อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลี อักษรไทย
อุ.อ. (ปรมตฺถที.)
หน้าที่ ๔๕-๕๒.

หน้าที่ ๔๕.
อตีตภวโต อิธ อุปฺปนฺนปจฺจุปฏฺฐานา, ทุกฺขวิจิตฺตตาปจฺจุปฺปฏฺฐานา.
ขนฺธปริปากลกฺขณา ชรา, ๑- มรณูปนยนรสา, โยพฺพนวินาสปจฺจุปฏฺฐานา. จุติลกฺขณํ
มรณํ, วิสํโยครสํ คติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺฐานํ. อนฺโตนิชฺฌานลกฺขโณ โสโก,
เจตโส นิชฺฌานรโส, อนุโสจนปจฺจุปฏฺฐาโน. ลาลปฺปนลกฺขโณ ปริเทโว,
คุณโทสปริกฺขิตรโส, สมฺภมปจฺจุปฏฺฐาโน. ๒- กายปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ.
กายทุพฺพลโทมนสฺสากฑฺฒนรสํ ๓- กายิกาพาธปจฺจุปฏฺฐานํ. จิตฺตปีฬนลกฺขณํ โทมนสฺสํ,
มโนวิฆาตนรสํ, มานสพฺยาธิปจฺจุปฏฺฐานํ. จิตฺตปริทหนลกฺขโณ อุปายาโส,
นิตฺถุนนรโส, วิสาทปจฺจุปฏฺฐาโน. เอวเมเต อวิชฺชาทโย ลกฺขณาทิโตปิ
เวทิตพฺพาติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สพฺพาการสมฺปนฺนํ วินิจฺฉยํ
อิจฺฉนฺเตน สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย ๔- คเหตพฺโพ.
      เอวนฺติ  นิทฺทิฏฺฐนยนิทสฺสนํ. ๕- เตน อวิชฺชาทีเหว การเณหิ, น
อิสฺสรนิมฺมานาทีหีติ ทสฺเสติ. เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส. เกวลสฺสาติ อสมฺมิสฺสสฺส
สกลสฺส วา. ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ ทุกฺขสมูหสฺส, น สตฺตสฺส, นาปิ ชีวสฺส นาปิ
สุภสุขาทีนํ. สมุทโย โหตีติ นิพฺพตฺติ สมฺภวติ.
      เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ยฺวายํ อวิชฺชาทิวเสน สงฺขาราทิกสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส
สมุทโย โหตีติ วุตฺโต, สพฺพากาเรน เอตมตฺถํ วิทิตฺวา. ตายํ เวลายนฺติ ตายํ
ตสฺส อตฺถสฺส วิทิตเวลายํ. อิมํ อุทานํ อุทาเนสีติ อิมํ ตสฺมึ อตฺเถ วิทิเต
เหตุโน จ เหตุสมุปฺปนฺนธมฺมสฺส จ ปชานนาย อานุภาวทีปกํ "ยทา หเว
ปาตุภวนฺตีติอาทิกํ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตญาณสมุฏฺฐานํ อุทานํ อุทาเนสิ, อตฺตมนวาจํ
นิจฺฉาเรสีติ วุตฺตํ. โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ชีรณลกฺขณา ชรา  ๒ สี. สงฺคมปจฺจุปฏฺฐาโน
@๓ สี., ฉ.ม. ทุปฺปญฺญานํ โทมนสฺสการณรสํ  ๔ อภิ.อ. ๒/๒๒๕/๑๔๐
@๕ ฉ.ม. นิทฺทิฏฺฐสฺส นิทสฺสนํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๖.
ตสฺสตฺโถ:- ยทาติ ยสฺมึ กาเล. หเวติ พฺยตฺตนฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ
นิปาโต. เกจิ ปน "หเวติ อาหเว ยุทฺเธ"ติ อตฺถํ วทนฺติ, "โยเธถ มารํ
ปญฺญาวุเธนา"ติ  ๑- หิ วจนโต กิเลสมาเรน ยุชฺฌนสมเยติ เตสํ อธิปฺปาโย.
ปาตุภวนฺตีติ อุปฺปชฺชนฺติ. ธมฺมาติ อนุโลมปจฺจยาการปฏิเวธสาธกา
โพธิปกฺขิยธมฺมา. อถวา ปาตุภวนฺตีติ ปกาเสนฺติ, อภิสมยวเสน พฺยตฺตา ปากฏา โหนฺติ.
ธมฺมาติ จตุอริยสจฺจธมฺมมา. อาตาโป วุจฺจติ กิเลสสนฺตาปนฏฺเฐน วีริยํ. อาตาปีโนติ
สมฺมปฺปธานวีริยวโต. ฌายโตติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน
ฌายนฺตสฺส. พฺราหฺมณสฺสาติ พาหิตปาปสฺส ขีณาสวสฺส. อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ
สพฺพาติ อถ อสฺส เอวํปาตุภูตธมฺมสฺส ยา เอตา "โก นุ โข ภนฺเต ผุสตีติ?
โน กลฺโล ปโญฺหติ ภควา อโวจา"ติอาทินา ๒- นเยน "กตมํ นุ โข ภนฺเต
ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณนฺติ? โน กลฺโล ปโญฺหติ ภควา
อโวจา"ติอาทินา ๓- นเยน ปจฺจยากาเร กงฺขา วุตฺตา, ยา จ ปจฺจยาการสฺเสว
อปฺปฏิวิทฺธตฺตา "อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานนฺ"ติอาทินา ๔- โสฬสกงฺขา
อาคตา, ตา สพฺพา วปยนฺติ อปคจฺฉนฺติ นิรุชฺฌนฺติ. กสฺมา? ยโต ปชานาติ
สเหตุธมฺมํ, ยสฺมา อวิชฺชาทิเกน เหตุนา สเหตุกํ อิมํ สงฺขาราทิกํ เกวลํ
ทุกฺขกฺขนฺธธมฺมํ ปชานาติ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌีติ.
      กทา ปนสฺส โพธิปกฺขิยธมฺมา จตุสจฺจธมฺมา วา ปาตุภวนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ
ปกาเสนฺติ วา? วิปสฺสนามคฺคญาเณสุ ตตฺถ วิปสฺสนาญาเณ ตาว ๕-
วิปสฺสนาญาณสมฺปยุตฺตา สติอาทโย วิปสฺสนาญาณญฺจ ยถารหํ อตฺตโน วิสเยสุ
ตทงฺคปฺปหานวเสน สุภสญฺญาทิเก ปชหนฺตา กายานุปสฺสนาทิวเสน วิสุํ วิสุํ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๔๐/๒๓  ๒ สํ.นิ. ๑๖/๑๒/๑๔
@๓ สํ.นิ. ๑๖/๓๕/๕๙  ๔ ม.มู. ๑๒/๑๘/๑๑, สํ.นิ. ๑๖/๒๐/๒๖
@๕ ฉ.ม. วิปสฺสนาญาเณ ตาวาติ ปาโฐ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗.
อุปฺปชฺชนฺติ, มคฺคกฺขเณ ปน เต นิพฺพานมาลมฺพิตฺวา สมุจฺเฉทวเสน ปฏิปกฺเข
ปชหนฺตา จตูสุปิ อริยสจฺเจสุ อสมฺโมหปฺปฏิเวธสาธนวเสน สกิเทว อุปฺปชฺชนฺติ.
เอวํ ตาเวตฺถ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อุปฺปชฺชนฏฺเฐน ปาตุภาโว เวทิตพฺโพ.
      อริยสจฺจธมฺมานํ ปน โลกิยานํ วิปสฺสนากฺขเณ วิปสฺสนาย
อารมฺมณกรณวเสน, โลกุตฺตรานํ ตทธิมุตฺตตาวเสน, มคฺคกฺขเณ นิโรธสจฺจสฺส
อารมฺมณาภิสมยวเสน, สพฺเพสมฺปิ กิจฺจาภิสมยวเสน ปากฏภาวโต ปกาสนฏฺเฐน
ปาตุภาโว เวทิตพฺโพ.
      อิติ ภควา สติปิ สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมานํ อตฺตโน ญาณสฺส ปากฏภาเว
ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสสฺส กตตฺตา นิปุณคมฺภีรสุทุทฺทสตาย
ปจฺจยาการสฺส ตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุปฺปนฺนพลวโสมนสฺโส ปฏิปกฺขสมุจฺเฉทวิภาวเนน
สทฺธึ อตฺตโน ตทภิสมยานุภาวทีปกเมเวตฺถ อุทานํ อุทาเนสีติ.
      อยมฺปิ อุทาโน วุตฺโต ภควตา อิติ เม สุตนฺติ อยํ ปาสิ เกสุจิเยว
โปตฺถเถสุ ทิสฺสติ. ตตฺถ อยมฺปิติ ปิสทฺโท "อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ,
อยมฺปิ ปาราชิโก โหตี"ติอาทีสุ ๑- วิย สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน อุปริมํ สมฺปิณฺเฑติ.
วุตฺโตติ อยํ วุตฺตสทฺโท เกโสหารณวปฺปนวาปสมีกรณชีวิตวุตฺติปมุตฺตภาวปาวจนวเสน
ปวตฺตนอชฺเฌนกถนาทีสุ ทิสฺสติ. ตถาเหส "กาปฏิโก มาณโว ทหโร
วุตฺตสิโร"ติอาทีสุ ๒- เกโสหารเณ อาคโต.
             "คาโว ตสฺส ปชายนฺติ   เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ
              วุตฺตานํ ผลมสฺนาติ     โย มิตฺตานํ น ทุพฺภตี"ติ ๓-
อาทีสุ วปฺปเน. "โน จ โข ปฏิวุตฺตนฺ"ติอาทีสุ ๔- อฏฺฐทนฺตกาทีหิ วาปสมีกรเณ.
"ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต มิคภูเตน เจตสา วิหรามี"ติอาทีสุ ๕- ชีวิตวุตฺติยํ.
@เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหาวิ. ๑/๘๙/๕๙  ๒ ม.ม. ๑๓/๔๒๖/๔๑๕  ๓ ขุ.ชา. ๒๘/๔๐๑/๑๕๕
@๔ วิ. มหาวิ. ๑/๒๘๙/๒๒๐  ๕ วิ.จูฬ. ๗/๓๓๒/๑๑๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๘.
"ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต อภพฺโพ หริตตฺตายา"ติอาทีสุ ๑- พนฺธนโต
ปมุตฺตภาเว. "คีตํ วุตฺตํ สมีหิตนฺ"ติอาทีสุ ๒- ปาวจนภาเวน ๓- ปวตฺติเต. "วุตฺโต
คุโณ ๔- วุตฺโต ปารายโณติอาทีสุ อชฺเฌเน. "วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตา `ธมฺมทายาทา
เม ภิกฺขเว ภวถ, มา อามิสทายาทา"ติอาทีสุ ๕- กถเน. อิธาปิ กถเน เอว
ทฏฺฐพฺโพ, เตน อยมฺปิ อุทาโน ภาสิโตติ อตฺโถ. อิตีติ เอวํ. เม สุตนฺติ ปททฺวยสฺส
อตฺโถ นิทานวณฺณนายํ สพฺพาการโต วุตฺโตเยว. ปุพฺเพ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ
นิทานวเสน วุตฺโตเยว หิ อตฺโถ อิธ นิคมนวเสน "อิติ เม สุตนฺ"ติ ปุน
วุตฺโต. วุตฺตสฺเสว หิ อตฺถสฺส ปุน วจนํ นิคมนนฺติ. อิติสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร
เอวํสทฺเทน สมานตฺถตาย "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ เอตฺถ วิย, อตฺถโยชนา จ
อิติวุตฺตกวณฺณนาย อเมฺหหิ ปกาสิตาเยวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ.
              ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทกนิกายฏฺฐกถาย อุทานสํวณฺณนาย
                      ปฐมโพธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
                        ๒. ทุติยโพธิสุตฺตวณฺณนา
      [๒] ทุติเย ปฏิโลมนฺติ "อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ"ติอาทินา นเยน
วุตฺโต อวิชฺชาทิโกเยว ปจฺจยากาโร อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌมาโน อตฺตโน
กตฺตพฺพกิจฺจสฺส อกรณโต ปฏิโลโมติ วุจฺจติ. ปวตฺติยา วา วิโลมนโต ปฏิโลโม,
อนฺตโต ปน มชฺฌโต วา ปฏฺฐาย อาทึ ปาเปตฺวา อวุตฺตตฺตา อิโต
อญฺเญนตฺเถเนตฺถ ปฏิโลมตา น ยุชฺชติ. ปฏิโลมนฺติ จ "วิสมํ จนฺทิมสูริยา
ปริวตฺตนฺตี"ติอาทีสุ วิย ภาวนปุํสกนิทฺเทโส. อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหตีติ อิมสฺมึ
@เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหาวิ. ๑/๙๒/๖๒  ๒ ที.สี. ๙/๒๘๕/๑๐๓  ๓ สี. ปาวจนวเสน
@๔ ฉ.ม. วุตฺโต คุโณติ ปาฐา น ทิสฺสนฺติ  ๕ ม.มู. ๑๒/๓๐/๑๘
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙.
อวิชฺชาทิเก ปจฺจเย อสติ มคฺเคน ปหีเน อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ น โหติ
นปฺปวตฺตติ. อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตีติ อิมสฺส อวิชฺชาทิกสฺส ปจฺจยสฺส
นิโรธา มคฺเคน อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิตตฺตา อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ นิรุชฺฌติ,
นปฺปวตฺตตีติ อตฺโถ. อิธาปิ ยถา "อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ
อุปฺปชฺชตี"ติ เอตฺถ "อิมสฺมึ สติเยว, น  อสติ, อิมสฺส อุปฺปาทา เอว, น
สติ, อิมสฺส นิโรธา เอว, น อุปฺปาทาติ อนฺโตคธนิยมตา ลกฺขณา ทสฺสิตาติ
เวทิตพฺพํ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปฐมโพธิสุตฺตวณฺณนาย วุตฺตนยานุสาเรน
เวทิตพฺพํ.
      เอวํ ยถา ภควา ปฏิโลมปฏิจฺจสมุปฺปาทํ มนสิ อกาสิ, ตํ สงฺเขเปน
ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ "อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ"ติอาทิ
วุตฺตํ. ตตฺถ อวิชฺชานิโรธาติ อริยมคฺเคน อวิชฺชาย อนวเสสนิโรธา,
อนุสยปฺปหานวเสน อคฺคมคฺเคน อวิชฺชาย อจฺจนฺตสมุคฺฆาตโตติ อตฺโถ. ยทิปิ
เหฏฺฐิมมคฺเคหิ ปหียมานา อวิชฺชา อจฺจนฺตสมุคฺฆาตวเสเนว ปหียติ, ตถาปิ น
อนวเสสโต ปหียติ. อปายคามินิยา หิ อวิชฺชา ปฐมมคฺเคน ปหียติ. ตถา
สกิเทว อิมสฺมึ โลเก สพฺพตฺถ จ อนริยภูมิยํ อุปปตฺติปจฺจยภูตา อวิชฺชา
ยถากฺกมํ ทุติยตติยมคฺเคหิ ปหียติ, น อิตราติ. อรหตฺตมคฺเคเนว หิ สา
อนวเสสํ ปหียตีติ. สงฺขารนิโรโธติ สงฺขารานํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหติ. เอวํ
นิรุทฺธานํ ปน สงฺขารานํ นิโรธา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณาทีนญฺจ นิโรธา นามรูปาทีนิ
นิรุทฺธานิ เอว โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ"ติอาทึ
วตฺวา "เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี"ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ยํ
วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว.
      อปิเจตฺถ กิญฺจาปิ "อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา
วิญฺญาณนิโรโธ"ติ เอตฺตาวตาปิ สกลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส อนวเสสโต นิโรโธ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๐.
วุตฺโต โหติ, ตถาปิ ยถา อนุโลเม ยสฺส ยสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส อตฺถิตาย โย
โย ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม น นิรุชฺฌติ, ๑- ปวตฺตติ เอวาติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ
"อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา  ฯเปฯ สมุทโย โหตี"ติ วุตฺตํ. เอวํ ตปฺปฏิปกฺขโต
ตสฺส ตสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส อภาเวน โส โส ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม นิรุชฺฌติ,
นปฺปวตฺตตีติ ทสฺสนตฺถํ อิธ "อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา
วิญฺญาณนิโรโธ วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ ฯเปฯ ทุกฺขกฺขนฺธสฺส
นิโรโธ โหตี"ติ วุตฺตํ, น ปน อนุโลเม วิย กาลตฺตยปริยาปนฺนสฺส
ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรธทสฺสนตฺถํ. อนาคตสฺเสว หิ อริยมคฺคภาวนาย อสติ
อุปฺปชฺชนารหสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส อริยมคฺคภาวนา นิโรโธ อิจฺฉิโตติ อยมฺปิ วิเสโส
เวทิตพฺโพ.
      เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ยฺวายํ "อวิชฺชานิโรธาทิวเสน สงฺขาราทิกสฺส
ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี"ติ วุตฺโต. สพฺพากาเรน เอตมตฺถํ วิทิตฺวา. อิมํ
อุทานํ อุทาเนสีติ ตสฺมึ อตฺเถ วิทิเต "อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ"ติ เอวํ
ปกาสิตสฺส อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยานํ ขยสฺส อวโพธานุภาวทีปกํ อุทานํ อุทาเนสีติ อตฺโถ.
      ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ:- ยสฺมา อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยธมฺมานํ ๒-
อนุปฺปาทนิโรธสงฺขาตํ ขยํ อเวทิ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิ, ตสฺมา เอตสฺส วุตฺตนเยน
อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส วุตฺตปฺปการา โพธิปกฺขิยธมฺมา จตุสจฺจธมฺมา
วา ปาตุภวนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ ปกาเสนฺติ วา. อถ ยา ปจฺจยนิโรธสฺส สมฺมา
อวิทิตตฺตา อุปฺปชฺเชยฺยุํ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปเภทา กงฺขา, ตา สพฺพาปิ วปยนฺติ
นิรุชฺฌนฺตีติ. เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว.
                      ทุติยโพธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         ---------------
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อุปฺปชฺชติ  ๒ ฉ.ม. ปจฺจยานํ, ขุ.อุ. ๒๕/๒/๙๕
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๑.
                        ๓. ตติยโพธิสุตฺตวณฺณนา
      [๓] ตติเย อนุโลมปฏิโลมนฺติ อนุโลมญฺจ ปฏิโลมญฺจ, ปฏิโลมญฺจ,
ยถาวุตฺตอนุโลมวเสน เจว ปฏิโลมวเสน จาติ อตฺโถ. นนุ จ ปุพฺเพปิ
อนุโลมวเสน ปฏิโลมวเสน จ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท มนสิการปฺปวตฺติ สุตฺตทฺวเย วุตฺตา,
อิธ กสฺมา ปุนปิ ตทุภยวเสน มนสิการปฺปวตฺติ วุจฺจตีติ? ตทุภยวเสน ตติยวารํ
ตตฺถ มนสิการสฺส ปวตฺติตตฺตา. กถํ ปน ตทุภยวเสน มนสิกาโร
ปวตฺติโต. น หิ สกฺกา อปุพฺพํ อจริมํ อนุโลมปฏิโลมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส
มนสิการํ ปวตฺเตตุนฺติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ "ตทุภยํ เอกชฺฌํ
มนสากาสี"ติ, อถโข วาเรน. ภควา หิ ปฐมํ อนุโลมวเสน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ
มนสิกริตฺวา ตทนุรูปํ ปฐมํ อุทานํ อุทาเนสิ. ทุติยมฺปิ ปฏิโลมวเสน ตํ
มนสิกริตฺวา ตทนุรูปเมว อุทานํ อุทาเนสิ. ตติยวาเร ปน กาเลน อนุโลมํ
กาเลน ปฏิโลมํ มนสิกรณวเสน อนุโลมปฏิโลมํ มนสากาสิ. เตน วุตฺตํ
"อนุโลมปฏิโลมนฺติ อนุโลมญฺจ ปฏิโลมญฺจ, ยถาวุตฺตอนุโลมวเสน เจว ปฏิโลมวเสน
จา"ติ. อิมินา มนสิการสฺส ปคุณพลวภาโว จ วสีภาโว จ ปกาสิโต
โหติ, เอตฺถ จ "อนุโลมํ มนสิ กริสฺสามิ, ปฏิโลมํ มนสิ กริสฺสามิ, อนุโลมปฏิโลมํ
มนสิ กริสฺสามี"ติ เอวํ ปวตฺตานํ ปุพฺพาโภคานํ ๑- วเสน เนสํ วิภาโค
เวทิตพฺโพ.
      ตตฺถ อวิชฺชาย เตฺววาติ อวิชฺชาย ตุ เอว. อเสสวิราคนิโรธาติ
วิราคสงฺขาเตน มคฺเคน อเสสนิโรธา, อคฺคมคฺเคน อนวเสสอนุปฺปาทปฺปหานาติ อตฺโถ.
สงฺขารนิโรโธติ สพฺเสสํ สงฺขารานํ อนวเสสํ อนุปฺปาทนิโรโธ. เหฏฺฐิเมน หิ
มคฺคตฺตเยน เกจิ สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติ, เกจิ น นิรุชฺฌนฺติ อวิชฺชาย
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปุพฺพภาคานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๒.
สาวเสสนิโรธา. อคฺคมคฺเคน ปนสฺสา อนวเสสนิโรธา น เกจิ สงฺขารา น
นิรุชฺฌนฺตีติ.
      เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ยฺวายํ อวิชฺชาทิวเสน สงฺขาราทิกสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส
สมุทโย นิโรโธ จ อวิชฺชาทีนํ สมุทยา นิโรธา จ โหตีติ วุตฺโต,
สพฺพากาเรน เอตมตฺถํ วิทิตฺวา. อิมํ อุทานํ  อุทาเนสีติ อิทํ เยน มคฺเคน โย
ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทยนิโรธสงฺขาโต อตฺโถ กิจฺจวเสน อารมฺมณกิริยาย จ วิทิโต,
ตสฺส อริยมคฺคสฺส อานุภาวทีปกํ วุตฺตปฺปการํ อุทานํ อุทาเนสีติ อตฺโถ.
      ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ:- ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา อาตาปิโน ฌายโต
พฺราหฺมณสฺส, ตโต ๑- โส พฺราหฺมโณ เตหิ อุปฺปนฺเนหิ โพธิปกฺขิยธมฺเมหิ, ยสฺส
วา อริยมคฺคสฺส จตุสจฺจธมฺมา ปาตุภูตา, เตน อริยมคฺเคน วิธูปยํ ติฏฺฐติ มารเสนํ,
"กามา เต ปฐมา เสนา"ติอาทินา ๒- นเยน วุตฺตปฺการํ มารเสนํ วิธูปยนฺโต
วิธเมนฺโต วิทฺธํเสนฺโต ติฏฺฐติ. กถํ? สูโรว ๓- โอภาสยมนฺตลิกฺขํ, ยถา สูริโย
อพฺภุคฺคโต อตฺตโน ปภาย อนฺตลิกฺขํ โอภาเสนฺโตว อนฺธการํ วิธเมนฺโต ติฏฺฐติ,
เอวํ โสปิ ขีณาสวพฺราหฺมโณ เตหิ ธมฺเมหิ เตน วา มคฺเคน สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโตว
มารเสนํ วิธูปยนฺโต ติฏฺฐตีติ.
      เอวํ ภควตา ปฐมํ ปจฺจยาการปชานนสฺส, ทุติยํ ปจฺจยกฺขยาธิคมสฺส,
ตติยํ อริยมคฺคสฺส อานุภาวปฺปกาสนานิ อิมานิ ตีณิ อุทานานิ ตีสุ ยาเมสุ
ภาสิตานิ. กตราย รตฺติยา? อภิสมฺโพธิโต สตฺตมาย รตฺติยา. ภควา หิ
วิสาขปุณฺณมาย รตฺติยา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ
วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ญาณํ โอตาเรตฺวา นานานเยหิ เตภูมเก
สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา "อิทานิ อรุโณ อุคฺคมิสฺสตี"ติ สมฺมาสมฺโพธึ ปาปุณิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตทา  ๒ ขุ.สุ. ๒๕/๔๓๙/๔๑๖, ขุ.มหา. ๒๙/๑๓๔/๑๑๔ (สฺยา)
@๓ ฉ.ม. สูริโยว, ขุ.อุ. ๒๕/๓/๙๖


เนื้อความอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้าที่ ๔๕-๕๒.
http://84000.org/tipitaka/read/attha_page.php?book=26&page=45&pages=8&modeTY=2&pagebreak=1&edition=pali
ศึกษาพระสูตร (เนื้อความ) นี้แยกตามสารบัญ  :-
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=26&A=999&modeTY=2&pagebreak=1
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=26&A=999&modeTY=2&pagebreak=1#p45