อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลี อักษรไทย
สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)
หน้าที่ ๑๙๑-๑๙๒.

หน้าที่ ๑๙๑.
     หทยนฺติ จิตฺตํ. "จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี"ติ ๑-
เอตฺถ อุโร หทยนฺติ วุตฺตํ. "หทยา หทยํ มญฺเญ อญฺญาย ตจฺฉตี"ติ ๒- เอตฺถ
จิตฺตํ. "วกฺกํ หทยนฺ"ติ ๓- เอตฺถ หทยวตฺถุ. อิธ ปน จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเฐน
หทยนฺติ วุตฺตํ. ตเมว ปริสุทฺธฏฺเฐน ปณฺฑรํ, ภวงฺคํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยถาห
"ปภสฺสรมิทํ ภิกฺขเว จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ
อุปกฺกิลิฏฺฐนฺ"ติ. ๔- ตโต นิกฺขนฺตตฺตา ปน อกุสลมฺปิ คงฺคาย นิกฺขนฺตา นทีคงฺคา
วิย โคธาวริโต นิกฺขนฺตา โคธาวรี วิย จ "ปณฺฑรนฺ"เตฺวว วุตฺตํ.
     มโน มนายตนนฺติ อิธ ปน มโนคฺคหณํ มนสฺเสว อายตนภาวทีปนตฺถํ.
เตเนตํ ทีเปติ "นยิทํ เทวายตนํ วิย มนสฺส อายตนตฺตา มนายตนํ, อถโข มโนเอว
อายตนํ มนายตนนฺ"ติ. ตตฺถ นิวาสนฏฺฐานฏฺเฐน ๕- อากรฏฺเฐน สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน ๖-
สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐน จ อายตนํ  เวทิตพฺพํ. ตถา หิ โลเก "อิสฺสรายตนํ
วาสุเทวายตนนฺ"ติอาทีสุ นิวาสนฏฺฐานํ "อายตนนฺ"ติ วุจฺจติ. "สุวณฺณายตนํ
รตนายตนนฺ"ติอาทีสุ ๗- อากโร. สาสเน ปน "มโนรมฺเม อายตเน, เสวนฺติ นํ
วิหงฺคมา"ติอาทีสุ ๘- สโมสรณฏฺฐานํ. "ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตนนฺ"ติอาทีสุ
สญฺชาติเทโส. "ตตฺร ตเตฺรว สกฺขิพฺยตํ ๙- ปาปุณาติ สติ สติอายตเน"ติอาทีสุ ๑๐-
การณํ. อิธ ปน สญฺชาติเทสฏฺเฐน สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน การณฏฺเฐนาติ ติธาปิ
วฏฺฏติ. ๑๑-
     ผสฺสาทโย หิ ธมฺมา เอตฺถ สญฺชายนฺตีติ สญฺชาติเทสฏฺเฐนาปิ เอตํ อายตนํ.
พหิทฺธา รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา อารมฺมณภาเวเนตฺถ โอสรนฺตีติ
สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐนาปิ อายตนํ. ผสฺสาทีนํ ปน สหชาตาทิปจฺจยฏฺเฐน การณตฺตา
การณฏฺเฐนาปิ อายตนนฺติ เวทิตพฺพํ. มนินฺทฺริยํ วุตฺตตฺถเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๒๓๗/๒๔๙, ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๒/๓๖๙         ๒ ม.มู. ๑๒/๖๓/๔๑
@๓ ที.ม. ๑๐/๓๗๗/๒๕๑, ม.มู. ๑๒/๑๑๐/๗๙          ๔ องฺ. เอกก. ๒๐/๔๙/๙
@๕ ฉ. นิวาสฐานฏฺเฐน, ม. นิวาสนฏฺเฐน             ๖ ม. สโมสรณฏฺเฐน
@๗ ฉ.ม. รชตายตนนฺติอาทีสุ              ๘ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๓๘ (สทฺธสุตฺต)
@๙ ฉ.ม. สกฺขิภพฺพตํ     ๑๐ ม.อุ. ๑๔/๑๕๘/๑๔๔
@๑๑ สี. ติวิโธปิ วฏฺฏติ, ม. ติวิธาปิ วฏฺฏนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๙๒.
     วิชานาตีติ วิญฺญาณํ, วิญฺญาณเมว ขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ. ตสฺส ราสิอาทิวเสน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "มหาอุทกกฺขนฺโธเตฺวว สงฺขํ ๑- คจฺฉตี"ติ ๒- เอตฺถ หิ ราสฏฺเฐน
ขนฺโธ วุตฺโต. "สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ"ติอาทีสุ ๓- คุณฏฺเฐน. "อทฺทสา โข ภควา
มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธนฺ"ติ ๔- เอตฺถ ปณฺณตฺติมตฺตฏฺเฐน. อิธ ปน รุฬฺหิโต ขนฺโธ
วุตฺโต. ราสฏฺเฐน หิ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิญฺญาณํ. ตสฺมา ยถา
รุกฺขสฺส เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต รุกฺขํ ฉินฺทตีติ วุจฺจติ, เอวเมว วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส
เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิญฺญาณํ รุฬฺหิโต วิญฺญาณกฺขนฺโธติ วุตฺตํ.
     ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตูติ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา มโนวิญฺญาณธาตุ.
อิมสฺมึ หิ ปเท เอกเมว จิตฺตํ มินนฏฺเฐน มโน, วิชานนฏฺเฐน วิญฺญาณํ, สภาวฏฺเฐน
วา นิสฺสตฺตฏฺเฐน วา ธาตูติ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตํ. อิติ อิมสฺมึ ผสฺสปญฺจเก
ผสฺโส ตาว ยสฺมา ผสฺโสเอว, น ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสโช. จิตฺตญฺจ ยสฺมา
ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุเอว, ตสฺมา อิมสฺมึ ปททฺวเย "ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ-
สมฺผสฺสชา"ติ ปญฺญตฺติ น อาโรปิตา. วิตกฺกปทาทีสุ ปน ลพฺภมานาปิ อิธ ปจฺฉินฺนตฺตา
น อุทฺธฏา.
     อิเมสญฺจ ปน ผสฺสปญฺจกานํ ธมฺมานํ ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ วินิพฺโภคํ
กตฺวา ปญฺญตฺตึ อุทฺธรมาเนน ภควตา ทุกฺกรํ กตํ. นานาอุทกานํ หิ นานาเตลานํ
วา เอกภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ทิวสํ นิมฺมถิตานํ วณฺณคนฺธรสานํ นานตาย ทิสฺวา วา
ฆายิตฺวา วา สายิตฺวา วา นานากรณํ สกฺกา ภเวยฺย ญาตุํ, เอวํ สนฺเตปิ ตํ
ทุกฺกรนฺติ วุตฺตํ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ
เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ๕- ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ วินิพฺโภคํ กตฺวา ปญฺญตฺตึ
อุทฺธรมาเนน อติทุกฺกรํ กตํ. เตนาห อายสฺมา นาคเสนตฺเถโร:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สงฺขฺยํ      ๒ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๕๑/๖๓
@๓ ที.ปา. ๑๑/๓๑๑/๒๐๔  ๔ สํ. สฬา. ๑๘/๒๔๒/๑๖๗
@๕ ฉ.ม. ปวตฺตมานานํ


เนื้อความอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้าที่ ๑๙๑-๑๙๒.
http://84000.org/tipitaka/read/attha_page.php?book=53&page=191&pages=2&modeTY=2&pagebreak=1&edition=pali
ศึกษาพระสูตร (เนื้อความ) นี้แยกตามสารบัญ  :-
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=53&A=4781&modeTY=2&pagebreak=1
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=53&A=4781&modeTY=2&pagebreak=1#p191