อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลี อักษรไทย
นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)
หน้าที่ ๒๒-๒๓.

หน้าที่ ๒๒.
โหติ, อิติ อตฺตโน มนตา อตฺตมนตา, สกมนตา, สกมนสฺส ภาโวติ อตฺโถ.
สา ปน ยสฺมา น อญฺสฺส กสฺสจิ อตฺตโน มนตา, จิตฺตสฺเสว ปน โสภนภาโว ๑-
เจตสิโก ธมฺโม, ตสฺมา "อตฺตมนตา จิตฺตสฺสา"ติ วุตฺตา.
    จิตฺตวิจิตฺตตาย จิตฺตํ. อารมฺมณํ มนติ ๒- ชานาตีติ มโน. มานสนฺติ มโน
เอว, "อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส"ติ ๓- หิ เอตฺถ มนสมฺปยุตฺตกธมฺโม
"มานโส"ติ วุตฺโต.
            "กถํ หิ ภควา ตุยฺหํ       สาวโก สาสเน รโต
            อปฺปตฺตมานโส เสกฺโข ๔-  กาลํ กยิรา ชเนสุตา"ติ ๕-
เอตฺถ อรหตฺตํ "มานสนฺ"ติ วุตฺตํ. อิธ ปน มโน เอว มานสํ, พฺยญฺชนวเสน
เหตํ ปทํ วฑฺฒิตํ.
    หทยนฺติ จิตฺตํ. "จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี"ติ ๖- เอตฺถ
อุโร "หทยนฺ"ติ วุตฺตํ. "หทยา หทยํ มญฺเ อญฺาย ตจฺฉตี"ติ ๗- เอตฺถ จิตฺตํ.
"วกฺกํ หทยนฺ"ติ ๘- เอตฺถ หทยวตฺถุ. อิธ ปน จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเน "หทยนฺ"ติ
วุตฺตํ. ตเมว ปริสุทฺธฏฺเน ปณฺฑรํ, ภวงฺคํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยถาห "ปภสฺสรมิทํ
ภิกฺขเว จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺนฺ"ติ. ๙-
ตโต นิกฺขนฺตตฺตา ปน กุสลมฺปิ คงฺคาย นิกฺขนฺตา นที คงฺคา วิย โคธาวริโต
นิกฺขนฺตา โคธาวรี วิย จ "ปณฺฑรนฺ"เตฺวว วุตฺตํ.
    มโน มนายตนนฺติ อิธ ปน มโนคหณํ มนสฺเสว อายตนภาวทีปนตฺถํ.
เตเนตํ ทีเปติ "นยิทํ เทวายตนํ วิย มนสฺส อายตนตฺตา มนายตนํ, อถ โข
มโน เอว อายตนํ มนายตนนฺ"ติ. เอตฺถ ๑๐- นิวาสนฏฺานฏฺเน อากรฏฺเน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปเนสา ภาโว  ๒ สี.,ฉ.ม. มินมานํ  ๓ วิ.มหา. ๔/๓๓/๒๘, สํ.ส. ๑๕/๑๕๑/๑๓๕
@๔ สี. เสโข  ๕ สํ.ส. ๑๕/๑๕๙/๑๔๖  ๖ ขุ.สุ. ๒๕/-/๓๖๙, สํ.ส. ๑๕/๒๓๗/๒๔๙  ๗ ม.มู.
@๑๒/๖๓/๔๑  ๘ ขุ.ขุ. ๒๕/-/๒, ที.มหา. ๑๐/๓๗๗/๒๕๑, ม.มู. ๑๒/๑๑๐/๗๙  ๙ องฺ.เอกก.
@๒๐/๕๑/๙  ๑๐ ฉ.ม. ตตฺถ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓.
สโมสรณฏฺานฏฺเน สญฺชาติเทสฏฺเน การณฏฺเน จ อายตนํ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ โลเก
"อิสฺสรายตนํ, เทวายตนนฺ"ติอาทีสุ ๑- นิวาสนฏฺานํ "อายตนนฺ"ติ วุจฺจติ.
"สุวณฺณายตนํ, รชตายตนนฺ"ติอาทีสุ อากโร. สาสเน ปน "มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ
นํ วิหงฺคมา"ติอาทีสุ ๒- สโมสรณฏฺานํ. "ทกฺขิณาปโถ คุนฺนมายตนนฺ"ติอาทีสุ
สญฺชาติเทโส. "ตตฺร ตเตฺรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติ อายตเน"ติอาทีสุ ๓-
การณํ. อิธ ปน สญฺชาติเทสฏฺเน, สโมสรณฏฺานฏฺเน, การณฏฺเนาติ ติธาปิ วตฺตติ.
    ผสฺสาทโย หิ ธมฺมา เอตฺถ สญฺชายนฺตีติ สญฺชาติเทสฏฺเนปิ เอตํ อายตนํ. พหิทฺธา
รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา อารมฺมณภาเวเนตฺถ โอสรนฺตีติ สโมสรณฏฺานฏฺเนปิ อายตนํ.
ผสฺสาทีนํ ปน สหชาตาทิปจฺจยฏฺเน การณตฺตา การณฏฺเนปิ อายตนนฺติ เวทิตพฺพํ.
ตเทว มนนลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, มโน เอว อินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ.
    วิชานาตีติ วิญฺาณํ. วิญฺาณเมว ขนฺโธ วิญฺาณกฺขนฺโธ. ตสฺส ราสิอาทิวเสน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "มหาอุทกกฺขนฺโธเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตี"ติ ๔- เอตฺถ หิ ราสฏฺเน
ขนฺโธ วุตฺโต. "สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ"ติอาทีสุ ๕- คุณฏฺเน. "อทฺทสา โข ภควา
มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธนฺ"ติ ๖- เอตฺถ ปณฺณตฺติมตฺตฏฺเน. อิธ ปน รูฬฺหิโต ขนฺโธ
วุตฺโต. ราสฏฺเน หิ วิญฺาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิญฺาณํ. ตสฺมา ยถา รุกฺขสฺส
เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต "รุกฺขํ ฉินฺทตี"ติ วุจฺจติ, เอวเมว วิญฺาณกฺขนฺธสฺส
เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิญฺาณํ รูฬฺหิโต "วิญฺาณกฺขนฺโธ"ติ วุตฺตํ.
    ตชฺชา มโนวิญฺาณธาตูติ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา มโนวิญฺาณธาตุ.
อิมสฺมิญฺหิ ปเท เอกเมว จิตฺตํ มนนฏฺเน มโน. วิชานนฏฺเน วิญฺาณํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. วาสุเทวายตนนฺติ  ๒ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๓๘/๔๖ (สฺยา)
@๓ องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๒/๒๔๘-๕๐, องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๒๓/๑๘ (สฺยา), ม.อุ. ๑๔/๑๕๘/๑๔๔
@๔ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๕๑/๖๒  ๕ ที.ปา. ๑๑/๓๕๕/๒๕๑  ๖ สํ.สฬา. ๑๘/๓๒๒/๒๒๓ (สฺยา)


เนื้อความอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้าที่ ๒๒-๒๓.
http://84000.org/tipitaka/read/attha_page.php?book=45&page=22&pages=2&pagebreak=1&edition=pali
ศึกษาพระสูตร (เนื้อความ) นี้แยกตามสารบัญ  :-
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=45&A=478&pagebreak=1
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=45&A=478&pagebreak=1#p22