ม. ยุ. ปุริมํ ... ปจฺฉิมํ ... อุตฺตรํ ... @ทกฺขิณํ ... ^๓ ยุ. อุทฺธํ คจฺฉติ อโธ ฯ ^๔ สี. ยุ. สมนฺเนสติ ฯ วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน ฯ อถ โข อายสฺมา อสฺสชิ อุปฏฺาเก อามนฺเตสิ เอถ ตุเมฺห อาวุโส เยน ภควา เตนุปสงฺกมถ อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทถ อสฺสชิ ภนฺเต ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตีติ ^๑- เอวญฺจ วเทถ สาธุ กิร ภนฺเต ภควา เยน อสฺสชิ ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ ฯ เอวมาวุโสติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อสฺสชิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ อสฺสชิ ภนฺเต ภิกฺขุ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน โส ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทติ เอวญฺจ วเทติ สาธุ กิร ภนฺเต ภควา เยน อสฺสชิ ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ ฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน ฯ [๒๒๓] อถ โข ภควา สายณฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา อสฺสชิ เตนุปสงฺกมิ ฯ อทฺทสา โข อายสฺมา อสฺสชิ ภควนฺตํ ทูรโตว ^๒- อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาน มญฺจเก สมญฺโจปิ ^๓- ฯ อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ ^๔- อสฺสชึ เอตทโวจ อลํ อสฺสชิ มา ตฺวํ มญฺจเก สมญฺโจปิ สนฺตีมานิ อาสนานิ ปญฺตฺตานิ ตตฺถาหํ นิสีทิสฺสามีติ ฯ นิสีทิ ภควา ปญฺตฺเต อาสเน ฯ นิสชฺช โข ภควา อายสฺมนฺตํ อสฺสชึ เอตทโวจ กจฺจิ เต อสฺสชิ ขมนียํ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. วนฺทติ ฯ ^๒ ยุ. วสทฺโท น ทิสฺสติ ฯ ^๓ ยุ. สมตฺโถสิ ฯ ม. สมโธสิ ฯ @^๔ ยุ. อายสฺมโต อสฺสชิสฺส ฯ กจฺจิ ยาปนียํ ฯเปฯ ปฏิกฺกโม สานํ ปญฺายติ โน อภิกฺกโมติ ฯ {๒๒๓.๑} น เม ภนฺเต ขมนียํ น ยาปนียํ ฯเปฯ อภิกฺกโม สานํ ปญฺายติ โน ปฏิกฺกโมติ ฯ กจฺจิ เต อสฺสชิ น กิญฺจิ กุกฺกุจฺจํ น โกจิ วิปฺปฏิสาโรติ ฯ ตคฺฆ เม ภนฺเต อนปฺปกํ กุกฺกุจฺจํ อนปฺปโก วิปฺปฏิสาโรติ ฯ กจฺจิ ปน ตํ อสฺสชิ อตฺตา สีลโต น อุปวทตีติ ฯ น โข มํ ภนฺเต อตฺตา สีลโต อุปวทตีติ ฯ โน เจ กิร ตํ อสฺสชิ อตฺตา สีลโต อุปวทติ อถ กิญฺจ ^๑- เต กุกฺกุจฺจํ โก จ วิปฺปฏิสาโรติ ฯ ปุพฺเพ ขฺวาหํ ภนฺเต เคลญฺเ ^๒- ปสฺสมฺเภตฺวา ^[๓]- กายสงฺขาเร ^๔- วิหรามิ โสหํ ^๕- สมาธึ น ปฏิลภามิ ตสฺส มยฺหํ ภนฺเต ตํ สมาธึ อปฺปฏิลภโต เอวํ โหติ โน ^๖- จ ขฺวาหํ ปริหายามีติ ฯ เย เต อสฺสชิ สมณพฺราหฺมณา สมาธิสารกา สมาธิสามญฺา เตสนฺตํ สมาธึ อปฺปฏิลภตํ เอวํ โหติ โน จสฺสุ มยํ ปริหายามาติ ฯ {๒๒๓.๒} ตํ กึ มญฺสิ อสฺสชิ รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯเปฯ วิญฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ตสฺมา ติห ฯเปฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ ฯ โส สุขญฺเจ เวทนํ เวทยติ สา อนิจฺจาติ ปชานาติ อนชฺโฌสิตาติ ปชานาติ อนภินนฺทิตาติ ปชานาติ ทุกฺขญฺเจ เวทนํ เวทยติ สา อนิจฺจาติ ปชานาติ อนชฺโฌสิตาติ ปชานาติ อนภินนฺทิตาติ ปชานาติ อทุกฺขมสุขญฺเจ เวทนํ เวทยติ สา อนิจฺจาติ ฯเปฯ อนภินนฺทิตาติ ปชานาติ ฯ โส สุขญฺเจ เวทนํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. กิสฺมิญฺจิ ฯ ^๒ ยุ. เคลญฺ [๓] ม. ยุ. ปสฺสมฺเภตฺวาติ อาเมณฺฑิตํ ฯ @^๔ ยุ. กายสงฺขาเร วิปฺปฏิสารี วิหรามิ ฯ ^๕ ยุ. โสตํ ฯ ^๖ โป. โน เจ ฯ ม. โน @จสฺสาหํ ฯ ยุ. โน โน จ ฯ เวทยติ ^๑- วิสญฺุตฺโต นํ เวทยติ ทุกฺขญฺเจ เวทนํ เวทยติ วิสญฺุตฺโต นํ ^๒- เวทยติ อทุกฺขมสุขญฺเจ เวทนํ เวทยติ วิสญฺุตฺโต นํ เวทยติ สา อนิจฺจาติ ปชานาติ ฯเปฯ อนภินนฺทิตาติ ปชานาติ ฯ โส กายปริยนฺติกญฺเจ เวทนํ เวทยมาโน กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ ชีวิตปริยนฺติกญฺเจ เวทนํ เวทยมาโน ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีติภวิสฺสนฺตีติ ปชานาติ ฯ [๒๒๔] เสยฺยถาปิ อสฺสชิ เตลญฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิญฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺย ตสฺเสว เตลสฺส จ วฏฺฏิยา จ ปริยาทานา อนาหาโร นิพฺพาเยยฺย ฯ เอวเมว โข อสฺสชิ ภิกฺขุ กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีติภวิสฺสนฺตีติ ปชานาตีติ ฯ [๒๒๕] เอกํ สมยํ สมฺพหุลา เถรา ภิกฺขู โกสมฺพิยํ วิหรนฺติ โฆสิตาราเม ฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา เขมโก พทริการาเม วิหรติ อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน ฯ อถ โข เถรา ภิกฺขู สายณฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิตา อายสฺมนฺตํ ทาสกํ อามนฺเตสุํ เอหิ ตฺวํ อาวุโส ทาสก เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ยุ. เวทิยติ ฯ ^๒ โป. น. ฯ อุปสงฺกมิตฺวา เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ เถรา ตํ อาวุโส เขมก เอวมาหํสุ กจฺจิ เต อาวุโส ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ โน อภิกฺกมนฺติ ปฏิกฺกโม สานํ ปญฺายติ โน อภิกฺกโมติ ฯ เอวมาวุโสติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ เขมกํ เอตทโวจ เถรา ตํ อาวุโส เขมก เอวมาหํสุ กจฺจิ เต อาวุโส ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ โน อภิกฺกมนฺติ ปฏิกฺกโม สานํ ปญฺายติ โน อภิกฺกโมติ ฯ น เม อาวุโส ขมนียํ น ยาปนียํ พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ โน ปฏิกฺกมนฺติ อภิกฺกโม สานํ ปญฺายติ โน ปฏิกฺกโมติ ฯ [๒๒๖] อถ โข อายสฺมา ทาสโก เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ เขมโก อาวุโส ภิกฺขุ เอวมาห น เม อาวุโส ขมนียํ น ยาปนียํ พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ โน ปฏิกฺกมนฺติ อภิกฺกโม สานํ ปญฺายติ โน ปฏิกฺกโมติ ฯ เอหิ ตฺวํ อาวุโส ทาสก เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม อุปสงฺกมิตฺวา เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ เถรา ตํ อาวุโส เขมก เอวมาหํสุ ปญฺจิเม อาวุโส อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ เวทนูปาทานกฺขนฺโธ สญฺูปาทานกฺขนฺโธ สงฺขารูปาทานกฺขนฺโธ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ อิเมสุ อายสฺมา เขมโก ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิญฺจิ อตฺตํ ^๑- วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสตีติ ฯ {๒๒๖.๑} เอวมาวุโสติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก เตนุปสงฺกมิ ฯเปฯ เถรา ตํ อาวุโส เขมก เอวมาหํสุ ปญฺจิเม อาวุโส อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ อิเมสุ อายสฺมา เขมโก ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิญฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสตีติ ฯ ปญฺจิเม อาวุโส อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ อิเมสุ ขฺวาหํ อาวุโส ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ น กิญฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามีติ ฯ [๒๒๗] อถ โข อายสฺมา ทาสโก เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ เขมโก อาวุโส ภิกฺขุ เอวมาห ปญฺจิเม อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ อิเมสุ ขฺวาหํ อาวุโส ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ^๒- น กิญฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามีติ ฯ {๒๒๗.๑} เอหิ ตฺวํ อาวุโส ทาสก เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม อุปสงฺกมิตฺวา เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ เถรา ตํ อาวุโส เขมก เอวมาหํสุ ปญฺจิเม อาวุโส อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ โน เจ กิรายสฺมา เขมโก อิเมสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. อตฺตานํ ฯ ^๒ โป. ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ ฯ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิญฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสติ เตนหายสฺมา เขมโก อรหํ ขีณาสโวติ ฯ {๒๒๗.๒} เอวมาวุโสติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก ฯเปฯ เถรา ตํ อาวุโส เขมก เอวมาหํสุ ปญฺจิเม อาวุโส อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ โน เจ กิรายสฺมา เขมโก อิเมสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ กิญฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสติ เตนหายสฺมา เขมโก อรหํ ขีณาสโวติ ฯ ปญฺจิเม อาวุโส อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ อิเมสุ ขฺวาหํ อาวุโส ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ น กิญฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามิ น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโว อปิจ เม อาวุโส ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺมีติ อธิคตํ อยมหมสฺมีติ จ ^๑- น สมนุปสฺสามีติ ฯ [๒๒๘] อถ โข อายสฺมา ทาสโก เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ เขมโก อาวุโส ภิกฺขุ เอวมาห ปญฺจิเม อาวุโส อุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา ภควตา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ อิเมสุ ขฺวาหํ อาวุโส ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ น กิญฺจิ อตฺตํ วา อตฺตนิยํ วา สมนุปสฺสามิ น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโว อปิจ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. น จ ฯ เม อาวุโส ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺมีติ อธิคตํ อยมหมสฺมีติ จ น ^๑- สมนุปสฺสามีติ ฯ {๒๒๘.๑} เอหิ ตฺวํ อาวุโส ทาสก เยน เขมโก ภิกฺขุ เตนุปสงฺกม อุปสงฺกมิตฺวา เขมกํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทหิ เถรา ตํ อาวุโส เขมก เอวมาหํสุ ยเมตํ อาวุโส เขมก อสฺมีติ วเทสิ กิเมตํ อสฺมีติ วเทสิ ฯ รูปํ อสฺมีติ วเทสิ ฯ อญฺตฺร รูปา อสฺมีติ วเทสิ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อสฺมีติ วเทสิ ฯเปฯ อญฺตฺร วิญฺาณา อสฺมีติ วเทสิ ฯ ยเมตํ อาวุโส เขมก อสฺมีติ วเทสิ กิเมตํ อสฺมีติ วเทสีติ ฯ เอวมาวุโสติ โข อายสฺมา ทาสโก เถรานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา เขมโก เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ เขมกํ เอตทโวจ เถรา ตํ อาวุโส เขมก เอวมาหํสุ ยเมตํ อาวุโส เขมก อสฺมีติ วเทสิ กิเมตํ อสฺมีติ วเทสิ ฯ รูปํ อสฺมีติ วเทสิ ฯ อญฺตฺร รูปา อสฺมีติ วเทสิ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อสฺมีติ วเทสิ ฯ อญฺตฺร วิญฺาณา อสฺมีติ วเทสิ ฯ ยเมตํ อาวุโส เขมก อสฺมีติ วเทสิ กิเมตํ อสฺมีติ วเทสีติ ฯ อลํ อาวุโส ทาสก กึ อิมาย สนฺธาวนิกาย อาหราวุโส ทณฺฑํ อหเมว เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิสฺสามีติ ฯ [๒๒๙] อถ โข อายสฺมา เขมโก ทณฺฑโมลมฺภ ^๒- เยน เถรา ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา เถเรหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สมฺโมทิ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. นสทฺโท น ทิสฺสติ ฯ ^๒ ม. ทณฺฑโมลุมฺภ ฯ สมฺโมทนียํ กถํ สาราณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ เขมกํ เถรา ภิกฺขู เอตทโวจุํ ยเมตํ อาวุโส เขมก อสฺมีติ วเทสิ กิเมตํ อสฺมีติ วเทสิ ฯ รูปํ อสฺมีติ วเทสิ ฯ อญฺตฺร รูปา อสฺมีติ วเทสิ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อสฺมีติ วเทสิ ฯ อญฺตฺร วิญฺาณา อสฺมีติ วเทสิ ฯ ยเมตํ อาวุโส เขมก อสฺมีติ วเทสิ กิเมตํ อสฺมีติ วเทสีติ ฯ น ขฺวาหํ อาวุโส รูปํ อสฺมีติ วทามิ นปิ อญฺตฺร รูปา อสฺมีติ วทามิ น เวทนํ ฯ น สญฺ ฯ น สงฺขาเร ฯ น วิญฺาณํ อสฺมีติ วทามิ นปิ อญฺตฺร วิญฺาณา อสฺมีติ วทามิ อปิจ เม อาวุโส ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺมีติ อธิคตํ อยมหมสฺมีติ น จ สมนุปสฺสามิ ฯ {๒๒๙.๑} เสยฺยถาปิ อาวุโส อุปฺปลสฺส วา ปทุมสฺส วา ปุณฺฑรีกสฺส วา คนฺโธ โย นุ โข เอวํ วเทยฺย ปตฺตสฺส คนฺโธติ วา ^๑- วณฺณสฺส คนฺโธติ วา กิญฺชกฺขสฺส ^๒- คนฺโธติ วา สมฺมา นุ โข โส วทมาโน วเทยฺยาติ ฯ โน เหตํ อาวุโส ฯ ยถากถํ ปนาวุโส สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยาติ ฯ ปุปฺผสฺส คนฺโธติ โข อาวุโส สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยาติ ฯ เอวเมว ขฺวาหํ อาวุโส น รูปํ อสฺมีติ วทามิ นปิ อญฺตฺร รูปา อสฺมีติ วทามิ น เวทนํ ฯ น สญฺ ฯ น สงฺขาเร ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. วาสทฺโท น ทิสฺสติ ฯ ^๒ ม. กิญฺชกฺขราย ฯ โป. กิญฺชกฺขุสฺส ฯ น วิญฺาณํ อสฺมีติ วทามิ นปิ อญฺตฺร วิญฺาณา อสฺมีติ วทามิ อปิจ เม อาวุโส ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺมีติ อธิคตํ อยมหมสฺมีติ น จ สมนุปสฺสามิ ฯ {๒๒๙.๒} กิญฺจาปิ อาวุโส อริยสาวกสฺส ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สญฺโชนานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อถ ขฺวสฺส โหติ เยว ^๑- ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต อสฺมีติ มาโน อสฺมีติ ฉนฺโท อสฺมีติ อนุสโย อสมูหโต ฯ โส อปเรน สมเยน ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรติ อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม อิติ เวทนา ฯ อิติ สญฺา ฯ อิติ สงฺขารา ฯ อิติ วิญฺาณํ อิติ วิญฺาณสฺส สมุทโย อิติ วิญฺาณสฺส อตฺถงฺคโมติ ฯ ตสฺสิเมสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโต โยปิสฺส โหติ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต อสฺมีติ มาโน อสฺมีติ ฉนฺโท อสฺมีติ อนุสโย อสมูหโต โสปิ สมุคฺฆาตํ คจฺฉติ ฯ {๒๒๙.๓} เสยฺยถาปิ อาวุโส วตฺถํ สงฺกิลิฏฺ มลคฺคหิตํ ตเมนํ สามิกา รชกสฺส อนุปฺปทชฺชุํ ^๒- ตเมนํ รชโก อูเส วา ขาเร วา โคมเย วา สํมทฺทิตฺวา อจฺเฉ อุทเก วิกฺขาเลติ กิญฺจาปิ ตํ โหติ วตฺถํ ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ อถ ขฺวสฺส โหติ โย จ อนุสหคโต อูสคนฺโธ วา ขารคนฺโธ วา โคมยคนฺโธ วา อสมูหโต ตเมนํ รชโก สามิกานํ เทติ ตเมนํ สามิกา คนฺธปริภาวิเต กรณฺฑเก นิกฺขิปนฺติ โยปิสฺส โหติ อนุสหคโต อูสคนฺโธ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โย จ ฯ ^๒ โป. อนุปทตฺถุํ ฯ วา ขารคนฺโธ วา โคมยคนฺโธ วา อสมูหโต โสปิ สมุคฺฆาตํ คจฺฉติ ฯ เอวเมว โข อาวุโส กิญฺจาปิ อริยสาวกสฺส ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สญฺโชนานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อถ ขฺวสฺส โหติเยว ปญฺจสุ อุปทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต อสฺมีติ มาโน อสฺมีติ ฉนฺโท อสฺมีติ อนุสโย อสมูหโต โส อปเรน สมเยน ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรติ อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม อิติ เวทนา ฯ อิติ สญฺา ฯ อิติ สงฺขารา ฯ อิติ วิญฺาณํ อิติ วิญฺาณสฺส สมุทโย อิติ วิญฺาณสฺส อตฺถงฺคโมติ ฯ {๒๒๙.๔} ตสฺสิเมสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสิโน วิหรโต โยปิสฺส โหติ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสหคโต อสฺมีติ มาโน อสฺมีติ ฉนฺโท อสฺมีติ อนุสโย อสมูหโต โสปิ สมุคฺฆาตํ คจฺฉตีติ ฯ [๒๓๐] เอวํ วุตฺเต เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ เขมกํ เอตทโวจุํ น โข ^[๑]- มยํ อายสฺมนฺตํ เขมกํ วิเหสาเปกฺขา อปุจฺฉิมฺหา ^๒- อปิ จายสฺมา เขมโก ปโหติ ^๓- ตสฺส ภควโต สาสนํ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตุํ เทเสตุํ ปญฺเปตุํ ^๔- ปฏฺเปตุํ วิวริตุํ วิภชิตุํ อุตฺตานีกาตุํ ยทิทํ อายสฺมตา เขมเกน ตสฺส ภควโต สาสนํ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺปิตํ ปฏฺปิตํ วิวริตํ วิภชิตํ อุตฺตานีกตนฺติ ฯ อิทมโวจ อายสฺมา เขมโก ฯ อตฺตมนา เถรา ภิกฺขู อายสฺมโต เขมกสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุํ ฯ อิมสฺมิญฺจ ปน @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. ปนสทฺโท ทิสฺสติ ฯ ^๒ ม. ยุ. ปุจฺฉิมฺห ฯ ^๓ ม. ปโหสิ ฯ @^๔ ม. ยุ. ปญฺาเปตุํ ฯ เวยฺยากรณสฺมึ ภญฺมาเน สฏฺีมตฺตานํ เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสุ อายสฺมโต จ ^๑- เขมกสฺสาติ ฯ [๒๓๑] เอกํ สมยํ สมฺพหุลา เถรา ภิกฺขู พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย ฯ อถ โข อายสฺมา ฉนฺโน สายณฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต อปาปุรณํ ^๒- อาทาย วิหาเรน วิหารํ อุปสงฺกมิตฺวา เถเร ภิกฺขู เอตทโวจ โอวทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา อนุสาสนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา กโรนฺตุ เม อายสฺมนฺโต เถรา ธมฺมึ กถํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยนฺติ ฯ [๒๓๒] เอวํ วุตฺเต เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ฉนฺนํ เอตทโวจุํ รูปํ โข อาวุโส ฉนฺน อนิจฺจํ เวทนา อนิจฺจา สญฺา อนิจฺจา สงฺขารา อนิจฺจา วิญฺาณํ อนิจฺจํ ฯ รูปํ อนตฺตา เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนตฺตา สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ ฯ อถ โข อายสฺมโต ฉนฺนสฺส เอตทโหสิ มยฺหํปิ โข ^๓- เอวํ โหติ รูปํ อนิจฺจํ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนิจฺจํ ฯ รูปํ อนตฺตา เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนตฺตา สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ อถ จ ปน เม สพฺพสงฺขารสมเถ สพฺพูปธิ- ปฏินิสฺสคฺเค ตณฺหกฺขเย วิราเค นิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ น ปสีทติ น สนฺติฏฺติ น ^๔- วิมุจฺจติ ปริตสฺสนา- อุปาทานํ อุปฺปชฺชติ ปจฺจุทาวตฺตติ มานสํ อถ โกจรหิ เม @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. เขมกสฺส จาติ ฯ ^๒ ม. ยุ. อวาปุรณํ ฯ ^๓ ม. ยุ. เอตนฺติ ทิสฺสติ ฯ @^๔ ม. นาธิมุจฺจติ ฯ อตฺตาติ ฯ น โข ปเนตํ ^๑- ธมฺมํ ปสฺสโต โหติ โก นุ โข เม ตถา ธมฺมํ เทเสยฺย ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยนฺติ ฯ [๒๓๓] อถ โข อายสฺมโต ฉนฺนสฺส เอตทโหสิ อยํ โข อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต สมฺภาวิโต จ วิญฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ ปโหติ จ เม อายสฺมา อานนฺโท ตถา ธมฺมํ เทเสตุํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยํ อตฺถิ จ เม อายสฺมนฺเต อานนฺเท ตาวติกา วิสฺสฏฺิ ยนฺนูนาหํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺยนฺติ ฯ อถ โข อายสฺมา ฉนฺโน เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน โกสมฺพี โฆสิตาราโม เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ สมฺโมทนียํ กถํ สาราณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ฉนฺโน อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ {๒๓๓.๑} เอกมิทาหํ อาวุโส อานนฺท สมยํ พาราณสิยํ วิหรามิ อิสิปตเน มิคทาเย อถ ขฺวาหํ อาวุโส สายณฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต อปาปุรณํ อาทาย วิหาเรน วิหารํ อุปสงฺกมิตฺวา ^๒- เถเร ภิกฺขู เอตทโวจํ โอวทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา อนุสาสนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต เถรา กโรนฺตุ เม อายสฺมนฺโต เถรา ธมฺมึ กถํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยนฺติ ฯ เอวํ วุตฺเต มํ อาวุโส เถรา ภิกฺขู เอตทโวจุํ รูปํ โข อาวุโส ฉนฺน อนิจฺจํ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนิจฺจํ ฯ รูปํ อนตฺตา ฯเปฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปเนวํ ฯ ^๒ ม. อุปสงฺกมึ ฯ วิญฺาณํ อนตฺตา สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ ฯ {๒๓๓.๒} ตสฺส มยฺหํ อาวุโส เอตทโหสิ มยฺหํปิ โข เอวํ โหติ รูปํ อนิจฺจํ ฯเปฯ วิญฺาณํ อนิจฺจํ ฯ รูปํ อนตฺตา เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ อนตฺตา สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ อถ จ ปน เม สพฺพสงฺขารสมเถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺเค ตณฺหกฺขเย วิราเค นิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ น ปสีทติ น สนฺติฏฺติ น วิมุจฺจติ ปริตสฺสนาอุปาทานํ อุปฺปชฺชติ ปจฺจุทาวตฺตติ มานสํ อถ โกจรหิ เม อตฺตาติ ฯ น โข ปเนตํ ธมฺมํ ปสฺสโต โหติ โก นุ โข เม ตถา ธมฺมํ เทเสยฺย ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยนฺติ ฯ {๒๓๓.๓} ตสฺส มยฺหํ อาวุโส เอตทโหสิ อยํ โข อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต สมฺภาวิโต จ วิญฺูนํ สพฺรหฺมจารีนํ ปโหติ จ เม อายสฺมา อานนฺโท ตถา ธมฺมํ เทเสตุํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยํ อตฺถิ จ อายสฺมนฺเต อานนฺเท ตาวติกา วิสฺสฏฺิ ยนฺนูนาหํ เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกเมยฺยนฺติ ฯ โอวทตุ มํ อายสฺมา อานนฺโท อนุสาสตุ มํ อายสฺมา อานนฺโท กโรตุ เม อายสฺมา อานนฺโท ธมฺมึ กถํ ยถาหํ ธมฺมํ ปสฺเสยฺยนฺติ ฯ [๒๓๔] เอตฺตเกนปิ มยํ อายสฺมโต ฉนฺนสฺส อตฺตมนา อภิรทฺธา ตํ ^๑- อายสฺมา ฉนฺโน อาวิอกาสิสิ ^๒- ขีลํ ปภินฺทิ ^๓- โอทหาวุโส @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อปิ นาม ตํ ฯ ^๒ ม. ยุ. อาวิอกาสิ ฯ ^๓ ม. ภินทิ ฯ ฉนฺน โสตํ ภพฺโพสิ ธมฺมํ วิญฺาตุนฺติ ฯ อถ โข อายสฺมโต ฉนฺนสฺส ตาวตเกเนว อุฬารํ ปีติปา โมชฺชํ อุปฺปชฺชิ ภพฺโพ กิรสฺมิ ธมฺมํ วิญฺาตุนฺติ ฯ {๒๓๔.๑} สมฺมุขา เมตํ อาวุโส ฉนฺน ภควโต สุตํ สมฺมุขา ^[๑]- ปฏิคฺคหิตํ กจฺจานโคตฺตํ ภิกฺขุํ โอวทนฺตสฺส ทฺวยนิสฺสิโต ขฺวายํ ^๒- กจฺจาน โลโก เยภุยฺเยน อตฺถิตญฺเจว นตฺถิตญฺจ ฯ โลกสมุทยํ โข กจฺจาน ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสโต ยา โลเก นตฺถิตา สา น โหติ ฯ โลกนิโรธํ โข กจฺจาน ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสโต ยา โลเก อตฺถิตา สา น โหติ ฯ อุปายุปาทานาภินิเวสวินิพนฺโธ ขฺวายํ กจฺจาน โลโก เยภุยฺเยน ตสฺส อุปายุปาทานํ เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยํ น อุเปติ น อุปาทิยติ น อธิฏฺาติ อตฺตา เมติ ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขํ นิรุชฺฌมานํ นิรุชฺฌตีติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ อปรปฺปจฺจยา าณเมวสฺส เอตฺถ โหติ ฯ เอตฺตาวตา โข กจฺจาน สมฺมาทิฏฺิ โหติ ฯ สพฺพมตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต สพฺพํ นตฺถีติ อยํ ทุติโย อนฺโต ฯ เอเต เต กจฺจาน อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณํ ฯเปฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ ฯ อวิชฺชาย เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ ฯเปฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตีติ ฯ เอวเมตํ อาวุโส อานนฺท โหติ เยสํ อายสฺมนฺตานํ ตาทิสา สพฺรหฺมจารโย @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. จสทฺโท ทิสฺสติ ฯ ^๒ ม. ขวาหํ ฯ อนุกมฺปกา อตฺถกามา โอวาทกา อนุสาสกา อิทญฺจ ปน เม อายสฺมโต อานนฺทสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ธมฺโม อภิสมิโตติ ^๑- ฯ [๒๓๕] สาวตฺถี ฯ อถ โข อายสฺมา ราหุโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราหุโล ภควนฺตํ เอตทโวจ กถนฺนุ โข ภนฺเต ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิญฺจ สวิญฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตีติ ฯ {๒๓๕.๑} ยงฺกิญฺจิ ราหุล รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ รูปํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสติ ฯ ยา กาจิ เวทนา ฯ ยา กาจิ สญฺา ฯ เย เกจิ สงฺขารา ฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคต- ปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา ฯเปฯ สพฺพํ วิญฺาณํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสติ ฯ เอวํ โข ราหุล ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิญฺจ สวิญฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา น โหนฺตีติ ฯ [๒๓๖] สาวตฺถี ฯ อาราเม ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราหุโล ภควนฺตํ เอตทโวจ กถํ นุ โข ภนฺเต ชานโต กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิญฺจ สวิญฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. อภิสเมโตติ ฯ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ ฯ ยงฺกิญฺจิ ราหุล รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา ฯเปฯ ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ รูปํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทิสฺวา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ ฯ ยา กาจิ เวทนา ฯ ยา กาจิ สญฺา ฯ เย เกจิ สงฺขารา ฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ วิญฺาณํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทิสฺวา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ ฯ เอวํ โข ราหุล ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิญฺจ สวิญฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหงฺการมมงฺการมานาปคตํ มานสํ โหติ วิธา สมติกฺกนฺตํ สนฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ ฯ เถรวคฺโค จตุตฺโถ ฯ ตสฺสุทฺทานํ ภวติ อานนฺโท ติสฺโส ยมโก อนุราโธ จ วกฺกลิ อสฺสชิ เขมโก ^[๑]- ฉนฺโน ราหุลา ^๒- อปเร เทฺว เถรวคฺโคติ ^๓- วุจฺจตีติ ฯ ----------------- @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ทาสโกติ ทิสฺสติ ฯ ^๒ ยุ. ราหุโล ฯ โป. ราหุโล อถ เถรวคฺโค เตน @วุจฺจตีติ ฯ ม. เถรวคฺโคติ วุจฺจตีติ นตฺถิ ฯ ^๓ ยุ. วคฺโค เตน ปวุจฺจติ ฯ ขนฺธสํยุตฺตสฺส มชฺฌิมปณฺณาสเก ปุปฺผวคฺโค ปญฺจโม [๒๓๗] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯเปฯ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว นที ปพฺพเตยฺยา โอหาริณี ทูรงฺคมา สีฆโสตา ตสฺสา อุภโต ^๑- ตีเรสุ กาสา เจปิ ชาตา อสฺสุ เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ กุสา เจปิ ชาตา อสฺสุ เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ ปพฺพชา ^๒- เจปิ ชาตา อสฺสุ เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ วีรณา ^๓- เจปิ ชาตา อสฺสุ เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ รุกฺขา เจปิ ชาตา อสฺสุ เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ ตสฺสา ปุริโส โสเตน วุยฺหมาโน กาเส ^๔- เจปิ คเณฺหยฺย เต ปลุชฺเชยฺยุํ โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺย กุเส เจปิ คเณฺหยฺย ฯ ปพฺพเช เจปิ คเณฺหยฺย ฯ วีรเณ เจปิ คเณฺหยฺย ฯ รุกฺเข เจปิ คเณฺหยฺย เต ปลุชฺเชยฺยุํ โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺย ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ ตสฺส ตํ รูปํ ปลุชฺชติ โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ ฯ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. อุโภสุ ฯ ^๒ สี. พพฺพชา ฯ ^๓ ม. ยุ. พีรณา ฯ โป. วิรณาเปสิ ฯ @^๔ โป. กาสเจสํ ฯ วิญฺาณํ วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ ตสฺส ตํ วิญฺาณํ ปลุชฺชติ โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ ฯ [๒๓๘] ตํ กึ มญฺถ ภิกฺขเว รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ตสฺมา ติห ภิกฺขเว ฯเปฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๒๓๙] สาวตฺถี ฯ ตตฺร โข ฯเปฯ นาหํ ภิกฺขเว โลเกน วิวทามิ ฯ โลโก ^๑- จ โข ภิกฺขเว มยา วิวทติ ฯ น ภิกฺขเว ธมฺมวาที เกนจิ ^๒- โลกสฺมึ วิวทติ ฯ ยํ ภิกฺขเว นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ อหํปิ ตํ นตฺถีติ วทามิ ฯ ยํ ภิกฺขเว อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ อหํปิ ตํ อตฺถีติ วทามิ ^๓- ฯ กิญฺจิ ภิกฺขเว นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ ยมหํ นตฺถีติ วทามิ ฯ รูปํ ภิกฺขเว นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ อหํปิ ตํ นตฺถีติ วทามิ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ อหมฺปิ ตํ นตฺถีติ วทามิ ฯ อิทํ โข ภิกฺขเว นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ ยมหํ ^๔- นตฺถีติ วทามิ ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ ยมหํ อตฺถีติ วทามิ ฯ รูปํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ อหํปิ ตํ อตฺถีติ วทามิ ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. โลโก จ มยา วิวทติ ฯ ม. โลโกว มยา วิวทติ ฯ ^๒ โป. เกนปิ โข @โลกสฺมึ ฯ ^๓ โป. วทามีติ ฯ ^๔ ม. อหมฺปิตํ ฯ ยุ. ยมหํปิ ฯ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ อหํปิ ตํ อตฺถีติ วทามิ ฯ อิทํ โข ภิกฺขเว อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ ยมหํ อตฺถีติ วทามิ ฯ [๒๔๐] อตฺถิ ภิกฺขเว โลเก โลกธมฺโม ตํ ^๑- ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺเปติ ^๒- ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว โลเก โลกธมฺโม ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ ฯ รูปํ ภิกฺขเว โลเก โลกธมฺโม ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ ฯเปฯ อุตฺตานีกโรติ ฯ {๒๔๐.๑} โย ภิกฺขเว ตถาคเตน เอวํ อาจิกฺขิยมาเน เทสิยมาเน ปญฺปิยมาเน ปฏฺปิยมาเน วิวริยมาเน วิภชิยมาเน อุตฺตานีกริยมาเน ^๓- น ชานาติ น ปสฺสติ ตมหํ ภิกฺขเว พาลํ ^๔- ปุถุชฺชนํ อนฺธํ อจกฺขุกํ อชานนฺตํ อปสฺสนฺตํ กินฺติ กโรมิ ฯ เวทนา ภิกฺขเว ฯ สญฺา ภิกฺขเว ฯ สงฺขารา ภิกฺขเว ฯ วิญฺาณํ ภิกฺขเว โลเก โลกธมฺโม ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ ฯ {๒๔๐.๒} โย ภิกฺขเว ตถาคเตน เอวํ อาจิกฺขิยมาเน เทสิยมาเน ปญฺปิยมาเน ปฏฺปิยมาเน วิวริยมาเน วิภชิยมาเน อุตฺตานีกริยมาเน @เชิงอรรถ: ^๑ สพฺพวาเรสุ ยนฺติ วา ปาโ ฯ ^๒ โป. ม. ปญฺาเปติ ฯ @^๓ โป. อุตฺตานี กริยมาเน ฯ ^๔ โป. พาลปุถุชฺชนํ ฯ น ชานาติ น ปสฺสติ ตมหํ ภิกฺขเว พาลํ ปุถุชฺชนํ อนฺธํ อจกฺขุกํ อชานนฺตํ อปสฺสนฺตํ กินฺติ กโรมิ ฯ [๒๔๑] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว อุปฺปลํ วา ปทุมํ วา ปุณฺฑรีกํ วา อุทเก ชาตํ อุทเก สํวฑฺฒํ ^๑- อุทกา อจฺจุคฺคมฺม าติ อนุปลิตฺตํ อุทเกน ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว ตถาคโต โลเก ชาโต ^๒- โลเก สํวฑฺโฒ ^๓- โลกํ อภิภุยฺย วิหรติ อนุปลิตฺโต โลเกนาติ ฯ [๒๔๒] เอกํ สมยํ ภควา อยุชฺฌายํ ^๔- วิหรติ คงฺคาย นทิยา ตีเร ฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว อยํ คงฺคา นที มหนฺตํ เผณปิณฺฑํ ^๕- อาวเหยฺย ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺย ตสฺส ^๖- ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเว ขาเยยฺย ตุจฺฉกญฺเว ขาเยยฺย อสารกญฺเว ขาเยยฺย กิญฺหิ สิยา ภิกฺขเว เผณปิณฺเฑ สาโร ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ^๗- ฯเปฯ ยํ ทูเร สนฺติเก วา ตํ ภิกฺขุ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติ ตสฺส ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเว ขายติ ตุจฺฉกญฺเว ขายติ อสารกญฺเว ขายติ กิญฺหิ สิยา ภิกฺขเว รูเป สาโร ฯ [๒๔๓] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว สรทสมเย ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต อุทเก อุทกปุพฺพุฬํ ^๘- อุปฺปชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จ ตเมนํ จกฺขุมา @เชิงอรรถ: ^๑ สํวทฺธนฺติ ปาโ ฯ ^๒ โป. ยุ. โลเก ชาโตติ เทฺว ปาา น ทิสฺสติ ฯ @^๓ สํวทฺโธติ วา ปาโ ฯ ^๔ ยุ. อโยชฺฌายํ ฯ ^๕ โป. เผณุปิณฺฑํ ฯ @^๖ ม. ยุ. ตนฺติ ทิสฺสติ ฯ ^๗ ยุ. อติตานาคตํ ฯ ^๘ อุทกพุพฺพุฬนฺติปิ ปาโ ฯ ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺย ตสฺส ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเว ขาเยยฺย ตุจฺฉกญฺเว ขาเยยฺย อสารกญฺเว ขาเยยฺย กิญฺหิ สิยา ภิกฺขเว อุทกปุพฺพุเฬ สาโร ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ฯเปฯ ยา ทูเร สนฺติเก วา ตํ ภิกฺขุ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติ ตสฺส ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเว ขายติ ตุจฺฉกญฺเว ขายติ อสารกญฺเว ขายติ กิญฺหิ สิยา ภิกฺขเว เวทนาย สาโร ฯ [๒๔๔] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส ิเต มชฺฌนฺติเก กาเล มรีจิ ^๑- ผนฺทติ ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺย ตสฺส ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเว ขาเยยฺย ฯเปฯ กิญฺหิ สิยา ภิกฺขเว มรีจิกาย สาโร ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว ยา กาจิ สญฺา ฯเปฯ [๒๔๕] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ปุริโส สารตฺถิโก สารคเวสี สารปริเยสนํ จรมาโน ติณฺหํ กุธารึ อาทาย วนํ ปวิเสยฺย โส ตตฺถ ปสฺเสยฺย มหนฺตํ กทลิกฺขนฺธํ อุชุํ นวํ อกุกฺกุชกชาตํ ^๒- ตเมนํ มูเล ฉินฺเทยฺย มูเล เฉตฺวา อคฺเค ฉินฺเทยฺย อคฺเค เฉตฺวา ปตฺตวฏฺฏึ วินิพฺภุชฺเชยฺย โส ตตฺถ ปตฺตวฏฺฏึ วินิพฺภุชฺชนฺโต @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. มรีจิกา ฯ ^๒ สี. อกุกฺกชาตํ ฯ โป. อกตชชาตํ ฯ ม. อกุกฺกุกชาตํ ฯ เผคฺคุํปิ นาธิคจฺเฉยฺย กุโต สารํ ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺย ตสฺส ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเว ขาเยยฺย ตุจฺฉกญฺเว ขาเยยฺย อสารกญฺเว ขาเยยฺย กิญฺหิ สิยา ภิกฺขเว กทลิกฺขนฺเธ สาโร ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ฯเปฯ เย ทูเร สนฺติเก วา ตํ ภิกฺขุ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติ ตสฺส ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเว ขายติ ตุจฺฉกญฺเว ขายติ อสารกญฺเว ขายติ กิญฺหิ สิยา ภิกฺขเว สงฺขาเรสุ สาโร ฯ [๒๔๖] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว มายากาโร วา มายาการนฺเตวาสี วา จาตุมฺมหาปเถ ^๑- มายํ วิทํเสยฺย ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ปสฺเสยฺย นิชฺฌาเยยฺย โยนิโส อุปปริกฺเขยฺย ตสฺส ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเว ขาเยยฺย ตุจฺฉกญฺเว ขาเยยฺย อสารกญฺเว ขาเยยฺย กิญฺหิ สิยา ภิกฺขเว มายาย สาโร ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ ยํ ทูเร สนฺติเก วา ตํ ภิกฺขุ ปสฺสติ นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติ ตสฺส ปสฺสโต นิชฺฌายโต โยนิโส อุปปริกฺขโต ริตฺตกญฺเว ขายติ ตุจฺฉกญฺเว ขายติ อสารกญฺเว ขายติ กิญฺหิ สิยา ภิกฺขเว วิญฺาเณ สาโร ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ เวทนายปิ ฯ สญฺายปิ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. มหาปเถ ฯ สงฺขาเรสุปิ ฯ วิญฺาณสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ อิทมโวจ ภควา อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา [๒๔๗] เผณปิณฺฑูปมํ รูปํ เวทนา ปุพฺพุฬูปมา มรีจิกูปมา สญฺา สงฺขารา กทลูปมา มายูปมญฺจ วิญฺาณํ เทสิตาทิจฺจพนฺธุนา ^๑- ฯ ยถา ^๒- ยถา นิชฺฌายติ โยนิโส อุปปริกฺขติ ริตฺตกํ ตุจฺฉกํ โหติ โย นํ ปสฺสติ โยนิโส ฯ อิมญฺจ กายํ อารพฺภ ภูริปญฺเน เทสิตํ ปหานํ ^๓- ติณฺณํ ธมฺมานํ รูปํ ปสฺสถ ฉฑฺฑิตํ ฯ อายุ อุสฺมา จ วิญฺาณํ ยทา กายํ ชหนฺติมํ อปวิฏฺโ ตทา เสติ ปรภตฺตํ อเจตนํ ฯ เอตาทิสายํ สนฺตาโน มายายํ พาลลาปินี วธโก เอโก ^๔- อกฺขาโต สาโร เอตฺถ น วิชฺชติ ฯ เอวํ ขนฺเธ อเวกฺเขยฺย ภิกฺขุ อารทฺธวีริโย ทิวา วา ยทิ วา รตฺติ ^๕- สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต ฯ ปชเห ^๖- สพฺพสํโยคํ กเรยฺย สรณตฺตโน จเรยฺยาทิตฺตสีโสว ปตฺถยํ อจฺจุตํ ปทนฺติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. ทีปิตาทิจฺจพนฺธุนา ฯ ^๒ โป. ยถา นํ นิชฺฌติ ฯ ^๓ โป. ปหาสิ ฯ ม. ปหานา ฯ @^๔ ม. เอส ฯ ยุ. เอโส ฯ ^๕ ม. ยุ. รตฺตึ ฯ ^๖ ม. ยุ. ชเหยฺย ฯ [๒๔๘] สาวตฺถี ฯ อถ โข อญฺตโร ภิกฺขุ ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ อตฺถิ นุ โข ภนฺเต กิญฺจิ รูปํ ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ ฯ อตฺถิ นุ โข ภนฺเต กาจิ เวทนา ยา เวทนา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ ฯ อตฺถิ นุ โข ภนฺเต กาจิ สญฺา ยา สญฺา ฯเปฯ อตฺถิ นุ โข ภนฺเต เกจิ สงฺขารา เย สงฺขารา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสนฺติ ฯ อตฺถิ นุ โข ภนฺเต กิญฺจิ วิญฺาณํ ยํ วิญฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตีติ ฯ นตฺถิ โข ภิกฺขุ กิญฺจิ รูปํ ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ ฯ นตฺถิ โข ภิกฺขุ กาจิ เวทนา ฯ กาจิ สญฺา ฯ เกจิ สงฺขารา ฯ กิญฺจิ วิญฺาณํ ยํ วิญฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ ^๑- ฯ [๒๔๙] อถ โข ภควา ปริตฺตํ โคมยปิณฺฑํ ปาณินา คเหตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ เอตฺตโกปิ โข ภิกฺขุ อตฺตภาวปฏิลาโภ นตฺถิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ ฯ เอตฺตโก เจปิ ภิกฺขุ อตฺตภาวปฏิลาโภ อภวิสฺส นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปญฺาเยถ สมฺมาทุกฺขกฺขยาย ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขุ เอตฺตโกปิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สฺสตีติ ฯ อตฺตภาวปฏิลาโภ นตฺถิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปญฺายติ สมฺมาทุกฺขกฺขยาย ฯ [๒๕๐] ภูตปุพฺพาหํ ภิกฺขุ ราชา อโหสึ ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต ฯ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขุ รญฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติ นครสหสฺสานิ อเหสุํ กุสาวติราชธานิปฺปมุขานิ ^๑- ฯ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขุ รญฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติ ปาสาทสหสฺสานิ อเหสุํ ธมฺมปาสาทปฺปมุขานิ ฯ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขุ รญฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติ กูฏาคารสหสฺสานิ อเหสุํ มหาพฺยูหกูฏาคารปฺปมุขานิ ฯ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขุ รญฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติ ปลฺลงฺกสหสฺสานิ อเหสุํ ทนฺตมยานิ สารมยานิ โสวณฺณมยานิ รูปิยมยานิ โคนกตฺถตานิ ปฏิกตฺถตานิ ปฏลิกตฺถตานิ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณานิ ^๒- สอุตฺตรจฺฉทานิ อุภโตโลหิตกูปธานานิ ฯ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขุ รญฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติ นาคสหสฺสานิ อเหสุํ โสวณฺณาลงฺการานิ โสวณฺณธชานิ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนานิ อุโปสถนาคราชปฺปมุขานิ ฯ {๒๕๐.๑} ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขุ รญฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติ อสฺสสหสฺสานิ อเหสุํ โสวณฺณาลงฺการานิ โสวณฺณธชานิ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนานิ วลาหกอสฺสราชปฺปมุขานิ ฯ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขุ รญฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติ รถสหสฺสานิ อเหสุํ โสวณฺณาลงฺการานิ โสวณฺณธชานิ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนานิ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. กุสาวตินาม ฯ ^๒ โป. กทลิปิตฺตปจฺจตฺถรณานิ ฯ ปฏิจฺฉนฺนานิ เวชยนฺตรถปฺปมุขานิ ฯ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขุ รญฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติ มณิสหสฺสานิ อเหสุํ มณิรตนปฺปมุขานิ ฯ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขุ รญฺโ สโต ขตฺติยสฺส มุทฺธาวสิตฺตสฺส จตุราสีติ อิตฺถีสหสฺสานิ อเหสุํ ภทฺทาเทวิปฺปมุขานิ ^๑- ฯ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขุ ฯเปฯ จตุราสีติ ขตฺติยสหสฺสานิ อเหสุํ อนุยนฺตานิ ปริณายกรตนปฺปมุขานิ ฯ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขุ ฯเปฯ จตุราสีติ เธนุสหสฺสานิ อเหสุํ ทุกุลสนฺทนานิ กํสูปธรณานิ ^๒- ฯ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขุ ฯเปฯ จตุราสีติ วตฺถโกฏิสหสฺสานิ อเหสุํ โขมสุขุมานิ โกเสยฺยสุขุมานิ กมฺพลสุขุมานิ กปฺปาสิกสุขุมานิ ฯ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขุ ฯเปฯ จตุราสีติ ถาลิปากสหสฺสานิ อเหสุํ สายํ ปาตํ ภตฺตาภิหาโร อภิหริยิตฺถ ฯ [๒๕๑] เตสํ โข ปน ภิกฺขุ จตุราสีติยา นครสหสฺสานํ เอกญฺเว ตํ นครํ โหติ ยมหํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามิ กุสาวตี ราชธานี ฯ เตสํ โข ปน ภิกฺขุ จตุราสีติยา ปาสาทสหสฺสานํ เอโก เยว โส ปาสาโท โหติ ยมหํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามิ ธมฺโม ปาสาโท ฯ เตสํ โข ปน ภิกฺขุ จตุราสีติยา กูฏาคารสหสฺสานํ เอกญฺเว ตํ กูฏาคารํ โหติ ยมหํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามิ มหาพฺยูหํ กูฏาคารํ ฯ เตสํ โข ปน ภิกฺขุ จตุราสีติยา ปลฺลงฺกสหสฺสานํ เอโก เยว โส ปลฺลงฺโก โหติ ยมหํ เตน สมเยน ปริภุญฺชามิ ทนฺตมโย วา สารมโย วา @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. ยุ. สุภทฺทา- ฯ ^๒ โป. กํสุจนารณานิ ฯ ยุ. กํสุ ... ฯ สุวณฺณมโย วา รูปิยมโย วา ฯ เตสํ โข ปน ภิกฺขุ จตุราสีติยา นาคสหสฺสานํ เอโก เยว โส นาโค โหติ ยมหํ เตน สมเยน อภิรูหามิ อุโปสโถ นาคราชา ฯ {๒๕๑.๑} เตสํ โข ปน ภิกฺขุ จตุราสีติยา อสฺสสหสฺสานํ เอโก เยว โส อสฺโส โหติ ยมหํ เตน สมเยน อภิรูหามิ พลาโห ^๑- อสฺสราชา ฯ เตสํ โข ปน ภิกฺขุ จตุราสีติยา รถสหสฺสานํ เอโก เยว โส รโถ โหติ ยมหํ เตน สมเยน อภิรูหามิ เวชยนฺโต รโถ ฯ เตสํ โข ปน ภิกฺขุ จตุราสีติยา อิตฺถีสหสฺสานํ เอกา เยว สา อิตฺถี โหติ ยา มํ เตน สมเยน ปจฺจุปฏฺาติ ขตฺติยา วา เวลามิกา วา ฯ เตสํ โข ปน ภิกฺขุ จตุราสีติยา วตฺถโกฏิสหสฺสานํ เอกญฺเว ตํ วตฺถยุคํ โหติ ยมหํ เตน สมเยน ปริทหามิ โขมสุขุมํ วา โกเสยฺยสุขุมํ วา กมฺพลสุขุมํ วา กปฺปาสิกสุขุมํ วา ฯ เตสํ โข ปน ภิกฺขุ จตุราสีติยา ถาลิปากสหสฺสานํ เอโก เยว โส ถาลิปาโก โหติ ยโต นาฬิโกทนปรมํ ภุญฺชามิ ตทุปิยํ จ สูปพฺยญฺชนํ ^๒- ฯ อิติ โข ภิกฺขุ สพฺเพ เต สงฺขารา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา เอวํ อนิจฺจา โข ภิกฺขุ สงฺขารา เอวํ อทฺธุวา โข ภิกฺขุ สงฺขารา เอวํ อนสฺสาสิกา โข ภิกฺขุ สพฺเพ ^๓- สงฺขารา ฯ ยาวญฺจิทํ ภิกฺขุ อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ ^๔- นิพฺพินฺทิตุํ อลํ วิรชฺชิตุํ อลํ วิมุจฺจิตุนฺติ ฯ [๒๕๒] สาวตฺถี ฯ อาราเม ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส @เชิงอรรถ: ^๑ ม. พลาหโก ฯ ^๒ สี. ม. สูเปยฺยํ ฯ ^๓ ม. ยุ. สพฺเพติ น ทิสฺสติ ฯ @^๔ ยุ. สพฺเพสุ ฯ ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ อตฺถิ นุ โข ภนฺเต กิญฺจิ รูปํ ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ ฯ อตฺถิ นุ โข ภนฺเต กาจิ เวทนา ยา เวทนา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ ฯ อตฺถิ นุ โข ภนฺเต กาจิ สญฺา ฯเปฯ เกจิ สงฺขารา เย สงฺขารา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสนฺติ ฯ อตฺถิ นุ โข ภนฺเต กิญฺจิ วิญฺาณํ ยํ วิญฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตีติ ฯ นตฺถิ โข ภิกฺขุ กิญฺจิ รูปํ ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ ฯ นตฺถิ โข ภิกฺขุ กาจิ เวทนา ฯ กาจิ สญฺา ฯ เกจิ สงฺขารา ฯ กิญฺจิ วิญฺาณํ ยํ วิญฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตีติ ^๑- ฯ [๒๕๓] อถ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ เอตฺตกํปิ โข ภิกฺขุ รูปํ นตฺถิ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ ฯ เอตฺตกํปิ เจ ^๒- ภิกฺขุ รูปํ อภวิสฺส นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปญฺาเยถ สมฺมาทุกฺขกฺขยาย ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขุ เอตฺตกํปิ รูปํ นตฺถิ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปญฺายติ สมฺมาทุกฺขกฺขยาย ฯ เอตฺตกาปิ โข ภิกฺขุ เวทนา นตฺถิ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา @เชิงอรรถ: ^๑ โป. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ ฯ ^๒ ม. ยุ. เจปิ ฯ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ ฯ {๒๕๓.๑} เอตฺตกาปิ เจ ภิกฺขุ เวทนา อภวิสฺส นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปญฺาเยถ สมฺมาทุกฺขกฺขยาย ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขุ เอตฺตกาปิ เวทนา นตฺถิ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปญฺายติ สมฺมาทุกฺขกฺขยาย ฯ {๒๕๓.๒} เอตฺตกาปิ โข ภิกฺขุ สญฺา ฯเปฯ เอตฺตกาปิ โข ภิกฺขุ สงฺขารา นตฺถิ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา สสฺสติสมํ ตเถว สฺสนฺติ ฯ เอตฺตกา เจปิ ภิกฺขุ สงฺขารา อภวิสฺสํสุ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปญฺาเยถ สมฺมาทุกฺขกฺขยาย ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขุ เอตฺตกาปิ สงฺขารา นตฺถิ นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปญฺายติ สมฺมาทุกฺขกฺขยาย ฯ {๒๕๓.๓} เอตฺตกํปิ โข ภิกฺขุ วิญฺาณํ นตฺถิ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ ฯ เอตฺตกํ เจปิ ภิกฺขุ วิญฺาณํ อภวิสฺส นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ น ยิทํ พฺรหฺมจริยวาโส ปญฺาเยถ สมฺมาทุกฺขกฺขยาย ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขุ เอตฺตกํปิ วิญฺาณํ นตฺถิ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ ตสฺมา พฺรหฺมจริยวาโส ปญฺายติ สมฺมาทุกฺขกฺขยาย ฯ [๒๕๔] ตํ กึ มญฺสิ ภิกฺขุ รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯเปฯ ตสฺมา ติห ฯเปฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๒๕๕] สาวตฺถี ฯ อาราเม ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ อตฺถิ นุ โข ภนฺเต กิญฺจิ รูปํ ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ ฯ อตฺถิ นุ โข ภนฺเต กาจิ เวทนา ฯเปฯ กาจิ สญฺา ฯ เกจิ สงฺขารา ฯ กิญฺจิ วิญฺาณํ ยํ วิญฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตีติ ฯ นตฺถิ โข ภิกฺขุ กิญฺจิ รูปํ ยํ รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสติ ฯ นตฺถิ โข ภิกฺขุ กาจิ เวทนา ฯเปฯ กาจิ สญฺา ฯ เกจิ สงฺขารา ฯ กิญฺจิ วิญฺาณํ ยํ วิญฺาณํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมํ สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตีติ ฯ [๒๕๖] สาวตฺถี ฯ อาราเม ฯ อนมตคฺคายํ ^๑- ภิกฺขเว สํสาโร ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสญฺโชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ ฯ โหติ โส ภิกฺขเว สมโย ยํ มหาสมุทฺโท อุสฺสุสฺสติ วิสุสฺสติ น ภวติ ฯ น เตฺววาหํ ภิกฺขเว อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสญฺโชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามิ ฯ โหติ โส ภิกฺขเว สมโย ยํ สิเนรุ ปพฺพตราชา ฑยฺหติ ^๒- วินสฺสติ น ภวติ ฯ น เตฺววาหํ ภิกฺขเว อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสญฺโชนานํ สนฺธาวตํ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ม. อนมตคฺโคยํ ฯ ^๒ สี. อุฑฺฑยฺหติ ฯ สํสรตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามิ ฯ โหติ โส ภิกฺขเว สมโย ยํ มหาปวี ฑยฺหติ วินสฺสติ น ภวติ ฯ น เตฺววาหํ ภิกฺขเว อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสญฺโชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามิ ฯ [๒๕๗] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว สา คทฺทูลพนฺโธ ทฬฺเห ขีเล วา ถมฺเภ วา อุปนิพนฺโธ ^๒- ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อนุปริธาวติ อนุปริวตฺตติ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี ฯเปฯ สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯเปฯ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯ วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺาณํ วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ ฯ โส รูปญฺเว อนุปริธาวติ อนุปริวตฺตติ เวทนญฺเว ฯ สญฺญฺเว ฯ สงฺขาเร เยว ฯ วิญฺาณญฺเว อนุปริธาวติ อนุปริวตฺตติ ฯ โส รูปํ อนุปริธาวํ อนุปริวตฺตํ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อนุปริธาวํ อนุปริวตฺตํ น ปริมุจฺจติ รูปมฺหา น ปริมุจฺจติ เวทนาย น ปริมุจฺจติ สญฺาย น ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ น ปริมุจฺจติ วิญฺาณมฺหา น ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ น ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ ฯ {๒๕๗.๑} สุตวา จ โข ภิกฺขเว อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี ฯเปฯ สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. พทฺทูลพทฺโธ ฯ ^๒ โป. อุปริพนฺโธ ฯ ม. ยุ. อุปนิพทฺโธ ฯ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ฯ น เวทนํ ฯ น สญฺ ฯ น สงฺขาเร ฯ น วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ น วิญฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ น อตฺตนิ วา วิญฺาณํ น วิญฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ ฯ โส รูปํ นานุปริธาวติ นานุปริวตฺตติ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ นานุปริธาวติ นานุปริวตฺตติ ฯ โส รูปํ อนนุปริธาวํ อนนุปริวตฺตํ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ อนนุปริธาวํ อนนุปริวตฺตํ ปริมุจฺจติ รูปมฺหา ปริมุจฺจติ เวทนาย ปริมุจฺจติ สญฺาย ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ ปริมุจฺจติ วิญฺาณมฺหา ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามีติ ฯ [๒๕๘] สาวตฺถี ฯ อาราเม ฯ อนมตคฺคายํ ภิกฺขเว สํสาโร ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสญฺโชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ ^[๑]- ฯ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว สา คทฺทูลพนฺโธ ทฬฺเห ขีเล วา ถมฺเภ วา อุปนิพนฺโธ โส คจฺฉติ เจปิ ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อุปคจฺฉติ ติฏฺติ เจปิ ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อุปติฏฺติ นิสีทติ เจปิ ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อุปนิสีทติ นิปชฺชติ เจปิ ตเมว ขีลํ วา ถมฺภํ วา อุปนิปชฺชติ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ สมนุปสฺสติ เวทนํ ฯ สญฺ ฯ สงฺขาเร ฯ วิญฺาณํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามีติ ทิสฺสติ ฯ เม อตฺตาติ สมนุปสฺสติ ฯ โส คจฺฉติ เจปิ อิเมว ^๑- ปญฺจุปาทานกฺ- ขนฺเธ อุปคจฺฉติ ติฏฺติ เจปิ อิเมว ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปติฏฺติ นิสีทติ เจปิ อิเมว ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปนิสีทติ นิปชฺชติ เจปิ อิเมว ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปนิปชฺชติ ฯ ตสฺมา ติห ภิกฺขเว อภิกฺขณํ สกํ จิตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ ทีฆรตฺตมิทํ จิตฺตํ สงฺกิลิฏฺ ราเคน โทเสน โมเหนาติ ฯ [๒๕๙] จิตฺตสงฺกิเลสา ภิกฺขเว สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺติ จิตฺตโวทานา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ ฯ ทิฏฺ โว ^๒- ภิกฺขเว จรณนฺนาม ^๓- จิตฺตนฺติ ฯ เอวมฺภนฺเต ฯ ตมฺปิ โข ภิกฺขเว จรณํ นาม จิตฺตํ จิตฺเตเนว จินฺติตํ ^๔- ฯ เตนปิ โข ภิกฺขเว จรเณน จิตฺเตน จิตฺตญฺเว จิตฺตตรํ ฯ ตสฺมา ติห ภิกฺขเว อภิกฺขณํ สกํ จิตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ ทีฆรตฺตมิทํ จิตฺตํ สงฺกิลิฏฺ ราเคน โทเสน โมเหนาติ ฯ จิตฺตสงฺกิเลสา ภิกฺขเว สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺติ จิตฺตโวทานา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ ฯ {๒๕๙.๑} นาหํ ภิกฺขเว อญฺ เอกนิกายํปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ จิตฺตํ ยถยิทํ ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณา ฯ เตปิ โข ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณา จิตฺเตเนว จินฺติตา ^๕- ฯ เตหิปิ โข ภิกฺขเว ติรจฺฉานคเตหิ ปาเณหิ จิตฺตญฺเว จิตฺตตรํ ฯ ตสฺมา ติห ภิกฺขเว ^[๖]- อภิกฺขณํ สกํ จิตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ ทีฆรตฺตมิทํ จิตฺตํ สงฺกิลิฏฺ ราเคน โทเสน โมเหนาติ ฯ จิตฺตสงฺกิเลสา ภิกฺขเว สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺติ จิตฺตโวทานา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. อิเม ฯ ^๒ โป. โข ฯ ^๓ โป. อภิกฺขณนฺนาม ฯ ^๔ ม. จิตฺติตํ ฯ @^๕ โป. วิกตา ฯ ยุ. จิตฺตตา ฯ ^๖ โป. ยุ. ภิกฺขุนาติ ทิสฺสติ ฯ {๒๕๙.๒} เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว รชโก วา จิตฺตการโก วา สติ ^๑- รชนาย วา ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลาย วา มญฺเชฏฺาย ^๒- วา สุปริมฏฺเฏ ^๓- วา ผลเก ^๔- ภิตฺติยา วา ทุสฺสปเฏ ^๕- วา อิตฺถีรูปํ วา ปุริสรูปํ วา อภินิมฺมิเนยฺย สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ ^๖- ฯ เอวํ ^๗- โข ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปญฺเว อภินิพฺพตฺเตนฺโต อภินิพฺพตฺเตติ เวทนญฺเว ฯ สญฺญฺเว ฯ สงฺขาเร เยว ฯ วิญฺาณญฺเว อภินิพฺพตฺเตนฺโต อภินิพฺพตฺเตติ ฯ ตํ กึ มญฺถ ภิกฺขเว รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ เวทนา ฯ สญฺา ฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ตสฺมา ติห ภิกฺขเว ฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๒๖๐] สาวตฺถี ฯ ชานโตหํ ภิกฺขเว ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ โน อชานโต โน อปสฺสโต ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ ฯ อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม อิติ เวทนา ฯ อิติ สญฺา ฯ อิติ สงฺขารา ฯ อิติ วิญฺาณํ อิติ วิญฺาณสฺส สมุทโย อิติ วิญฺาณสฺส อตฺถงฺคโมติ ฯ เอวํ โข ภิกฺขเว ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ ฯ [๒๖๑] ภาวนานุโยคํ อนนุยุตฺตสฺส ภิกฺขเว ภิกฺขุโน วิหรโต กิญฺจาปิ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย อโห วต เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยาติ อถ ขฺวสฺส เนว อนุปาทาย อาสเวหิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สตีติ นตฺถิ ฯ ^๒ ม. มญฺชิฏฺาย ฯ ยุ. มญฺเชฏฺิยา ฯ ^๓ ม. สุปริมตฺเถ ฯ @^๔ โป. ม. ยุ. ผลเก วา ฯ ^๕ ทุสฺสวตฺเถติ วา ปาโ ฯ ^๖ โป. สพฺพํ จิตฺตกรํ ฯ @ม. ยุ. สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ ฯ ^๗ ม. ยุ. เอวเมว ฯ จิตฺตํ วิมุจฺจติ ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ อภาวิตตฺตาติสฺส วจนียํ ฯ กิสฺส อภาวิตตฺตา ฯ อภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ อภาวิตตฺตา จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ อภาวิตตฺตา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อภาวิตตฺตา ปญฺจนฺนํ พลานํ อภาวิตตฺตา สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ฯ {๒๖๑.๑} เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วา ตานสฺสุ กุกฺกุฏิยา น สมฺมาอธิสยิตานิ น สมฺมาปริเสทิตานิ น สมฺมาปริภาวิตานิ กิญฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย อโห วต เม กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺเชยฺยุนฺติ อถ โข อภพฺพาว ^๑- เต กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ ตถา หิ ปน ภิกฺขเว กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วา ตานสฺสุ กุกฺกุฏิยา น สมฺมาอธิสยิตานิ น สมฺมาปริเสทิตานิ น สมฺมาปริภาวิตานิ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว ภาวนานุโยคํ อนนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน วิหรโต กิญฺจาปิ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย อโห วต เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยาติ อถ ขฺวสฺส เนว อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ อภาวิตตฺตาติสฺส วจนียํ ฯ กิสฺส อภาวิตตฺตา ฯ อภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ อภาวิตตฺตา @เชิงอรรถ: ^๑ โป. อภูตปุพฺพา ฯ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ อภาวิตตฺตา จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ อภาวิตตฺตา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อภาวิตตฺตา ปญฺจนฺนํ พลานํ อภาวิตตฺตา สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ฯ {๒๖๑.๒} ภาวนานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขเว ภิกฺขุโน วิหรโต กิญฺจาปิ เอวํ ^๑- อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย อโห วต เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยาติ อถ ขฺวสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ ภาวิตตฺตาติสฺส วจนียํ ฯ กิสฺส ภาวิตตฺตา ฯ ภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ ภาวิตตฺตา จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา ปญฺจนฺนํ พลานํ ภาวิตตฺตา สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ฯ {๒๖๑.๓} เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วา ตานสฺสุ กุกฺกุฏิยา สมฺมาอธิสยิตานิ สมฺมาปริเสทิตานิ สมฺมาปริภาวิตานิ กิญฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา น เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย อโห วต เม กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺเชยฺยุนฺติ อถ โข ภพฺพาว เต กุกฺกุฏโปตกา ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ ตถา หิ ปน ภิกฺขเว กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วา ตานสฺสุ กุกฺกุฏิยา สมฺมาอธิสยิตานิ สมฺมาปริเสทิตานิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. น เอวํ ฯ สมฺมาปริภาวิตานิ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว ภาวนานุโยคมนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน วิหรโต กิญฺจาปิ น เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย อโห วต เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺยาติ อถ ขฺวสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ ภาวิตตฺตาติสฺส วจนียํ ฯ กิสฺส ภาวิตตฺตา ฯ ภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ ภาวิตตฺตา จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวิตตฺตา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา ปญฺจนฺนํ พลานํ ภาวิตตฺตา สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวิตตฺตา อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ฯ [๒๖๒] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ผลภณฺฑสฺส ^๑- วา ผลภณฺฑนฺเตวาสิสฺส วา วาสิชเฏ ทิสฺสนฺเต วา องฺคุลิปทานิ ทิสฺสนฺติ องฺคุฏฺปทา โน จ ขฺวสฺส เอวมสฺส าณํ โหติ เอตฺตกํ วา ^๒- เม อชฺช วาสิชฏสฺส ขีณํ เอตฺตกํ หิยฺโย เอตฺตกํ ปเรติ อถ ขฺวสฺส ขีณาขีณนฺเตว ^๓- าณํ โหติ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว ภาวนานุโยคมนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน วิหรโต กิญฺจาปิ น เอวํ าณํ โหติ เอตฺตกํ วา เม อชฺช อาสวานํ ขีณํ เอตฺตกํ หิยฺโย เอตฺตกํ ปเรติ อถ ขฺวสฺส ขีเณ ขีณนฺเตว าณํ โหติ ฯ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว สามุทฺทิกาย นาวาย เวตฺตพนฺธนพนฺธาย ฉมฺมาสานิ อุทเก ปริยาทาย เหมนฺติเกน ถลํ อุกฺขิตฺตาย วาตาตปปเรตานิ เวตฺตพนฺธนานิ ตานิ ปวุสฺสเกน เมเฆน อภิปฺปวุฏฺานิ ^๔- อปฺปกสิเรเนว @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปลคณฺฑสฺส ปลคณฺฑนฺเตวาสิสฺส ฯ ^๒ ม. วต ฯ @^๓ ม. ขีณํ ขีณนฺเตว ฯ ^๔ ยุ. อภิปฺปวตฺตานิ ฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ ปูติกานิ ภวนฺติ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว ภาวนานุโยคมนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน วิหรโต อปฺปกสิเรเนว สญฺโชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ ปูติกานิ ภวนฺตีติ ฯ [๒๖๓] สาวตฺถี ฯ อนิจฺจสญฺา ภิกฺขเว ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ สพฺพํ รูปราคํ ปริยาทิยติ สพฺพํ ภวราคํ ปริยาทิยติ สพฺพํ อวิชฺชํ ปริยาทิยติ สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ ฯ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว สรทสมเย กสฺสโก ^๑- มหานงฺคเลน กสฺสนฺโต ^๒- สพฺพานิ มูลสนฺตานกานิ สมฺปทาเลนฺโต กสฺสติ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว อนิจฺจสญฺา ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ สพฺพํ รูปราคํ ปริยาทิยติ สพฺพํ ภวราคํ ปริยาทิยติ สพฺพํ อวิชฺชํ ปริยาทิยติ สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ ฯ [๒๖๔] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ปพฺพชลายโก ^๓- ปพฺพชํ ลายิตฺวา อคฺเค คเหตฺวา โอธุนาติ นิธุนาติ นิปฺโผเฏติ ^๔- ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว อนิจฺจสญฺา ภาวิตา ฯเปฯ [๒๖๕] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว อมฺพปิณฺฑิยา วณฺฑจฺฉินฺนาย ^๕- ยานิ ตตฺร อมฺพานิ วณฺฑปฺปฏิพทฺธานิ สพฺพานิ ตานิ ตนฺวยานิ ^๖- ภวนฺติ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว อนิจฺจสญฺา ภาวิตา พหุลีกตา ฯเปฯ [๒๖๖] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว กูฏาคารสฺส ยา กาจิ โคปานสิโย สพฺพา ตา กูฏงฺคมา กูฏนินฺนา กูฏสโมสรณา กูฏํ ตาสํ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. กสโก ฯ ^๒ โป. กสฺสนฺโตติ นตฺถิ ฯ สพฺพานิ มูเล สนฺตานกานิ @สปทาเวนฺโต ฯ ^๓ โป. สพฺพผลยโก สพฺพผลายิตฺวา อคฺคึ คเหตฺวา ฯ @^๔ โป. นิจฺเฉเทติ ฯ ม. ยุ. นิจฺโฉเทติ ฯ ^๕ โป. วณฺฏจฺฉินฺนาย วณฺฑจฺฉินฺนานิ ฯ @^๖ สี. ม. ตทนฺวยานิ ฯ อคฺคมกฺขายติ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว อนิจฺจสญฺา ภาวิตา ฯเปฯ [๒๖๗] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว เย เกจิ มูลคนฺธา กาฬานุสารี ^๑- เตสํ อคฺคมกฺขายติ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว อนิจฺจสญฺา ภาวิตา ฯเปฯ [๒๖๘] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว เย เกจิ สารคนฺธา โลหิตจนฺทนํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว อนิจฺจสญฺา ภาวิตา ฯเปฯ [๒๖๙] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว เย เกจิ ปุปฺผคนฺธา วสฺสิกํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว อนิจฺจสญฺา ภาวิตา ฯเปฯ [๒๗๐] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว เย เกจิ กุฏฺราชาโน ^๒- สพฺเพ เต รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส อนุยนฺตา ^๓- ภวนฺติ ราชา เตสํ จกฺกวตฺติ อคฺคมกฺขายติ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว อนิจฺจสญฺา ภาวิตา ฯเปฯ [๒๗๑] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ยา กาจิ ตารกรูปานํ ปภา สพฺพา ตา จนฺทิมปฺปภาย กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสึ จนฺทปฺปภา ตาสํ อคฺคมกฺขายติ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว อนิจฺจสญฺา ภาวิตา ฯเปฯ [๒๗๒] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว สรทสมเย วิสุทฺเธ ^๔- วิคตพลาหเก เทเว อาทิจฺโจ นภํ อพฺภุสฺสกฺกมาโน ^๕- สพฺพํ อากาสคตํ ตมคตํ ^๖- อภิวิหจฺจ ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจเต จ ฯ เอวเมว โข ภิกฺขเว อนิจฺจสญฺา ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ สพฺพํ รูปราคํ ปริยาทิยติ สพฺพํ ภวราคํ ปริยาทิยติ สพฺพํ อวิชฺชํ ปริยาทิยติ สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ ^๗- ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. กาลานุสาริคนฺโธ ฯ ^๒ โป. ยุ. มทฺทราชาโน กุฑฺฑราชาโน ฯ ^๓ อนุยุตฺตาติปิ @ปาโ ฯ ^๔ ม. ยุ. วิทฺเธ ฯ ^๕ ยุ. อพฺภุสฺสุกฺกมาโน ฯ ^๖ โป. อวิตพฺพํ ฯ @^๗ โป. ยุ. สพฺพวาเรสุ สมูหนฺตีติ ทิสฺสติ ฯ [๒๗๓] กถํ ภาวิตา จ ภิกฺขเว อนิจฺจสญฺา กถํ พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ ฯเปฯ สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนติ ฯ อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม อิติ เวทนา ฯ อิติ สญฺา ฯ อิติ สงฺขารา ฯ อิติ วิญฺาณํ อิติ วิญฺาณสฺส สมุทโย อิติ วิญฺาณสฺส อตฺถงฺคโมติ ฯ เอวํ ภาวิตา โข ภิกฺขเว อนิจฺจสญฺา เอวํ พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยติ สพฺพํ รูปราคํ ปริยาทิยติ สพฺพํ ภวราคํ ปริยาทิยติ สพฺพํ อวิชฺชํ ปริยาทิยติ สพฺพํ อสฺมิมานํ สมูหนตีติ ฯ ปุปฺผวคฺโค ปญฺจโม ฯ ตสฺสุทฺทานํ ฯ นที ปุปฺผญฺจ เผณญฺจ โคมยญฺจ นขสิขํ สามุทฺทกํ เทฺว จ คทฺทูลา นาวสญฺาย เต ทสาติ ^๑- ฯ มชฺฌิมปณฺณาสโก สมตฺโต ฯ ตสฺส มชฺฌิมปณฺณาสกสฺส วคฺคุทฺทานํ อุปาโย อรหนฺโต จ ขชฺชนิเถรสวฺหยํ ^๒- ปุปฺผวคฺเคน ปณฺณาส ทุติโย ^๓- เตน ปวุจฺจติ ฯ -------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สุทฺธิกํ เทฺว จ คทฺทูลา วาสิชฏํ อนิจฺจตาติ ฯ ^๒ ยุ. ขชฺชนิเถรสมฺภยํ ฯ @^๓ ม. ยุ. ทุติโย เตน วุจฺจตีติ ฯ ขนฺธสํยุตฺตสฺส จุลฺลปณฺณาสเก อนฺตวคฺโค ปโม [๒๗๔] สาวตฺถี ฯเปฯ ตตฺร ฯเปฯ อโวจ จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อนฺตา ฯ กตเม จตฺตาโร ฯ สกฺกายนฺโต สกฺกายสมุทยนฺโต สกฺกายนิโรธนฺโต สกฺกายนิโรธคามินีปฏิปทนฺโต ฯ [๒๗๕] กตโม จ ภิกฺขเว สกฺกายนฺโต ฯ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส วจนียํ ฯ กตเม ปญฺจ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ เวทนูปาทานกฺขนฺโธ สญฺูปาทานกฺขนฺโธ สงฺขารูปาทานกฺขนฺโธ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สกฺกายนฺโต ฯ [๒๗๖] กตโม จ ภิกฺขเว สกฺกายสมุทยนฺโต ฯ ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี ฯ เสยฺยถีทํ ฯ กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สกฺกายสมุทยนฺโต ฯ [๒๗๗] กตโม จ ภิกฺขเว สกฺกายนิโรธนฺโต ฯ โย ตสฺสา เยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สกฺกายนิโรธนฺโต ฯ [๒๗๘] กตโม จ ภิกฺขเว สกฺกายนิโรธคามินีปฏิปทนฺโต ฯ อยเมว ^๑- อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ฯ เสยฺยถีทํ ฯ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สกฺกายนิโรธคามินีปฏิปทนฺโต ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. อยเมวาติ นตฺถิ ฯ อิเม โข ภิกฺขเว จตฺตาโร อนฺตาติ ฯ [๒๗๙] สาวตฺถี ฯ ทุกฺขญฺจ โว ภิกฺขเว เทสิสฺสามิ ^๑- ทุกฺขสมุทยญฺจ ทุกฺขนิโรธญฺจ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทญฺจ ตํ สุณาถ ฯ [๒๘๐] กตมญฺจ ภิกฺขเว ทุกฺขํ ฯ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส วจนียํ ฯ กตเม ปญฺจ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ทุกฺขํ ฯ [๒๘๑] กตโม จ ภิกฺขเว ทุกฺขสมุทโย ฯ ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี ฯ เสยฺยถีทํ ฯ กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ทุกฺขสมุทโย ฯ [๒๘๒] กตโม จ ภิกฺขเว ทุกฺขนิโรโธ ฯ โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ทุกฺขนิโรโธ ฯ [๒๘๓] กตมา จ ภิกฺขเว ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา ฯ อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ฯ เสยฺยถีทํ ฯ สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาติ ฯ [๒๘๔] สาวตฺถี ฯ สกฺกายญฺจ โว ภิกฺขเว เทสิสฺสามิ สกฺกายสมุทยญฺจ สกฺกายนิโรธญฺจ สกฺกายนิโรธคามินีปฏิปทญฺจ ^๒- ตํ สุณาถ ฯ [๒๘๕] กตโม จ ภิกฺขเว สกฺกาโย ฯ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เทเสสฺสามิ ฯ ^๒ ม. ยุ. สกฺกายนิโรธคามินิญฺจ ปฏิปทํ ฯ วจนียํ ฯ กตเม ปญฺจ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สกฺกาโย ฯ [๒๘๖] กตโม จ ภิกฺขเว สกฺกายสมุทโย ฯ ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี ฯ เสยฺยถีทํ ฯ กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สกฺกายสมุทโย ฯ [๒๘๗] กตโม จ ภิกฺขเว สกฺกายนิโรโธ ฯ โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สกฺกายนิโรโธ ฯ [๒๘๘] กตมา จ ภิกฺขเว สกฺกายนิโรธคามินีปฏิปทา ฯ อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ฯ เสยฺยถีทํ ฯ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สกฺกายนิโรธคามินีปฏิปทาติ ฯ [๒๘๙] สาวตฺถี ฯ ปริญฺเยฺเย จ ภิกฺขเว ธมฺเม เทสิสฺสามิ ปริญฺญฺจ ^๑- ปริญฺาตาวิญฺจ ปุคฺคลํ ตํ สุณาถ ฯ [๒๙๐] กตเม จ ภิกฺขเว ปริญฺเยฺยา ธมฺมา ฯ รูปํ ภิกฺขเว ปริญฺเยฺโย ธมฺโม เวทนา สญฺา ฯเปฯ สงฺขารา ฯ วิญฺาณํ ปริญฺเยฺโย ธมฺโม ฯ อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว ปริญฺเยฺยา ธมฺมา ฯ [๒๙๑] กตมา จ ภิกฺขเว ปริญฺา ฯ ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ปริญฺา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ยุ. ปริญฺา จ ฯ [๒๙๒] กตโม จ ภิกฺขเว ปริญฺาตาวี ปุคฺคโล ฯ อรหาติสฺส วจนียํ ฯ โย อยํ ^๑- อายสฺมา เอวํนาโม เอวํโคตฺโต ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ปริญฺาตาวี ปุคฺคโลติ ฯ [๒๙๓] สาวตฺถี ฯ ปญฺจิเม ภิกฺขเว อุปาทานกฺขนฺธา ฯ กตเม ปญฺจ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ เย ^[๒]- เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ ฯ นเมเต ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา เต จ ปนายสฺมนฺโต สามญฺตฺถํ วา พฺราหฺมญฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ ฯ [๒๙๔] เย จ ^๓- โข เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ ฯ เต โขเม ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา เต จ ปนายสฺมนฺโต สามญฺตฺถํ วา พฺราหฺมญฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตีติ ฯ [๒๙๕] ปญฺจิเม ภิกฺขเว อุปาทานกฺขนฺธา ฯ กตเม ปญฺจ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สฺวายํ ฯ ^๒ ยุ. หิสทฺโท ทิสฺสติ ฯ ^๓ โป. จสทฺโท นตฺถิ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ เย เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ ฯเปฯ ปชานนฺติ ฯ สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตีติ ฯ [๒๙๖] ปญฺจิเม ภิกฺขเว อุปาทานกฺขนฺธา ฯ กตเม ปญฺจ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ ยโต ^๑- โข ภิกฺขเว อริยสาวโก อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโนติ ฯ [๒๙๗] สาวตฺถี ฯ ปญฺจิเม ภิกฺขเว อุปาทานกฺขนฺธา ฯ กตเม ปญฺจ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ รูปูปาทานกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺาณูปาทานกฺขนฺโธ ฯ ยโต โข ภิกฺขเว ^๒- อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรหํ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสญฺโชโน สมฺมทญฺา วิมุตฺโตติ ฯ [๒๙๘] สาวตฺถี ฯ รูเป ภิกฺขเว โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺทิ ยา ตณฺหา ตํ ปชหถ เอวนฺตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. ยโต จ โข ฯ ^๒ ม. ยุ. ยโต โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ฯ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ ฯ เวทนาย ฯเปฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ ฯ วิญฺาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺทิ ยา ตณฺหา ตํ ปชหถ เอวนฺตํ วิญฺาณํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ ฯ [๒๙๙] สาวตฺถี ฯ รูเป ภิกฺขเว โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺทิ ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เต ปชหถ เอวนฺตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ ฯ เวทนาย ฯ สญฺาย ฯ สงฺขาเรสุ โย ฉนฺโท ฯเปฯ เอวนฺเต สงฺขารา ปหีนา ภวิสฺสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา ฯ วิญฺาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺทิ ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เต ปชหถ เอวนฺตํ วิญฺาณํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ ฯ อนฺตวคฺโค ฯ ตสฺสุทฺทานํ อนฺโต ทุกฺขญฺจ สกฺกาโย ปริญฺเยฺยา สมณา ทุเว โสตาปนฺโน อรหา จ ทุเว จ ฉนฺทปฺปหีนาติ ^๑- ฯ ------------- @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ฉนฺทราคิยาติ ฯ ม. ฉนฺทราคิโนติ ฯ ยุ. ฉนฺทราคิโยติ ฯ ขนฺธสํยุตฺตสฺส จุลฺลปณฺณาสเก ธมฺมกถิกวคฺโค ทุติโย [๓๐๐] สาวตฺถี ฯ อถ โข อญฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ฯเปฯ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ อวิชฺชา อวิชฺชาติ ภนฺเต วุจฺจติ กตมา นุ โข ภนฺเต อวิชฺชา กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตีติ ฯ อิธ ภิกฺขุ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปํ นปฺปชานาติ รูปสมุทยํ นปฺปชานาติ รูปนิโรธํ นปฺปชานาติ รูปนิโรธคามินีปฏิปทํ นปฺปชานาติ เวทนํ นปฺปชานาติ ฯ สญฺ นปฺปชานาติ ฯ สงฺขาเร นปฺปชานาติ ฯ วิญฺาณํ นปฺปชานาติ ฯเปฯ วิญฺาณนิโรธคามินีปฏิปทํ นปฺปชานาติ ฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ อวิชฺชา เอตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตีติ ฯ

เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๗ หน้าที่ ๑-๑๙๘. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/pali_item_s.php?book=17&item=1&items=300 อ่านโดยใช้เครื่องหมาย [เลขข้อ] เป็นเกณฑ์แบ่งข้อ :- http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/pali_item_s.php?book=17&item=1&items=300&mode=bracket อ่านเทียบพระไตรปิฎกฉบับภาษาบาลีอักษรโรมัน :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_item_s.php?book=17&item=1&items=300 อ่านเทียบพระไตรปิฎกภาษาไทยฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/byitem_s.php?book=17&item=1&items=300 ศึกษาอรรถกถานี้ได้ที่ :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=17&i=1 The Pali Atthakatha in Thai :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=12&A=6017 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=12&A=6017 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๗ http://84000.org/tipitaka/read/?index_17