อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลี อักษรไทย
นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)
หน้าที่ ๑๗๓-๑๘๑.

หน้าที่ ๑๗๓.
ทุติยชฺฌานสมาปตฺติสมาปชฺชนํ. จิตฺตสงฺขารนิโรโธติ สญฺาเวทนานํ นิโรโธ
อาวรโณ, สญฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนํ.
    ปมคาถาย กายมุนินฺติอาทีสุ กายทุจฺจริตปฺปหานวเสน กายมุนิ. วจีทุจฺจริตปฺ-
ปหานวเสน วาจามุนิ. มโนทุจฺจริตปฺปหานวเสน มโนมุนิ. สพฺพากุสลปฺปหานวเสน
อนาสวมุนิ. โมเนยฺยสมฺปนฺนนฺติ ชานิตพฺพํ ชานิตฺวา ผเล ิตตฺตา โมเนยฺยสมฺปนฺนํ.
อาหุ สพฺพปฺปหายินนฺติ สพฺพกิเลเส ปชหิตฺวา ิตตฺตา สพฺพปฺปหายินํ กถยนฺติ.
    ทุติยคาถาย นินฺหาตปาปกนฺติ โย อชฺฌตฺตพหิทฺธสงฺขาเต สพฺพสฺมิมฺปิ
อายตเน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน อุปฺปตฺติรหานิ สพฺพปาปกานิ มคฺคาเณน
นินฺหาย โธวิตฺวา ิตตฺตา นินฺหาตปาปกํ อาหูติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อคารมชฺเฌ
วสนฺตา  อาคารมุนโย ๑- ปพฺพชฺชุปคตา อนาคารมุนโย. สตฺต ๒- เสกฺขา เสกฺขมุนโย.
อรหนฺโต อเสกฺขมุนโย. ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนโย. สมฺมาสมฺพุทฺธา มุนิมุนโย.
    ปุน กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาวเสน "กตเม อาคารมุนโย"ติ อาห. อาคาริกาติ กสิโครกฺขาทิ-
อคาริกกมฺเม นิยุตฺตา. ทิฏฺปทาติ ทิฏฺนิพฺพานา. วิญฺาตสาสนาติ วิญฺาตํ
สิกฺขตฺตยสาสนํ เอเตสนฺติ วิญฺาตสาสนา. อนาคาราติ กสิโครกฺขาทิอคาริยกมฺมํ
เอเตสํ นตฺถีติ ปพฺพชิตา "อนาคารา"ติ วุจฺจนฺติ. สตฺต เสกฺขาติ โสตาปนฺนาทโย
สตฺต. ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขนฺตีติ เสกฺขา. อรหนฺโต น สิกฺขนฺตีติ อเสกฺขา. ตํ ตํ
การณํ ปฏิจฺจ เอกกาว อนาจริยกาว จตุสจฺจํ พุชฺฌิตวนฺโตติ ปจฺเจกพุทฺธา
ปจฺเจกมุนโย.
    มุนิมุนโย วุจฺจนฺติ ตถาคตาติ เอตฺถ อฏฺหิ การเณหิ ภควา
ตถาคโต:- ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ
ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต,
ตถาวาทิตาย ๓- ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเน ตถาคโตติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อคารมุนิโน. เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. ตตฺถ  ๓ ฉ.ม. ตถวาทิตาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๔.
    กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา
ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา. กึ วุตฺตํ โหติ? เยนาภินีหาเรน ปุริมกา ภควนฺโต
อาคตา, เตเนว อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. อถ วา ยถา ปุริมกา ภควนฺโต
ทานสีลเนกฺขมฺมปญฺาวีริยขนฺติสจฺจาธิฏฺานเมตฺตุเปกฺขาสงฺขาตา ทส ปารมิโย ทส
อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึสปารมิโย ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคนยนธน-
รชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ปุพฺพโยคปุพฺพ-
จริยธมฺมกฺขานาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา พุทฺธิจริยาย โกฏึ ปตฺวา อาคตา, ตถา
อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. ยถา จ ปุริมกา ภควนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน,
จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน, จตฺตาโร อิทฺธิปาเท, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต
โพชฺฌงฺเค, อริยมฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา ปูเรตฺวา อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ
ภควา อาคโต. เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต.
                   ยถา จ ทีปงฺกรพุทฺธอาทโย
                   สพฺพญฺุภาวํ มุนโย อิธาคตา
                   ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต
                   ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาติ. (๑)
    กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา ปุริมกา ภควนฺโต คตา.
กถญฺจ เต คตา? เต หิ สมฺปติชาตา สเมหิ ปาเทหิ ปวิยํ ปติฏฺาย อุตฺตราภิมุขา
สตฺตปทวีติหาเรน คตา. ยถาห:-
              สมฺปติชาโต อานนฺท โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปวิยํ ปติฏฺหิตฺวา
         อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ, เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน
         สพฺพา จ ทิสา อนุวิโลเกติ, อาสภิญฺจ วาจํ ภาสติ "อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส
         เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ
         ปุนพฺภโว"ติ. ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๓๑/๑๓, ม.อุ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๕.
    ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. ยํ
หิ โส สมฺปติชาโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺาติ, อิทมสฺส จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส
ปุพฺพนิมิตฺตํ. อุตฺตรมุขภาโว ปนสฺส สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. สตฺต-
ปทวีติหาโร สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส. "สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา"ติ ๑- เอตฺถ
วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน สพฺพติตฺถิยนิมฺมทนสฺส. ๒- เสตจฺฉตฺตธารณํ อรหตฺตวิมุตฺติ-
วรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส. สพฺพทิสานุวิโลกนํ สพฺพญฺุตานาวรณาณปฏิลาภสฺส.
อาสภิวาจาภาสนํ ปน อปฺปฏิวตฺติยวรธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ตถา อยํ
ภควาปิ คโต. ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ เตสํเยว วิเสสาธิคมานํ
ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. เตนาหุ โปราณา:-
                   "มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา
                   สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ
                   โส วิกฺกมี สตฺต ปทานิ โคตโม
                   เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู.
                   คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม
                   ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต
                   อฏฺงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยิ
                   สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต"ติ. ๓-
    เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโต.
    อถ วา ยถา ปุริมกา ภควนฺโต, อยมฺปิ ภควา ตเถว เนกฺขมฺเมน ๔- กามจฺฉนฺทํ
ฯเปฯ ปมชฺฌาเนน นีวรเณ ฯเปฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน
สพฺพกิเลเส ปหาย คโต, เอวมฺปิ ตถา คโตติ ตถาคโต. (๒)
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๖๙๔/๔๗๐  ๒ สี.,ม. สพฺพติตฺถิยนิมฺมถนสฺส
@๓ ปฏิสํ.อ. ๑/๒๒๓  ๔ ก. นิกฺขเมน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๖.
    กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ปวีธาตุยา กกฺขฬตฺตลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ,
อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ, เตโชธาตุยา อุณฺหตฺตลกฺขณํ, วาโยธาตุยา
วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺลกฺขณํ, วิญฺาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํ.
    รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, สญฺาย สญฺชานนลกฺขณํ,
สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, วิญฺาณสฺส วิชานนลกฺขณํ.
    วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ, ปีติยา ผรณลกฺขณํ,
สุขสฺส สาตลกฺขณํ, จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ.
    สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ, วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหณลกฺขณํ, ๑-
สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺานลกฺขณํ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, ปญฺินฺทฺริยสฺส
ปชานนลกฺขณํ.
    สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ, วีริยพลสฺส โกสชฺเช, สติพลสฺส
มุฏฺสฺสจฺเจ, สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ, ปญฺาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํ.
    สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺานลกฺขณํ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยลกฺขณํ,
วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ,
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมลกฺขณํ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ,
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํ.
    สมฺมาทิฏฺิยา ทสฺสนลกฺขณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, สมฺมาวาจาย
ปริคฺคหณลกฺขณํ, ๒- สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺานลกฺขณํ, สมฺมาอาชีวสฺส โวทานลกฺขณํ,
สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหณลกฺขณํ, สมฺมาสติยา อุปฏฺานลกฺขณํ, สมฺมาสมาธิสฺส
อวิกฺเขปลกฺขณํ.
    อวิชฺชาย อญฺาณลกฺขณํ, สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ, วิญฺาณสฺส วิชานนลกฺขณํ,
นามสฺส นมนลกฺขณํ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, สฬายตนสฺส อายตนลกฺขณํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปคฺคหลกฺขณํ. เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. ปริคฺคหลกฺขณํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๗.
ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, ตณฺหาย เหตุลกฺขณํ, อุปาทานสฺส
คหณลกฺขณํ, ภวสฺส อายูหนลกฺขณํ, ชาติยา นิพฺพตฺติลกฺขณํ, ชราย ชีรณลกฺขณํ,
มรณสฺส จุติลกฺขณํ.
    ธาตูนํ สุญฺตลกฺขณํ, อายตนานํ อายตนลกฺขณํ, สติปฏฺานานํ อุปฏฺานลกฺขณํ,
สมฺมปฺปธานานํ ปทหนลกฺขณํ, อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ, อินฺทฺริยานํ
อธิปติลกฺขณํ, พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ, โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ, มคฺคสฺส
เหตุลกฺขณํ.
    สจฺจานํ ตถลกฺขณํ, สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ,
สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ, ยุคนทฺธานํ อนติวตฺตนลกฺขณํ.
    สีลวิสุทฺธิยา สํวรณลกฺขณํ, จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ, ทิฏฺิวิสุทฺธิยา
ทสฺสนลกฺขณํ, ขเย าณสฺส สมุจฺเฉทลกฺขณํ, อนุปฺปาเท าณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํ,
ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํ.
    มนสิการสฺส สมุฏฺานลกฺขณํ, ผสฺสสฺส สโมธานลกฺขณํ, เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ,
สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ, สติยา อาธิปเตยฺยลกฺขณํ, ปญฺาย ตตุตฺตริยลกฺขณํ,
วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ, อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส ปริโยสานลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ,
เอตํ ตถลกฺขณํ าณคติยา อาคโต อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต อนุปฺปตฺโตติ ตถาคโต.
เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. (๓)
    กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ
อริยสจฺจานิ. ยถาห:-
              "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. กตมานิ
         จตฺตาริ? `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺถเมตนฺ"ติ. ๑-
         วิตฺถาโร.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๑๐๙๐/๓๗๕
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๘.
    ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธติ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติ.
อภิสมฺโพธตฺโถ ๑- หิ เอตฺถ คตสทฺโท.
    อปิ จ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ
ฯเปฯ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ. ตถา
อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโ ฯเปฯ ชาติยา ชราย มรณสฺส ๒- ปจฺจยฏฺโ ตโถ
อวิตโถ อนญฺโถ. ตํ สพฺพํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมาปิ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา
ตถาคโต. เอวํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. (๔)
    กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ภควา ยํ สเทวเก โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย
ปชาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ
อาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพากาเรน ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ
ชานโต ปสฺสโต ๓- จ เตน ตํ อิฏฺานิฏฺาทิวเสน วา ทิฏฺสุตมุตวิญฺาเตสุ
ลพฺภมานกปทวเสน วา "กตมนฺตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ
อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺ"ติอาทินา ๔- นเยน อเนเกหิ
นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺวิปญฺาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ
นตฺถิ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ. วุตฺตมฺปิ เจตํ
ภควตา:-
              "ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ปชาย ทิฏฺ
         สุตํ มุตํ วิญฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ ฯเปฯ
         ตมหํ อพฺภญฺาสึ. ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคเต ๕- น อุปฏฺาสี"ติ. ๖-
    เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตตฺถ ตถทสฺสีอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสมฺภโว
เวทิตพฺโพ. (๕)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อภิสมฺพุทฺธตฺโถ  ๒ ฉ.ม. ชรามรณสฺส  ๓ ฉ.ม. เอวํ ชานตา ปสฺสตา
@๔ อภิ.สงฺ. ๓๔/๖๑๖/๑๘๘  ๕ ฉ.ม. ตถาคโต  ๖ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔/๒๙
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๙.
    กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน
จตุนฺนํ ๑- มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ,
ยญฺจ รตฺตึ ยมกสาลานมนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ,
เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปมโพธิยาปิ มชฺฌิมโพธิยาปิ
ปจฺฉิโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ. สพฺพนฺตํ อตฺถโต
จ พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ
โทสโมหมทนิมฺมทนํ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ ปกฺขลิตํ, สพฺพนฺตํ เอกมุทฺทิกาย
ลญฺจิตํ วิย, ๒- เอกนาฬิยา มินิตํ วิย, ๓- เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตถเมว โหติ
อวิตถํ อนญฺถํ. เตนาห ๔-:-
              "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ,
         ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ
         อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ. สพฺพนฺตํ ตเถว โหติ โน อญฺถา,
         ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๕-
    คทตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโต.
    อปิ จ อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ
ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวเมตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. (๖)
    กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ, กายสฺสาปิ
วาจา. ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ. เอวํภูตสฺส
จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถ. ยถา จ กาโย, วาจาปิ
ตถา คตา ปวตฺตาติ ตถาคโต. ๖- เตเนวาห "ยถาวาที ภิกฺขเว ตถาคโต ตถาการี,
@เชิงอรรถ: ๑ สุ.วิ. ๑/๖๔, ป.สู. ๑/๕๕, มโน.ปู. ๑/๙๙  ๒ ฉ.ม. ลญฺฉิตํ วิย  ๓ ฉ.ม. มิตํ วิย
@๔ ฉ.ม. ยถาห  ๕ ที.ปา. ๑๑/๑๘๘/๑๑๗  ๖ ก. ตถา คตาติ ตถาคโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๐.
ยถาการี ตถาวาที. อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. `ตสฺมา ตถาคโต'ติ
วุจฺจตี"ติ. ๑- เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗)
    กถํ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต? อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺา อวีจึ ปริยนฺตํ กตฺวา
ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลน สมาธินา ปญฺาย
วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺสเนน, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อถ
โข อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชาธิราชา เทวานํ อติเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก
พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา. เตนาห:-
              "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ปชาย ตถาคโต
         อภิภู อนภิภูโต อญฺทตฺถุทโส วสวตฺตี, ตสฺมา ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑-
    ตตฺเถวํ ๒- ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา:- อคโท วิย อคโท. โก ปเนส? เทสนาวิลาโส
เจว ปุญฺุสฺสโย จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป
วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภเว ๓- ตโถ
อวิปรีโต เทสนาวิลาสมโย เจว ปุญฺมโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ
กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต. (๘)
    อปิ จ ตถาย คโตติปิ ตถาคโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโต. คโตติ อวคโต,
อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สกลํ โลกํ ตีรณปริญฺาย ตถาย คโต
อวคโตติ ตถาคโต, โลกสมุทยํ ปหานปริญฺาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต,
โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธคามินีปฏิปทํ
ตถํ คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. เตน ยํ วุตฺตํ ภควตา:-
              "โลโก ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘  ๒ สี.,ม. ตเตฺรวํ  ๓ ฉ.ม....โลกาภิภวเน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๘๑.
         โลกสมุทโย ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส
         ปหีโน. โลกนิโรโธ ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส
         สจฺฉิกโต. โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา,
         โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตา. ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส
         โลกสฺส ฯเปฯ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพนฺตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ. ตสฺมา
         `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑-
    ตสฺส เอวมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทมฺปิ จ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน
มุขมตฺตกเมว. สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย.
ยสฺมา ปน สพฺพพุทฺธา ตถาคตคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสํ วเสน
"ตถาคโต"ติ อาห.
    อรหนฺโตติ กิเลเสหิ อารกตฺตา, อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ
อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา ตถาคโต อรหํ. อารกา หิ โส สพฺพกิเลเสหิ
สุวิทูรวิทูเร ิโต มคฺเคน สวาสนานํ กิเลสานํ วิทฺธํสิตตฺตาติ อารกตฺตา อรหํ.
             โส ตโต อารกา นาม  ยสฺส เยนาสมงฺคิตา
             อสมงฺคี จ โทเสหิ     นาโถ เตนารหํ มโต.
เต จ เตน ๒- กิเลสารโย มคฺเคน หตาติ อรีนํ หตตฺตาปิ อรหํ.
             ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา  สพฺเพปิ อรโย หตา
             ปญฺาสตฺเถน นาเถน   ตสฺมาปิ อรหํ มโต.
    ยญฺเจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภึ ๓- ปุญฺาทิอภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมึ ๔-
อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา ติภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ
สํสารจกฺกํ, ตสฺสาเนน โพธิมณฺเฑ วีริยปาเทหิ สีลปวิยํ ปติฏฺาย สทฺธาหตฺเถน
กมฺมกฺขยกรํ าณผรสุํ คเหตวา สพฺเพ อรา หตาติ อรหํ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๗-๘  ๒ ฉ.ม. เต จาเนน  ๓ ก....ตณฺหามยนาภิ
@๔ ก.ชรามรณเนมิ


เนื้อความอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้าที่ ๑๗๓-๑๘๑.
http://84000.org/tipitaka/read/attha_page.php?book=45&page=173&pages=9&pagebreak=1&edition=pali
ศึกษาพระสูตร (เนื้อความ) นี้แยกตามสารบัญ  :-
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=45&A=4032&pagebreak=1
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=45&A=4032&pagebreak=1#p173