พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๘  พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๒๐ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๒

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) อักขกัณฑ์
             (วิธุรบัณฑิตกราบทูลว่า)
             [๑๔๔๕] “ทาสมี ๔ จำพวก คือ
                         (๑) ทาสในเรือนเบี้ย  (๒) ทาสที่ซื้อมาด้วยทรัพย์
                         (๓) ทาสที่ยอมตนเข้าเป็นข้าเฝ้า  (๔) ทาสเชลย๑-
             [๑๔๔๖] ในหมู่คนมีทาส ๔ จำพวกเหล่านี้
                         แม้ข้าพระองค์ก็เป็นทาสโดยกำเนิดแท้ทีเดียว
                         ความเจริญหรือความเสื่อมจะมีแก่พระราชาก็ตาม
                         ข้าพระองค์ไปสู่ที่อื่นก็ยังคงเป็นทาสของสมมติเทพอยู่นั่นเอง
                         มาณพ พระราชาก็จะพึงพระราชทานตัวข้าพเจ้าแก่ท่านโดยธรรม”
             (ปุณณกยักษ์กราบทูลว่า)
             [๑๔๔๗] “ชัยชนะนี้เป็นชัยชนะครั้งที่ ๒ ของข้าพระองค์ในวันนี้
                         เพราะว่าวิธุรบัณฑิตผู้เป็นปราชญ์ถูกข้าพระองค์ถามแล้ว
                         ได้ชี้แจงปัญหาอย่างแจ่มแจ้ง
                         พระราชาผู้ประเสริฐไม่ทรงตั้งอยู่ในธรรมหนอ
                         วิธุรบัณฑิตได้กล่าวไว้ถูกต้องดีแล้ว
                         พระราชาไม่ทรงอนุญาตให้วิธุรบัณฑิตนี้แก่ข้าพระองค์”
             (พระราชาตรัสว่า)
             [๑๔๔๘] “กัจจานะ หากวิธุรบัณฑิตได้ชี้แจงปัญหาแก่พวกเราอย่างนี้ว่า
                         เราเป็นทาส เรามิได้เป็นญาติเลย ท่านจงรับเอาวิธุรบัณฑิต
                         ผู้เป็นทรัพย์อันประเสริฐกว่าทรัพย์ทั้งหลาย
                         พาไปตามที่ท่านปรารถนาเถิด”
อักขกัณฑ์ จบ
@เชิงอรรถ :
@๑ ทาสในเรือนเบี้ย หมายถึงทาสผู้เกิดในครรภ์ของนางทาสหรือนางทาสี ทาสที่ยอมตนเป็นข้าเฝ้า
@หมายถึงพวกคนที่เกิดในตระกูลผู้รับใช้ ยอมตนเข้าไปเป็นทาสเขา ทาสเชลย หมายถึงพวกคนที่พลัดที่
@อยู่ของตน เพราะราชภัย โจรภัย หรือตกเป็นเชลย ยอมไปอยู่ในแผ่นดินอื่น (ขุ.ชา.อ. ๑๐/๑๔๔๕/๒๔๔)
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๐๙}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) ฆราวาสปัญหา
ฆราวาสปัญหา
ปัญหาในการอยู่ครองเรือน
             (พระราชาตรัสว่า)
             [๑๔๔๙] “ท่านวิธุระ คฤหัสถ์ผู้อยู่ครองเรือนของตน
                         จะพึงมีความประพฤติที่ปลอดภัยได้อย่างไร
                         จะพึงมีการสงเคราะห์ได้อย่างไร
             [๑๔๕๐] จะพึงมีความไม่เบียดเบียนกันได้อย่างไร
                         และอย่างไรคนจึงจะได้ชื่อว่าเป็นผู้มีปกติกล่าวคำสัตย์
                         คนจากโลกนี้ไปสู่โลกหน้าจะไม่เศร้าโศกได้อย่างไร
             [๑๔๕๑] วิธุรบัณฑิตผู้มีคติ มีความเพียร
                         มีปัญญาเห็นอรรถธรรม
                         กำหนดรู้ธรรมทั้งปวง ได้กราบทูลคำนี้
                         กับพระราชาพระองค์นั้นในธรรมสภานั้นว่า
             [๑๔๕๒] “ผู้อยู่ครองเรือนไม่ควรคบหญิงสาธารณ์๑- เป็นภรรยา
                         ไม่ควรบริโภคอาหารอันมีรสอร่อยแต่ผู้เดียว
                         ไม่ควรส้องเสพกล่าวถ้อยคำอันให้ติดอยู่ในโลก
                         เพราะว่าคำอันให้ติดอยู่ในโลกนี้ไม่เป็นทางเจริญแห่งปัญญา
             [๑๔๕๓] ผู้อยู่ครองเรือนควรเป็นคนมีศีล สมบูรณ์ด้วยวัตร
                         เป็นผู้ไม่ประมาท มีปัญญาเห็นประจักษ์
                         มีความประพฤติถ่อมตน ไม่กระด้าง
                         สงบเสงี่ยม พูดคำไพเราะจับใจ สุภาพอ่อนโยน
             [๑๔๕๔] ผู้อยู่ครองเรือนพึงเป็นผู้สงเคราะห์มิตร
                         จำแนกแจกทาน รู้จักจัดทำกิจการงาน
                         บำรุงสมณะและพราหมณ์ด้วยข้าวน้ำทุกเมื่อ
@เชิงอรรถ :
@๑ หญิงสาธารณ์ หมายถึงภรรยาของคนอื่น ผู้ครองเรือนไม่พึงประทุษร้าย (เป็นชู้) ในภรรยาของคนอื่น
@(ขุ.ชา.อ. ๑๐/๑๔๕๒/๒๔๗)
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๑๐}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) ลักขณกัณฑ์
             [๑๔๕๕] ผู้อยู่ครองเรือนพึงเป็นผู้ใคร่ธรรม ทรงสุตะ
                         หมั่นสอบถาม เข้าไปหาท่านผู้มีศีล เป็นพหูสูต โดยความเคารพ
             [๑๔๕๖] คฤหัสถ์ผู้อยู่ครองเรือนของตน
                         ควรมีความประพฤติปลอดภัยอย่างนี้
                         ควรสงเคราะห์ได้อย่างนี้
             [๑๔๕๗] ไม่ควรเบียดเบียนกันและกันอย่างนี้
                         และคนควรปฏิบัติอย่างนี้จึงชื่อว่าเป็นผู้มีปกติกล่าวคำสัตย์
                         จากโลกนี้แล้วไปสู่โลกหน้าจะไม่เศร้าโศกได้ด้วยประการฉะนี้”
ฆราวาสปัญหา จบ
ลักขณกัณฑ์
ตอนว่าด้วยลักษณะของบัณฑิต
             (ปุณณกยักษ์กราบทูลว่า)
             [๑๔๕๘] “มาเถิดท่าน ประเดี๋ยวเราจักไปกัน
                         พระราชาผู้เป็นใหญ่
                         ได้ทรงพระราชทานท่านให้แก่ข้าพเจ้าแล้ว
                         ขอท่านจงปฏิบัติสิ่งที่เป็นประโยชน์แก่ข้าพเจ้าเท่านั้น
                         นี้เป็นธรรมเก่า
             (วิธุรบัณฑิตกล่าวว่า)
             [๑๔๕๙] “มาณพ ข้าพเจ้ารู้ว่า ข้าพเจ้าเป็นผู้ที่ท่านได้แล้ว
                         ข้าพเจ้าเป็นผู้ที่พระราชาผู้เป็นใหญ่ทรงพระราชทานให้ท่านแล้ว
                         แต่พวกเราขอให้ท่านพักอยู่ในเรือนของตนสัก ๓ วัน
                         และขอให้ท่านยับยั้งรออยู่ตลอดเวลา
                         ที่ข้าพเจ้าจะได้สั่งสอนบุตรทั้งหลายก่อน”
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๑๑}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) ลักขณกัณฑ์
             (ปุณณกยักษ์กล่าวว่า)
             [๑๔๖๐] “คำที่ท่านกล่าวมาทั้งหมดนั้น
                         จงเป็นไปตามที่ท่านกล่าวอย่างนั้น
                         ข้าพเจ้าจะพักอยู่ ๓ วัน ตั้งแต่วันนี้ไป
                         ขอท่านจงทำหน้าที่ในเรือนเถิด
                         จงสั่งสอนบุตรและภรรยาเสียแต่ในวันนี้
                         โดยวิธีที่บุตรและภรรยาของท่านจะพึงมีความสุขใจ
                         เมื่อท่านจากไปแล้ว
             (พระศาสดาเมื่อจะทรงประกาศเนื้อความนั้น จึงตรัสว่า)
             [๑๔๖๑] ปุณณกยักษ์ผู้มีโภคทรัพย์จำนวนมากกล่าวว่า ตกลง
                         แล้วได้หลีกไปพร้อมกับวิธุรบัณฑิต
                         เป็นอารยชนผู้มีมรรยาทประเสริฐสุด
                         ได้เข้าไปสู่ภายในเมืองของวิธุรบัณฑิต
                         ที่เต็มไปด้วยช้างและม้าอาชาไนย
             [๑๔๖๒] ปราสาทของพระโพธิสัตว์มีอยู่ ๓ หลัง คือ
                         (๑) โกญจนปราสาท  (๒) มยูรปราสาท  (๓) ปิยเกตปราสาท
                         ในปราสาท ๓ หลังนั้น พระโพธิสัตว์ได้พาปุณณกยักษ์
                         เข้าไปยังปราสาทซึ่งเป็นที่น่ารื่นรมย์อย่างยิ่ง
                         มีภักษาเพียงพอ มีข้าวน้ำมากมาย
                         ดังวิมานของท้าววาสวะ ซึ่งชื่อว่ามสักกสาระ
             [๑๔๖๓] ในปราสาทหลังนั้น มีนารีทั้งหลายประดับอย่างงดงาม
                         ฟ้อนรำขับร้องเพลงอย่างไพเราะจับใจ
                         เหมือนนางเทพอัปสรในเทวโลกกล่อมปุณณกยักษ์อยู่
             [๑๔๖๔] พระโพธิสัตว์ผู้รักษาธรรมได้รับรองปุณณกยักษ์
                         ด้วยนางบำเรอที่น่ายินดี ทั้งข้าวและน้ำแล้ว
                         คิดถึงประโยชน์ส่วนตน ได้เข้าไปในสำนักของภรรยาในกาลนั้น
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๑๒}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) ลักขณกัณฑ์
             [๑๔๖๕] ได้กล่าวกับภรรยาผู้ลูบไล้ด้วยจุรณแก่นจันทน์และน้ำหอม
                         ผู้มีผิวพรรณผุดผ่องดังแท่งทองชมพูนุทว่า
                         นางผู้เจริญ ผู้มีดวงตาสีน้ำตาล มานี่เถิด
                         จงเรียกบุตรทั้งหลายมาฟังคำสั่งสอน
             [๑๔๖๖] นางอโนชาได้ฟังคำของสามีแล้ว
                         ได้กล่าวกับลูกสะใภ้ผู้มีเล็บแดง มีนัยน์ตางามว่า
                         “เจ้าผู้มีผิวพรรณดังดอกบัวเขียว
                         เจ้าจงเรียกบุตรทั้งหลายเหล่านั้นมาเถิด”
             [๑๔๖๗] พระโพธิสัตว์ผู้รักษาธรรมได้จุมพิตบุตรเหล่านั้น
                         ผู้มาแล้วที่กระหม่อม เป็นผู้ไม่หวั่นไหว
                         ครั้นเรียกมาแล้วได้สั่งสอนว่า
                         พระราชาในกรุงอินทปัตถ์นี้ได้พระราชทานพ่อให้แก่มาณพ
             [๑๔๖๘] ตั้งแต่วันนี้ไป พ่อจะมีความสุขของตนเองได้เพียง ๓ วัน
                         ต่อจากนั้นไป พ่อก็จะต้องเป็นอยู่ในอำนาจของมาณพนั้น
                         เขาจะพาพ่อไปตามที่เขาปรารถนา
                         พ่อกลับมาเพื่อจะสั่งสอนลูกๆ ว่า
                         พ่อยังมิได้ทำเครื่องป้องกันให้แก่ลูกๆ แล้วจะพึงไปได้อย่างไร
             [๑๔๖๙] ถ้าพระราชาแห่งชาวแคว้นกุรุผู้มีโภคทรัพย์ที่น่าใคร่เป็นจำนวนมาก
                         ทรงประสานชนผู้เป็นมิตร พึงตรัสถามลูกทั้งหลายว่า
                         เมื่อก่อน พวกเธอรู้เหตุการณ์เก่าๆ อะไรบ้าง
                         พ่อของพวกเธอได้พร่ำสอนอะไรไว้ในก่อนบ้าง
             [๑๔๗๐] ก็ถ้าพระราชาจะพึงตรัสว่า
                         พวกเธอเป็นผู้มีอาสนะเสมอกันกับเราในราชตระกูลนี้
                         คนอื่นใครเล่าจะเป็นคนมีชาติตระกูลสมควรกับพระราชาไม่มี
                         ลูกทั้งหลายพึงประนมมือกราบทูลพระราชานั้นอย่างนี้ว่า
                         ข้าแต่สมมติเทพ พระองค์อย่าได้รับสั่งอย่างนี้เลย
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๑๓}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) ราชวสตีธรรม
                         เพราะนั่นมิใช่ธรรมของพวกข้าพระองค์
                         ข้าแต่สมมติเทพ พวกข้าพระองค์
                         จะพึงมีอาสนะเสมอกับพระองค์ได้อย่างไร
                         เหมือนสุนัขจิ้งจอกตัวมีชาติต่ำต้อย
                         จะพึงมีอาสนะเสมอกับเสือได้อย่างไร พระเจ้าข้า
ลักขณกัณฑ์ จบ
ราชวสตีธรรม
ว่าด้วยธรรมสำหรับผู้อยู่ในราชสำนัก
             (พระศาสดาเมื่อจะทรงประกาศเนื้อความนั้น จึงตรัสว่า)
             [๑๔๗๑] “วิธุรบัณฑิตนั้นมีความดำริในใจที่ไม่หดหู่
                         ได้กล่าวกับบุตร ธิดา อำมาตย์ ญาติ
                         และเพื่อนสนิทดังนี้ว่า
             [๑๔๗๒] “ลูกรักทั้งหลาย ลูกทั้งหลายจงพากันมา
                         นั่งฟังราชวสตีธรรม๑- ที่เป็นเหตุให้บุคคล
                         ผู้เข้าไปสู่ราชตระกูลแล้วได้ยศ
             [๑๔๗๓] เพราะบุคคลผู้เข้าไปสู่ราชตระกูล
                         มีคุณความดียังไม่ปรากฏ ย่อมไม่ได้ยศ
                         ผู้เป็นราชเสวกไม่ควรกล้าเกินไป
                         ไม่ควรขลาดเกินไป ควรเป็นผู้ไม่ประมาทไม่ว่าในกาลไหนๆ
             [๑๔๗๔] เมื่อใด พระราชาทรงทราบปัญญา
                         และความบริสุทธิ์ของราชเสวกนั้น
                         เมื่อนั้น พระองค์ก็ทรงวางพระทัย
                         และไม่ทรงปกปิดความลับของพระองค์
@เชิงอรรถ :
@๑ ราชวสตีธรรม หมายถึงธรรมของผู้รับราชการ, ผู้ปฏิบัติราชการ (ขุ.ชา.อ. ๑๐/๑๔๗๒/๒๕๖)
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๑๔}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) ราชวสตีธรรม
             [๑๔๗๕] ราชเสวกที่พระราชาตรัสรับสั่งใช้
                         ก็ไม่พึงหวั่นไหวด้วยอำนาจความพอใจเป็นต้น
                         พึงเป็นผู้สม่ำเสมอเหมือนตราชั่งที่บุคคลจับประคอง
                         ให้มีคันเที่ยงตรงสม่ำเสมอดีฉะนั้น
                         ราชเสวกผู้เห็นปานนี้นั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๔๗๖] ราชเสวกเมื่อกระทำราชกิจทุกอย่าง
                         เหมือนตราชั่งที่บุคคลจับประคอง
                         ให้มีคันเที่ยงตรงสม่ำเสมอดี
                         พึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๔๗๗] ราชเสวกนี้ผู้ฉลาดในราชกิจทั้งหลาย
                         ที่พระราชาตรัสรับสั่งใช้ในเวลากลางวันหรือกลางคืนก็ตาม
                         ไม่พึงหวาดหวั่น ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๔๗๘] ราชเสวกต้องเป็นผู้ฉลาดในราชกิจทั้งหลาย
                         ทำราชกิจทุกอย่างไม่ว่าเวลากลางวันหรือกลางคืน
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๔๗๙] ทางใดที่เขาทำประดับตกแต่งไว้เรียบร้อยดี
                         เพื่อเสด็จพระราชดำเนินของพระราชา พระองค์ทรงอนุญาตแล้ว
                         ราชเสวกก็ไม่ควรเดินตามทางนั้น
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๔๘๐] ราชเสวกไม่พึงบริโภคกามทัดเทียมกับพระราชา
                         ไม่ว่าในกาลไหนๆ พึงดำเนินการตามหลังในทุกๆ อย่าง๑-
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
@เชิงอรรถ :
@๑ พึงดำเนินการตามหลังในทุกๆ อย่าง หมายถึงข้าราชสำนักพึงดำเนินการ (บริโภค) ในกามคุณทุก
@อย่างมีรูปเป็นต้นตามหลังพระราชา (ผู้บังคับบัญชาหรือหัวหน้า) อย่างเดียว โดยความ คือใช้แต่ของที่
@ด้อยกว่าเท่านั้น (ขุ.ชา.อ. ๑๐/๑๔๘๐/๒๕๘)
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๑๕}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) ราชวสตีธรรม
             [๑๔๘๑] ราชเสวกไม่พึงใช้สอยเสื้อผ้า ประดับประดาดอกไม้
                         เครื่องลูบไล้ทัดเทียมกับพระราชา
                         ไม่พึงประพฤติอากัปกิริยาหรือการพูดจาทัดเทียมกับพระราชา
                         แต่ควรทำอากัปกิริยาอีกอย่างหนึ่งต่างหาก
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๔๘๒] เมื่อพระราชาทรงพระสำราญอยู่กับอำมาตย์
                         พระสนมกำนัลในเฝ้าแหนอยู่ อำมาตย์ต้องเป็นคนฉลาด
                         ไม่พึงทำการทอดสนิทในพระชายาทั้งหลายของพระราชา
             [๑๔๘๓] ราชเสวกไม่พึงเป็นคนฟุ้งซ่าน ตลบตะแลง
                         พึงมีปัญญาเป็นเครื่องรักษาตน
                         สำรวมอินทรีย์ ถึงพร้อมด้วยความเป็นผู้มีจิตตั้งมั่น
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๔๘๔] ราชเสวกไม่พึงเล่นหัว เจรจาปราศรัย
                         ในที่ลับกับพระชายาทั้งหลายของพระราชานั้น
                         ไม่พึงเบียดบังทรัพย์จากพระคลังหลวง
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๔๘๕] ราชเสวกไม่พึงหลับนอนมากนัก
                         ไม่พึงดื่มสุราจนเมามาย
                         ไม่พึงฆ่าเนื้อในสถานที่พระราชทานอภัย
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๔๘๖] ราชเสวกไม่พึงนั่งร่วมพระภัทรบิฐ
                         พระบัลลังก์ เก้าอี้พระที่นั่ง
                         เรือพระที่นั่ง และรถพระที่นั่ง
                         ด้วยการทนงตัวว่าเป็นคนโปรดปราน
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๑๖}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) ราชวสตีธรรม
             [๑๔๘๗] ราชเสวกต้องเป็นผู้มีปัญญาเป็นเครื่องพิจารณา
                         ไม่ควรเฝ้าห่างนัก ใกล้นัก
                         ควรยืนเฝ้าในที่เฉพาะพระพักตร์
                         พอให้ทอดพระเนตรเห็นได้ถนัด
             [๑๔๘๘] ราชเสวกไม่ควรทำความวางใจว่า
                         พระราชาเป็นเพื่อนของเรา
                         พระราชาเป็นคู่หูกับเรา
                         พระราชาทั้งหลายทรงพิโรธได้เร็วไว
                         เหมือนนัยน์ตาถูกผงกระทบ
             [๑๔๘๙] ราชเสวกไม่ควรถือตัวว่าเป็นนักปราชญ์เป็นบัณฑิต
                         พระราชาทรงบูชา ไม่ควรเพ็ดทูลถ้อยคำที่ให้ทรงพิโรธ
                         กับพระราชาผู้ประทับอยู่ในราชบริษัท
             [๑๔๙๐] ราชเสวกผู้ได้รับพระราชทานพระทวารเป็นพิเศษ
                         ไม่ควรวางใจในพระราชาทั้งหลาย
                         ควรเป็นผู้สำรวม เหมือนอยู่ใกล้ไฟ
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๔๙๑] พระราชาจะทรงยกย่องพระโอรส
                         หรือเชื้อพระวงศ์ของพระองค์ด้วยบ้าน นิคม
                         แคว้น หรือชนบท ราชเสวกควรจะนิ่งดูก่อน
                         ไม่ควรเพ็ดทูลคุณหรือโทษในเวลานั้น
             [๑๔๙๒] พระราชาจะทรงปูนบำเหน็จรางวัลให้แก่กองพลช้าง กองพลม้า
                         กองพลรถ และกองพลราบ ตามความชอบในราชการของเขา
                         ราชเสวกไม่ควรทัดทานคนเหล่านั้น
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๑๗}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) ราชวสตีธรรม
             [๑๔๙๓] ราชเสวกผู้เป็นปราชญ์พึงโอนอ่อนเหมือนคันธนู
                         และพึงโอนเอนไปตามเหมือนไม้ไผ่ ไม่ควรทูลทัดทาน
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๔๙๔] ราชเสวกพึงเป็นผู้มีท้องน้อยเหมือนคันธนู
                         เป็นผู้ไม่มีลิ้นเหมือนปลา๑- รู้จักประมาณในการบริโภค
                         มีปัญญารักษาตน แกล้วกล้า
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๔๙๕] ราชเสวกไม่พึงสัมผัสหญิงซึ่งเป็นเหตุให้ถึงความสิ้นเดช
                         คนที่สิ้นปัญญาย่อมเข้าถึงโรคไอ โรคมองคร่อ
                         ความกระวนกระวาย ความอ่อนกำลัง
             [๑๔๙๖] ราชเสวกไม่ควรพูดมากเกินไป ไม่ควรนิ่งไปทุกเมื่อ
                         เมื่อถึงเวลา ควรพูดพอประมาณ ไม่พร่ำเพรื่อ
             [๑๔๙๗] ราชเสวกเป็นคนไม่มักโกรธ ไม่กระทบกระทั่งผู้อื่น
                         เป็นคนพูดจริง อ่อนหวาน ไม่ส่อเสียด ไม่พูดถ้อยคำเพ้อเจ้อ
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๔๙๘] ราชเสวกพึงเลี้ยงดูมารดาและบิดา
                         ประพฤติอ่อนน้อมต่อผู้ใหญ่ในตระกูล
                         มีวาจาอ่อนหวาน กล่าววาจาละมุนละไม
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๔๙๙] ราชเสวกเป็นผู้ได้รับแนะนำดี มีศิลปะ ฝึกฝนแล้ว
                         เป็นผู้ทำประโยชน์ แน่นอน อ่อนโยน
                         ไม่ประมาท สะอาดและขยัน
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
@เชิงอรรถ :
@๑ ไม่มีลิ้นเหมือนปลา หมายถึงข้าราชการควรมีกิริยาเหมือนไม่มีลิ้น โดยพูดให้น้อย (ทำงานให้มาก)
@เหมือนปลาพูดไม่ได้ เพราะไม่มีลิ้น (ขุ.ชา.อ. ๑๐/๑๔๙๔/๒๖๐)
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๑๘}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) ราชวสตีธรรม
             [๑๕๐๐] ราชเสวกเป็นผู้มีความประพฤติอ่อนน้อมถ่อมตน
                         มีความเคารพยำเกรงในท่านผู้เจริญเป็นผู้สงบเสงี่ยม
                         อยู่ร่วมกันเป็นสุข ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๕๐๑] ราชเสวกพึงเว้นไกลซึ่งทูตผู้ที่พระราชาฝ่ายปรปักษ์
                         ส่งมาเพื่อความลับ พึงดูแลแต่เฉพาะพระราชวงศ์เท่านั้น
                         ไม่พึงอยู่ในสำนักของพระราชาฝ่ายอื่น
             [๑๕๐๒] ราชเสวกพึงคบหาสมาคมกับสมณะและพราหมณ์
                         ผู้มีศีล เป็นพหูสูตโดยความเคารพ
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๕๐๓] ราชเสวกเมื่อคบหาสมาคมกับสมณะและพราหมณ์
                         ผู้มีศีล เป็นพหูสูต
                         พึงสมาทานรักษาอุโบสถศีลโดยความเคารพ
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๕๐๔] ราชเสวกพึงบำรุงเลี้ยงดูสมณะและพราหมณ์
                         ผู้มีศีล เป็นพหูสูต ด้วยข้าวและน้ำ
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๕๐๕] ราชเสวกผู้หวังความเจริญแก่ตน
                         พึงคบหาสมาคมกับสมณะและพราหมณ์
                         ผู้มีศีล เป็นพหูสูต มีปัญญา
             [๑๕๐๖] ราชเสวกไม่พึงทำทานที่เคยพระราชทานมา
                         ในสมณะและพราหมณ์ให้เสื่อมไป
                         อนึ่ง เห็นพวกวณิพกที่มาในเวลาพระราชทาน
                         ไม่ควรห้ามอะไรเลย
             [๑๕๐๗] ราชเสวกพึงเป็นผู้มีปัญญา มีความรู้พร้อมมูล
                         ฉลาดในวิธีจัดการราชกิจ เป็นผู้รู้จักกาลสมัย
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๑๙}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) ราชวสตีธรรม
             [๑๕๐๘] ราชเสวกเป็นคนขยันหมั่นเพียร ไม่ประมาท
                         มีปัญญาสอดส่องพิจารณาในการงานที่ตนจะพึงทำ
                         จัดการงานได้สำเร็จเรียบร้อยดี
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๕๐๙] อนึ่ง ราชเสวกพึงไปตรวจตราดูลานข้าวสาลี
                         ปศุสัตว์ และนาอยู่เสมอๆ
                         พึงตวงข้าวเปลือกให้รู้ประมาณแล้วให้เก็บไว้ในฉาง
                         พึงนับดูคนข้างเคียงในเรือนแล้ว
                         จึงให้หุงต้มข้าวแต่พอประมาณเท่านั้น
             [๑๕๑๐] ไม่พึงตั้งบุตรหรือพี่น้อง
                         ผู้ไม่ตั้งมั่นในศีลให้เป็นใหญ่
                         เพราะคนเหล่านั้นเป็นพาล ไม่จัดว่าเป็นพี่น้อง
                         คนเหล่านั้นเป็นเหมือนคนตายแล้ว
                         แต่เมื่อคนเหล่านั้นมาหานั่งอยู่แล้ว
                         ก็ควรให้ผ้า เครื่องนุ่งห่ม และอาหาร
             [๑๕๑๑] พึงตั้งทาส กรรมกร คนใช้ ผู้ตั้งมั่นอยู่ในศีล
                         เป็นคนขยันหมั่นเพียรให้เป็นใหญ่
             [๑๕๑๒] ราชเสวกพึงเป็นผู้มีศีล ไม่โลภ
                         และคล้อยไปตามพระราชา
                         ประพฤติประโยชน์แก่พระราชานั้นทั้งต่อหน้าและลับหลัง
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๕๑๓] ราชเสวกพึงเป็นผู้รู้จักพระอัธยาศัยของพระราชา
                         และปฏิบัติตามพระประสงค์ของพระราชา
                         ไม่ควรประพฤติขัดต่อพระประสงค์ของพระราชา
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๒๐}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) อนันตรเปยยาล
             [๑๕๑๔] ในเวลาผลัดเปลี่ยนพระภูษาทรงและในเวลาสรงสนาน
                         ราชเสวกควรก้มศีรษะลงชำระพระบาท
                         แม้จะถูกกริ้วก็ไม่ควรโกรธ
                         ราชเสวกนั้นพึงอยู่ในราชสำนักได้
             [๑๕๑๕] บุรุษผู้หวังความเจริญแก่ตนพึงทำอัญชลีแม้หม้อน้ำ
                         และทำประทักษิณแม้นกแอ่นลมได้
                         ไฉนเล่า เขาจะไม่พึงนอบน้อมพระราชาผู้เป็นปราชญ์สูงสุด
                         ผู้พระราชทานสมบัติที่น่าใคร่ทุกอย่างให้
             [๑๕๑๖] พระราชาผู้ซึ่งทรงพระราชทานที่นอน
                         ผ้านุ่งห่ม ยาน เรือนที่อยู่อาศัย
                         ทรงยังโภคะให้ตกไปทั่วถึง
                         เหมือนเมฆยังน้ำฝนให้ตกไปเป็นประโยชน์แก่สัตว์ทั่วไปฉะนั้น
             [๑๕๑๗] แน่ะเจ้าทั้งหลาย นี้ชื่อว่าราชวสตีธรรม
                         เมื่อคนประพฤติตาม ย่อมทำให้พระราชาโปรดปราน
                         และย่อมได้การบูชาในเจ้านายทั้งหลาย
ราชวสตีธรรม จบ
อนันตรเปยยาล
ว่าด้วยเนื้อความที่ย่อไว้ในระหว่าง
             (พระศาสดาเมื่อจะทรงประกาศเนื้อความนั้น จึงตรัสว่า)
             [๑๕๑๘] วิธุรบัณฑิตผู้มีปัญญาเป็นเครื่องพิจารณา
                         ครั้นพร่ำสอนหมู่ญาติอย่างนี้แล้ว
                         มีหมู่ญาติเพื่อนที่สนิทแวดล้อมเข้าไปเฝ้าพระราชา
             [๑๕๑๙] ถวายบังคมพระบาทด้วยเศียรเกล้า
                         และทำประทักษิณพระองค์แล้ว ประนมมือกราบบังคมทูลดังนี้ว่า
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๒๑}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) อนันตรเปยยาล
             [๑๕๒๐] “ข้าแต่พระองค์ผู้ทรงปราบอริราชศัตรู
                         มาณพนี้ปรารถนาจะทำตามประสงค์ จึงนำข้าพระองค์ไป
                         ข้าพระองค์จักกราบทูลประโยชน์ของญาติทั้งหลาย
                         ขอพระองค์โปรดสดับประโยชน์นั้น
             [๑๕๒๑] ขอพระองค์ได้ทรงพระกรุณาเอาพระทัยใส่
                         ดูแลบุตรภรรยาของข้าพระองค์
                         และทรัพย์อย่างอื่นๆ ที่มีอยู่ในเรือน
                         โดยประการที่หมู่ญาติของข้าพระองค์จะไม่เสื่อมในภายหลัง
                         ในเมื่อข้าพระองค์ถวายบังคมลาไปแล้ว
             [๑๕๒๒] ความพลั้งพลาดของข้าพระองค์นี้
                         ก็เหมือนคนพลาดล้มลงบนแผ่นดิน
                         แล้วกลับยืนขึ้นได้บนแผ่นดินเหมือนกัน
                         ฉะนั้น ข้าพระองค์ย่อมเห็นโทษนั้น”
             (พระราชาตรัสว่า)
             [๑๕๒๓] “ท่านไม่อาจจะไปได้ นั่นแหละเป็นความพอใจของเรา
                         เราจะสั่งให้ฆ่าเชือดเฉือน(มาณพนั้น)ออกเป็นท่อนๆ
                         แล้วหมกไว้ให้มิดชิดในเมืองนี้ ท่านจงอยู่ที่นี้แหละ
                         การทำได้ดังนี้ เราชอบใจ
                         ท่านบัณฑิตผู้มีปัญญาอันสูงส่งกว้างขวางดุจแผ่นดิน
                         ท่านอย่าไปเลย”
             (วิธุรบัณฑิตกราบทูลว่า)
             [๑๕๒๔] “ขอพระองค์อย่าทรงตั้งพระทัยไว้ในอธรรมเลย
                         ขอจงทรงประกอบพระองค์ไว้ในอรรถและธรรมเถิด
                         กรรมอันเป็นอกุศลไม่ประเสริฐ บัณฑิตติเตียนว่า
                         ผู้ทำกรรมอันเป็นอกุศลพึงเข้าถึงนรกในภายหลัง
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๒๒}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) อนันตรเปยยาล
             [๑๕๒๕] นี่ไม่ใช่ธรรมเลย ไม่เข้าถึงกิจที่ควรทำ
                         ข้าแต่พระองค์ผู้จอมชน ธรรมดาว่านายผู้เป็นใหญ่ของทาส
                         จะทุบตีก็ได้ จะเผาก็ได้ จะฆ่าก็ได้
                         ข้าพระองค์ไม่มีความโกรธเลย และขอกราบบังคมทูลลาไป”
             [๑๕๒๖] พระมหาสัตว์นั้นมีนัยน์ตาทั้ง ๒ ข้างนองด้วยน้ำตา
                         กำจัดความกระวนกระวายในหทัยแล้ว
                         สวมกอดบุตรคนโตแล้วเข้าไปสู่เรือนหลวง
             [๑๕๒๗] บุตรทั้งหลายและภรรยาในบ้านของวิธุรบัณฑิต
                         ต่างก็นอนร้องไห้คร่ำครวญไปมาอยู่
                         เหมือนป่าไม้รังถูกพายุพัดล้มระเนระนาด
             [๑๕๒๘] ภรรยา ๑,๐๐๐ คน และหญิงรับใช้ ๗๐๐ คน
                         ต่างประคองแขนทั้งหลายร้องไห้คร่ำครวญ
                         ในนิเวศน์ของวิธุรบัณฑิต
             [๑๕๒๙] พระสนมกำนัลใน พระกุมาร แพศย์ และพราหมณ์ทั้งหลาย
                         ต่างพากันประคองแขนร้องไห้คร่ำครวญในนิเวศน์ของวิธุรบัณฑิต
             [๑๕๓๐] กองพลช้าง กองพลม้า กองพลรถ และกองพลราบ
                         ต่างพากันประคองแขนทั้งหลายร้องไห้คร่ำครวญ
                         ในนิเวศน์ของวิธุรบัณฑิต
             [๑๕๓๑] ชาวชนบทและชาวนิคมมาประชุมพร้อมกันแล้ว
                         ต่างพากันประคองแขนร้องไห้คร่ำครวญในนิเวศน์ของวิธุรบัณฑิต
             [๑๕๓๒] ภรรยา ๑,๐๐๐ คน และหญิงรับใช้ ๗๐๐ คน
                         ต่างพากันประคองแขนทั้งหลายร้องไห้คร่ำครวญว่า
                         “เพราะเหตุไร ท่านจึงละทิ้งเราทั้งหลายไป”
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๒๓}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) อนันตรเปยยาล
             [๑๕๓๓] พระสนมกำนัลใน พระกุมาร แพศย์ และพราหมณ์ทั้งหลาย
                         ต่างพากันประคองแขนทั้งหลายร้องไห้คร่ำครวญว่า
                         “เพราะเหตุไร ท่านจึงละทิ้งเราทั้งหลายไป”
             [๑๕๓๔] กองพลช้าง กองพลม้า กองพลรถ และกองพลราบ
                         ต่างพากันประคองแขนทั้งหลายร้องไห้คร่ำครวญว่า
                         “เพราะเหตุไร ท่านจึงละทิ้งเราทั้งหลายไป”
             [๑๕๓๕] ชาวชนบทและชาวนิคมมาประชุมพร้อมกันแล้ว
                         ต่างพากันประคองแขนทั้งหลายร้องไห้คร่ำครวญว่า
                         “เพราะเหตุไร ท่านจึงละทิ้งเราทั้งหลายไป”
             [๑๕๓๖] พระมหาสัตว์ทำกิจทั้งหลายในเรือน
                         สั่งสอนคนของตน คือ มิตร อำมาตย์ คนใช้
                         บุตร ธิดา ภรรยา และพวกพ้อง
             [๑๕๓๗] จัดการงาน บอกมอบทรัพย์ในเรือน ขุมทรัพย์
                         และการใช้หนี้ แล้วจึงได้กล่าวกับปุณณกยักษ์ดังนี้ว่า
             [๑๕๓๘] “ท่านกัจจานะ
                         ท่านได้พักอยู่ในเรือนของข้าพเจ้า ๓ วันแล้ว
                         กิจทั้งหลายที่ควรทำในเรือนของข้าพเจ้าก็ได้ทำแล้ว
                         อนึ่ง บุตร ธิดา และภรรยา ข้าพเจ้าก็ได้สั่งสอนแล้ว
                         บัดนี้ ข้าพเจ้ายอมทำกิจตามอัธยาศัยของท่าน”
             (ปุณณกยักษ์กล่าวว่า)
             [๑๕๓๙] “ท่านมหาอำมาตย์ผู้สำเร็จราชกิจทั้งปวง
                         ก็ถ้าท่านได้สั่งสอนบุตร ธิดา ภรรยา และคนอาศัยแล้ว
                         ขอเชิญท่านรีบไป ณ บัดนี้เถิด
                         เพราะทางข้างหน้ายังอยู่อีกไกลนัก
             [๑๕๔๐] ท่านอย่าได้กลัวเลย จงจับหางม้าอาชาไนยเถิด
                         นี้เป็นการเห็นชีวโลกครั้งสุดท้ายของท่าน”
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๒๔}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) อนันตรเปยยาล
             (วิธุรบัณฑิตกล่าวว่า)
             [๑๕๔๑] “ข้าพเจ้าจักสะดุ้งกลัวไปทำไม
                         เพราะข้าพเจ้าไม่มีกรรมชั่วทางกาย วาจา และใจ
                         ที่จะเป็นเหตุให้ไปสู่ทุคติ
             [๑๕๔๒] พญาม้านั้นนำวิธุรบัณฑิตเหาะไป
                         ในอากาศกลางหาวไม่กระทบกิ่งไม้และภูเขาเลย
                         เหาะไปถึงภูเขากาฬาคีรีอย่างรวดเร็ว
             [๑๕๔๓] ภรรยา ๑,๐๐๐ คน และหญิงรับใช้ ๗๐๐ คน
                         ต่างพากันประคองแขนทั้งหลายร้องไห้คร่ำครวญว่า
                         ฯลฯ ยักษ์ได้แปลงเป็นพราหมณ์นำวิธุรบัณฑิตไป
                         พระสนมกำนัลใน พระกุมาร แพศย์ และพราหมณ์ทั้งหลาย
                         ต่างพากันประคองแขนทั้งหลายร้องไห้คร่ำครวญว่า
                         ฯลฯ ยักษ์ได้แปลงเป็นพราหมณ์นำวิธุรบัณฑิตไป
                         กองพลช้าง กองพลม้า กองพลรถ และกองพลราบ
                         ต่างประคองแขนทั้งหลายร้องไห้คร่ำครวญว่า
                         ฯลฯ ยักษ์ได้แปลงเป็นพราหมณ์นำวิธุรบัณฑิตไป
             [๑๕๔๔] ชาวชนบทและชาวนิคมมาประชุมพร้อมกันแล้ว
                         ต่างพากันประคองแขนทั้งหลายร้องไห้คร่ำครวญว่า
                         ฯลฯ ยักษ์ได้แปลงเป็นพราหมณ์นำวิธุรบัณฑิตไป
             [๑๕๔๕] ภรรยา ๑,๐๐๐ คน และหญิงรับใช้ ๗๐๐ คน
                         ต่างพากันประคองแขนทั้งหลายร้องไห้คร่ำครวญว่า
                         “บัณฑิตนั้นไปแล้ว ณ ที่ไหน”
                         พระสนมกำนัลใน พระกุมาร แพศย์ และพราหมณ์ทั้งหลาย
                         ต่างพากันประคองแขนทั้งหลายร้องไห้คร่ำครวญว่า
                         “บัณฑิตนั้นไปแล้ว ณ ที่ไหน”
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๒๕}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) สาธุนรธรรมกัณฑ์
                         กองพลช้าง กองพลม้า กองพลรถ และกองพลราบ
                         ต่างพากันประคองแขนทั้งหลายร้องไห้คร่ำครวญว่า
                         “บัณฑิตนั้นไปแล้ว ณ ที่ไหน”
             [๑๕๔๖] ชาวชนบทและชาวนิคมมาประชุมพร้อมกันแล้ว
                         ต่างพากันประคองแขนร้องไห้คร่ำครวญว่า
                         “บัณฑิตนั้นไปแล้ว ณ ที่ไหน”
             [๑๕๔๗] ถ้าบัณฑิตนั้นจักไม่มาภายใน ๗ วัน
                         ข้าพระพุทธเจ้าจักพากันเข้าไปสู่กองไฟทั้งหมด
                         ข้าพระพุทธเจ้าทั้งหลายไม่มีความต้องการด้วยชีวิต
             (พระราชาตรัสว่า)
             [๑๕๔๘] “วิธุรบัณฑิตเป็นคนฉลาดหลักแหลม
                         สามารถแสดงประโยชน์และมิใช่ประโยชน์ได้แจ้งชัด
                         มีปัญญาเป็นเครื่องพิจารณา คงจะปลดเปลื้องตนได้ฉับพลัน
                         ท่านทั้งหลายอย่ากลัวไปเลย
                         วิธุรบัณฑิตปลดเปลื้องตนได้แล้วจักรีบกลับมา”
อนันตรเปยยาล จบ
สาธุนรธรรมกัณฑ์
ตอนว่าด้วยธรรมของคนดี
             (พระศาสดาเมื่อจะทรงประกาศเนื้อความนั้น จึงตรัสว่า)
             [๑๕๔๙] ปุณณกยักษ์นั้นไปยืนคิดอยู่บนยอดภูเขากาฬาคีรีนั้นว่า
                         เจตนาย่อมเป็นของสูงๆ ต่ำๆ
                         ประโยชน์อะไรด้วยความเป็นอยู่ของวิธุรบัณฑิตนี้ไม่มีแก่เรา
                         เราจักฆ่าวิธุรบัณฑิตนี้แล้วจักนำแต่หัวใจของเขาไป
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๒๖}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) สาธุนรธรรมกัณฑ์
             [๑๕๕๐] ปุณณกยักษ์มีจิตคิดประทุษร้ายลงจากยอดเขา
                         ไปสู่เชิงเขา พักพระมหาสัตว์ไว้ในระหว่างภูเขา
                         ชำแรกเข้าไปภายในภูเขานั้น จับพระมหาสัตว์
                         เอาศีรษะหย่อนลงแล้วขว้างลงไปที่พื้นดินที่ไม่มีอะไรกีดขวาง
             [๑๕๕๑] วิธุรบัณฑิตเป็นอำมาตย์ผู้ประเสริฐสุดของชาวแคว้นกุรุ
                         เมื่อถูกห้อยศีรษะลงในเหวชันที่น่ากลัว
                         น่าสยดสยอง น่าหวาดเสียว ก็ไม่สะดุ้งกลัว
                         ได้กล่าวกับปุณณกยักษ์ดังนี้ว่า
             [๑๕๕๒] “ท่านมีรูปร่างดังผู้ประเสริฐแต่หาเป็นคนประเสริฐไม่
                         คล้ายจะเป็นคนสำรวม แต่ไม่สำรวม
                         ทำกรรมหยาบช้า ไม่มีประโยชน์อย่างยิ่ง
                         กุศลแม้แต่น้อยหนึ่งก็ไม่มีในใจของท่าน
             [๑๕๕๓] ท่านปรารถนาจะโยนข้าพเจ้าลงไปในเหว
                         ท่านจะได้ประโยชน์อะไรด้วยความตายของข้าพเจ้า
                         วันนี้ ผิวพรรณของท่านเหมือนของอมนุษย์
                         ท่านจงบอกข้าพเจ้า ท่านเป็นเทวดาได้อย่างไร”
             (ปุณณกยักษ์ตอบว่า)
             [๑๕๕๔] “ถ้าท่านทราบมาแล้วว่าข้าพเจ้าชื่อปุณณกะ
                         และเป็นอำมาตย์คู่ชีพของท้าวกุเวรพญานาคใหญ่นามว่าวรุณ
                         ผู้ครอบครองนาคพิภพ มีรูปงามสะอาด
                         ถึงพร้อมด้วยผิวพรรณแห่งสรีระและกำลัง
             [๑๕๕๕] ข้าพเจ้ารักใคร่อยากได้นางนาคกัญญา
                         ชื่ออิรันทดี ผู้เป็นธิดาของพญานาคนั้น
                         ท่านผู้เป็นปราชญ์ เพราะเหตุแห่งนางอิรันทดี
                         ผู้มีเอวงามน่ารักนั้น ข้าพเจ้าจึงตกลงใจจะฆ่าท่าน”
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๒๗}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) สาธุนรธรรมกัณฑ์
             (วิธุรบัณฑิตกล่าวว่า)
             [๑๕๕๖] “ยักษ์ ท่านอย่าได้ลุ่มหลงนักเลย
                         สัตวโลกเป็นจำนวนมากพินาศไปเพราะความถือผิด
                         เพราะเหตุไร ท่านจึงทำความรักใคร่
                         ในนางอิรันทดีผู้มีเอวงามน่ารัก
                         ท่านจะได้ประโยชน์อะไรด้วยความตายของข้าพเจ้า
                         เชิญเถิด ข้าพเจ้าขอฟังเรื่องทั้งหมด”
             (ปุณณกยักษ์กล่าวว่า)
             [๑๕๕๗] “ข้าพเจ้าปรารถนาธิดาของพญาวรุณนาคราช
                         ผู้มีอานุภาพมาก ข้าพเจ้าชื่อว่าเป็นผู้รับอาสา
                         นำญาติของนางอิรันทดีมา ญาติเหล่านั้นได้สำคัญข้าพเจ้าว่า
                         ถูกกามครอบงำด้วยดี
                         ฉะนั้น พญาวรุณนาคราช พ่อตาจึงได้ตรัสกับข้าพเจ้า
                         ผู้กำลังทูลขอนางอิรันทดีนาคกัญญานั้นว่า
             [๑๕๕๘] เราทั้งหลายพึงให้ธิดาของเราผู้มีร่างกายงดงาม
                         มีเนตรงามอย่างน่าพิศวง มีตัวลูบไล้ด้วยจุรณแก่นจันทน์
                         ถ้าท่านจะพึงให้ดวงหทัยของบัณฑิต
                         นำมาในนาคพิภพนี้โดยธรรม
                         เพราะความดีความชอบนี้ ท่านก็จะได้ธิดาของเรา
                         เราทั้งหลายมิได้ปรารถนาทรัพย์อื่นยิ่งไปกว่านั้น
             [๑๕๕๙] ท่านมหาอำมาตย์ ข้าพเจ้ามิได้เป็นคนหลง
                         ท่านจงฟังให้ทราบเรื่องอย่างนี้
                         อนึ่ง ข้าพเจ้ามิได้มีความถือผิดอะไรๆ เลย
                         เพราะหทัยของท่านที่ข้าพเจ้าได้ไปโดยชอบธรรม
                         ท้าววรุณนาคราชและนางวิมลา
                         จะประทานนางอิรันทดีนาคกัญญาให้แก่ข้าพเจ้า
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๒๘}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) สาธุนรธรรมกัณฑ์
             [๑๕๖๐] เพราะฉะนั้น ข้าพเจ้าจึงพยายามฆ่าท่าน
                         ข้าพเจ้าจะได้ประโยชน์ด้วยการตายของท่านอย่างนี้
                         จึงผลักท่านให้ตกลงในเหวนี้
                         ฆ่าแล้วจะนำเอาดวงหทัยนั้นไป”
             (วิธุรบัณฑิตกล่าวว่า)
             [๑๕๖๑] “จงวางข้าพเจ้าลงโดยเร็วเถิด
                         ถ้าท่านมีความจำเป็นที่จะต้องทำด้วยหทัยของข้าพเจ้า
                         ข้าพเจ้าจะทำธรรมเหล่านั้นทั้งหมดให้ปรากฏในวันนี้”
             [๑๕๖๒] ปุณณกยักษ์นั้นรีบวางวิธุรบัณฑิต
                         ผู้ประเสริฐสุดของชาวแคว้นกุรุลงบนยอดเขา
                         เห็นวิธุรบัณฑิตผู้มีปัญญาไม่ต่ำทราม
                         ได้ความเบาใจนั่งอยู่ จึงถามว่า
             [๑๕๖๓] ข้าพเจ้าได้ยกท่านขึ้นมาจากเหวแล้ว
                         วันนี้ ข้าพเจ้ายังมีความจำเป็นที่ต้องทำด้วยหทัยของท่านอยู่
                         ท่านจงทำธรรมเหล่านั้นทั้งหมดให้ปรากฏแก่ข้าพเจ้าในวันนี้เถิด”
             (วิธุรบัณฑิตกล่าวว่า)
             [๑๕๖๔] “ท่านได้ยกข้าพเจ้าขึ้นมาจากเหวแล้ว
                         ถ้าท่านยังมีความจำเป็นที่ต้องทำด้วยหทัยของข้าพเจ้า
                         ข้าพเจ้าจะทำธรรมเหล่านั้นทั้งหมดให้ปรากฏในวันนี้
             [๑๕๖๕] มาณพ ท่านจงเดินไปตามทางที่ท่านเดินไปแล้ว
                         จงอย่าเผาฝ่ามืออันเปียกชุ่ม
                         อย่าได้ประทุษร้ายในมิตรทั้งหลายในกาลไหนๆ
                         อย่าตกอยู่ในอำนาจของเหล่าอสตรี๑-”
@เชิงอรรถ :
@๑ อสตรี หมายถึงหญิงผู้ประกอบด้วยอสัทธรรม (เมถุนธรรม) (ขุ.ชา.อ. ๑๐/๑๕๖๕/๒๘๖)
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๒๙}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) สาธุนรธรรมกัณฑ์
             (ปุณณกยักษ์ถามว่า)
             [๑๕๖๖] “บุคคลชื่อว่าเป็นผู้เดินไปตามทางที่เดินไปแล้วอย่างไร
                         ชื่อว่าเผาฝ่ามืออันเปียกชุ่มอย่างไร บุคคลเช่นไร
                         จึงชื่อว่าเป็นผู้ประทุษร้ายมิตร หญิงเช่นไรชื่อว่าอสตรี
                         ข้าพเจ้าถามแล้ว ขอท่านจงบอกเนื้อความนี้เถิด”
             (วิธุรบัณฑิตตอบว่า)
             [๑๕๖๗] “ผู้ใดพึงเชื้อเชิญคนที่ไม่เคยอยู่ร่วมกัน
                         ไม่เคยพบเห็นกันด้วยอาสนะ
                         บุรุษพึงทำประโยชน์แก่ผู้นั้นเท่านั้น
                         บัณฑิตกล่าวว่าบุรุษนั้นเดินตามทางที่ท่านเดินไปแล้ว
             [๑๕๖๘] บุคคลพึงอยู่ในเรือนของผู้ใดแม้คืนเดียว
                         พึงได้ทั้งข้าวและน้ำ ไม่ควรคิดร้ายแก่ผู้นั้นแม้ด้วยใจ
                         ผู้คิดร้ายบุคคลเช่นนั้น ชื่อว่าเผาฝ่ามืออันเปียกชุ่ม
                         และชื่อว่าประทุษร้ายมิตร
             [๑๕๖๙] บุคคลพึงนั่งหรือนอนที่ร่มของต้นไม้ใด
                         ไม่ควรหักรานกิ่งของต้นไม้นั้น
                         เพราะผู้ประทุษร้ายมิตรเป็นคนเลวทราม
             [๑๕๗๐] หากบุรุษพึงให้แผ่นดินนี้ที่บริบูรณ์ด้วยทรัพย์
                         แก่หญิงผู้ที่สามียกย่องเป็นอย่างดี
                         หญิงนั้นได้โอกาสแล้วพึงดูหมิ่นบุรุษนั้นก็ได้
                         บุคคลไม่พึงตกอยู่ในอำนาจของอสตรี
             [๑๕๗๑] บุคคลชื่อว่าเป็นผู้เดินตามทางที่ท่านเดินไปแล้วอย่างนี้
                         ชื่อว่าเผาฝ่ามืออันเปียกชุ่มอย่างนี้
                         ชื่อว่าตกอยู่ในอำนาจของอสตรีอย่างนี้
                         และชื่อว่าเป็นผู้ประทุษร้ายมิตรอย่างนี้
                         ท่านจงเป็นผู้ตั้งอยู่ในธรรม ละเลิกอธรรมเถิด”
สาธุนรธรรมกัณฑ์ จบ
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๓๐}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖) กาฬาคิริกัณฑ์
กาฬาคิริกัณฑ์
ตอนว่าด้วยภูเขาสีดำ
             (ปุณณกยักษ์กล่าวว่า)
             [๑๕๗๒] “ข้าพเจ้าได้พักอยู่ในเรือนของท่าน ๓ วัน
                         ทั้งเป็นผู้ที่ท่านบำรุงด้วยข้าวและน้ำ
                         ท่านเป็นมิตรของข้าพเจ้า ข้าพเจ้าจะปลดปล่อยท่าน
                         ท่านผู้มีปัญญาอันสูงส่ง
                         เชิญท่านกลับไปเรือนของท่านตามต้องการเถิด
             [๑๕๗๓] ความต้องการของตระกูลนาคจะเสื่อมไปก็ตามเถิด
                         เหตุที่จะได้นางนาคกัญญา ข้าพเจ้ายกเลิกแล้ว
                         ท่านผู้มีปัญญา เพราะคำสุภาษิตของตนเองแท้ๆ
                         ท่านจึงพ้นจากข้าพเจ้าผู้จะฆ่าท่านในวันนี้”
             (วิธุรบัณฑิตกล่าวว่า)
             [๑๕๗๔] “ปุณณกยักษ์ เชิญท่านนำข้าพเจ้าไป
                         ในสำนักของพ่อตาของท่านเถิด
                         จงประพฤติประโยชน์ในข้าพเจ้า
                         แม้ข้าพเจ้าก็อยากเห็นท้าววรุณอธิบดีของนาค
                         และวิมานของท้าวเธอที่ข้าพเจ้าไม่เคยเห็น”
             (ปุณณกยักษ์กล่าวว่า)
             [๑๕๗๕] “คนผู้มีปัญญาไม่ควรจะดู
                         สิ่งที่ไม่เป็นไปเพื่อประโยชน์เกื้อกูลแก่คน
                         ท่านผู้มีปัญญาอันสูงส่ง
                         เมื่อเป็นเช่นนั้น เพราะเหตุไรหนอ
                         ท่านจึงปรารถนาจะไปยังบ้านของศัตรูเล่า
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๓๑}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖)
             (วิธุรบัณฑิตกล่าวว่า)
             [๑๕๗๖] “แม้ข้าพเจ้าก็รู้ชัดถึงสิ่งที่ผู้มีปัญญาไม่ควรจะดู
                         แต่ข้าพเจ้าไม่มีกรรมชั่วที่ได้ทำไว้แล้วในที่ไหนเลย
                         เพราะฉะนั้น ข้าพเจ้าจึงไม่รังเกียจความตายที่จะมาถึงตน”
             (ปุณณกยักษ์กล่าวว่า)
             [๑๕๗๗] ท่านบัณฑิต เชิญเถิด ท่านจงมากับข้าพเจ้าไปดูพิภพ
                         ของพญานาค ซึ่งมีอานุภาพมาก หาที่เปรียบมิได้
                         เป็นที่อยู่อันมีการฟ้อนรำขับร้องตามปรารถนา
             [๑๕๗๘] เหมือนนิกีฬิตราชธานีเป็นที่ประทับอยู่ของท้าวเวสสุวรรณฉะนั้น
                         นาคพิภพนั้นเป็นที่เที่ยวเล่นเป็นหมู่ๆ
                         ของนางนาคกัญญาตลอดวันและคืนเป็นนิตย์
                         มีดอกไม้ดารดาษอยู่มากมายหลายชนิด
                         สว่างไสวดังสายฟ้าในอากาศ
             [๑๕๗๙] ประกอบด้วยข้าวและน้ำ
                         เพียบพร้อมด้วยการฟ้อนรำขับร้องและการประโคม
                         เต็มไปด้วยนางนาคกัญญาที่ประดับอย่างสวยงาม
                         งดงามไปด้วยผ้านุ่งห่มและเครื่องประดับ
             [๑๕๘๐] ปุณณกยักษ์นั้นเชิญให้วิธุรบัณฑิต
                         ผู้ประเสริฐสุดของชาวแคว้นกุรุไปนั่งบนอาสนะข้างหลัง
                         ได้พาวิธุรบัณฑิตผู้มีปัญญาไม่ต่ำทรามเข้าสู่ภพของพญานาค
             [๑๕๘๑] วิธุรบัณฑิตถึงที่อยู่ของพญานาคซึ่งมีอานุภาพมาก
                         หาที่เปรียบมิได้แล้ว ได้อยู่ข้างหลังของปุณณกยักษ์
                         พญานาคได้ทอดพระเนตรเห็นลูกเขยของตนก่อความสามัคคี
                         ตนเองก็รีบตรัสทักทายปราศรัยก่อนเลยทีเดียวว่า
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๓๒}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖)
             [๑๕๘๒] ท่านได้ไปยังโลกมนุษย์
                         เที่ยวแสวงหาดวงหทัยของวิธุรบัณฑิต
                         กลับมาถึงนาคพิภพนี้ด้วยความสำเร็จหรือ
                         หรือว่าท่านได้พาเอาวิธุรบัณฑิตผู้มีปัญญาไม่ต่ำทรามมาด้วย”
             (ปุณณกยักษ์กราบทูลว่า)
             [๑๕๘๓] “ท่านผู้นี้แหละคือวิธุรบัณฑิต
                         ที่พระองค์ทรงปรารถนามาแล้ว
                         ท่านวิธุรบัณฑิตผู้รักษาธรรม
                         ข้าพระพุทธเจ้าได้มาแล้วโดยธรรม
                         เชิญพระองค์ทอดพระเนตรวิธุรบัณฑิต
                         ผู้จะแสดงธรรมถวายด้วยเสียงอันไพเราะเฉพาะพระพักตร์
                         การสมาคมกับสัตบุรุษทั้งหลายเป็นเหตุนำสุขมาให้โดยแท้”
กาฬาคิริกัณฑ์ จบ
             (พญานาคตรัสถามว่า)
             [๑๕๘๔] “ท่านเป็นมนุษย์มาเห็นนาคพิภพที่ตนไม่เคยเห็น
                         ถูกภัยคือความตายคุกคามแล้ว ไม่กลัวและไม่อภิวาท
                         อาการเช่นนี้ดูเหมือนจะไม่มีแก่ผู้มีปัญญา”
             (วิธุรบัณฑิตกราบทูลว่า)
             [๑๕๘๕] “ข้าแต่พญานาค ข้าพระองค์ไม่กลัว
                         และไม่ถูกภัยคือความตายคุกคาม
                         นักโทษประหารไม่พึงกราบไหว้เพชฌฆาต
                         หรือเพชฌฆาตก็ไม่พึงให้นักโทษประหารไหว้ตน
             [๑๕๘๖] คนจะกราบไหว้ผู้ปรารถนาจะฆ่าตน
                         หรือผู้ปรารถนาจะฆ่าเขาจะพึงให้ผู้ที่ตนจะฆ่า
                         กราบไหว้ตนได้อย่างไร กรรมนั้นย่อมไม่สำเร็จ”
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๓๓}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖)
             (พญานาคตรัสว่า)
             [๑๕๘๗] “บัณฑิต คำนั้นถูกอย่างที่ท่านพูด ท่านพูดจริง
                         นักโทษประหารไม่ควรกราบไหว้เพชฌฆาต
                         หรือเพชฌฆาตก็ไม่ควรให้นักโทษประหารกราบไหว้ตน
             [๑๕๘๘] คนจะกราบไหว้ผู้ปรารถนาจะฆ่าตน
                         หรือผู้ปรารถนาจะฆ่าเขาจะพึงให้ผู้ที่ตนจะฆ่า
                         กราบไหว้ตนได้อย่างไร กรรมนั้นย่อมไม่สำเร็จ”
             (วิธุรบัณฑิตกราบทูลว่า)
             [๑๕๘๙] “ข้าแต่นาคราช วิมานของพระองค์นี้
                         เป็นของไม่เที่ยง แต่เป็นเหมือนเที่ยง
                         ฤทธิ์ ความรุ่งเรือง กำลัง ความเพียร
                         และการอุบัติในนาคพิภพได้มีแล้วแก่พระองค์
                         ข้าพระองค์ขอทูลถามเนื้อความนั้นกับพระองค์
                         วิมานนี้พระองค์ทรงได้มาอย่างไรหนอ
             [๑๕๙๐] วิมานนี้พระองค์ทรงได้มาเพราะอาศัยอะไร
                         หรือเป็นของเกิดขึ้นตามฤดูกาล
                         พระองค์ทรงสร้างขึ้นเองหรือเหล่าเทวดาถวายพระองค์
                         ข้าแต่พญานาค ขอพระองค์ตรัสบอกเนื้อความนี้แก่ข้าพระองค์
                         ตามที่พระองค์ทรงได้วิมานนี้เถิด”
             (พญานาคตรัสว่า)
             [๑๕๙๑] “วิมานนี้ เราจะได้มาเพราะอาศัยอะไรก็หามิได้
                         จะเกิดขึ้นตามฤดูกาลก็หามิได้
                         เรามิได้ทำขึ้นเอง เหล่าเทวดาก็มิได้ถวาย
                         วิมานนี้เราได้มาด้วยบุญกรรมอันไม่ต่ำทรามของเราเอง”
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๓๔}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖)
             (วิธุรบัณฑิตทูลถามว่า)
             [๑๕๙๒] “ข้าแต่นาคราช อะไรเป็นวัตร
                         อะไรเป็นพรหมจรรย์ของพระองค์
                         ฤทธิ์ ความรุ่งเรือง กำลัง ความเพียร
                         และการอุบัติในนาคพิภพ ทั้งวิมานใหญ่ของพระองค์นี้
                         เป็นผลของกรรมอะไรที่พระองค์ทรงประพฤติไว้ดีแล้ว”
             (พญานาคตรัสว่า)
             [๑๕๙๓] “เราและภรรยาทั้ง ๒ เมื่อครั้งยังอยู่ในมนุษยโลก
                         เป็นผู้มีศรัทธา เป็นทานบดี
                         ครั้งนั้น เรือนของเราเป็นดังบ่อน้ำ
                         เราได้บำรุงสมณะและพราหมณ์ทั้งหลายให้อิ่มหนำสำราญแล้ว
             [๑๕๙๔] เราทั้ง ๒ ได้ถวายทาน คือ ดอกไม้ ของหอม
                         เครื่องลูบไล้ เครื่องประทีป ที่นอน ที่พัก
                         ผ้านุ่งห่ม ผ้าปูนอน ข้าว และน้ำ โดยเคารพ
             [๑๕๙๕] ทานที่ได้ถวายโดยความเคารพนั้นเป็นวัตรของเรา
                         และการสมาทานวัตรนั้นเป็นพรหมจรรย์ของเรา
                         ท่านนักปราชญ์ ฤทธิ์ ความรุ่งเรือง กำลัง ความเพียร
                         การอุบัติในนาคพิภพ และวิมานใหญ่ของเรานี้
                         เป็นผลแห่งวัตรและพรหมจรรย์นั้นที่เราประพฤติดีแล้ว”
             (วิธุรบัณฑิตกราบทูลว่า)
             [๑๕๙๖] “ถ้าวิมานนี้พระองค์ทรงได้มาด้วยอานุภาพแห่งบุญอย่างนี้
                         พระองค์ย่อมทรงทราบผลบุญ
                         และทราบการอุบัติในนาคพิภพเพราะผลบุญ
                         เพราะเหตุนั้นแล ขอพระองค์อย่าทรงประมาท
                         จงทรงประพฤติธรรมตามที่จะได้ครอบครองวิมานนี้ต่อไปเถิด”
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๓๕}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖)
             (พญานาคตรัสว่า)
             [๑๕๙๗] “ท่านบัณฑิต ในนาคพิภพนี้
                         ไม่มีสมณะและพราหมณ์ที่เราจะถวายข้าวและน้ำเลย
                         เราถามแล้ว ขอท่านจงบอกเนื้อความนี้แก่เรา
                         โดยที่เราจะพึงได้ครอบครองวิมานต่อไปอีกเถิด”
             (วิธุรบัณฑิตกราบทูลว่า)
             [๑๕๙๘] “ข้าแต่พญานาค ก็นาคทั้งหลายที่เป็นพระโอรส
                         พระธิดา พระชายา ทั้งพระญาติและข้าเฝ้าของพระองค์
                         ผู้อุบัติในวิมานนี้มีอยู่ ขอพระองค์ทรงเป็นผู้ไม่ประทุษร้าย
                         ในนาคที่เป็นพระโอรสเป็นต้นเหล่านั้น
                         ด้วยพระกายและพระวาจาเป็นนิตย์เถิด
             [๑๕๙๙] พระองค์ทรงรักษาความไม่ประทุษร้าย
                         ด้วยพระกายและพระวาจาอย่างนี้
                         พระองค์ดำรงอยู่ในวิมานนี้ได้จนตลอดพระชนมายุแล้ว
                         จักเสด็จไปสู่เทวโลกซึ่งสูงขึ้นไปกว่านาคพิภพนี้”
             (ปุณณกยักษ์กล่าวว่า)
             [๑๖๐๐] ท่านเป็นอำมาตย์คู่ชีพของพระราชาผู้ประเสริฐสุดพระองค์ใด
                         พระราชาผู้ประเสริฐสุดพระองค์นั้นพรากจากท่านแล้ว
                         ย่อมทรงเศร้าโศกแน่ทีเดียว คนผู้ถูกความทุกข์ครอบงำก็ดี
                         คนผู้ป่วยหนักก็ดี ได้สมาคมกับท่านแล้วพึงได้ความสุข”
             (วิธุรบัณฑิตกราบทูลว่า)
             [๑๖๐๑] “ข้าแต่พญานาค พระองค์ตรัสธรรมของเหล่าสัตบุรุษ
                         ซึ่งเป็นส่วนแห่งประโยชน์อันยอดเยี่ยม
                         ที่นักปราชญ์ได้ประพฤติดีแล้วโดยแท้
                         เพราะบรรดาอันตรายทั้งหลาย เมื่อภัยเช่นนี้เกิดขึ้น
                         คุณวิเศษของเหล่าบุคคลผู้มีปัญญาเช่นข้าพระองค์ย่อมปรากฏ”
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๓๖}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖)
             (พญานาคตรัสถามว่า)
             [๑๖๐๒] “ขอท่านจงบอกเรา ปุณณกยักษ์นี้ได้ท่านมาเปล่าๆ หรือ
                         ขอท่านจงบอกเรา ปุณณกยักษ์นี้ชนะในการเล่นการพนัน
                         จึงได้ท่านมา ปุณณกยักษ์นี้บอกว่า ได้ท่านมาโดยธรรม
                         ท่านตกอยู่ในเงื้อมมือของปุณณกยักษ์นี้ได้อย่างไร”
             (วิธุรบัณฑิตทูลตอบว่า)
             [๑๖๐๓] “ปุณณกยักษ์นี้เล่นการพนันชนะพระราชาของข้าพระองค์
                         ผู้เป็นใหญ่ในกรุงอินทปัตถ์นั้น
                         พระราชาพระองค์นั้นที่ปุณณกยักษ์ชนะแล้ว
                         จึงได้ทรงพระราชทานข้าพระองค์แก่ปุณณกยักษ์นี้
                         ปุณณกยักษ์นี้จึงได้ข้าพระองค์มาโดยธรรม
                         มิใช่ได้มาโดยไม่เป็นธรรม”
             (พระศาสดาเมื่อจะทรงประกาศเนื้อความนั้น จึงตรัสว่า)
             [๑๖๐๔] “ในกาลนั้น พญานาคผู้ประเสริฐทรงสดับคำสุภาษิต
                         ของวิธุรบัณฑิตผู้เป็นนักปราชญ์แล้ว
                         ทรงชื่นชมโสมนัสมีพระทัยเต็มตื้นด้วยปีติ
                         ทรงจูงมือวิธุรบัณฑิตผู้มีปัญญาไม่ต่ำทราม
                         ได้เสด็จเข้าไปในที่อยู่ของพระชายา” ตรัสว่า
             [๑๖๐๕] “น้องวิมลา เพราะเหตุใด น้องจึงผอมเหลือง
                         เพราะเหตุใด น้องจึงไม่ชอบเสวยพระกระยาหาร
                         ก็เกียรติคุณเช่นนั้นของเราไม่มี
                         ท่านผู้นี้คือวิธุรบัณฑิตผู้บรรเทาความมืดของโลกทั้งปวง
             [๑๖๐๖] นี้คือผู้ที่น้องต้องการหัวใจ ผู้ทำความสว่างไสวมาถึงแล้ว
                         เชิญน้องตั้งใจฟังถ้อยคำของท่าน
                         การที่จะได้เห็นท่านอีกเป็นการหาได้ยาก”
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๓๗}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖)
             (พระศาสดาตรัสต่อไปว่า)
             [๑๖๐๗] “นางวิมลาทอดพระเนตรเห็นวิธุรบัณฑิตนั้น
                         ผู้มีปัญญาดุจแผ่นดินแล้ว มีพระทัยยินดีโสมนัส
                         ทรงยกพระองคุลีทั้ง ๑๐ นิ้วขึ้นไหว้และตรัสกับวิธุรบัณฑิต
                         ผู้เป็นนักปราชญ์ประเสริฐที่สุดแห่งชาวกุรุรัฐว่า
             [๑๖๐๘] “ท่านเป็นมนุษย์มาเห็นนาคพิภพที่ตนไม่เคยเห็น
                         ถูกภัยคือความตายคุกคามแล้ว ไม่กลัวและไม่อภิวาท
                         อาการเช่นนี้ดูเหมือนจะไม่มีแก่ผู้มีปัญญา”
             (วิธุรบัณฑิตกราบทูลว่า)
             [๑๖๐๙] “ข้าแต่พระนางเจ้านาคี ข้าพระองค์ไม่กลัว
                         และไม่ถูกภัยคือความตายคุกคาม
                         นักโทษประหารไม่พึงกราบไหว้เพชฌฆาต
                         หรือเพชฌฆาตก็ไม่พึงให้นักโทษประหารกราบไหว้ตน
             [๑๖๑๐] คนจะกราบไหว้ผู้ปรารถนาจะฆ่าตน
                         หรือผู้ปรารถนาจะฆ่าเขาจะพึงให้ผู้ที่ฆ่าตน
                         กราบไหว้ตนได้อย่างไร กรรมนั้นย่อมไม่สำเร็จ”
             (นางนาควิมลาตรัสว่า)
             [๑๖๑๑] บัณฑิต คำนั้นถูกอย่างที่ท่านพูด ท่านพูดจริง
                         นักโทษประหารไม่ควรกราบไหว้เพชฌฆาต
                         หรือเพชฌฆาตก็ไม่ควรให้นักโทษประหารกราบไหว้ตน
             [๑๖๑๒] คนจะกราบไหว้ผู้ปรารถนาจะฆ่าตน
                         หรือผู้ที่ปรารถนาจะฆ่าเขาจะพึงให้ผู้ที่จะฆ่าตน
                         กราบไหว้ตนได้อย่างไร กรรมนั้นย่อมไม่สำเร็จ”
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๓๘}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖)
             (วิธุรบัณฑิตทูลถามว่า)
             [๑๖๑๓] “ข้าแต่นางนาคกัญญา วิมานของพระองค์นี้
                         เป็นของไม่เที่ยง แต่เป็นเหมือนเที่ยง
                         ฤทธิ์ ความรุ่งเรือง กำลัง ความเพียร
                         และการอุบัติในนาคพิภพได้มีแล้วแก่พระองค์
                         ข้าพระองค์ขอทูลถามเนื้อความนั้นกับพระองค์
                         วิมานนี้พระองค์ทรงได้มาอย่างไรหนอ
             [๑๖๑๔] วิมานนี้พระองค์ทรงได้มาเพราะอาศัยอะไร
                         หรือเป็นของเกิดขึ้นตามฤดูกาล
                         พระองค์งทรงสร้างขึ้นเองหรือเหล่าเทวดาถวายพระองค์
                         ข้าแต่นางนาคกัญญา ขอพระองค์ตรัสบอกเนื้อความนี้แก่ข้าพระองค์
                         ตามที่พระองค์ทรงได้วิมานนี้เถิด”
             (นางนาควิมลาตอบว่า)
             [๑๖๑๕] “วิมานนี้ ฉันจะได้มาเพราะอาศัยอะไรก็หามิได้
                         จะเกิดขึ้นตามฤดูกาลก็หามิได้
                         ฉันมิได้ทำขึ้นเอง เหล่าเทวดาก็มิได้ถวาย
                         วิมานนี้ฉันได้มาด้วยบุญกรรมอันไม่ต่ำทรามของฉันเอง
             (วิธุรบัณฑิตทูลถามว่า)
             [๑๖๑๖] “ข้าแต่พระนางเจ้านาคี อะไรเป็นวัตร
                         อะไรเป็นพรหมจรรย์ของพระองค์
                         ฤทธิ์ ความรุ่งเรือง กำลัง ความเพียร
                         และการอุบัติในนาคพิภพ ทั้งวิมานใหญ่ของพระองค์นี้
                         เป็นผลของกรรมอะไรที่พระองค์ได้ประพฤติไว้ดีแล้ว”
             (นางนาควิมลาตอบว่า)
             [๑๖๑๗] “ฉันและพระสวามีของฉันทั้ง ๒
                         เป็นผู้มีศรัทธา เป็นทานบดี
                         ครั้งนั้น เรือนของฉันเป็นดังบ่อน้ำ
                         ฉันได้บำรุงสมณะและพราหมณ์ทั้งหลายให้อิ่มหนำสำราญแล้ว
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๓๙}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖)
             [๑๖๑๘] ฉันและพระสวามีได้ถวายทาน คือ ดอกไม้ ของหอม
                         เครื่องลูบไล้ เครื่องประทีป ที่นอน ที่พัก
                         ผ้านุ่งห่ม ผ้าปูนอน ข้าว และน้ำ โดยเคารพ
             [๑๖๑๙] ทานที่ได้ถวายโดยเคารพนั้นเป็นวัตรของฉัน
                         และการสมาทานวัตรนั้นเป็นพรหมจรรย์ของฉัน
                         ท่านนักปราชญ์ ฤทธิ์ ความรุ่งเรือง กำลัง ความเพียร
                         การอุบัติในนาคพิภพ และวิมานใหญ่ของฉันนี้
                         เป็นผลแห่งวัตรและพรหมจรรย์นั้นที่ฉันประพฤติดีแล้ว”
             (วิธุรบัณฑิตทูลถามว่า)
             [๑๖๒๐] “ถ้าวิมานนี้พระองค์ทรงได้มาด้วยอานุภาพแห่งบุญอย่างนี้
                         พระองค์ย่อมทรงทราบผลบุญ
                         และทราบการอุบัติในนาคพิภพเพราะผลบุญ
                         เพราะเหตุนั้นแล ขอพระองค์อย่าทรงประมาท
                         จงทรงประพฤติธรรมตามที่จะได้ครอบครองวิมานนี้ต่อไปเถิด
             (นางนาควิมลากล่าวว่า)
             [๑๖๒๑] “ท่านบัณฑิต ในนาคพิภพนี้
                         ไม่มีสมณะและพราหมณ์ที่ฉันจะถวายข้าวและน้ำเลย
                         ฉันถามแล้ว ขอท่านจงบอกเนื้อความนี้แก่ฉัน
                         โดยที่ฉันจะพึงได้ครอบครองวิมานต่อไปอีกเถิด”
             (วิธุรบัณฑิตกราบทูลว่า)
             [๑๖๒๒] “ข้าแต่พระนางเจ้านาคี ก็นาคทั้งหลายที่เป็นพระโอรส
                         พระธิดา พระสวามี ทั้งพระญาติ และข้าเฝ้าของพระองค์
                         ผู้อุบัติในวิมานนี้มีอยู่ ขอพระองค์ทรงเป็นผู้ไม่ประทุษร้าย
                         ในนาคที่เป็นพระโอรสเป็นต้นเหล่านั้น
                         ด้วยพระกายและพระวาจาเป็นนิตย์เถิด
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๔๐}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖)
             [๑๖๒๓] พระองค์ทรงรักษาความไม่ประทุษร้าย
                         ด้วยพระกายและพระวาจาอย่างนี้
                         พระองค์ดำรงอยู่ในวิมานนี้ได้จนตลอดพระชนมายุแล้ว
                         จักเสด็จไปสู่เทวโลกซึ่งสูงขึ้นไปกว่านาคพิภพนี้”
             (นางนาควิมลาตรัสว่า)
             [๑๖๒๔] “ท่านเป็นอำมาตย์คู่ชีพของพระราชาผู้ประเสริฐสุดพระองค์ใด
                         พระราชาผู้ประเสริฐสุดพระองค์นั้นพรากจากท่านแล้ว
                         ย่อมทรงเศร้าโศกแน่ทีเดียว คนผู้ถูกความทุกข์ครอบงำก็ดี
                         คนผู้ป่วยหนักก็ดี ได้สมาคมกับท่านแล้วพึงได้ความสุข”
             (วิธุรบัณฑิตกราบทูลว่า)
             [๑๖๒๕] “ข้าแต่พระนางเจ้านาคี พระองค์ตรัสธรรมของเหล่าสัตบุรุษ
                         ซึ่งเป็นส่วนแห่งประโยชน์อันยอดเยี่ยม
                         ที่นักปราชญ์ได้ประพฤติดีแล้วโดยแท้
                         เพราะบรรดาอันตรายทั้งหลาย เมื่อภัยเช่นนี้เกิดขึ้น
                         คุณวิเศษของบุคคลผู้มีปัญญาเช่นข้าพระองค์ย่อมปรากฏ”
             (นางนาควิมลาตรัสถามว่า)
             [๑๖๒๖] “ขอท่านจงบอกเรา ปุณณกยักษ์นี้ได้ท่านมาเปล่าๆ หรือ
                         ขอท่านจงบอกเรา ปุณณกยักษ์นี้ชนะในการเล่นการพนัน
                         จึงได้ท่านมา ปุณณกยักษ์นี้บอกว่า ได้ท่านมาโดยธรรม
                         ท่านตกอยู่ในเงื้อมมือของปุณณกยักษ์นี้ได้อย่างไร”
             (วิธุรบัณฑิตกราบทูลว่า)
             [๑๖๒๗] “ปุณณกยักษ์นี้เล่นการพนันชนะพระราชาของข้าพระองค์
                         ผู้เป็นใหญ่ในกรุงอินทปัตถ์นั้น
                         พระราชาพระองค์นั้นที่ปุณณกยักษ์ชนะแล้ว
                         จึงได้ทรงพระราชทานข้าพระองค์แก่ปุณณกยักษ์นี้
                         ปุณณกยักษ์นี้จึงได้ข้าพระองค์มาโดยธรรม
                         มิใช่ได้มาโดยไม่เป็นธรรม”
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๔๑}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖)
             (พระศาสดาเมื่อจะทรงประกาศเนื้อความนี้ จึงตรัสว่า)
             [๑๖๒๘] พญานาควรุณได้ตรัสถามปัญาหากับบัณฑิตฉันใด
                         แม้พระนางวิมลานาคกัญญาก็ตรัสถามปัญหากับบัณฑิตฉันนั้น
             [๑๖๒๙] วิธุรบัณฑิตผู้เป็นนักปราชญ์ที่พญานาควรุณตรัสถามแล้ว
                         ได้พยากรณ์ปัญหาให้พญานาควรุณทรงยินดีฉันใด
                         แม้พระนางวิมลานาคกัญญาก็ให้ทรงยินดีฉันนั้น
             [๑๖๓๐] วิธุรบัณฑิตผู้เป็นนักปราชญ์ทราบว่า พญานาคผู้ประเสริฐ
                         และนางนาคกัญญาทั้ง ๒ พระองค์นั้นพอพระทัย
                         ก็ไม่ครั่นคร้าม ไม่กลัว ไม่ขนพองสยองเกล้า
                         ได้กราบทูลท้าววรุณนาคราชว่า
             [๑๖๓๑] “ข้าแต่พญานาค พระองค์อย่าทรงวิตกเลย
                         ข้าพระองค์เป็นส่วย๑- ขอพระองค์จงทรงทำกิจ
                         ด้วยเนื้อหทัยตามที่พระองค์ทรงประสงค์เถิด
                         ข้าพระองค์จะทำลายสรีระนี้ตามพระประสงค์ของพระองค์เอง”
             (พญานาคตรัสว่า)
             [๑๖๓๒] “ปัญญานั่นเอง เป็นหัวใจของบัณฑิตทั้งหลาย
                         พวกเรายินดีด้วยปัญญาของท่านยิ่งนัก
                         ขอปุณณกเสนาบดีของยักษ์จงได้ภรรยา ณ วันนี้
                         และจงไปส่งท่านให้ถึงแคว้นกุรุในวันเดียวกันนี้เถิด”
             (พระศาสดาเมื่อจะทรงประกาศเนื้อความนั้น จึงตรัสว่า)
             [๑๖๓๓] ปุณณกยักษ์นั้นได้นางอิรันทดีนาคกัญญาแล้ว
                         ก็มีใจชื่นชมโสมนัส ได้กล่าวกับวิธุรบัณฑิต
                         ผู้ประเสริฐที่สุดแห่งชาวแคว้นกุรุว่า
@เชิงอรรถ :
@๑ ส่วย หมายถึงของที่เรียกเก็บจากพื้นเมืองส่งเป็นภาคหลวง ตามวิธีเรียกเก็บภาษีอากรในสมัยโบราณ
@(พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๒๕ หน้า ๗๙๔)
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๔๒}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖)
             [๑๖๓๔] “ท่านวิธุรบัณฑิต ท่านได้ทำให้ข้าพเจ้า
                         พร้อมเพรียงกับภรรยา
                         ข้าพเจ้าจะทำกิจให้แก่ท่าน จะให้รัตนะคือแก้วมณีนี้แก่ท่าน
                         และจะนำท่านไปส่งให้ถึงแคว้นกุรุในวันนี้เลยทีเดียว”
             (วิธุรบัณฑิตกล่าวว่า)
             [๑๖๓๕] “กัจจานะ ขอท่านจงมีไมตรี
                         อย่าได้แตกแยกกับภรรยาผู้น่ารักของท่านตลอดไปเถิด
                         ขอท่านจงเป็นผู้มีจิตเบิกบานมีปีติโสมนัส
                         ท่านได้ให้แก้วมณีแล้ว
                         ขอจงนำข้าพเจ้าไปยังกรุงอินทปัตถ์ด้วยเถิด
             (พระศาสดาตรัสต่อไปว่า)
             [๑๖๓๖] ปุณณกยักษ์นั้นเชิญให้วิธุรบัณฑิต
                         ผู้ประเสริฐสุดของชาวแคว้นกุรุ ซึ่งมีปัญญาไม่ต่ำทราม
                         ให้ขึ้นนั่งบนอาสนะข้างหน้าของตนแล้ว
                         นำไปยังกรุงอินทปัตถ์
             [๑๖๓๗] ปุณณกยักษ์นั้นได้นำวิธุรบัณฑิต
                         ผู้ประเสริฐสุดของชาวแคว้นกุรุไปสู่กรุงอินทปัตถ์
                         ได้เร็วยิ่งกว่าใจของมนุษย์คิดไปรับอารมณ์๑- เสียอีก
             (ปุณณกยักษ์กล่าวว่า)
             [๑๖๓๘] “โน่น กรุงอินทปัตถ์ปรากฏอยู่
                         และป่ามะม่วงที่น่ารื่นรมย์ก็เห็นเป็นหย่อมๆ
                         ข้าพเจ้าพร้อมกับภรรยาและท่านก็ได้ถึงที่พักอาศัยของตน”
@เชิงอรรถ :
@๑ เร็วยิ่งกว่าใจของมนุษย์คิดไปรับอารมณ์ หมายถึงธรรมดาใจไปหาอะไรไม่ได้ เป็นแต่ว่ารับอารมณ์ได้ไกล
@ท่านจึงเรียกว่า ใจไป อธิบายว่า การเดินทางของม้าสินธพมโนมัย(ของปุณณกยักษ์)นั้น เร็วยิ่งกว่าใจ
@รับอารมณ์ (ขุ.ชา.อ. ๑๐/๑๓๖๗/๓๐๕)
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๔๓}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖)
             (พระศาสดาเมื่อจะทรงประกาศเนื้อความนั้น จึงตรัสว่า)
             [๑๖๓๙] ปุณณกยักษ์ผู้มีผิวพรรณผุดผ่องนั้น
                         ได้ยกวิธุรบัณฑิตผู้ประเสริฐที่สุดของชาวแคว้นกุรุ
                         ลงไว้ในท่ามกลางธรรมสภาแล้ว
                         ก็ขึ้นม้าอาชาไนยเหาะไปในอากาศกลางหาว
             [๑๖๔๐] พระราชาได้ทอดพระเนตรเห็นวิธุรบัณฑิตนั้นแล้ว
                         ทรงพระปรีดาปราโมทย์เป็นอย่างยิ่ง
                         เสด็จลุกขึ้นสวมกอดวิธุรบัณฑิตด้วยพระพาหาทั้ง ๒
                         ไม่ทรงหวั่นไหว ทรงเชื้อเชิญให้นั่งบนอาสนะ
                         ท่ามกลางธรรมสภาตรงพระพักตร์ ตรัสว่า
             [๑๖๔๑] “ท่านเป็นผู้แนะนำพวกเรา
                         เหมือนนายสารถีบังคับรถหุ้มเกราะ
                         ชาวแคว้นกุรุทั้งหลายยินดีเพราะได้เห็นท่าน
                         เราได้ถามท่านแล้ว ขอจงบอกเนื้อความนั้น
                         ท่านพ้นจากมาณพมาได้อย่างไร”
             (วิธุรบัณฑิตกราบทูลว่า)
             [๑๖๔๒] “ข้าแต่พระองค์ผู้เป็นจอมแห่งชน
                         ซึ่งแกล้วกล้าและประเสริฐกว่าคน
                         ผู้ที่พระองค์เรียกว่ามาณพนั้นมิใช่มนุษย์
                         เขาเป็นยักษ์ชื่อปุณณกะ
                         พระองค์ก็ทรงเคยได้ทราบชื่อมาแล้ว
                         ก็ปุณณกยักษ์นั้นเป็นอำมาตย์คู่ชีพของท้าวกุเวร
             [๑๖๔๓] พญานาคทรงพระนามว่าวรุณผู้ครองนาคพิภพ
                         มีพระกายใหญ่ สะอาด สมบูรณ์ด้วยผิวพรรณและกำลัง
                         ปุณณกยักษ์รักปรารถนานางนาคกัญญาชื่ออิรันทดี
                         ผู้เป็นธิดาของพญานาคนั้น
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๔๔}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖)
             [๑๖๔๔] ปุณณกยักษ์นั้นจึงตกลงใจจะฆ่าข้าพระองค์
                         เพราะเหตุแห่งนางอิรันทดีผู้มีเอวบางร่างน้อยน่ารัก
                         ก็ปุณณกยักษ์นั้นแลเป็นผู้พร้อมเพรียงกับภรรยา
                         ส่วนข้าพระองค์ได้รับอนุญาตพญานาคมา
                         และได้แก้วมณีมาด้วย”
             (พระราชาตรัสว่า)
             [๑๖๔๕] “มีต้นไม้ต้นหนึ่งเกิดริมประตูราชมณเฑียรของเรา
                         มีปัญญาเป็นลำต้น มีศีลเป็นกิ่ง
                         ต้นไม้นั้นผลิผลต้องตามอรรถและธรรม
                         มีผลเป็นปัญจโครส๑- ดารดาษไปด้วยช้าง ม้า และโค
             [๑๖๔๖] เมื่อมหาชนกำลังทำการบูชาต้นไม้นั้น
                         เล่นเพลินอยู่ด้วยการฟ้อนรำ ขับร้อง และดนตรี
                         มีบุรุษคนหนึ่งไล่ทหารให้หนีไปแล้วถอนต้นไม้นั้นไปด้วย
                         ต้นไม้ของเรานั้นกลับคืนมาตั้งอยู่ตามเดิม
                         วิธุรบัณฑิตนี้ก็เหมือนต้นไม้ใหญ่นั้น
                         กลับคืนมาสู่ที่อยู่ของตนตามเดิมแล้ว
                         ขอท่านทั้งหลายจงทำความเคารพนบนอบแก่ต้นไม้นี้เถิด
             [๑๖๔๗] ขอเชิญอำมาตย์เหล่าใดเหล่าหนึ่งผู้มีความปลื้มใจด้วยยศ
                         ที่ได้เพราะอาศัยเราทุกๆ ท่านทีเดียว
                         จงแสดงความปลื้มใจของตนให้ปรากฏในวันนี้เถิด
                         ท่านกระทำบรรณาการให้มากแล้ว
                         จงทำความเคารพนบนอบแก่ต้นไม้นี้เถิด
@เชิงอรรถ :
@๑ ปัญจโครส หมายถึงผลที่ได้จากนมโค ๕ ประการ (นมสด, นมส้ม, เนยใส, เนยข้น, เปรียง)
@(ขุ.ชา.อ. ๑๐/๑๖๔๕/๓๑๑)
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๔๕}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก [๒๒. มหานิบาต]
                                                                 ๙. วิธุรชาดก (๕๔๖)
             [๑๖๔๘] สัตว์เหล่าใดเหล่าหนึ่งที่ถูกผูกไว้และขังไว้
                         ซึ่งมีอยู่ในแว่นแคว้นของเรา
                         ขอชนทั้งหลายจงปล่อยสัตว์เหล่านั้นจากเครื่องผูกให้หมดเถิด
                         วิธุรบัณฑิตนี้หลุดพ้นจากการจองจำแล้วฉันใด
                         ขอสัตว์เหล่านั้นจงหลุดพ้นจากเครื่องผูกฉันนั้นเหมือนกัน
             [๑๖๔๙] ขอพวกชาวนาชาวไร่จงหยุดพักคราดไถไว้
                         เล่นมหรสพตลอดเดือนหนึ่งนี้เถิด
                         ขอเชิญพราหมณ์ทั้งหลายจงมาบริโภคข้าวที่เจือด้วยเนื้อ
                         พวกนักเลงสุราและพวกที่ชอบดื่มสุราจงดื่มจากถ้วยที่เต็มเปี่ยม
             [๑๖๕๐] พวกหญิงแพศยาที่อาศัยอยู่ตามถนนใหญ่
                         จงเล้าโลมชายผู้มีความต้องการเป็นนิตย์
                         อนึ่ง ราชบุตรทั้งหลายจงจัดแจงการรักษาในแคว้นให้เข้มแข็ง
                         อย่าได้เบียดเบียนกันและกัน
                         ขอท่านทั้งหลายจงทำความเคารพยำเกรงแก่ต้นไม้นี้เถิด”
             (เมื่อพระราชาตรัสอย่างนี้แล้ว)
             [๑๖๕๑] พระสนมกำนัลใน พระกุมาร แพศย์ และพวกพราหมณ์
                         ได้นำข้าวและน้ำเป็นอันมากมาให้วิธุรบัณฑิต
             [๑๖๕๒] กองพลช้าง กองพลม้า กองพลรถ และกองพลราบ
                         ได้นำข้าวและน้ำเป็นอันมากมาให้วิธุรบัณฑิต
             [๑๖๕๓] ชาวชนบทและชาวนิคมมาประชุมพร้อมกันแล้ว
                         ต่างพากันนำข้าวและน้ำเป็นอันมากมาให้วิธุรบัณฑิต
             [๑๖๕๔] ชนเป็นจำนวนมากเห็นวิธุรบัณฑิตกลับมาถึงแล้ว
                         ต่างก็เลื่อมใส ครั้นวิธุรบัณฑิตมาถึงโดยลำดับแล้ว
                         ต่างโบกผ้าไปมาด้วยประการฉะนี้แล
วิธุรชาดกที่ ๙ จบ
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๘ หน้า : ๔๔๖}


             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับมหาจุฬาฯ เล่มที่ ๒๘ หน้าที่ ๔๐๙-๔๔๖.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/m_read.php?B=28&A=11976&w=
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/m_siri.php?B=28&siri=21
             ฟังเนื้อความพระไตรปิฎก : [1], [2], [3], [4], [5], [6], [7], [8], [9], [10], [11], [12], [13]. 
             อ่านเทียบพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/v.php?B=28&A=5626&Z=6510&pagebreak=0
             ศึกษาอรรถกถานี้ได้ที่ :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=28&i=893
             ศึกษาพระไตรปิฏกฉบับภาษาบาลี อักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/pali_item_s.php?book=28&item=893&items=152
             ศึกษาพระไตรปิฏกฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน :-
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/roman_item_s.php?book=28&item=893&items=152
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๘
http://84000.org/tipitaka/read/?index_mcu28